Seksuologia Polska 2007, 5, 1, 1 8
P R A C A P O G L 
D O W A
Copyright � 2007 Via Medica, ISSN 1731 6677
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Rafał Rutkowski, Wojciech Sroka, Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań
terapeutycznych wobec sprawców
przestępstw na tle seksualnym
w okresie odbywania kary
pozbawienia wolności
Therapeutic activities project towards sex offenders
during imprisonment
Rafał Rutkowski, Wojciech Sroka
Zakład Karny w Rzeszowie
Streszczenie
Na podstawie analizy doświadczeń własnych i piśmiennictwa autorzy artykułu przedstawiają współczesną
koncepcję oddziaływań terapeutycznych wobec sprawców przestępstw na tle seksualnym, stanowiącą
podstawę programu korekcyjnego, realizowanego w Zakładzie Karnym w Rzeszowie. Koncepcja teore-
tyczna prezentowanego programu opiera się na teorii społecznego uczenia się (kognitywno-behawioral-
nej). W myśl tego podejścia oddziaływania korekcyjne koncentrują się na demaskowaniu zniekształceń
poznawczych, błędnych stereotypów i przekonań odnoszących się do sfery życia seksualnego. W ramach
pracy terapeutycznej między innymi poddaje się analizie etapy procesu decyzyjnego, prowadzącego do
nadużyć, co ma umożliwić sprawcy odpowiednio wczesną interwencję i powstrzymanie się od zacho-
wań dewiacyjnych. Autorzy prezentują najważniejsze metody pracy terapeutycznej wykorzystywane
podczas 10-miesięcznego cyklu oddziaływań.
Doświadczenia wskazują, iż sprawcy po ukończeniu podstawowego cyklu programowego dokonują po-
stępów w procesie terapeutycznym, jednak z dużą ostrożnością należy podchodzić do prezentowanych
zmian. Zastosowanie farmakoterapii oraz kontynuacja terapii po opuszczeniu zakładu karnego istotnie
podwyższają trwałość uzyskanych wyników.
Słowa kluczowe: przestępstwo seksualne, terapia sprawców przestępstw seksualnych
Abstract
On the basis of personal experience and the analysis of literature, the authors present the contemporary
idea of therapeutic activities towards sex offenders, which is the basis of correctional program carried out
within Rzeszów Prison.
The idea of presented program relies on cognitive-behavioral theories. According to this approach, thera-
peutic activities are focused on exposing cognitive distortions, stereotypes and attitudes towards sexuality.
The stages of decision process leading to abuse are analyzed during the therapeutic work. Such an appro-
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
Adres do korespondencji:
mgr Rafał Rutkowski
e-mail: [e-mail]
mgr Wojciech Sroka
e-mail: [e-mail]
Zakład Karny w Rzeszowie
ul. Załęska 76
35 322 Rzeszów
Nadesłano: 30.04.2007 Przyjęto do druku: 22.05.2007
www.seksuologia.med.pl 1
Seksuologia Polska 2007, tom 5, nr 1
ach is meant to enable the offender intervening and restraining his deviant behavior in due course. Authors
present the main methods of therapeutic work used during therapy that lasts for ten months.
The experience shows that offenders make some progress in therapeutic process after finishing ten-month
work cycle. Nevertheless, combining psychotherapy with medical and pharmaceutical treatment essen-
tially strengthens the results of therapy after leaving the prison.
Key words: sexual offence, sexual offenders therapy, cognitive behavioral therapy
Wstęp Podstawy teoretyczne
oddziaływań terapeutycznych
Na przestrzeni ostatnich lat w społeczeństwie co-
raz silniejszy niepokój wzbudza zjawisko przestęp-
Analizy kliniczne i studia przypadków ujętych
czości seksualnej. Zagrożenie ze strony sprawców
sprawców przestępstw seksualnych pozwoliły bada-
dotyczy szerokiego spektrum potencjalnych ofiar,
czom [4] na wyodrębnienie wspólnego dla większo-
a ich zachowanie nierzadko sprawia wrażenie im- ści osobników wzorca zachowań, które poprzedzają
pulsywnego oraz nieumotywowanego. Powszechne
napaść na ofiarę oraz następują po dokonanym ata-
przekonanie, iż przestępcy seksualni nie kontrolują
ku. Ta szczególna sekwencja działań napastnika
swoich dewiacyjnych tendencji, determinuje z jed- określana jest przez badaczy [5, 6] mianem cyklu de-
cyklu de-
cyklu de-
cyklu de-
cyklu de-
nej strony restrykcyjne podejście do zjawiska, cze- wiacyjnego
wiacyjnego
wiacyjnego obejmującego zespół zarówno świado-
wiacyjnego
wiacyjnego
go wyrazem są liczne postulaty maksymalnego za- mych, jak i nieuświadomionych reakcji.
ostrzenia kar dla osób dopuszczających się nad- W myśl założeń podejścia kognitywno-behawioral-
użyć, a z drugiej  poszukiwania skutecznych me- nego [7, 8], z którego wywodzą się podstawy teore-
tod leczenia, które zminimalizowałyby ryzyko po- tyczne programu, zachowanie obejmuje zarówno
emocjonalne, jak i poznawcze komponenty oraz ich
wrotu do przestępstwa. Rozbieżność stanowisk
obserwowalne objawy. Podłożem określonego zacho-
można uznać za wyraz bezradności w obliczu tego
zjawiska charakteryzującego się znacznym stop- wania sprawców są procesy myślenia, uczucia i to-
warzyszące im reakcje fizjologiczne. Zespół nieobser-
niem powtarzalności.
wowalnych aspektów behawioralnych stanowi siłę
Badania dotyczące czynników ryzyka recydywy
sprawczą także działania zaburzonego. Niewłaściwe
wśród przestępców seksualnych [1] wskazują, iż kara
zrozumienie i ocena sytuacji oraz nieumiejętność lub
pozbawienia wolności znacząco nie zmniejsza praw-
nieznajomość sposobów zachowania zgodnych
dopodobieństwa powrotu do zachowań dewiacyj-
z ogólnie przyjętymi zasadami mogą być przyczyną
nych. Istotnym predyktorem zapobiegania jest obję-
reakcji dezadaptacyjnych [1].
cie przestępców seksualnych specjalistyczną terapią
w trakcie izolacji oraz działaniami systemowymi obej-
Cele programu
mującymi wsparcie, nadzór i kontrolę po opuszcze-
niu zakładów karnych [2].
Oddziaływania terapeutyczne mają na celu wy-
Problematyka resocjalizacji skazanych za prze- kształcenie społecznie akceptowanych sposobów
stępstwa seksualne nie jest tematem nowym. W li- radzenia sobie w sytuacji narastania pobudzenia seksu-
teraturze polskiej opisywał ją między innymi K. Imie- alnego, któremu towarzyszą określone stany afektyw-
liński [3], powołując się na badania Yaloma doty- ne. Zgodnie z założeniami opanowanie przez uczest-
czące specyfiki pracy terapeutycznej z tą grupą. ników programu umiejętności kontroli własnych
Niemniej, w polskich zakładach karnych populacja zachowań oraz zaspokajania seksualnych i pozase-
ta nie była dotychczas objęta usystematyzowanym ksualnych potrzeb w niedestruktywny sposób ma
programem psychokorekcyjnym, nakierowanym na wpływać na zmniejszenie ryzyka powrotu do przestęp-
zaburzenia w sferze popędu seksualnego. W wa- stwa po opuszczeniu zakładu karnego.
runkach izolacji więziennej jest to nowa, rozwija- Zniekształcenia poznawcze, stereotypy i przekona-
jącą się dziedzina oddziaływań terapeutycznych, nia dotyczące sfery życia seksualnego to główne aspekty
która w 2006 roku została uprawomocniona prze- determinujące wzorzec zachowań sprawców, wokół
pisami Kodeksu Karnego i Kodeksu Karnego Wy- których koncentruje się praca terapeutyczna. Analizie
konawczego. są poddawane poszczególne etapy procesu decyzyj-
Prezentowana metoda oddziaływań terapeutycz- nego prowadzącego do zachowań przestępczych.
Odpowiednio wczesna identyfikacja ryzykownych
nych jest autorskim programem realizowanym od
myśli, fantazji lub emocji sprawcy możliwa jest jedynie
2005 roku w Zakładzie Karnym w Rzeszowie.
2 www.seksuologia.med.pl
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Rafał Rutkowski, Wojciech Sroka, Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
dzięki zdobyciu świadomości i wglądu w przebieg nie lub nie chcą wziąć odpowiedzialności za popeł-
kolejnych etapów cyklu dewiacyjnego. Działania nione czyny, realizować zadań wynikających z celów
będące rezultatem zaburzonych tendencji seksu- terapii, lub których uczestnictwo może zwiększać ry-
alnych mogą podlegać racjonalnej kontroli wów- zyko wzrostu skuteczności potencjalnych czynów za-
czas, gdy nieuświadomione dotąd elementy proce- bronionych, są wykluczone z oddziaływań terapeu-
su decyzyjnego uzyskają wymiar poznawczy, uświa- tycznych realizowanych tą metodą.
domiony [9]. Nie oznacza to, że zostaną skorygowa-
ne zaburzenia preferencji seksualnych, ale osobnik Liczebność grupy, miejsce, czas trwania terapii
w sytuacji kontaktu z potencjalną ofiarą będzie
Przeważająca część oddziaływań psychoterapeu-
w stanie rozpoznać, a tym samym kontrolować własne
tycznych jest realizowana w formie zajęć grupowych.
zachowanie.
Taki system pracy korzystnie wpływa na wzajemną
aktywizację i motywowanie osób uczestniczących
Dobór do grupy terapeutycznej
w sesji terapeutycznej, co z kolei sprzyja atmosferze
Yalom [10] stwierdza, iż pacjenci niewłaściwie intymności oraz wzmacnia tendencję do autentycz-
skierowani na terapię grupową nie odniosą z niej po- nego otwierania się osób uczestniczących w sesji te-
żytku. Jego zdaniem, niewłaściwe dobrana grupa rapeutycznej. Terapia ma charakter zamknięty, a li-
może doprowadzić do niepowodzenia całej terapii. czebność grupy terapeutycznej nie przekracza 8 osób.
Z kolei Wincze [11] w artykule dotyczącym leczenia Sesje odbywają się dwa razy w tygodniu, każda trwa
nietypowych zachowań seksualnych podkreśla, że for- około dwóch godzin. Podstawowy cykl terapeutyczny
muła pracy grupowej ze sprawcami molestującymi został zaplanowany na 10 miesięcy. Miejscem spo-
dzieci może nieść ryzyko wzajemnego wzmacniania tkań jest oddział (dla skazanych z niepsychotyczny-
tendencji dewiacyjnych u uczestników. Dlatego też mi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych
bardzo istotny jest właściwy dobór i weryfikacja kan- umysłowo), w którym przestępcy seksualni odbywają
dydatów do tego rodzaju zajęć. Efektywność progra- karę. Prowadzący dużą uwagę zwracają na zapew-
mu terapeutycznego zależy głównie od wyodrębnie- nienie uczestnikom poczucia bezpieczeństwa i spo-
nia odpowiedniej grupy pacjentów, dla których bę- koju podczas pracy terapeutycznej.
dzie adekwatny system pracy w ramach prezentowa- W ramach programu są również przewidziane
nej metody. sesje indywidualne oraz zajęcia edukacyjne z zakre-
su wychowania seksualnego, a także trening umie-
Selekcja jętności społecznych.
Prezentowany program terapeutyczny jest adre-
Motywacja
sowany do wykazujących motywację i identyfikują-
cych się z problemem osób, które popełniły przestęp- Podstawą podjęcia pracy terapeutycznej jest od-
stwo na tle seksualnym. W grupie powinni się zna- powiednia motywacja pacjenta lub subiektywne po-
lez
ć sprawcy różnych przestępstw seksualnych, za- czucie cierpienia i ograniczeń, identyfikacja z proble-
równo czynów pedofilnych, jak i na przykład gwał- mem i potrzeba zmiany. W przypadku osób odbywa-
tów na osobach dorosłych. Przestrzeganie tej zasa- jących karę pozbawienia wolności bardzo rzadko
dy ma uzasadnienie w minimalizacji zjawiska oporu mamy do czynienia z tego rodzaju dążeniami. Sytu-
i racjonalizowania dewiacyjnych tendencji. Jest to acja izolacji i represji, a więc znacznie ograniczonych
spójne z teorią dysonansu w odniesieniu do terapii możliwości decydowania o sobie, w większym stop-
grupowej. W fazie rekrutacji rozpatruje się rodzaj niu sprzyja wzmacnianiu oporu niż kształtowaniu po-
i głębokość ewentualnych zaburzeń psychicznych, trzeby zmian. Dlatego też w pracy ze skazanymi za
gdyż w programie nie powinni uczestniczyć między przestępstwa seksualne wykorzystuje się wszelką
innymi osobnicy dyssocjalni. W przypadku popula- motywację (także zewnętrzną/instrumentalną), zakła-
cji sprawców o tym typie zaburzeń osobowości ist- dając, że w początkowych fazach programu jej cha-
nieje wysokie prawdopodobieństwo wykorzystywa- rakter będzie miał znaczenie drugorzędne. Z naszych
nia nabytych umiejętności do uzyskiwania dostępu doświadczeń wynika, iż gotowość do mówienia o wła-
do potencjalnych ofiar. Ze względu na charakter snej seksualności oraz popełnionych przestępstwach
pracy konieczne jest, by uczestnicy cechowali się w bezpośredni sposób zwiększa się w miarę wzrostu
poziomem intelektualnym mieszczącym się w gra- otwartości w grupie. Werbalizacja problemu sprzyja
nicach normy intelektualnej. jego uświadomieniu i zmianie charakteru motywacji
Podsumowując, osoby, które ze względów intelek- na wewnętrzną. Zwiększa się prawdopodobieństwo
tualnych, osobowościowych lub innych nie są w sta- wzrostu zaangażowania w proces terapeutyczny.
www.seksuologia.med.pl 3
Seksuologia Polska 2007, tom 5, nr 1
Bardziej radykalnie traktuje się zagadnienie
Przyznanie się do czynu
identyfikacji z problemem, będącej podstawą przy-
Bezwzględnym warunkiem rozpoczęcia pracy jest
jęcia odpowiedzialności za popełnione przestęp-
przyznanie się do dokonania nadużycia seksualne-
stwo. Zaprzeczanie dewiacyjnym skłonnościom
go. Uczestnicy grupy na tym etapie mogą podważać
przez jednego z uczestników skutecznie hamuje
własną poczytalność, przeceniać wpływ środków psy-
rozwój otwartości w grupie. Członkowie poddają
choaktywnych oraz stosować różne interpretacje
wówczas w wątpliwość jego zaangażowanie
i uzasadnienia własnych zachowań dewiacyjnych.
i w większym stopniu kontrolują zakres ujawnianych
Niemniej, konieczne jest uznanie sprawstwa i okre-
informacji. Wybiórcze wyjawianie informacji na swój
ślenie własnych czynów przestępczych wobec kon-
temat, a także dokonanego czynu przestępczego,
kretnych osób pokrzywdzonych.
wiąże się z ryzykiem pominięcia obszarów wyma-
Dla terapeuty bardzo istotna jest znajomość re-
gających przepracowania. Może to utrudniać peł-
aliów i nieformalnych zasad, jakimi mogą się kiero-
ne zrozumienie dewiacyjnych mechanizmów moty-
wać w swoim postępowaniu osoby pozbawione wol-
wacyjnych, co jest istotnym aspektem zapobiega-
ności. Skazany może postrzegać przyznanie się do
nia recydywie.
gwałtu bądz
czynu pedofilnego  zwłaszcza w wa-
Przed rozpoczęciem spotkań grupowych z każdym
runkach więziennych  jako działanie związane
z uczestników przeprowadza się cykl spotkań indy-
z potencjalnym ryzykiem braku akceptacji i represji
widualnych, pozwalających na określenie charakte-
ze strony osadzonych.
ru motywacji, identyfikacji z problemem oraz potrze-
W większości przypadków uczestnicy swoje oba-
by zmiany. Dodatkową zaletą takich spotkań jest zbu- wy uzasadniają faktem, iż jest to ich pierwsze do-
dowanie relacji terapeutycznej z członkiem grupy oraz
świadczenie otwartego wypowiadania się w grupie
zmniejszenie ryzyka przedwczesnego zakończenia
na temat własnych tendencji dewiacyjnych.
przez niego terapii.
Obawy uczestników
Rolą prowadzących jest modelowanie i wzmac-
Struktura programu
nianie procesów grupowych, ukierunkowanych na
Program Terapii Sprawców Przestępstw na Tle wzrost wzajemnej akceptacji i poczucia bezpie-
Seksualnym składa się z trzech różnych faz podzie- czeństwa. Zapewnienie warunków sprzyjających
lonych na moduły, zawierające po kilka sesji grupo- postawom tolerancji i szacunku u współuczestni-
wych. Zajęcia są prowadzone według określonego ków ma decydujące znaczenie dla procesu gru-
scenariusza. powego, zwłaszcza podczas pierwszych sesji.
Obawy dotyczące udziału w spotkaniach znajdują
Faza pierwsza  indywidualne zachowania swój wyraz w deklarowanym braku wzajemnego
zaufania oraz podejrzliwości względem intencji
przestępcze
współosadzonych. Niemniej, oddziaływania są re-
alizowane pomimo oporu. Strukturalizacja, dyrek-
Kontrakt
tywny charakter pracy oraz określenie zasad ko-
Zasada zachowania tajemnicy oraz zapewnienie
munikowania się sprzyjają znaczącej redukcji po-
poczucia bezpieczeństwa i wzajemnego zaufania to
ziomu lęku, a także ułatwiają realizację kolejnych
elementarne podstawy pracy w każdej grupie tera-
etapów programu.
peutycznej. W przypadku przestępców seksualnych
przebywających w sytuacji izolacji więziennej (i na-
Praca nad strukturą decyzyjną
leżących do specyficznej populacji osób pozbawio-
czynu przestępczego
nych wolności) szczegółowe ustalenie i restrykcyjne
Praca nad cechami charakterystycznymi przestęp-
przestrzeganie zasad kontraktu (a zwłaszcza zasa-
stwa stanowi kluczową część pierwszej fazy progra-
dy tajemnicy) ma kluczowe znaczenie dla postępów
mu. Rozłożenie sekwencji czynów dewiacyjnych na
procesu grupowego. Opracowanie przez samych
elementy składowe umożliwia adekwatne zrozumie-
uczestników zestawu norm i reguł pracy sprzyja
nie podejmowanych wówczas działań. Każdy z uczest-
większemu poczuciu odpowiedzialności za dostoso-
ników poddaje szczegółowej analizie myśli i uczucia
wanie się do nich. Odpowiednio sformułowany kon-
poprzedzające popełnione przestępstwo i jak najdo-
trakt, redukując część wątpliwości grupy, wzmacnia
kładniej próbuje odtworzyć jego przebieg. Istotą tego
wstępne zaangażowanie jej członków i związanie ich
z grupą oraz pozwala się skoncentrować na reali- etapu pracy jest identyfikacja zwłaszcza tych elemen-
tów procesu decyzyjnego przestępstwa, z istnienia
zacji kolejnych zadań.
4 www.seksuologia.med.pl
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Rafał Rutkowski, Wojciech Sroka, Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
których osobnicy często nie zdawali sobie sprawy sprawcy może znacząco pomóc w zrozumieniu etio-
bądz
bagatelizowali ich znaczenie. logii zachowań przestępczych. Zakres i charakter pre-
Jednym z czynników zabezpieczających przed zentowanych doświadczeń, znaczących z punktu wi-
nawrotem zachowań przestępczych jest świadomość dzenia uczestników, pozwala na opracowanie hipo-
przebiegu cyklu dewiacyjnego i orientacja w jego tez dotyczących formowania się przekonań kluczo-
strukturze. Sesje w tej części programu są poświęco- wych. Przestępcy seksualni są skłonni do przerzuca-
ne przede wszystkim wyposażeniu uczestników w nie- nia odpowiedzialności i niechętnie poddają się oce-
zbędną wiedzę o wspomnianej problematyce oraz nom, dlatego też nadmierna presja na tym etapie
w umiejętność odpowiedniego jej zastosowania w od- mogłaby znacznie spowolnić proces. W zadaniu tym
niesieniu do własnego przypadku. Ważne jest, aby poziom wglądu nie jest kwestią najistotniejszą. Znacznie
prowadzący upewnili się co do adekwatnego zrozu- ważniejsze jest natomiast ukazanie mechanizmów koja-
mienia prezentowanych w grupie treści, gdyż jest to rzenia bodz
ców dewiacyjnych z napięciem seksualnym.
warunkiem przejścia do kolejnego etapu pracy.
W trakcie sesji terapeuci uczą uczestników identy- Przebieg przestępstwa
fikacji wewnętrznego dialogu oraz zapoznają ich
Po dokonaniu przeglądu indywidualnych biografii
z pojęciem zniekształceń myślowych i myśli automa-
uczestnicy mają za zadanie zastosować zdobytą do-
tycznych. Są to ważne składowe cyklu dewiacyjnego
tychczas wiedzę i umiejętności do precyzyjnego
i istotne jest, aby na tym etapie pracy uczestnicy tera-
określenia przebiegu zdarzeń popełnionego naduży-
pii potrafili identyfikować myśli automatyczne będące
cia. Sprawcy nabywają umiejętność analizowania
rezultatem nieuświadomionych, trwalszych i uogólnio-
związków pomiędzy poszczególnymi etapami proce-
nych przekonań kluczowych, które odnoszą się do ról
su decyzyjnego, zrozumienia ukrytej  niedającej się
specyficznych dla płci, innych ludzi bądz
też całego
bezpośrednio zaobserwować  motywacji i rozpozna-
świata. Zdarza się, że część przekonań jest uświado-
wania zniekształceń myślowych towarzyszących czy-
miona, inne (w tym również niedostępne świadomo-
nowi. Osiąga się to dzięki wykorzystaniu początkowo
ści) mogą jedynie znajdować wyraz w złożonych i po-
przykładów nieodnoszących się do ich własnych prze-
wtarzalnych wzorcach zachowań interpersonalnych.
stępstw, a tym samym mniej obciążonych kontekstem
Sprawcy często stosują uogólnienia, przeceniają
afektywnym. Praca na  bezpiecznych scenariuszach
wpływ okoliczności oraz minimalizują i racjonalizują
fikcyjnych przestępstw pozwala na uniknięcie oporu
własną odpowiedzialność i konsekwencje dokonane-
i większą koncentrację na materiale niż na własnych
go czynu. Tego rodzaju tendencje, wielokrotnie opi-
emocjach. Opanowanie nowych treści i umiejętność
sywane w literaturze [12 14], znalazły także odzwier-
adekwatnego ich zastosowania jest sygnałem do roz-
ciedlenie w doświadczeniach z pracy terapeutycznej.
poczęcia pracy nad konkretnymi zachowaniami de-
Kluczem do adekwatnego zrozumienia przyczyn,
wiacyjnymi poszczególnych uczestników.
które zdeterminowały sprawców do ukształtowania
W trakcie sesji grupowych odtwarzają oni sekwen-
określonych postaw, jest analiza najistotniejszych dla
cje własnych myśli, emocji i doznań fizjologicznych
nich doświadczeń całego dotychczasowego życia.
składających się na proces decyzyjny prowadzący do
przestępstwa. Terapeuci motywują uczestników i po-
Indywidualna biografia
magają im jak najbardziej precyzyjnie zrekonstru-
jako kontekst przestępstwa
ować wewnętrzny dialog zarówno z chwili dokonanej
Głównym celem kolejnego elementu pierwszej fazy napaści, jak i fazy poprzedzającej i fazy następującej
programu jest prześledzenie własnego życiorysu po niej. Swoista dyskusja z samym sobą, w którą są
z perspektywy doświadczeń krytycznych i określenie zaangażowani sprawcy, wzmacnia tendencje dewia-
tła popełnionych przestępstw. Każdy ze sprawców in- cyjne poprzez kształtowanie nastawienia emocjonal-
dywidualnie analizuje swoją biografię, a następnie
nego sprzyjającego nadużyciu. Poprzez wzbudzenie
dzieli się swoimi refleksjami z grupą. Poruszanie kwe- w osobniku poczucia bycia uprawnionym do wyrzą-
stii intymnych sprzyja poprawie wzajemnego poro- dzenia krzywdy ten wewnętrzny dialog nie tylko uza-
zumienia i poczucia bezpieczeństwa wśród uczestników.
sadnia napaść, ale determinuje postrzeganie ofiary
Współczesne koncepcje kształtowania preferen- jako obiektu, a nie żywej istoty ludzkiej [4, 17].
cji seksualnych [1, 15, 16] sugerują, że ich podłoże
Prowadzący muszą posiadać pełną wiedzę na te-
leży między innymi w osobistych doświadczeniach
mat popełnionego przestępstwa z możliwie różnych
wczesnodziecięcych. W trakcie indywidualnego roz-
z
ródeł, takich jak akta sądowe zawierające między
woju kształtuje się stosunek do świata obejmujący
innymi zeznania ofiar, świadków, ekspertyzy biegłych,
między innymi sferę seksualną. Znajomość biografii
opinie sądowo-psychiatryczne, seksuologiczne i inne.
www.seksuologia.med.pl 5
Seksuologia Polska 2007, tom 5, nr 1
Konieczność tę determinuje fakt, iż sprawcy prze- ru rozmaitych konsekwencji popełnionego przestęp-
stępstw na tle seksualnym często minimalizują konse- stwa. Prowadzący aranżują przebieg sesji tak, aby
kwencje własnych czynów, zaprzeczają im lub prezen- sprzyjał refleksjom nad mającymi także charakter oso-
tują życzeniowe interpretacje zdarzeń. Podobnie jak bisty stratami, poniesionymi w wyniku nastawienia na
natychmiastową gratyfikację (zaspokojenie seksualne).
w trakcie całego programu, tak i na tym etapie należy
Koncentracja uwagi przestępców seksualnych na pro-
na bieżąco demaskować zniekształcone i życzeniowe
myślenie potencjalnie wspierające tendencje dewia- blemie natychmiastowej gratyfikacji, która jest zaspo-
cyjne. Rolą terapeuty jest pomoc uczestnikom w moż- kajana kosztem długoterminowych planów życiowych,
liwie najwierniejszym odtworzeniu sytuacji oraz jej su- ma uzasadnienie w obecnym w literaturze porówna-
niu wzorca działania sprawcy nadużyć do modelu uza-
biektywnego wymiaru, na który składały się myśli
leżnienia [5, 9, 14, 18].
i uczucia towarzyszące dewiacyjnym zachowaniom.
Podczas kolejnych zajęć uczestnicy określają dłu-
Szczególną uwagę zwraca się na liczne na tym etapie
go- i krótkoterminowe konsekwencje popełnionych
zniekształcenia myślowe przybierające postać racjo-
przestępstw i zestawiają je z rozmaitymi, indywidual-
nalizacji i minimalizacji zachowań sprawców, które na
nymi dla każdego, dążeniami mającymi z
ródło w po-
bieżąco są poddawane analizie i weryfikacji. Praca jest
trzebie samorealizacji. Sesje są skonstruowane
kontynuowana pomimo oporu członków grupy. Spraw-
w sposób umożliwiający dokonanie bilansu zysków
cy deklarują niepamięć, przeceniają wpływ środków
i kosztów nadużyć oraz uświadomienie grupie, iż ule-
psychoaktywnych, okazują terapeutom wrogość i złość
ganie tendencjom dewiacyjnym destrukcyjnie wpły-
na nich, podważają ich kompetencje lub próbują skie-
wa na szeroki zakres planów i zamierzeń o charakte-
rować uwagę grupy na kwestie poboczne.
rze rozwojowym.
Badania [6] wskazują, że trening rozwoju empatii
Analiza sztywnych wzorców zachowań
osłabia zniekształcenia poznawcze, które wspierają
Koncentracja uwagi uczestników na cechach cha-
i usprawiedliwiają kolejne nadużycia. Podobnie jak
rakterystycznych nawiązywanych przez nich relacji
i w innych programach terapeutycznych dla spraw-
interpersonalnych, przeżywanych emocjach oraz po-
ców przestępstw seksualnych, tak i w prezentowanej
siadanych przekonaniach i fantazjach erotycznych to
metodzie za najważniejszy cel terapii uznano wzbu-
kolejny etap pracy. Uprzednio zamknięty moduł doty-
dzenie współczucia względem pokrzywdzonych. Za-
czący procesu decyzyjnego przestępstwa stanowi
gadnieniu temu poświęcono całą fazę drugą, stąd też
wstęp do analizy indywidualnych, sztywnych wzorców
zakończeniem pierwszej części jest wprowadzenie do
zachowań sprawcy we wspomnianych wyżej sferach
pracy nad empatią względem ofiary.
życia. Na tym etapie uczestnicy są zachęcani do otwar-
tego dyskursu na temat poszczególnych obszarów
Faza druga  trening empatii
funkcjonowania i aspektów odnoszących się do dewia-
cyjnych zachowań seksualnych. Uwaga grupy koncen-
Własna podatność na zranienia i świadomość
truje się w tym przypadku na zagadnieniu, a nie jak
dotychczas, na konkretnej osobie. Sprzyja to sponta- cierpienia ofiary
nicznemu dzieleniu się osobistymi doświadczeniami,
W ramach treningu empatii, zmiany przekonań
pochodzącymi nawet z tak intymnej dziedziny, jaką
i postaw dotyczących konsekwencji własnych czynów
stanowią fantazje seksualne. Praca realizowana sys-
jest zalecane korzystanie z pomocy instytucji świad-
temem  burzy mózgów umożliwia otwartą werbaliza-
czących pomoc terapeutyczną ofiarom przestępstw.
cję potencjalnych marzeń erotycznych, których treść
W trakcie tej fazy sprawców konfrontuje się z uczu-
stanowi póz
niej ważny materiał do pracy indywidual-
ciami, których mogły doznać osoby pokrzywdzone za-
nej z danym sprawcą. Uczestnicy są motywowani do
równo podczas napaści seksualnej, jak i po niej.
wychwytywania i uświadomienia sobie podjętych przez
Sesje poświęcone analizie indywidualnej podatno-
nich decyzji, pozornie niezwiązanych z dewiacyjnym
ści na zranienia służą przyjęciu perspektywy ofiar. Wie-
procesem motywacyjnym, sztywnych wzorców zacho-
lu uczestników prowadzonych grup doświadczyło
wań oraz reakcji proprzestępczych obecnych w sfe-
w dzieciństwie poważnych urazów obejmujących mię-
rach osobistego funkcjonowania.
dzy innymi porzucenie, bycie ofiarą lub świadkiem prze-
mocy fizycznej lub seksualnej, wzrastanie w niekorzyst-
Bilans kosztów i zysków
nym środowisku (obejmującym m.in. frustracje podsta-
popełnionego przestępstwa
wowych potrzeb, alkoholizm opiekunów itp.). Nie ozna-
cza to jednak, iż każdy sprawca, z którym pracowano,
Elementem wzmacniającym motywację do zmiany
był w przeszłości ofiarą poważnych nadużyć. Niezależ-
jest uświadomienie sprawcom indywidualnego wymia-
6 www.seksuologia.med.pl
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Rafał Rutkowski, Wojciech Sroka, Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
Projekt systemu oddziaływań terapeutycznych
nie od zakresu traumatycznych przeżyć uczestników teraturze [9] sytuacyjne, poznawcze i emocjonalne
praca na tym etapie polega na aktualizacji negatyw- uwarunkowania zachowań pomagają dostrzec te
nych lub po prostu trudnych doświadczeń z dzieciń- aspekty funkcjonowania, które sprzyjają realizacji
stwa obejmujących ich emocjonalne znaczenie dla dewiacyjnych preferencji.
sprawcy. Opracowanie alternatywnych, niedewiacyjnych
Przestępcom często nie jest łatwo uzyskać dostęp sposobów zaspokajania potrzeb seksualnych jest
do uczuć związanych z krzywdą mającą indywidual- jedną z możliwych form prewencji. W ramach pracy
ny wymiar. Dotyczy to zwłaszcza subtelnych stanów członkowie grupy określają plany, zamierzenia, a tak-
emocjonalnych, takich jak żal, rozczarowanie, smu- że postulowany obraz samych siebie w przyszłości
tek czy zniechęcenie. W autorelacji przestępcy seksu-  poprzez wyznaczenie celów realistycznych, satys-
alni koncentrują się głównie na intensywnych dozna- fakcjonujących i pomagających uniknąć powrotności.
niach typu: wściekłość, złość, rozpacz, lęk. Prowadzący pomagają uczestnikom formułować za-
Uzyskanie świadomości znaczenia osobistych mierzenia w sposób pozytywny, gdyż zwiększa to
krzywd i możliwie najpełniejszego zakresu związa- prawdopodobieństwo ich skutecznej realizacji, nato-
nych z nimi uczuć jest wstępem do zrozumienia fakty- miast strategie polegające na unikaniu (np. negatyw-
cznych i potencjalnych konsekwencji czynów popeł- nych stanów emocjonalnych, dewiacyjnych fantazji
nionych przez uczestników w celu zaspokojenia de- seksualnych) są uznawane za nieefektywne [8].
wiacyjnych potrzeb. Skupienie się na doświadczonym Terapeuta ukierunkowuje indywidualną pracę
fizycznym i emocjonalnym cierpieniu stwarza spraw- z pacjentem na tworzenie tak zwanego  osobistego
cy możliwość zrozumienia doznań ofiary. drogowskazu czynników ryzykownych , czyli myśli,
emocji i zachowań sprzyjających nadużyciu. Instruk-
 List od ofiary taż stworzony z pomocą prowadzącego jest zapisywa-
ny i przekazywany sprawcy po zakończeniu terapii
Kluczowym elementem treningu empatii jest pra-
i opuszczeniu zakładu karnego. W czasie tej pracy po-
ca własna sprawców polegająca na napisaniu li-
mocne są szczegółowe informacje dotyczące między
stu do samych siebie z perspektywy ofiary konkret-
innymi ważnych osób w życiu uczestnika programu,
nego przestępstwa. Metoda polegająca na inwer-
instytucji działających w pobliżu jego miejsca zamiesz-
sji ról ułatwia realizację celu tej fazy programu oraz
kania, indywidualnych strategii minimalizacji napięcia
umożliwia ewaluację sztywnych przekonań i po-
emocjonalnego, a także zainteresowań i sposobów
staw, które mogą nadal cechować sprawców. Listy
spędzania wolnego czasu. Na tej podstawie jest opra-
prezentowane w trakcie sesji grupowej są podda-
cowywany szczegółowy plan interwencji, który pacjent
wane gruntownej analizie. Od uczestników wyma-
będzie mógł uruchomić w przypadku zaobserwowa-
ga się dokonywania korekt i przeformułowania li-
nia nasilenia się tendencji dewiacyjnych.
stu w taki sposób, aby nie zawierał on zniekształ-
conych interpretacji i oddawał w możliwie jak naj-
wierniej traumatyczne doznania ofiary. Przyjęcie
Efektywność i skuteczność
perspektywy osoby pokrzywdzonej pomaga spraw-
oddziaływań terapeutycznych
cy uświadomić sobie zakres doznanych przez ofia-
rę urazów oraz pozwala mu zobaczyć swoje zacho-
Dokonanie adekwatnej i krytycznej oceny wła-
wanie jako skrajnie egocentryczne.
snych czynów, zrozumienie przebiegu cyklu dewia-
Poczucie pełnej odpowiedzialności za wyrządzo-
cyjnego, uzyskanie przez sprawcę zdolności do zro-
ne krzywdy wpływa na obniżenie dotychczasowego
zumienia negatywnych skutków popełnionych prze-
poziomu samoakceptacji, który sprawca starał się
stępstw oraz empatii wobec ofiary są czynnikami, od
podtrzymać, uruchamiając rozmaite racjonalizacje
których jest uzależniona efektywność oddziaływań te-
własnych działań. Należy przypomnieć o uwzględnie-
rapeutycznych. Praca terapeutyczna ze skazanymi za
niu ewentualnych zaburzeń już w fazie rekrutacji.
przestępstwa seksualne wymaga od prowadzących
Sztywność i brak plastyczności u sprawców prze-
odpowiedniego przygotowania merytorycznego oraz
stępstw seksualnych z głębokimi zaburzeniami oso-
znajomości specyficznych zachowań uruchamianych
bowości utrudniają (lub wręcz uniemożliwiają) uzy-
przez osoby pozbawione wolności. Ma to znaczenie
skanie efektów w treningu empatii.
nie tylko dla przebiegu terapii, ale także dla oceny
efektywności prowadzonych oddziaływań.
Faza trzecia  zapobieganie nawrotom
W pracy z przestępcami seksualnymi obowiązek
Ostatnim etapem dziesięciomiesięcznej pracy gru- leczenia sprzyja nie tyle faktycznemu, co jedynie po-
powej jest zapobieganie powrotności. Opisane w li- zornemu zaangażowaniu w proces zmiany. Na ogół
www.seksuologia.med.pl 7
Seksuologia Polska 2007, tom 5, nr 1
sprawnie przyswajają oni wprowadzane przez tera- W związku z wielowymiarowym charakterem zjawi-
peutów pojęcia, zdobywają umiejętność demaskowa- ska konieczne jest stworzenie odpowiedniego systemu
nia zniekształconego myślenia u kolegów z grupy profilaktyki i prewencji. Jedynie podejście komplemen-
i akcentują potrzebę oraz pozytywne efekty oddziały- tarne  uwzględniające psychologiczny, biologiczny
wań terapeutycznych, jakim są poddawani. Literatura oraz społeczny aspekt funkcjonowania sprawcy  może
przedmiotu [14, 19] i zebrane doświadczenia wskazują, zwiększyć szansę skuteczności leczenia i minimaliza-
że tego typu reakcje często mają charakter wyłącznie cję ryzyka ponownego popełnienia przestępstwa.
deklaratywny. Dzięki technikom, takim jak na przykład: W zależności od głębokości i zakresu zaburzeń powin-
 list od ofiary , możliwe jest częściowe zdemaskowa- na również zmieniać się hierarchia ważności i stopnio-
nie sztywnych, nieskorygowanych przekonań oraz wanie stosowanych oddziaływań  od terapii, eduka-
weryfikacja efektywności dotychczasowej pracy. cję lub kontrolę i nadzór po internację psychiatryczną.
Większość realizowanych zadań opiera się na Aktualnie autorzy artykułu prowadzą badania dotyczą-
autorelacji, dlatego zachodzi ryzyko, iż uczestnik ce modelu motywacyjnego przestępstw na tle seksualnym
grupy będzie celowo manipulował informacjami, aby i efektywności pracy terapeutycznej ze sprawcami.
osiągnąć indywidualne korzyści. Ten aspekt pracy
w szczególny sposób akcentuje wagę, jaką ma mo-
Piśmiennictwo
tywacja sprawcy i poczucie potrzeby zmiany.
1. Lew-Starowicz Z. Seksuologia sądowa. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
W sytuacji, gdy jest on zmuszony do rozpoczęcia
Warszawa 2000.
2. Carson R., Butcher J., Mineka S. Odmienności seksualne i zaburzenia
terapii, niezbędne jest zapewnienie mu możliwości jej
tożsamości płciowej. W: Psychologia zaburzeń (red.). Gdańskie Wy-
kontynuacji. Ma to szczególne znaczenie, zwłaszcza
dawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003: 641.
po odbyciu cyklu terapeutycznego i opuszczeniu za- 3. Imieliński K. Leczenie zaburzeń psychoseksualnych. W: Bilikiewicz T.,
Imieliński K. (red.). Seksuologia kliniczna. Państwowy Zakład Wydaw-
kładu karnego. Wówczas praca, jaką sprawca wyko-
nictw Lekarskich, Warszawa 1978: 346 350.
nał w więzieniu, stanowi istotny etap w kształtowaniu 4. Ressler R., Burgess A., Douglas J. Sexual Homicide: Patterns And Mo-
tives, Free Press, New York 1995.
motywacji do podjęcia oddziaływań psychoterapeu-
5. Pospiszyl K. Powrotność do przestępstw seksualnych (ocena ryzyka
tycznych na wolności.
i sposoby zabezpieczeń).  Przegląd Więziennictwa Polskiego nr 32
 33. Wydawnictwo CZSW Ministerstwa Sprawiedliwości, Warszawa
2001: 72 88.
6. Salter A. Pokonywanie traumy. Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań
2003.
Kontynuacja, nadzór, kontrola
7. Alford B., Beck A. Terapia poznawcza jako teoria integrująca psycho-
terapię. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
Na obecnym etapie pracy brakuje polskich badań
8. Beck J. Terapia poznawcza; podstawy i zagadnienia szczegółowe. Wy-
dotyczących skuteczności oddziaływań psychokorekcyj-
dawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
nych podejmowanych względem osób z zaburzeniami
9. Kafka M. Zaburzenia o charakterze parafilijnym. Nieparafilijna nadakty-
wność seksualna oraz seksualna kompulsja (nałóg). W: Leiblum S.,
preferencji seksualnych. W myśl koncepcji, na których
Rosen R. (red.). Terapia zaburzeń seksualnych. Gdańskie Wydawnic-
opiera się zaprezentowany program, jest wymagane two Psychologiczne, Gdańsk 2005: 566 567.
10. Yalom I., Leszcz M. Psychoterapia grupowa. Wydawnictwo Uniwer-
kontynuowanie terapii. Istnieje wysokie ryzyko, iż poprze-
sytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006: 196 219.
stanie na dziesięciomiesięcznym cyklu bez systematycz-
11. Wincze J. Ocena i leczenie nietypowych zachowań seksualnych.
W: Leiblum S., Rosen R. (red.). Terapia zaburzeń seksualnych. Gdań-
nego utrwalania osiągniętych zmian oraz brak odpo-
skie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2005: 533.
wiedniego systemu nadzoru i kontroli będzie skutkowa-
12. McGrath R., Cumming G. Sex Offender Treatment Needs and Pro-
ło stopniowym zmniejszaniem się efektywności i skutecz- gress Scale Manual Research Version 2003. http://www.csom.org/
/pubs/SexOffTreatScale.pdf 2003.
ności zrealizowanej pracy. Rolę kontynuatorów mogły-
13. Rabe-Jabłońska J. Zaburzenia seksualne i zaburzenia identyfikacji płcio-
by pełnić placówki służby zdrowia świadczące pomoc wej. W: Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J. Psychiatria
(red.). Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002: 570.
w systemie zamkniętym i ambulatoryjnym.
14. Salter A. Drapieżcy. Pedofile, gwałciciele i inni przestępcy seksualni.
Z bogatego doświadczenia krajów, w których system
Wydawnictwo Media Rodzina, Poznań 2005.
15. Kernberg O. Związki miłosne. Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 1998.
oddziaływań terapeutycznych jest rozbudowany, wyni-
16. Miller A. Zniewolone dzieciństwo. Wydawnictwo Media Rodzina, Po-
ka, iż skuteczność samej terapii rzadko przekracza 40%.
znań 1999: 209 249.
Badacze zjawiska [1, 9, 13, 20] donoszą, że trwałość efek- 17. Beech A., Fisher D., Ward T. Sexual Murderers Implicit Theories. Jour-
nal of Interpersonal Violence 2005: 20 (11): 1366 1389.
tów leczenia istotnie wzrasta w sytuacji wprowadzenia
18. Pospiszyl K. Przestępstwa seksualne. Wydawnictwo Naukowe PWN,
do psychoterapii środków farmakologicznych (leków an-
Warszawa 2005: 14 50.
19. Meyer R. Psychopatologia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,
tyandrogenowych, takich jak Androcur, Depo-provera,
Gdańsk 2003: 167 182.
leków antydepresyjnych SSRI  Bioxetin, Seronil, leków
20. Seligmann M., Walker E., Rosenhan D. Psychopatologia. Wydawnic-
przeciwlękowych i przeciwdrgawkowych). two Zysk i S-ka, Poznań 2003.
8 www.seksuologia.med.pl