(s. 148). Istotne jest również to, że nie mamy przez pisarza a przeze mnie wyobrażone zosta-
w tej sytuacji naturalnego, trudnego etapu w cza- nie pokazane przez reżysera? zadajemy sobie
sie pracy nad ekranizacją  to znaczy uściślania, wszyscy, gdy poznajemy adaptację, dlatego my-
zadawania pytań pisarzowi i dociekania jego ślę, że takie uzupełnienie (które możemy znalez
ć
intencji. Nie należy jednak sądzić, że w tym wy- w poprzednich tomach) zachęciłoby do lektury
padku dzieło filmowe tym bardziej pełni funkcję szersze grono pasjonatów kina, a nie tylko wąską
służebną wobec dzieła filmowego  przeciwnie, grupę specjalistów.
jest to wyjątkowo oryginalna wypowiedz
pisarza
i filmowca.
Chcąc zachować swoiste  kryterium war-
tościujące nakazujące zaprezentowanie najwy- Karolina Robaczek, Metoda Alfa, czyli jak poznać
bitniejszych dokonań zarówno na terenie lite- współczesną Japonię? (Rafał Tomański, Tatami kon-
tra krzesła. O Japończykach i kulturze Japonii, War-
ratury, jak i filmu, autorzy skupili swoją uwagę
szawa 2012)
przede wszystkim na dziełach lat pięćdziesiątych
i sześćdziesiątych. Jeśli chodzi zaś o najnowsze
 sensacje z Japonii , to znajdziemy w tomie jedy-
DOI: http://dx.doi.org/10.12775/LC.2014.047
nie artykuł Agnieszki Kamrowskiej analizujący
film Juna Ichikawy Tony Takitani na podstawie
opowiadania Haruki Murakamiego  najważ-
niejszego obecnie pisarza japońskiego, a nawet
w ogóle  najsłynniejszego artystę japońskiego
od czasów Akiry Kurosawy (s. 221). Problem
nie tkwi oczywiście tylko w takim, a nie innym
wyborze autorów tomu, np. mimo ogromnej
popularności Murakamiego na całym świecie,
tylko cztery utwory stały się podstawą scenariu-
szy filmowych, a omawiany przez autorkę film
jest w zasadzie jedynym udanym osiągnięciem
w tym zakresie. Na najnowsze dokonania litera-
tury japońskiej zwraca uwagę również Elżbieta
Wiącek w eseju Na fali  Bananomanii : historie
372
nie tylko kuchenne pisząc o Bananie Yoshimoto
 jednej z najważniejszych japońskich pisarek,
która otworzyła zupełnie nowy rozdział zwraca-
jąc uwagę na sytuację młodych kobiet w swoim
kraju.
Ostatnia rzecz, na jaką chciałabym zwrócić
uwagę, to kwestia wydania. I tu znowu odwołam
się do  młodszych braci tegoż tomu, czyli do se-
rii  Literatura na ekranie . Być może atrakcyjność
wydania nie jest rzeczą najważniejszą, ale myślę,
że  szczególnie w przypadku, kiedy piszemy
o adaptacji  uzupełnienie artykułu zdjęciami
z kadrami filmowymi jest ważnym elementem,
mogącym zachęcić do zapoznania się z omawia-
nym filmem, szczególnie dla nieprofesjonalnego
odbiorcy. Czy właśnie  obrazowość filmu nie Nie jest to monografia naukowa. I całe
jest tym, co w pierwszym kontakcie najbardziej szczęście, bowiem  jak przekonuje autor  za-
intryguje nas w zetknięciu z ekranizacją cenionej mknięcie Japonii i Japończyków w formule na-
powieści? To proste pytanie  jak to, co opisane ukowych teorii nie przyniosło nigdy zadowala-
2(14)/2014
LITTERARIA COPERNICANA
jących rezultatów. Gdzieś po drodze, w gąszczu by dotrzeć do przyczyn i zbliżyć się do  rdzenia
precyzyjnie wystudiowanych narzędzi, ginęła ta kultury japońskiej . Dla lepszego zrozumienia
specyficzna, pożądana, intrygująca  japońskość przez każdego czytelnika przywołuje przykłady
(szczególnie w jej współczesnej wersji). z różnych dziedzin i rejestrów kultury (przez
Wydaje się, że Tomańskiemu bliski jest mo- filmy, literaturę, kulturę popularną, historię aż
del stworzony przez Ruth Benedict  badaczki, do filozofii i teorii kultury w jej akademickim
która, mimo iż w Japonii nigdy nie była, napisała wydaniu). Za każdym analizowanym zjawiskiem
książkę do dziś aktualną i organizującą nasze  stoi pytanie   dlaczego tak jest? , nic nie zostaje
zachodnie  myślenie o Kraju Kwitnącej Wiśni. pominięte przez skuteczny w wielu wypadkach
Udało jej się spojrzeć na Japonię w pewnym szer- wytrych.  Ci egzotyczni Japończycy  nigdy ich
szym kontekście, analizując z
ródła oraz konse- nie zrozumiemy . Dla przykładu  dlaczego Ja-
kwencje początkowo zupełnie niezrozumiałych pończycy  miłośnicy nowych technologii  tak
zachowań Japończyków. Nie bez znaczenia jest niechętnie płacą kartą? Wydawać by się mogło,
 metoda badawcza autora  podkreślenie od że to dla nich idealne rozwiązanie: po pierwsze 
początku, że opowiada o Japonii z perspektywy z powodu praktycznego wykorzystania możli-
zewnętrznej,  obcej i dlatego książka ta nie ma wości nowych technologii, po drugie  dla kon-
na celu kategorycznego rozstrzygania żadnych trastu  bardzo lubiane są automatyczne kasy,
sądów na temat kultury japońskiej. Tomański które przyjmują od kupujących należność i wy-
tłumaczy, że postawa ta jest niejako naturalna, dają resztę. Dlaczego więc wciąż w Japonii tak po-
a na pewno jest jedyną uczciwą postawą przyby- wszechne jest płacenie gotówką i noszenie przy
sza chcącego opowiedzieć cokolwiek o Japonii. sobie naprawdę dużych sum pieniędzy? Anali-
Wynika ona z czegoś, co nazywa  syndromem zując to zjawisko Tomański dochodzi do wnio-
Alfa  dojmującego uczucia obcości, które sku, że nowoczesne zamiłowanie do technologii
w Japonii nigdy nie mija i choć pozornie czuć oraz automatyzacji przegrywa jednak z czymś
się tam możemy bardzo dobrze, to nigdy chyba znacznie ważniejszym i głębszym w portrecie ja-
nie będziemy  u siebie . Zawsze więc  chcąc pońskiej mentalności  płacenie kartą nie wyraża
nie chcąc  patrzymy na Japonię z perspektywy należytego szacunku i podziękowania za wyko-
Alien Life Form  konfrontując to, co widzimy, nywaną usługę. Płatność kartą pozostawia niedo-
z tym, co dowiedzieliśmy się, przeczytaliśmy, syt i nie daje kluczowego dla każdego Japończyka
czego się domyślamy. Z tego powodu celem au- poczucia  odwdzięczenia się .
tora jest  jedynie przybliżenie polskiemu czy- Często autor odkrywa przed czytelnikiem
373
telnikowi  Japończyków w praktyce  tak, by mechanizmy japońskiego myślenia, rozpoczyna-
zrozumieć ich jak najlepiej, konfrontując  obra- jąc swoją opowieść od pozornie błahej obserwa-
zy w ludzkich głowach , z tym jaka rzeczywiście cji, np. dlaczego krzywe zęby są przez Japończy-
dziś jest Japonia. Stąd porównanie Tatami do... ków akceptowane (a nawet uważane za piękne,
minirozmówek, które pozwalają porozumieć pożądane) w przeciwieństwie do naturalnie sko-
się w podróży, wraz zaproszeniem do pozna- śnych oczu? Niechęć Japończyków do swojej
nia Japończyków, których sposób myślenia jest specyficznej fałdy mongoloidalnej jest rzeczą
skomplikowany, ale logiczny i nic nie bierze się powszechnie znaną i najczęściej tłumaczono to
znikąd. dążeniem do zachodniego, europejskiego kano-
By jak najlepiej zrozumieć Japończyków, nu piękna (np. w Poradniku ksenofoba), jednak
Tomański zaczyna od opisu ich wyglądu, anali- jak widać, dążenie to nie jest konsekwentne. Zja-
zy języka, pisma, sposobu komunikowania się, wisko, które u nas zbudowało cały biznes orto-
reguł grzecznościowych przez to, jak mieszkają, dontyczny, Japończycy polubili i nazwali yaeba,
jak się uczą i pracują, odpoczywają, co ich bawi, czyli podwójny ząb. Wynika to z kilku kwestii:
w co wierzą, jak sami siebie widzą, oraz skąd się po pierwsze  ci sami Japończycy, którzy tak
bierze ich potęga. Największą zaletą tej cieka- dbają o swój wygląd i zdrowie, unikają ortodon-
wej opowieści o Japonii jest ogromna erudycja ty, gdyż leczenie jest bardzo kosztowne i nie jest
autora, która pozwala mu łączyć, przywoływać, opłacane z ubezpieczenia (zazwyczaj, gdy nie
pozornie skrajnie różne zjawiska  a wszystko to, wiadomo o co chodzi, wytłumaczenie jest bar-
2(14)/2014
LITTERARIA COPERNICANA
dzo proste). Po drugie, pozornie Japonia przo- rasta z długoletniej fascynacji autora Japonią,
duje (jak w wielu innych dziedzinach) w sferze studiów, podróży do Kraju Kwitnącej Wiśni oraz
badań dentystycznych, ale, jak się okazuje, ja- wielu różnorodnych lektur  od rozpraw strice
kość tejże opieki pozostawia wiele do życzenia naukowych, filozoficznych, aż do dyskusji na
bowiem, by zostać dentystą nie trzeba zdawać stronach internetowych poświęconych kulturze
końcowego egzaminu praktycznego. Ale podło- japońskiej  o czym dowiadujemy się z załączo-
że tej sytuacji tkwi jeszcze gdzie indziej: krzywe nej bibliografii.
zęby podkreślają infantylny, dziecięcy wygląd, Problem z klasyfikacją Tatami kontra krzesła
a więc ten w Japonii najbardziej pożądany. wynika, w moim przekonaniu, z braku tradycji
Nie wszystkie analizy autora są jednak po- bardzo dobrych książek o charakterze popular-
prowadzone równie ciekawie i konsekwentnie, nonaukowym, skierowanych zarówno do spe-
czasami daje o sobie znać temperament młode- cjalistów jak i do tzw. zwykłego czytelnika, która
go japonisty, wtedy wywód dla  zwykłego czy- to tradycja jest szczególnie ważna w kręgu anglo-
telnika może być niezrozumiały czy też nużący. saskim. W Polsce wciąż z pewną dozą nieufności
Taki bywa rozdział poświęcony językowi, ale na- czy nawet politowania podchodzi się do publi-
leży docenić próbę wykładu o języku japońskim kacji specjalistów napisanych dostępnym języ-
tłumaczącego jego specyfikę i przekonania, że kiem i stawiających sobie za główny cel po pro-
jest on o wiele łatwiejszy niż mogłoby się wyda- stu zainteresowanie danym tematem szerszego
wać. Wszystko bowiem, zdaniem autora, jest lo- grona odbiorców. Problem może również stano-
giczne, wymaga może jedynie przestawienia wy- wić  sposób opowiadania Tomańskiego, który
obraz
ni na inne tory skojarzeń, które nie są dla w swym anegdotycznym stylu sytuuje się blisko
nas na początku oczywiste ( Język jedynie prze- publikacji wybitnego amerykańskiego history-
kazuje to, co pomyśli głowa. A japońska głowa ka i teoretyka literatury Stanleya Fisha. Wielką
myśli dość specyficznie ). Zdecydowanie lepiej sztuką jest opowiedzieć o rzeczach skompliko-
wypadają fragmenty, gdzie rozważania na temat wanych w sposób przystępny, dlatego za samą
języka pojawiają się mimochodem, jak w części próbę takiego ujęcia tematu, choć niedoskonałą,
opisującej trudy japońskiej edukacji i ijime, czyli należą się Tomańskiemu wyrazy uznania.
zjawiska porównywanego z wojskową falą, gdzie
już sam znak, jakim można ijime zapisać, wska-
zuje na coś bardzo złego ( element składowy
tygrysa i pazura ).
374
Jak w całej książce, tak i przy okazji języ-
ka, Tomański stara się odczarować egzotycz-
ną i niedostępną Japonię, stawiając się w tym
wypadku w opozycji do klasycznej już pozycji
Rolanda Barthes a Imperium znaków. Pozycja
ta  jak słusznie zauważa w swojej recenzji Ani-
ta Pierzchała  jest  bliższa miłosnej prozie niż
antropologicznej analizie legendarnej kultury,
bo jeśli jakaś kultura jest tu analizowana, to za-
chodnia . Co warte szczególnego podkreślenia,
publikacja Tomańskiego jest raczej  poradni-
kiem niż  nakaz
nikiem . Trzeba przyznać, że au-
tor wielokrotnie zaznacza, że jego praca nie ma
charakteru naukowego czy ambicji rekapitulacji
tak złożonego tematu, niepotrzebnie umniej-
sza rangę swojej pracy, która nie ma w sobie nic
z popularnych opowieści typu  pojechałem do
Japonii i przetrwałem! Napiszę więc poradnik,
jak dokonać tej trudnej sztuki . Książka ta wy-
2(14)/2014
LITTERARIA COPERNICANA