Komunizm jest ideologią i systemem poglądów skrajnie lewicowych oraz ruchem społecznym, który w XIX wieku odłączył się od głównego nurtu socjalizmu. Opiera się na idei walki klas, która ma doprowadzić do powstania społeczeństwa pozbawionego wszelkich podziałów i zaniku państwa. Komunizm wywodzi się z dziewiętnastowiecznej myśli filozofów: niemieckich (Karola Marksa, Fryderyka Engelsa), francuskich (Henri de Saint – Simona i Charlesa Fouriera) oraz rosyjskich (Piotra Kropotkina i Michała Bakunina). W XX wieku idee komunistyczne w różnych odmianach próbowano wcielać w życie. W Rosji Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (Bolszewików) prowadzona przez Włodzimierza Lenina na skutek Rewolucji Październikowej wprowadziła w 1917 roku ustrój komunistyczny. W praktyce komunizm jako realny socjalizm stał się, obok faszyzmu i nazizmu, jednym ze zbrodniczych totalitaryzmów XX wieku. Największy wpływ na teorię komunizmu mieli myśliciele niemieccy: Karol Marks i Fryderyk Engels. Komunizm to – świat bez państw, gdzie każdy jest równy, którego etapem pośrednim jest państwo socjalistyczne. Komunizm opierał się na systemie poglądów głoszących program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku społecznego, postulujący powszechność, równość i sprawiedliwość społeczną oraz zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej kontroli gospodarki, własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Koncepcje komunistyczne można podzielić na dwa nurty:
socjalistyczny – który wywodzić należy z myśli wspomnianych wyżej Henriego de Saint – Simona i Charlesa Fouriera, a który przekształcili potem z utopijnego ideału (socjalizm utopijny) w rewolucyjną teorię społeczno-polityczną (socjalizm naukowy) Karol Marks i Fryderyk Engels. Posługiwali się oni przy tym metodologią naukowego dyskursu, zaś ich ambicje sięgały stworzenia „naukowej teorii dynamiki społeczeństw”. Powstały w ten sposób materializm dialektyczny, określając kierowniczą rolę i zadania klasy robotniczej w walce z kapitalistycznym ustrojem, stał się ideologią rewolucyjną ruchu robotniczego od lat 80 XIX wieku oraz teoretycznym narzędziem i celem przebudowy stosunków społecznych.
anarchistyczny – mający swoje podłoże u innego myśliciela socjalizmu utopijnego, a mianowicie Pierre'a Proudhona. Następnie koncepcja ta została zmodyfikowana przez Michała Bakunina (anarchokolektywizm) oraz Piotra Kropotkina (anarchokomunizm).
Strategia pokojowej drogi do socjalizmu i jej możliwości zostały przedstawione na XX Zjeździe KPZR. Wysunięcie przez tę partię nowej koncepcji strategicznej oznaczało przyspieszenie ewolucji mysli politycznej w ruchu komunistycznym. Koncepcja ta opiera się na konieczności łączenia demokratycznych i socjalistycznych elementów procesu rewolucyjnego, na działąniach partii komunistycznych drugiej połowy lat trzydziestych na rzecz frontów ludowych. Pojawienie się w ruchu komunistycznym strategii pokojowej drogi do socjalizmu jako linii politycznej poszczególnych partii było uwarunkowane wieloma obiektywnymi procesami zachodzącymi w państwach kapitalistycznych. Komuniści wskazują na klasową istotę i funkcje współczesnego państwa burżuazyjnego, podkreślają klasowy charakter władzy, widzą konieczność przejęcia władzy przez klasę robotniczą i jej sojuszników. Proponowana przez komunistów walka o demokratyczne reformy prowadzi do rewolucji. Według J. Elleinsteina „Rewolucję należy rozumieć jako długotrwały proces, który dzięki zespołowi reform strukturalnych doprowadzi do ustanowienia socjalizmu. Rewolucja powinna być demokratyczna, pokojowa, legalna i stopniowa”. Partie komunistyczne w sojuszu z innymi postępowymi siłami politycznymi dążą do utworzenia rządu zdolnego do zapoczątkowania szerokiego procesu radykalnych reform społecznych i do pokierowania tym procesem. Sukces strategii pokojowej drogi do socjalizmu jest nierealny bez równoczesnej walki partii komunistycznej o poparcie zarówno na płaszczyźnie parlamentarnej, jak i wśród pozaparlamentarnych, masowych ruchów klas pracujących. Rewolucyjna działalność partii komunistów, jej kierownicza rola w procesie przemian społecznych stanowi najważniejszą prawidłowość przechodzenia do socjalizmu i komunizmu.
Fryderyk Engels został skazany na odczytywanie wiedzy i samowiedzy ówczesnego ruchu socjalistycznego i robotniczego. Przyblizało go to, co prawda do praktyki walki klasowej. Początki rozwoju światopoglądu Engelsa określała ideowa atmosfera domu rodzinnego przesiąknięta, jak większość domów barmeńskiej i elberfeldzkiej burżuazji – rygorystycznym protestantyzmem. Engels dość sceptycznie odnosił się do perspektywy urzeczywistnienia wolności poprzez instytucję państwa; odmawiał państwu prawa do ograniczania wolności jednostek. Wierzył, że wprowadzenie pewnych przemian politycznych, takich jak wolność prasy, zapoczątkuje proces wyzwolenia społeczeństwa. Dzięki temu łatwo mógł wzbogacić demokratyczny program polityczny o pierwiastki socjalistyczne. Sprzyjało temu zetknięcie się, w czasie pobytu w Berlinie w latach 1841 – 1842, z ideami socjalizmu i komunizmu utopijnego. Można więc zaufać świadectwu Mojżesza Hessa, który twierdził, iż podczas spotkania z Engelsem w październiku 1842r. zdołał go przekonać do idei komunistycznych. W ten sposób Engels, odwołując się do istniejących systemów utopinych, zniósł problem sprzeczności między demokracją polityczną a nierównością społeczną, przekształcił „rozum polityczny” w „komunistyczny”. Engels próbował przedstawić swoją ocenę sytuacji politycznej i społecznej w Anglii. W kręgu jego zainteresowań znalazły się takie zagadnienia jak: drogi rozwoju Anglii, antagonizmy społeczne i ich źródła, system polityczny, położenie proletariatu, stopień jego zorganizowania i rewolucyjności, perspektywy przemian politycznych i rewolucji społecznej. Była to problematyka, w której można było sformułować pytania dotyczące istoty kapitalistycznych stosunków produkcji i walk rewolucyjnych. Engels dawał do zrozumienia, że rewolucja proletariacka będzie rewolucją społeczną, znoszącą własność prywatną. Dalsze stadia nad społeczną i polityczną topografią Anglii utwierdziły go w przekonaniu, iż idee socjalistyczne znajdują aprobatę jedynie w łonie drobnej burżuazji reprezentowanej przez radykałów oraz w szeregach proletariatu. Engels przygotował grunt do sformułowania tezy o dwóch różnych źródłach rewolucji socjalistycznej: nędzy proletariatu i brzemiennej wolności teorii. Pisał, że nie rewolucja polityczna, lecz „gruntowna rewolucja stosunków społecznych przeprowadzona na zasadzie wspólnej własności stała się pilną i nieodzowną potrzebą”. Przyjęcie przez Engelsa programu wszechstronnych przeobrażeń komunistycznych obejmujących sferę produkcji materialnej, organizacji społecznej i samowiedzy stanowiło punkt wyjścia poszczególnych doktryn socjalistycznych i komunistycznych. „Komunizm nie jest następstwem specyficznej sytuacji narodu angielskiego czy jakiegokolwiek innego, lecz (...) wnioskiem koniecznym, który musimy wyciągnąć z przesłanek danych w ogólnych faktach współczesnej cywilizacji”. O specyficznych formach francuskiego ruchu komunistycznego przesądzało zdaniem Engelsa zniesienie religijnych i innych barier samoświadomości człowieka, będących niemieckim źródłem komunizmu, które stawało się nieodzowne w procesie wyzwolenia innych narodów. Ruch dążący do wyzwolenia społeczeństwa, to ruch socjalistyczny. Engels nie szczędził słów krytyki socjalistom za ich pobłażliwość dla burżuazji, ograniczanie się do propagandowych metod walki, niedostrzeganie w „rozkładzie ustroju społecznego” - przejawiającym się m.in. w „zdemoralizowaniu niższych klas” - elementów postepu, niezrozumienie konieczności „kontynuowania polityki” aż do urzeczywistnienia komunizmu. W swej obecnej postaci socjalizm nigdy nie będzie mógł stać się powszechnym dobrem klasy robotniczej. Ideą przewodnią była nadzieja na wkroczenie w erę wolnego i sprawiedliwego społeczeństwa komunistycznego.
Genezę współczesnego ruchu komunistycznego stanowiła trudna sytuacja ludzi pracy najemnej, która sprzyjała narastaniu postawy sprzeciwu wobec istniejących warunków ustrojowych. W okresie rewolucji przemysłowej coraz częściej zaczęły pojawiać się hasła radykalnej przebudowy struktury społecznej i zniesienia własności prywatnej jako źródła wyzysku i zastąpienie go wspólnotą majątkową i równością wszystkich obywateli. Proponowane zmiany miały następować stopniowo i bez użycia siły. Proponowany ustrój określano jako socjalizm, a z czasem jako socjalizm utopijny, ze względu na swą nierealność w istniejących warunkach. W myśl idei Karola Marksa i Fryderyka Engelsa, po obaleniu istniejących stosunków społecznych i ekonomicznych, nastąpić ma etap społeczeństwa socjalistycznego, w którym władza należy do robotników. W miarę rozwoju socjalizmu, następnym etapem ma być powstanie społeczeństwa bezklasowego, pozbawionego władzy politycznej, rozumianej jako narzędzie władzy jednej klasy społecznej nad drugą. Postulatami służącymi do powstania społeczeństwa bezklasowego są: zniesienie własności ziemskiej i prawa do dziedziczenia, progresywny podatek dochodowy, nacjonalizacja banków i środków produkcji i transportu, obowiązek pracy, gospodarka planowa i powszechna edukacja.
„Manifest komunistyczny” autorstwa Karola Marksa i Fryderyka Engelsa został napisany w 1847 roku jako program Związku Komunistów. Jest uznawany za jeden z najważniejszych tekstów politycznych w dziejach. Dzieło to stało się podstawą programową ruchu komunistycznego oraz miało ono służyć wyłożeniu rzeczywistych zasad i celów komunistów. Dzieło to kończy się słowami „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” Słowa te do dziś stanowią jedno z podstawowych haseł ruchu lewicowego. W środowiskach robotniczych, szerzyło się przekonanie, że ustrój gospodarczo-społeczny powinien zostać gruntownie zmieniony, przede wszystkim przez likwidację prywatnej własności środków produkcji, która pozwala ujarzmiać robotników. Teorie tego typu, w odróżnieniu od ówczesnych koncepcji socjalistycznych, nazywano komunistycznymi. Komunizm pozostawał jednakże wciąż jeszcze tylko ideałem społecznym, postulatem moralnym, a nie uzasadnioną naukowo teorią rozwoju społecznego. Nowy etap w jego dziejach zapoczątkował dopiero Manifest komunistyczny. Z inicjatywy Marksa i Engelsa powstał w Brukseli w 1846 roku tajny Komunistyczny Komitet Korespondencyjny, którego celem było przeprowadzenie międzynarodowej dyskusji nad zagadnieniami socjalizmu i komunizmu. Manifest stał się jednym z najbardziej popularnych dzieł literatury socjalistycznej o ogromnym znaczeniu propagandowym i naukowym. W 1892 roku Engels napisał we wstępie do nowego polskiego wydania Manifestu: „W miarę tego jak w danym kraju wzrasta przemysł – wśród robotników tego kraju wzmaga się pragnienie wyjaśnienia sobie swego stanowiska jako klasy robotniczej w stosunku do klas posiadających, szerzy się wśród nich ruch socjalistyczny i rośnie popyt na Manifest”. W dziesięciu punktach wymieniono postulaty, których realizacja powinna stać się początkiem drogi do nowego ustroju. Miało to być m.in. : wywłaszczenie wielkiej własności ziemskiej, konfiskata dóbr emigrantów i buntowników, zniesienie prawa dziedziczenia, progresywny podatek od dochodów, scentralizowanie kredytu i łączności w rękach państwa, rozbudowa państwowego sektora gospodarki. Natomiast socjalizm z utopijnego ideału społecznego przekształcony został w naukową i rewolucyjną teorię o rzeczywistych warunkach wyzwolenia proletariatu i całych społeczeństw.
Ruch komunistyczny przeżył kilka faz. W pierwszej, najbardziej dynamicznej, reprezentował protest moralny i ideologiczny przeciw zbrodniom czy niesprawiedliwościom współczesnego życia a zarazem marzenie o porządku zbudowanym na zasadach sprawiedliwości i rozumu. Dynamika ruchu uległa załamaniu w połowie lat pięćdziesiątych, kiedy zakwestionowana została od wewnątrz moralna i ideologiczna legitymacja komunizmu, kiedy ukazano zbrodnie popełniane w jego imieniu tam, gdzie miał on możność zapoczątkować realizację zapowiadanego przez siebie porządku. Przejście do trzeciej fazy, stagnacji i rozkładu ruchu komunistycznego, odbywało się stopniowo, przez lata sześćdziesiąte, siedemdziesiąte i osiemdziesiąte. Komunizm w swojej dotychczasowej postaci przestał istnieć. Mamy nieraz do czynienia z jego reliktami, częściej z kontynuacjami organizacyjnymi i personalnymi, najczęściej zaś z trudnym do zdefiniowania dziedzictwem w życiu gospodarczym, społecznym i politycznym.