Myślenie spiskowe
Tomasz Besta
Ekstremizm polityczny i konflikty etniczne
Definicje: stereotyp
" Stereotyp: słowo pochodzi od terminu oznaczającego
kopię pierwotnej formy drukarskiej
" Lippmann (1922, dziennikarz) użył go do opisu
skłonności do traktowania osób lub przedmiotów jako
podobnych
" Negatywne spojrzenie na stereotypy:
 Uważano stereotypy za wynik nieanalitycznego, irracjonalnego
myślenia
 Za przejaw moralnej ułomności
 Za przejaw sztywności myślenia (np. Adorno)
Definicje: stereotyp
" Allport (1954) w swojej klasycznej  Naturze uprzedzeń :
 stereotyp jest wyolbrzymionym przekonaniem ,
skojarzonym z jakąś kategorią
" Stereotypizacja w wyniku procesu kategoryzacji
" Ashmor i Del Broca (1981):  zespół przekonań na temat
atrybutów pewnej grupy ludzi . Definicja ta szeroko
przyjęta wśród badaczy (Nelson, 2003).
Definicje: uprzedzenia
" Allport (1954):  Antypatia wynikająca z błędnego lub
nieelastycznego uogólnienia. Uprzedzenie można
odczuwać lub wyrażać. Możne być skierowane do całej
grupy albo do jednostki, która jest członkiem tej grupy.
" W tym ujęciu uprzedzenia to afektywny komponent
postawy międzygrupowej.
" Badacze zrezygnowali jednak z takiego ujęcia.
Uprzedzenia mogą wynikać zarówno z czynników
afektywnych (gniew), poznawczych (przekonania
przypisujące wrogość innej grupie) lub behawioralnych
(unikanie lub agresja).
Definicje: uprzedzenia
" Wciąż trwają spory badaczy co do definicji uprzedzeń
(czy to emocje, postawy czy  emocje społeczne ); zgoda
co do tego, że uprzedzenia:
 Występują między grupami
 Zawierają w sobie ocenę danej grupy (pozytywną lub
negatywną)
 Stanowią tendencyjny obraz danej grupy
 Opierają się na rzeczywistych lub wyobrażeniowych
właściwościach danej grupy
" Uprzedzenia: tendencyjna ocena danej grupy, oparta na
rzeczywistych lub wyobrażeniowych właściwościach jej
członków.
Myślenie spiskowe
Myślenie spiskowe
" Myślenie spiskowe: pogląd, że prawdziwa przyczyny
zjawisk społecznych są ukryte przed większością
społeczeństwa; że przyczyny te, są wynikiem działania
spiskujących sił, które to siły chcą osiągnąć swoje
egoistyczne cele (np. grupy etniczne, międzynarodowe
stowarzyszenia, tajne rządowe organizacje).
" Myślenie spiskowe, a krytyczny osąd prawdomówności
polityków ( jeśli wcześniej nas okłamywali, to dlaczego nie mieliby robić
tego teraz )
" Należy odróżnić myślenie spiskowe, które nawiązuje dialog z
otoczeniem społecznym (jest produktywne: wysuwane są pewne
hipotezy i gromadzone dowody na ich potwierdzenie), od myślenia
zamkniętego (monologowy system wierzeń, por. Goertzel, 1994),
które charakteryzuje się powtarzającym motywem dowodowym  to
wina spisku& rządowego, komunistycznego, żydowskiego,
kapitalistycznego etc.
Myślenie spiskowe
" Przykłady myślenia spiskowego:
 Zabójstwo Kennedyego.
 Naumyślne rozprowadzanie narkotyków przez rząd USA wśród
Afro-Amerykanów.
 Popularna wśród Afro-Amerykanów i Gejów teoria, iż epidemia
AIDS/HIV była spiskiem rządu amerykańskiego.
" Jedno z badań czarnoskórych członków kościołów protestanckich
wykazało, że 35% wierzyło, iż AIDS jest celowym ludobójstwem, a
30% było niezdecydowana (Thomas and Quinn, 1991).
 Tajne spiski Japończyków mające na celu zniszczenie
amerykańskiej gospodarki (w badaniu Goertzela (1994) 16%
badanych uważało, że jest to całkowita prawda, a 30%, że jest to
częściowa prawda).
 Przechowywanie informacji o lądowaniu UFO przez rząd
amerykański (w badaniu Goertzela 12% uważało, że jest to
całkowita prawda, a 29%, że częściowa).
Myślenie spiskowe
" Goertzel (1994):
 Mniejszości rasowe w USA (osoby czarnoskóre i pochodzenia
latynoskiego) częściej wierzą w teorie spiskowe niż biała większość.
 Istnieje uogólniona tendencja do wiary w teorie spiskowe (ludzie, którzy
wierzą w jedną teorię są bardziej skłonni wierzyć także w inne teorie
spiskowe).
 Młodzi ludzie w USA nieznacznie częściej wierzą w teorie spiskowe
(korelacja z wiekiem r= - 0,21).
 Nie ma związku pomiędzy wiarą w teorie spiskowe, a płcią,
wykształceniem i wykonywanym zawodem.
Myślenie spiskowe
" Istotne predyktory wiary w teorie spiskowe (skumulowanie wiary w
kilka teorii; Goertzel, 1994):
 Anomia
 Status mniejszości
 Zaufanie interpersonalne (-)
" Istotne predyktory wiary w konkretne teorie spiskowe (Abalakina-
Paap i in., 1999):
 Anomia
 Autorytaryzm
 Samoocena (-)
 Brak poczucia wpływu (powerlessness)
" Istotne predyktory uogólnionego poglądu, że istnieją spiski światowe
(Abalakina-Paap i in., 1999):
 Zaufanie (-)
 Zewnętrzne umiejscowienie kontroli
 Wrogość (hostility)
Anomia społeczna
" Charakteryzuje się poczuciem bezsensu i dezorientacji
w otaczającym świecie.
" Osoby przejawiające anomię są zagubione w świecie
społecznym, nie potrafią nadać znaczenia swoim
działaniom, nie potrafią odnalez
ć własnych celów i
własnej drogi życia wśród norm i zasad panujących w
społeczeństwie (Korzeniowski, 1999)
" Osoby o wysokim nasileniu anomii pozostają poza
światem społecznym i politycznym. Nie angażują się, nie
są aktywne. Uważają, że nic na świecie nie jest pewne,
a świat jest coraz gorszym miejscem.
Alienacja polityczna
" Charakteryzuje się poczuciem braku kontroli nad
światem polityki (zarówno behawioralnym   ludzie tacy jak ja nie mają
żadnego wpływu na to co robi rząd  jak i poznawczym   Ostatni coraz trudniej
zrozumieć o co chodzi politykom ,  Zazwyczaj nie da się ocenić, czy sytuacja
polityczna zmienia się na lepsze czy na gorsze )
" Osoby o wysokim poziomie alienacji politycznej mają
problemy ze zrozumieniem polityki i działania polityków,
nie odczuwajążadnego wpływu na świat polityki i nie
identyfikują się z żadną ze stron głównej sceny
politycznej. Brak kontroli prowadzi do ewaluatywnego
zagubienia (Korzeniowski, 1999).
Skutki alienacji i anomii
" Zarówno alienacja polityczna jak i anomia prowadzą do
zwiększonej potrzeby domknięcia poznawczego, próby
odkrycia jakiegokolwiek sensu w otaczającym świecie i
przywrócenia kontroli nad otoczeniem.
" Osoby prezentujące rysy anomii i alienacji podatne są na
poszukiwanie prostych i wyrazistych ideologii i wizji
świata.
" Korzeniowski i Radkiewicz (2004): takimi wizjami są
często autorytaryzm (poddanie się przywódcom,
autorytarna agresja, konformizm grupowy) i paranoja
polityczna (zgeneralizowane przekonanie, że żadne
wydarzenie w świecie polityki nie dzieje się w sposób
otwarty i jawny, ale zawsze za sprawa spiskujących sił
(Robins i Post, 1999)
Skutki alienacji i anomii Korzeniowski i Radkiewicz (2004)
ANOMIA SPOA
ECZNA
AUTORYTARYZM
PARANOJA
POLITYCZNA
ALIENACJA
POLITYCZNA
Paranoja polityczna (Robins i Post, 1999)
" Puchatek informuje Kłapouchego, że brak mu ogona.
Kłapouchy z długim i smutnym westchnieniem stwierdza:
 Przekonałem się, że masz rację.
 Pewnie, żemamrację  odpowiedział Puchatek.
 To jest zupełnie jasne  powiedział Kłapouchy  nie
mam co do tego żadnych złudzeń.
 Musiałeś go gdzieś zostawić  rzekł Kubuś Puchatek.
 Ktoś musiał mi go zabrać  powiedział Kłapouchy. 
I jaktumieć dla nich serce?  dodał po dłuższej chwili
milczenia.
A.A. Milne,  Kubuś Puchatek
Paranoja polityczna (Robins i Post, 1999)
" Główne elementy paranoi politycznej:
 Podejrzliwość: nieustanne szukanie ukrytych znaków, znaczeń i
symboli. Brak zaufania do przekazów wprost. Raz ustalona
hipoteza/wizja świata będzie nieustannie potwierdzana mimo
faktów świadczących o jej nieprawidłowości (gdyż fakty są
spreparowane aby ukryć prawdę).
 Ksobność: paranoik jest ciągle obserwowany, obmawiany, jest
pod nieustannym atakiem innych osób. Interpretowanie
naturalnych sygnałów i zdarzeń jako nakierowanych na
wyrządzenie mu/jej fizycznej lub psychicznej krzywdy.
 Wrogość: wrogie, agresywne nastawienie do innych ludzi i
świata. Podatność na psychiczne zranienie i oznaki
lekceważenia. Jego wrogie nastawienie, głęboko zakorzeniona
podejrzliwość i nieufność oraz wynikające z tych cech
zachowania utrudniają mu utrzymywanie bliskich stosunków z
ludz
mi.
Paranoja polityczna (Robins i Post, 1999)
" Główne elementy paranoi politycznej c.d.:
 Mania wielkości: arogancja i duża pewność swoich racji,
gardzenie nieoświeconym tłumem, który wierzy w podstawiane
mu prawdy.
 Lek przed utratą niezależności: paranoik nie potrafi tolerować
kompromisów ani jakiegokolwiek podporządkowania się innym;
jest więc w stanie nieustannej wojny z prawdziwymi i
wyimaginowanymi przeciwnikami, którzy chcą nad nim
zapanować i odebrać mu niezależność.
 Nie zwracanie uwagi na fakty, ale na motywy innych osób;
rzutowanie swoich lęków na świat społeczny.
 Myślenie urojeniowe.
Paranoja polityczna (Robins i Post, 1999)
" Paranoiczne zaburzenie osobowości DSM IV:
 1) Jednostka podejrzewa innych o wykorzystanie jej,
krzywdzenie lub oszukiwanie, nie mając ku temu
wystarczających podstaw.
 2) Nurtują ją nieuzasadnione wątpliwości co do lojalności bądz

wiarygodności przyjaciół lub znajomych.
 3) Niechętnie zmierza się innym, ponieważ boi się 
bezpodstawnie  że ujawnione informacje zostaną złośliwie
użyte przeciwko niej.
 4) W niewinnych uwagach i zdarzeniach dopatruje się ukrytego,
poniżającego ją lub zagrażającego jej znaczenia.
 5) Wiecznie chowa urazę  nie wybacza doznanych zniewag ,
krzywd ani lekceważenia.
Paranoja polityczna (Robins i Post, 1999)
" Paranoiczne zaburzenie osobowości DSM IV:
 6) Dostrzega ataki na siebie lub swoje dobre imię w tym, w czym
inni ich nie dostrzegają i natychmiast reagują złością lub
kontratakiem.
 7) Wielokrotnie bezpodstawnie podejrzewa współmałżonka lub
partnera seksualnego o zdradę.
Paranoja polityczna (Robins i Post, 1999)
" Skutki paranoi politycznej:
 Przeciwnik = Wróg
 Na początku może przynieść sukces (wskazanie wrogów
odpowiedzialnych za nieszczęścia; dostarczenie spójnej wizji
świata wyjaśniającej zło, które spotyka daną grupę społeczną).
 Spirala nienawiści i przemocy (np. Stalin, pozbywający się
prawdziwych i urojonych wrogów).
 Paranoja polityczna znajduje podatny grunt zwłaszcza w
sytuacjach niepewności, zagrożenia społecznego, kryzysów 
gdy nieprzydatne są sprawdzone sposoby pojmowania świata i
radzenia sobie z przeciwnościami losu. Zwłaszcza wtedy, gdy
zagrożona jest tożsamość grupowa.
 Sprzyja myśleniu spiskowemu przy wyjaśnianiu zjawisk
społecznych.
Stereotyp spiskowy jako centralny
składnik antysemityzmu (Kofta, 2001)
" Stereotyp spiskowy: utrwalone przeświadczenie, że
określona grupa dąży do zapanowania nad naszą grupą
działając w podstępny (niejawny) sposób.
" Treść stereotypu spiskowego:
 Przypisywanie grupie dążenia do władzy i dominacji
 Podkreślanie tajności skoordynowanych działań grupy
 Dopatrywanie się wysokiego stopnia egoizmu i solidarności
grupowej ( dbają tylko o swoich )
 Traktowanie członków grupy jako wykonawców  interesu grupy
Stereotyp spiskowy jako centralny
składnik antysemityzmu (Kofta, 2001)
" Powstawanie stereotypu spiskowego:
 Długotrwały konflikt grupowy (ekonomiczny, terytorialny,
kulturowy) zapisany w pamięci zbiorowej.
 Istotne: grupa  obca okazała się silniejsza (kulturowo,
ekonomicznie).
" Istotą stereotypu spiskowego jest utworzenie z członków
grupy obcej pojedynczego bytu intencjonalnego.
 Grupa obca to intencjonalne zło; wyrządza krzywdę celowo,
naumyślnie.
 Jest spersonalizowana  zachowuje się jak pojedyncza osoba.
Działa w zintegrowany sposób, planuje swoje zło.
 Grupa działa na polecenie centrum dowodzenia np.  rządu
światowego .
 Działania grupy są tajne; widoczne są tylko złe skutki jej działań
Stereotyp spiskowy jako centralny
składnik antysemityzmu (Kofta, 2001)
" Aktywizacja stereotypu spiskowego w odpowiedzi na
sygnały aktywizujące (symbole związane z grupą;
wydarzenia polityczne: np. wybory, które potencjalnie
pozwolą przejąć władzę  obcym )
 Następuje wtedy naddostepość stereotypu: wiedza stereotypowa
w stanie ciągłego pobudzenia i łatwo dostępna przy interpretacji
wydarzeń społeczno-politycznych. Myśli o treści stereotypowej
trudne do stłumienia.
" Stereotyp aktywizowany raczej w odpowiedzi na symbol
całej grupy, niż po napotkaniu pojedynczego członka
grupy.
Stereotyp spiskowy jako centralny
składnik antysemityzmu (Kofta, 2001)
" Funkcje stereotypu spiskowego:
 Dostarczenie wyjaśnienia negatywnych zjawisk społecznych (np. kryzys
gospodarczy, przegrane wybory).
 Objaśnienie i rekonstrukcja przeszłości (spiskowe interpretacje historii).
 Ułatwianie generowanie przyszłych scenariuszy wydarzeń społecznych.
 Uwrażliwienie percepcyjne i emocjonalne na domniemane zagrożenie
grupy własnej.
 Motywowanie do grupowej samoobrony.
 Usprawiedliwianie dyskryminowania i dehumanizacji grupy obcej.
" Fakt, że stereotyp spiskowy dotyczy relacji pomiędzy grupami i w
sferze politycznej (a nie relacji twarzą w twarz) wyjaśnia
niekonsekwencję jego głosicieli (głosząc spiskowe teorie dziejów
można jednocześnie utrzymywać stosunki z przedstawicielem
 obcych z sąsiedztwa).
Badania nad stereotypem spiskowym w
Polsce(Kofta i Sędek, 1992; 1995; 1999; Kofta, 2001)
" Stereotyp spiskowy przejawia się nie tylko w stosunku
do obcokrajowców ale także (i często silniej) w stosunku
do Polaków obcego pochodzenia.
" Stereotyp spiskowy uwrażliwia na  obcych wśród
swoich .
" Stereotypy spiskowe dotyczące niecnych celów różnych
narodów są ze sobą powiązane. Czyli, jeśli ktoś uważa,
że Żydzi próbują przejąć władze nad światem, to jest
także bardziej skłonny przypisywać ten cel innym
narodowościom (tylko że w mniejszym stopniu).
Badania nad stereotypem spiskowym w
Polsce(Kofta i Sędek, 1992; 1995; 1999; Kofta, 2001)
" Stereotyp spiskowy aktywizuje się przed ważnymi
wydarzeniami społecznymi np. wyborami
parlamentarnymi. Wzrasta też wtedy dostępność
stereotypu.
 W odpowiedzi na pytanie o  ludzi obcego pochodzenia żyjących w Polsce przed
wyborami zwolennicy spiskowej teorii w 35% wymieniali Żydów, a po tylko 6% z
nich (u osób o niskim poziomie stereotypu spiskowego było to 14% zarówno
przed jak i po wyborach).
" Siła stereotypu spiskowego wyższa wobec Polaków
pochodzenia obcego nic obcokrajowców i wobec Żydów
niż Niemców.
Badania nad stereotypem spiskowym w
Polsce(Kofta i Sędek, 1992; 1995; 1999; Kofta, 2001)
" Badania nad bytowością grup:
 Bytowość  spostrzeganie danej grupy jako faktycznej odrębnej
kategorii ludzi złączonych interakcjami wewnętrznymi,
podobieństwem, wspólnymi celami i losami i wysokim stopniem
identyfikacji z grupą.
 W Polsce Żydzi zdecydowanie cechują się najwyższym
stopniem bytowości.
" Stereotyp spiskowy mocnym predyktorem uprzedzeń
 gorących (dystansu społecznego, antypatii i
nieufności), a niezwiązany z uprzedzeniami  chłodnymi
(akceptowanie dyskryminowania polityków obcego
pochodzenia)
 Teorie spiskowe zakorzenione w ewaluatywnym, a nie
racjonalnym systemie przetwarzania informacji.
Badania nad stereotypem spiskowym w
Polsce(Kofta i Sędek, 1992; 1995; 1999; Kofta, 2001)
" Stereotyp spiskowy Żydów lepszym predyktorem
uprzedzeń wobec osób pochodzenia niemieckiego niż
stereotyp spiskowy Niemców!
 Żydzi grupą prototypową w Polsce dla teorii spiskowych.
" Wartości kolektywistyczne hamują skłonność do
myślenia spiskowego i uprzedzeń (wartości takie jak np. uprzejmość
i szacunek dla rodziców; wiążą się z zaufaniem do ludzi i pozytywną oceną reguł
życia zbiorowego); wartości indywidualne nie związane z
myśleniem spiskowym; natomiast wartości
nacjonalistyczne (silne państwo, bezpieczeństwo narodowe, porządek
społeczny i patriotyzm) związane z myśleniem spiskowym o
Żydach, ale nie o innych narodowościach.
 Świadczy to o tym, że w Polsce to Żydzi pełnią symboliczną rolę wrogiego
 obcego (przynajmniej dla ludzi wyznających nacjonalistyczne wartości)