�Wielka Emigracja po powstaniu listopadowym" - na podstawie książki Jerzego
Zdrady

Wielka Emigracja nie była planowana, zrodziła się nagle i to już w październiku
1831r. Emigrowali głównie cywile: politycy, dziennikarze i urzędnicy, później
dopiero wojskowi. Problem stanowiło przerzucenie tysięcy internowanych oficerów
i żołnierzy powstańczych. Organizacją tego zajął się gen. Józef Bem, który
planował skupienie we Francji 10-15 tysięcy wojskowych celem organizowanie
nowych legionów polskich. W związku z tym należało przeprowadzić przez kraje
niemieckie tysiące Polaków.
Polacy przemierzając odległe kraje starali się zapoznać z ich kulturą,
historią, sztuką, gospodarką. Zwiedzano zabytki, składano hołdy poległym
Polakom - m.in. na grobie Kościuszki.
Zdaniem autora rząd francuski liczył się z możliwością przybycia Polaków po
upadku powstania (�jeśli przyjdziecie, to was przyjmiemy"). Francja wcześniej
nie udzieliła Polsce poparcia, dlatego teraz musiała pomóc emigrantom, by
własne społeczeństwo, wzburzone klęską powstania, nie zwróciło się przeciw
Ludwikowi Filipowi.
Przyjaciele Polski przygotowali się już do przyjęcia emigrantów. W Paryżu
działał już 28.01.1831r. Komitet Francusko-Polski z gen. La Fayette na czele.
Siedziba tego Komitetu stała się punktem zbornym Polaków przybywających do
Paryża. Łącznikiem był Leonard Chodźko - Polak osiadły we Francji. Podobno
pierwszy polski żołnierz -powstaniec litewski - stanął na paryskim bruku ok.
20.10.1831r.
Do końca grudnia we Francji było już kilka setek emigrantów, a główna fala
dopiero nadciągała. Wyznaczono nowe punkty zborne, a zamknięto Paryż. 2.03.1832
we Francji było ok. 4 tys. Polaków. Większość powstańców była serdecznie witana
przez Gwardię Narodową i mieszkańców m.in. w Starsburgu, Metzu, Nancy.
Stopniowo zanikały gorące dowody sympatii, szczególnie ozięble witano ich we
Francji, gdy docierali na miejsce swego przeznaczenia. Francuzi stanęli bowiem
przed problemem, którego wcześniej się nie spodziewano. Nie chcieli prowadzić
aktywnej polityki wobec Polski, jednak w Europie panowało napięcie i nie można
było wykluczyć możliwości wojny. Polska emigracja stała się zatem rezerwą
wojskową i atutem w rozgrywkach dyplomatycznych między Paryżem a
Petersburgiem.
Polacy z kolei liczyli na zgodę na tworzenie legionów.
W II połowie 1832r. we Francji istniało 5 dużych zakładów dla emigrantów.
Później powstały jeszcze 3 nowe. Każdy miał własną wewnętrzną organizację i
życie polityczne. Z czasem tracono nadzieję na wojnę Zachodu z Rosją. Rosło
rozczarowanie Francją, więc samego poparcia szukano w narodzie francuskim.
Jesienią 1832 roku sytuacja w Europie zaczęła się stabilizować, polska
emigracja straciła znaczenie jako rezerwa wojskowa, wiosną 32 roku rozpoczęto
likwidację wielkich d�p�ts.
Autor opracowanie przytacza w tym miejscu dość dokładne liczby emigrantów,
potwierdzając, że do roku 1847 przez emigrację przeszło 11 tys. Polaków.
Najliczniej osiadali we Francji. W 1839 we Francji było ok. 5700 Polaków, z
których blisko 5500 pobierało zasiłek rządowy.
W innych krajach Europy skupiska polskiej emigracji były mniej liczebne n.p.:
w Anglii - ok. 700
w Belgii - ponad 100
w Hiszpanii - ok. 150
w Algierze - ok. 100
w Stanach Zjednoczonych - 400-500
w Portugalii, Włoszech i na Bałkanach - ok. 500
Ogólnie ok. 8 tys. osób.
W 3/4 byli to emigranci pochodzenia szlacheckiego. Większość to byli wojskowi
(70% ogółu).
Przybycie do Francji kilku tysięcy emigrantów polskich stworzyło rządowi
problemy finansowe. Konieczne były dodatkowe sumy budżetowe przeznaczone na
pomoc dla Polaków. Każdy Polak przybywający do Francji, a uznany za emigranta
politycznego, miał prawo do zasiłku zwanego żołdem. Niestety z powodu wielkiej
ilości emigrantów z dniem 21.02.1832 roku zmniejszono żołd o połowę, wychodźcy
znaleźli się w bardzo trudnych warunkach materialnych.
Emigranci przebywający w Paryżu szybko upodobali sobie małe i tanie
restauracje i kawiarnie. Znana była m.in. restauracja Steinhausera. Tam też
jadał Lelewel. Te miejsca stawały się powoli polskimi klubami, gdzie można było
nie tylko zjeść, ale i spotkać się z rodakami i poczytać polską prasę.
Zabronione w nich były tylko polityczne dyskusje, gdyż do tego służyły lokale
gmin i stronnictw emigracyjnych. Później powstały w Paryżu salony polskie w
Hotelem Lambert Księcia Adama.
Nieco gorzej przebiegało życie emigrantów na prowincji. Panował tan
niedostatek.
Czekając na wojnę w pierwszych latach emigracji nie szukano pracy czy nauki
zawodu. Większość ludzi żyła z dnia na dzień, tęskniąc za krajem. Słabsi
charakterem zaczęli załamywać się, inni z czasem podejmowali pracę. Byli
inżynierami, robotnikami, nauczycielami, malarzami itp.
Na emigracji kontynuowano dyskusję nad przebiegiem walki i przyczynami klęski,
powstawały też nowe kierunki polityczne, obozy i stronnictwa, z których każde
starało się opracować własny program polityczny, stworzyć wizję nowej Polski i
wybrać drogę odzyskania niepodległości.
Według autora emigranci przeżywali wtedy bardzo trudny okres i byli rozbici
wewnętrznie. Jedni liczyli na nowe powstanie na ziemiach polskich, drudzy na
rewolucję i wojnę europejską, a jeszcze inni chcieli czekać na upadek caratu.
Ich załamanie pogłębił fakt, że z kraju dochodziły coraz gorsze wieści. Na
Litwie zniesiono szkolnictwo polskie. Nowe porządki symbolizowała Cytadela
Warszawska i zsyłka na Sybir lub Kaukaz.
W tej sytuacji na emigracji zaczęła się walka o władzę.
Autor, Jerzy Zdrada, szczegółowo przedstawia powstawanie Komitetów, ich
przywódców i programy. Według niego pierwsi po władzę sięgnęli Kaliszanie,
którzy utworzyli Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej na czele z Niemojowskim
i Lelewelm (6.11.1831 - przetrwał tydzień). Następnie w Paryżu utworzono
Komitet Narodowy Polski z Lelewelem jako przewodniczącym (8.12.1831). Hasłem i
programem było �Polska, Polska Jagiellonów, niepodległa, wolna lub wieczna
śmierć". Jako główne zadanie Komitetu uznał �czuwać nad interesem narodowym i
nad losem wypartych z ojczyzny Polaków".
Wkrótce jednak okazało się, że KNP nie spełnia nadziei emigracji.
29.08.1832 podpisano �Akt założenia Komitetu Narodowego Polskiego i Ziem
Zabranych". Komitet ten miał czuwać nad interesem narodowym polskim, jego
przewodniczącym był Józef Dwernicki. Ostatecznie przyjęto nazwę Komitet
Narodowy Emigracji Polskiej. Od października istniały więc dwie centrale
emigracyjne roszczące sobie prawo do reprezentowania interesów emigrantów.
By zapewnić pomoc materialną dla emigrantów utworzono jeszcze Komisję Funduszów
Emigracyjnych (25.03.1834)
Autor publikacji zwraca także uwagę, że w tym czasie powstała także idea
zwołania sejmu, której zwolennikami byli A. Ostrowski, Mickiewicz i Dwernicki.
Oni też zajęli się ściąganiem do Paryża kompletu sejmowego i rozpoczęto obrady.
Niestety sprawa sejmu upadła.
Innym problemem, który porusza J. Zdrada w tekście jest masoneria i
korbonaryzm. Wybuch Powstania Listopadowego wpłynął na ożywienie kontaktów
między wolnomularzami polskimi i francuskimi. Wielki Wschód Francji wezwał loże
do udzielenia pomocy walczącej Polsce. Miejscowe loże wciągnęły szybko do
współpracy przybyłych emigrantów.
Znaczna część polskich wolnomularzy należała także do organizacji korbonarskich
(węglarskich).
Autor podaje, że przez polski i francuskie organizacje węglarskie przeszło ok.
400 emigrantów.
28.12.32 utworzono w Paryżu tajną Zemstę Ludu (płk J, Zaliwski). Organizacja
ta wymierzona była przeciw Komitetowi Narodowemu Emigracji Polskiej gen.
Dwernickiego. Jej twórcy chcieli opanować władzę nad wychodźstwem w celu
wzmocnienia przygotowań do wyprawy partyzanckiej i antyrosyjskiego powstania
planowanych na wiosnę 1833r. Twórcy Zemsty Ludu byli przekonani, że wystarczy
dać hasło, by naród odpowiedział powszechnym zrywem zbrojnym. Liczono na
tysiące żołnierzy i oficerów.
Niestety próby działań partyzanckich zamieniły się w krwawy dramat.
Wkraczające do zaboru rosyjskiego oddziały (19.03.33) nie znalazły
spodziewanego oparcia i zostały rozbite. Zaliwski wycofawszy się do Galicji
odwołał partyzantkę
W kwietniu 33 roku Polacy wzięli udział w próbie rozpoczęcia rewolucji w
krajach niemieckich.
3.05.1833 powstała organizacja polityczna �Towarzystwo Tułaczów Polskich w
Szwajcarii".
Na wiosnę 1834 zaplanowano powstania w Paryżu i Lyonie. Całością przygotowań
kierowało Towarzystwo Praw Człowieka i Obywatela.
Zacieśniano także współpracę z tajną włoską organizacją rewolucyjną Młode
Włochy. W listopadzie 34 roku Polacy zawarli z Młodymi Włochami porozumienie
przewidujące min utworzenie legionu polskiego przy rewolucyjnej armii włoskiej
dla walki Polaków o wolność. Organizowano wyprawę do Sabandii, która, jak się
okazało ściągnęła na Szwajcarię groźbę interwencji państw Świętego Przymierza.
W kwietniu 34 organizacja emigracji polskiej w Szwajcarii rozwiązała się a z
Hufca Świętego pozostało tylko kilkunastu pracujących tam emigrantów.
J. Zdrada zwraca także uwagę na fakt utworzenia w marcu nowej tajnej
organizacji pod nazwą Młoda Polska. 15.04.34 w Bernie przedstawiciele Komitetów
Młodych Włoch, Młodych Niemiec i Młodej Polski podpisali �Akt braterstwa Młodej
Europy". W ten sposób powstała pierwsza międzynarodowa organizacja rewolucyjna
przyjmujące jako zasadę pełną równoprawność narodów. Zobowiązano się do
ścisłego współdziałania w walce o narodowe wyzwolenie. W 10.1834 ogłoszono
Ustawę MP. Całością prac konspiracyjnych kierował Komitet Centralny. Każdy
wstępujący do organizacji składał przysięgę zgodną z ustawą. Hasłem Młodej
Polski było �Zawisza", a symbolem gałązka jodły.
W początkach 1835 ogłoszono �II Wyznanie Wiary Młodej Polski", które zalecało
rozwijanie prac konspiracyjnych w kraju. Główny nacisk położono na zdobycie
niepodległości.
W końcu 35r. Młoda Polska liczyła 142 członków skupionych we Francji, Belgii,
Anglii, Szwajcarii. W 12.35 wybrano Komitet Stały (Lelewel, Zwierkowski,
Pietkiewicz).
Wiosną 35r. utworzono w Krakowie Stowarzyszenie Ludu Polskiego. Twórcom SLP
odpowiadała ideologia Młodej Polski. Przywódcy SLP uznali ustawę MP za podstawę
własnego programu polityczno-społecznego, ale przystosowano ją do warunków i
wymogów krajowych. Celem Stowarzyszenia była odbudowa Polski zjednoczonej i
niepodległej i �odmłodzonej". Zapowiadano powszechne prawo wyborcze, wolność
osobistą, wyznania, druku, nauczania, stowarzyszeń, handlu i przemysłu. Autor
podaje, że tym sposobem przygotowywano obywatelsko lud, sądząc, że tą drogą
ruch zyska broń w postaci milionowych mas ludności wiejskiej, które na gasło
uwłaszczenia i równouprawnienia staną do walki o Polskę.
W końcu 1835r. Konarski zaczął tworzyć sieć SLP na Litwie, Wołyniu, Podolu i
Ukrainie. Przez 3 lata szczęśliwie wymykał się carskiej policji, zginął
rozstrzelany w Wilnie w lutym 1839 roku.
Kolejną sprawą, na którą J. Zdrada zwraca uwagą to utworzenie Towarzystwa
Demokratycznego Polskiego. 17.03.1832 podpisano akt założenia tego towarzystwa,
zwany Małym Manifestem. Był to pierwszy program tworzonego stronnictwa
demokratycznego - jak twierdzi autor �fakt przełomowy nie tylko w dziejach
Wielkiej Emigracji, ale w dziejach Polski"
początkowo Towarzystwo budowało się wewnętrznie, a jego słabą stroną była
prasa. Od października 34 roku ukazywał się już �Postęp", później wydawano
tylko �Ogólniki".
Według członków Towarzystwa warunkiem odzyskania niepodległości było
rozwiązanie sprawy chłopskiej, czyli �przekształcenie chłopa w obywatela i
właściciela".
Od lipca 35 Towarzystwo obowiązywała nowa ustawa o �Organizacji wewnętrznej"
regulująca zasady członkostwa. TPD tworzyło wtedy kilkadziesiąt sekcji
rozsianych od Londynu po wybrzeża Francji.
Drugim co do wielkości skupiskiem emigracji polskiej była Anglia. W latach
1atach 1831-36 przebywało ok. 800 Polaków, a ok. 600 osiadało tu na stałe. Ich
sytuacja materialna była gorsza niż we Francji. Chwytano się wszystkich
możliwości zarobku. Wśród emigrantów w Anglii istniały różnice polityczne,
podobnie jak we Francji. Przez lata najsilniejsze wpływy mieli stronnicy
Czartoryskiego.
Od 25.11.1834 działała sekcja TPD, która od lutego 35r. była sekcją Grudziądz.
14.03.1836r. utworzono Gromadę Humań Ludu Polskiego (Zenon Świętosławski).
Osią programu Gromad była odbudowa Polski republikańskiej i demokratycznej, bez
szlachty i chłopów, bez przywilejów.
Autor książki twierdzi, że na ideologię Gromad złożyły się elementy pochodzące
z dotychczasowej myśli socjalistycznej. Tworząc socjalistyczno-utopijny system
Gromady próbowały dostosować ówczesny socjalizm zachodnioeuropejski do warunków
panujących na ziemiach polskich.
W kolejnym rozdziale historyk podaje informacje na temat nowej organizacji
emigracyjnej - Konfederacji Narodu Polskiego. Organizacja ta planował
zjednoczyć całe wychództwo. Jej akt podpisało 36 emigrantów z gen. Dwernickim.
Wśród sygnatariuszy nie było członków TDP i MP. Według założycieli Konfederacja
miała być naczelnym organem walczącej o niepodległość Polski, celem była cała i
wolna Polska �w jej najdawniejszych granicach". Organizacją kierował marszałek,
8 osobowa Rada Konfederacji. Jesienią 36 liczebność organizacji wynosiła już
300 członków.
Następny fakt historyczny omówiony w publikacji to Wilki Manifest, który
pisany był przez całe Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Był on wyzwaniem wiaty
demokratów emigracyjnych, którzy za swój cel obrali walkę o Polskę niepodległą
i demokratyczną. Program polityczny oparto na przekonaniu, że ludu nie da się
pozyskać hasłami patriotycznymi, gdyż dla naprawienia krzywd potrzebny jest
konkretny czyn - likwidacja przywilejów szlachty. Potrzebna jest równość, z
której wynikają braterstwo i równość.
Manifest TDP z 1836 oddziaływał na polskie programy polityczne przez prawie 30
lat. Pozostawił też trwałe ślady w myśli demokratycznej. Był nową odpowiedzią
na pytanie: �Czy Polacy mogą się wybić na niepodległość?".
29.11.1838 ogłoszono Akt Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Istotą Aktu było
uznanie stojącego na czele Komitetu Narodowego Polskiego za najwyższą władzę
narodu do czasy wyzwolenia większości ziem polskich spod zaborów. I zwołania w
kraju sejmu. Komitet miał kierować organizacją emigracyjną i pełnić obowiązek
rządu narodowego w okresie powstania. Plany te spotkały się z krytyką
Towarzystwa Demokratycznego. Od 1837 Towarzystwo dysponowało dobrze redagowaną
prasą.
Centralizacja stopniowo wysuwała na pierwszy plan przygotowania do reform
społecznych i powstania.
W grudniu 36 wysłano do kraju pierwsze egzemplarze Wielkiego Manifestu.
Zdaniem autora ważną rolę w polityce emigracyjnej odegrał Adam Czartoryski.
Opuścił on Warszawę 15.08.1831. Już w listopadzie 31 rozpoczął obchód ambasad i
ministerialnych gabinetów. A. Czrtoryski czuł się upoważniony do
reprezentowania narodu wobec zagranicy. W Paryżu i Londynie liczono się z nim.
Jego celem była niepodległość i zjednoczenie ziem polskich, odbudowa państwa w
granicach przedrozbiorowych.
Ponieważ Londyn i Paryż nie dawały nadziei na podniesienie sprawy polskiej , A.
Czartoryski zaczął zjednywać opinię publiczną i parlamenty w dych propolskim.
Inspirowano prasą, by pisała o sprawie polskiej Utworzono także Literackie
Towarzystwo Przyjaciół Polski z prezesem poetą T Campbellem. Wkrótce takie
stowarzyszenia powstały w innych miastach.
Od wiosny 32 rosłą niechęć demokratów, w dwa lata później TDP ogłosiła Akt
uznający Czartoryskiego za �nieprzyjaciela emigracji polskiej". 24.09.39 ks.
Adam i Campineanu zawarli układ polsko-włoski zapewniający Polakom rumuńską
pomoc w przyszłym powstaniu przeciw Rosji.
Kryzys 1840 roku zamknął pierwszy okres działalności wschodniej Czartoryskiego
Od 41 nabierała ona rozmachu.
Książe Adam dążył m.in. do wzmocnienia Turcji widząc w niej sprzymierzeńca
przyszłego polskiego powstania.
Z czasem miał on za sobą ok. 15% emigrantów, co dawało mu pewne oparcie
polityczne.
Utrzymywał także kontakty z krajem - z arystokracją i bogatym ziemiaństwem we
wszystkich zaborach. Pozyskiwanie zwolenników krajowych natrafiło na opory,
gdyż część ziemiaństwa z niepokojem patrzyła na program reform społecznych.
Na przełomie 44/45 ks. Adam żądał od krajowych zwolenników jedności i większego
podporządkowania, ponaglał ich do energiczniejszych przygotowań do powstania.
Ostatni rozdział �Wielkiej Emigracji po Powstaniu Listopadowym" autor poświęca
przygotowaniom do powstania.
Jego zdaniem niepodległośc i reformy społeczne najlepszy wyraz znalazły w
programie TDP, gdyż weszło ono konsekwentnie na drogę przygotowań powstańczych
w kraju.
Najwięcej obiecywano sobie po zaborze pruskim. Od 1841 roku Centralizacja
rozpoczęła przygotowania kadr oficerskich dla powstania. Organizowano specjalne
kursy dla przyszłych dowódców, we francuskiej szkole wojskowej uczył się m.in.
Józef Wybicki. Zdawano sobie sprawę, że walkę trzeba będzie rozpocząć bez
regularnej armii powstańczej.
Podstawowym warunkiem zwycięskiego powstania było zdaniem demokratów
uwłaszczenie chłopów.
Według autora przeceniano siły i możliwości własne oraz moralną gotowość narodu
do walki. Równocześnie nie doceniano siły zaborców.
W połowie 44r. silną pozycję w Towarzystwie zajmował Mierosławski. W nim
widziano wodza planowanego powstania.
W marcu 1848 wyjechał on z Paryża do Poznania w celu rozpoznania przygotowań
Planował on równocześnie powstanie trójzaborowe, ze szczególnym zwróceniem
wysiłku wojska na opanowanie zaborów pruskiego i austryjackiego.
W rocznicę powstania 29.11.1845 Mierosławski wygłosił przemówienie, w którym
zapowiadał szybki podjęcie zbrojnej walki o niepodległość i wskazywał na siły
własne narodu jako podstawę zwycięstwa.
W Poznaniu Mierosławski podjął ostateczną decyzję o wybuchu powstania w dniu
21.02.1846. Mierosławski objął naczelne dowództwo wojskowe.
12.02.1846 w Świmiarach policja pruska aresztowała go, ponad 70 spiskowców
znalazło się za kratkami: było to bezpośrednim powodem przerwania przygotowań
powstańczych w Wielkopolsce. Wywołało to zamieszanie, podjęto sprzeczne
decyzje, co odbiło się na złym przybiegiem wydarzeń w pozostałych zaborach.
Dąbrowski, który miał być dowódcą w Królestwie Polskim uciekł do Prus, gdzie
oddał się w ręce policji. Część emigrantów zawróciła do Francji. Nikt nie
panował nad wypadkami. Próbowano opanować Cytadelę Poznańską, nie powiódł się
napad na Siedlce. Ruszyła Galicja. Tylko w Krakowie udało się częściowo
zrealizować plany. 22.02.46. miasto opanowali powstańcy, ogłoszono też
utworzenie Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej i jego manifest.
Z czasem zastanawiano się nad przyczynami klęski powstania. Zdawano sobie
sprawę z malejących możliwości oddziaływania na kraj. Tracili swą pozycję
stronnicy Hotelu Lambert.
W podsumowaniu rozważań nad Wielką Emigracją historyk Jerzy Zdrada stwierdza,
że rok 1846 zamknął jej pierwszy okres. Zwraca także uwagę na bogactwo myśli
politycznych i dorobek kulturalny Wilki ej Emigracji.
Zgadzam się z autorem książki, że to w istocie Paryż był przez wiele lat
stolicą niezależnej Polski. Myślę, iż tam poeci, pisarze, muzycy i inni twórcy
znaleźli �spokój" by tworzyć dzieła, które w rozbitym kraju i na emigracji
pełniły bardzo ważną rolę. One zagrzewały do walki, uczyły �walczyć" z zaborcą,
koiły łzy po klęskach powstańczych. To dzięki Wielkiej Emigracji mogła w tym
trudnym okresie rozwijać się nauka.
Uważam, że Wielka Emigracja musi kojarzyć się każdemu z ważnymi nazwiskami
polityków, tj. Bem, Lelewel, Niemojowski, Dwernicki, Konarski, Pułaski,
Czartoryski, Świętosławski, Mierosławski.
Sądzę jednak, iż należy tu także wspomnieć tych, którzy pomagali swą weną
twórczą - mam tu na myśli A. Mickiewicza, J. Słowackiego, F. Chopina. Ich
udział w pracę na rzecz odzyskania niepodległości jest ogromny.
Rozważania na temat Wielkiej Emigracji zakończę cytatem zaczerpniętym z
książki.
Emigracja tak liczna reprezentowała cały naród, stanowiła jego rzeczywistą
elitę intelektualną, która �szła za granicę by ratować siebie od prześladowania
i zagłady, ale także i przede wszystkim, by prowadzić dalej zakończoną we
wrześniu, lecz nigdy nie zamkniętą walkę o Polskę" (M. Handelsman, Adam
Czartoryski t1 W-wa 1948 s.205 )