Novelle per un anno : pomysł i jego realizacja. Próba typologii opowiadań na przykładzie analizy tomów Koń na księzycu i Czarny szal.
Po nieudanej próbie dramatopisarskiej w 1892 r. Luigi Pirandello porzucił pisanie dramatów na wiele lat i zaczął publikować swoje pierwsze nowele, które później wydał pod wspólnym tytułem : Novelle per un anno czyli Nowele na cały rok. Jednak nie udało mu się w pełni zrealizować swojego zamiaru napisania 365 nowel. Jego dorobek nowelistyczny zamknął się na 246.
W dwóch polskich zbiorach zatytułowanych: Czarny szal i Koń na księżycu; znajdziemy 32 dość przypadkowo wybrane nowele.
Tom zatytułowany Czarny szal rozpoczyna się tytułowym opowiadaniem i zawiera kolejno 21 nowel:
Czarny szal
Kapliczka
Obrona pana Meola (sutanny monteluzańskie)
Szczęśliwcy (sutanny monteluzańskie)
Skoro nie pada... (sutanny monteluzańskie)
Wachlarzyk
Uciecha
Epistoła
Patent
Albo jednego, albo niczyje
Requiem aeternam dona eis, Domine!
Samotni
Mucha
Daleko
Do motyki!
Nocne czuwanie
Zastanów się, Giacomino
Nauczycielka
Stefano Giogli, pierwszy i drugi
Rozmowy imaginacyjne
Fragment opowieści o Marku Leccio i jego wojnie na papierze w czasie wielkiej wojny europejskiej
Zbiór pod tytułem Koń na księżycu mieści w sobie 11 nowel:
W milczeniu (In silenzio)
Wir (Il gorgo)
Pech Pitagorasa (La disdetta di Pitagora)
Koń na księżycu (Un cavallo nella luna)
Nagie życie (La vita nuda)
Zaproszenie na obiad (Un invito a tavola)
Rzeczywistość snu (La realità del sogno)
Głos (Una voce)
Wezwanie do obowiązku (Richiamo all’ obbligo)
Wierność psa (La fedeltà del cane)
Podróż (Il viaggio)
Wszystkie te opowiadania możnaby spróbować podzielić pod względem treści na: obyczajowe, podejmujące krytykę społeczeństwa, mówiące o sycylijskości, filozoficzne, psychologiczne czy autotematyczne czyli traktujące o pisaniu nowel. Jednak nawet w tych 32 nowelach ciężko jest znaleźć opowiadanie na tyle jednorodne, by dało się je zamknąć w tylko jednej z wymienionych kategorii.
Wyraźna krytyka społeczeństwa, głównie fałszywego duchowieństwa próbującego ukryć różne przekręty pojawia się w trzech nowelach: Obrona Pana Meola, Szczęśliwcy, Skoro nie pada... opatrzonych wspólnym dopiskiem (sutanny monteluzańskie). Częstymi motywami pojawiającymi się w nowelach są również zdrada i obłęd.
Tytułowa fantastyczno-obyczajowa nowela Koń na księżycu jest uważana za szczyt barokowej makabryczności. Opowiadanie rozpoczyna się ucztą weselną, podczas której pan młody okazuje tak wielkie zniecierpliwienie, że rodzice przyspieszają odjazd gości. Młoda para: coraz bardziej podniecony Nino i niewinna, nieświadoma, wesoła młodziutka Ida odprowadzają ich. Panna młoda odwlekając to, czego nie może się już doczekać pan młody proponuje przechadzkę po łąkach i wzgórzach. Tam napotykają, leżącego, konającego, schorowanego konia, którego wieśniacy wyrzucili poza wieś, bo nie nadawał się już do pracy. Nad zabiedzonym zwierzęciem zaczęły się już gromadzić kruki. Wstrząśnięta tym widokiem Ida, biegnie po pomoc, zostawiając tam Nina. Pod nieobecność dziewczyny młody małżonek zmęczony upałem, wysiłkiem fizycznym, zbyt obfitym jedzeniem i narastającym podnieceniem seksualnym ulega atakowi apoplektycznemu, podczas którego jego oczom ukazuje się obraz końskiej głowy na tle księżyca. Kiedy Ida zastaje leżącego na ziemi charczącego męża i zabiedzonego konia oświetlonych światłem księżyca, spłoszona tym nierealnym widokiem ucieka w kierunku rodzinnego domu.
Filozoficzno-obyczajowa, ilustrująca sycylijskość nowela pt. Podróż opowiada o sentymentalnej i romantycznej historii miłosnej. Adriana poślubiła jednego z braci, pomimo tego, że kochała tego drugiego. Jako wdowa spędziła 13 lat zamknięta w swoim domu i umarła dla świata. Zgodnie z panującymi tam zwyczajami podobny los musiały podzielać inne wdowy. Dopiero gdy ciężko zachorowała, za namową szwagra i dwóch synów udała się z nim do Palermo, by tam zasięgnąć rady jeszcze jednego lekarza. Podczas podróży nieufnie aczkolwiek z ogromną ciekawością obserwowała otaczające ją piękno ogromnego, nieznanego jej dotąd świata, który jednocześnie fascynował ją i przerażał, powodując w niej uczucie osamotnienia i wyobcowania. Kiedy lekarz nie pozostawił już nadziei, szwagier namówił bratową, by pojechała z nim do kolejnego w Neapolu. Opuszczenie rodzinnej Sycylii było dla niej przełomowym momentem. Tam, z daleka od rodzinnego domu, przeszłości w końcu wybuchła między nimi gwałtowna, namiętna przez lata skrywana wzajemna miłość tym intensywniejsza, że skazana na rychły koniec. Ich podróż objęła również Rzym, Florencję, Mediolan i Wenecję, w której coraz już słabsza Adriana postanowiła położyć kres temu zmysłowemu szaleństwu i odebrała sobie życie, wypijając zbyt dużą dawkę leku.
„ Il viaggio jest romantyczną historią miłosną w starym stylu, wystarczająco sentymentalną, by powszechnie się podobać. Jest jednak przy tym przykładem dogłębnie nurtującej twórczość Pirandella tezy, że wolność osiąga się tylko wtedy, gdy się umie być szalonym, a destrukcyjnej magii czasu można przeciwstawić jedynie tak wielką intensywność przeżyć, że czas przestaje być dostrzegalny.”
Lesław Eustachiewicz
W noweli obyczajowej Zaproszenie na obiad znajdujemy dawkę prymitywnego komizmu. Na wsi, w rodzinie, której charakterystyczną cechą jest ogromny wzrost mężczyzn i kobiet, siła i temperament oraz monstrualny apetyt panuje niezwykłe podniecenie. Od kilku dni domownicy szykują uroczysty obiad dla mającego nadejść gościa, wieśniaka z innej okolicy, który poważnie zasłużył się jednemu z braci. W pewnym sensie jest to spłacenie długu wdzięczności. Kiedy nieśmiały, niepozorny, bardzo drobnej postury gość po wysłuchaniu wymuszonych podziękowań zasiada z nimi do stołu rozpoczyna się rubaszna uczta. Na próżno broni się przed przekarmieniem i zbyt hojnym porcjom wina. Olbrzymy wmuszają w niego wciąż więcej i więcej, posuwając się nawet do gróźb. Kiedy zrozpaczony i skrajnie wyczerpany obżarstwem zaproszony zauważa, że gospodarze wszczynają miedzy sobą kłótnie bez namysłu wykorzystuje okazję i znika pozostawiając swoje buty i płaszcz, by łatwiej mu było uciekać. Jednak organizatorzy uczty nadal uważają ją za udaną, może za wyjątkiem tego, że nie zdążyli uraczyć gościa deserem.
„ Dominującym tematem jego wizji życia jest tragedia jednostki. Inne tematy jego dzieła wypływają z tego podstawowego tematu i zazwyczaj ustępują na drugi plan.”
Giuseppe Padellaro, przełożyła Zofia Ernstowa
Filozoficzno-obyczajowa nowela Czarny szal opowiada o 40-letniej już Eleonorze, która odkąd ukończyła 18 lat zajmowała się swoim młodszym bratem i jego przyjacielem, utrzymując ich. Tak przepracowała swoją młodość, którą utraciła bezpowrotnie wraz ze swoją urodą. Kiedy jej dorosły już brat kupił wiejską posiadłość z willą, ona spędzała tam coraz więcej czasu, podziwiając naturę. Podjęła się też dokształcania wybitnie tępego 20-letniego syna dzierżawcy, który słuchając bardziej instynktu niż rozumu pewnego dnia rzucił się na nią, a ona zbytnio się przed nim nie broniła. Tak oto zaszła w ciążę, co jej brata doprowadziło do furii. By uniknąć hańby brat zmusił ją do małżeństwa z młodym Gerlando, obiecując jego rodzinie spory posag. Eleonora, bardzo nieszczęśliwa w tym zwiąku, poroniła, co bardzo zaniepokoiło rodziców małżonka, gdyż jeśli Eleonora nie pozostawi po sobie potomka, posag powróci do jej rodziny. W obliczu zagrożenia, gdyż jego małżonka bardzo osłabła po porodzie, Gerlando za namową rodziców, pomimo zapewnień Eleonory, że może się nie martwić o przyszłość, gdyż zapisała mu wszystko w testamencie, postanowił zmusić ją do kolejnego stosunku. Przerażona Eleonora widząc rozpalonego młodzieńca, który coraz natarczywiej się jej narzucał, wyswobodziła się z uścisku i owinięta w czarny szal skoczyła z urwiska rozciągającego się nad plażą.
Bardzo ciekawa pod tym względem jest fantastyczno-filozoficzna nowela pt. Uciecha. Bohaterami i jednocześnie narratorami są tu konie, ciągnące orszak żałobny. Jeden z koni, spokojny i dystyngowany dostał się tu prosto z książęcej stajni. Drugi, były koń porucznika, niesamowicie otwarty osobnik, zadręcza tego drugiego swoim gadulstwem, obgadując inne konie w stajni i snując filozoficzne domysły nad tym w jakiego rodzaju firmie przewozowej pracują. Kiedy akurat ci dwaj zostają wybrani do orszaku, gaduła nieustannie udziela swojemu koledze porad. Tamten do tej pory wyniosły płoszy się i zaczyna miotać kiedy zajeżdżają pod pałac. Okazuje się, że w trumnie, ktorą niosą została złożona jego pani.
W noweli filozoficznej Rozmowy imaginacyjne odnajdujemy wątek autotematyczny. Głowny bohater jest nowelistą, który postanawia przerwać swoją pracę pisarską ze względu na wybuch wojny. Nie może się pogodzić z faktem, że na front idzie jego syn a nie on. By uśmieżyć jego ból, nocą ukazuje mu się widmo zmarłej matki, która tłumaczy mu, że ona również w czasach kiedy była potrzebna nie mogła spełnić partiotycznego obowiązku tak jakby tego chciała.
Jednym z ciekawych terminów dotyczących twórczości Luigi'ego Pirandella jest umorismo.
„Dla zilustrowania pojęcia umorismo Pirandello posługuje się przykładem starej koniety, przesadnie wymalowanej i ubranej zupełnie niestosownie do jej wieku, której widok wywołuje śmiech. Ale komizm tej postaci jest wrażeniem powierzchownym, wrażeniem wzrokowym. Umorismo każe zajrzeć za tę komiczną, żałosną fasadę i pozwala zrozumieć sytuację kobiety, która rozpaczliwie czepia się pozorów młodości (...)”
„Poczucie komizmu to rejestracja wzrokowa śmieszności, dostrzeganie jej; umorismo to wyczuwanie tragizmu płynącego ze sprzeczności miedzy zewnętrznym obrazem a jego wewnętrznym ukrytym sensem.”
fragment Historii literatury włoskiej XX wieku Joanny Ugniewkiej
W filozoficzno-obyczajowej noweli z elementami sycylijskości zatytułowanej Daleko znajdujemy właśnie taką postać. Donna Rosolina, stara panna, która nadmiernie dba o swój wygląd, nie wychodząc z domu bez stosownego w jej pojęciu makijażu, kolczyków, broszek, naszyjników, eleganckiej sukni i starannego uczesania. Zachowuje się jak cnotliwa i niewinna panna na wydaniu rumieniąc się z byle powodu.
Jak pisze Mieczysław Brahmer:
„U Pirandella osobowość ludzka ulega rozszczepieniu i rozbiciu, jak nierozkładalny ongiś atom. Każdy z nas innym jest w różnych momentach swego życia i innym go widzi każdy z tych, którym przyszło z nim obcować. Te odbiegające od siebie obrazy są nienakładalne i nie dadzą się zespolić w całość jednolitą.”
Tak na przykład w noweli Stefano Giogli, pierwszy i drugi świeżo poślubiona małżonka Stefano kreuje sobie obraz swojego męża na taki, jakim chciałaby, żeby był. Narzuca mu gusta, sposób myślenia i zachowywania się. Początkowo Stefano, zakochany w niej do szaleństwa niczego nie zauważa pokornie godząc się na wszystko. W końcu zaczyna dostrzegać, że jego małżonka traktuje go jak kogoś obcego, jemu samemu nieznanego. Dochodzi do wniosku, że jego ukochana tak naprawde nie kocha jego, takiego jakim jest, ale jego wyimaginowany obraz, jakiegoś drugiego Stefano, który staje się dla niego rywalem.
Często zakończenia nowel wydają się niespodziewane, nieoczekiwane czy wręcz absurdalne i pełne niedopowiedzeń. Jakby pozostawiając miejsce na refleksję. Jak pisze Lesław Eustachiewicz:
„ (...) pisarz ten nie zamykał nigdy świata swych postaci w uwarunkowaniach życia społecznego. Doceniając rolę środowiska w formowaniu psychiki, a zatem i losu człowieka, wskazywał zawsze na otwartą furtkę, przez którą można wymknąć się z ogrodu zdeterminowanych udręczeń na wolność. Wolność zresztą utożsamiał zazwyczaj z szaleństwem. Pirandellowski człowiek wolny był w oczach otoczenia człowiekiem wariacko nieobliczalnym.”
Ciekawostki:
Włoskie ekranizacje nowel:
Questa è la vita (1954) di Giorgio Pastina, Aldo Fabrizi - l'episodio terzo è tratto dalla novella La Patente
Il viaggio di Vittorio De Sica
Polskie ekranizacje nowel:
Film fabularny Wir
Reżyseria: Henryk Jacek Schoen
Fabuła stworzona na bazie połączenia pomysłów z dwóch nowel: W milczeniu i Wir
Dorastający Tomek jest coraz bardziej zafascynowany swoją piękną, samotnie go wychowującą matką. Anna stara się utrzymać rodzinę i wytworny dom z udzielania lekcji muzyki. Razem z nimi żyje Róża, samotna i bezdzietna przyjaciółka Anny. Tomek musi ostatni rok nauki spędzić w szkole z internatem. Edukację Tomka przerywa wiadomość o śmierci matki. W domu zastaje on nowo narodzone dziecko. Mimo braku środków postanawia zająć się wychowaniem przyrodniego brata. Odkrywa jeszcze jedną bolesną tajemnicę - on też jest nieślubnym dzieckiem . . . Zjawia się mężczyzna - ojciec chłopczyka. W nocy poprzedzającej dzień oddania Piotrusia wybucha pożar. Tomek z Różą i małym bratem czekają, aż żywioł ich ogarnie . . . Okazuje się, że wszystkie wydarzenia od rozmowy o konieczności wyjazdu do szkoły były tylko złym snem. Ale rano, podczas śniadania, matka informuje go o wyjeździe do szkoły z internatem.
Bibliografia
Autor w poszukiwaniu postaci / Stanisław Kasprzysiak // Świętej pamięci Mattia Pascal (wstęp)
Luigi Pirandello / Lesław Eustachiewicz. - Warszawa : „Czytelnik”, 1982
Luigi Pirandello – człowiek bez tożsamości / Giuseppe Padellaro // Twórczość. - 1971, nr 5
Pirandello / Mieczysław Brahmer // Dialog. - 1960, nr 1
Historia literatury włoskiej XX wieku / Joanna Ugniewska. - Warszawa : PWN, 1985
http://www.filmpolski.pl/fp/index.php/121076
http://it.wikipedia.org/wiki/Luigi_Pirandello wloska strona wikipedii