Aleksandra Burdziej, Kultura jako pamięć. Aleidy As- ne teksty Aleidy Assmann, profesor literatury
angielskiej i teorii literatury na Uniwersytecie
smann dialog ze współczesnością (Aleida Assmann,
w Konstancji, która jest aktualnie jedną z czoło-
Między historią a pamięcią. Antologia, red. i posł.
wych myślicielek podejmujących problematykę
M. Saryusz-Wolska, Wydawnictwa Uniwersytetu
pamięci zbiorowej, pamięci kulturowej oraz kul-
Warszawskiego, Seria  Communicare Warszawa
,
tury pamięci (Erinnerungskultur). Antologia tek-
2013)
stów Aleidy Assmann pod redakcją Magdaleny
DOI: http://dx.doi.org/10.12775/LC.2014.045
Saryusz-Wolskiej jest więc publikacją o donio-
słym znaczeniu dla wszystkich polskich bada-
czy, podejmujących te zagadnienia. O pamięci
i jej przemianach we współczesnym świecie nie
sposób dziś bowiem mówić bez odniesienia do
refleksji tejże autorki.
Omawiany zbiór tekstów składa się z dwóch
części. Pierwsza z nich to refleksja teoretyczna
wokół autorskiej koncepcji pamięci kulturowej.
Druga zaś jest zbiorem studiów przypadku, opi-
sujących przemiany pamięci w Europie (przede
wszystkim w Niemczech) po II wojnie światowej.
Zamieszczone w zbiorze teksty stanowiÄ… zasadni-
czo autonomiczne artykuły. Wyjątkiem jest tekst
pt. Metafory, modele i media pamięci, której włą-
czenie do antologii redakcja uzasadnia faktem, że
w chwili kompletowania zbioru był to najnowszy
tekst autorki dotykajÄ…cy tej problematyki.
Na wstępie autorka poddaje zwięzłej anali-
zie pojęcie  kultury pamięci oraz jego zasadność
i adekwatność w kontekście współczesnych prze-
mian kulturowych. Assmann wychodzi tutaj od
pięciu pytań, które mają stanowić swoistą  kry-
tyczną autorefleksję w odniesieniu do (także jej
własnych) dotychczasowych badań nad pamię-
cią oraz do wszechobecnego dziś pojęcia  kul-
tury pamięci . Kwestie te powinny towarzyszyć
czytelnikowi podczas lektury antologii. Autorka
pyta zatem: 1) Czy pamięć zbiorowa w ogóle
istnieje? 2) Czy lepiej pamiętać, czy zapominać?
Badania nad pamięcią cieszą się w Pol- 3) Czy kultura pamięci oznacza koncentrację na
sce rosnącym zainteresowaniem. Rozliczenie przeszłości i przesłania przyszłość? 4) Jak zmie-
z okresem PRL, kontrowersje wokół wydarzeń nia się kultura pamięci w społeczeństwach wielo-
w Jedwabnem, polsko-niemieckie spory wokół kulturowych? 5) Czy narodowa kultura pamięci
niemieckich wypędzonych, dyskusja o kształcie utrudnia stosunki transnarodowe?
tożsamości narodowej i polityki historycznej Część pierwsza tomu rozpoczyna się jed-
Polaków w Unii Europejskiej  to zaledwie nie- nym z wcześniejszych tekstów Assmann pt.
które tematy, które wraz z nowym tysiącleciem Czym są teksty kulturowe? (1995). Literaturo-
nabrały nowego znaczenia i wzbudziły potrzebę znawczy charakter tego artykułu wskazuje na
intensywnych, interdyscyplinarnych badań nad pierwotne zainteresowania i wykształcenie au-
pamięcią zbiorową zarówno Polaków, jak i ich torki, ukazując tym samym czytelnikowi, co sta-
sąsiadów. Zaskakuje zatem fakt, iż do tej pory nowi punkt wyjścia oraz fundament jej dalszej
w języku polskim dostępne były jedynie nielicz- drogi badawczej. Analizując opozycję pomiędzy
RECENZJE
 tekstami literackimi a  tekstami kulturowy- i przewidywaniom  nie znalez
liśmy się bynaj-
mi i odwołując się w przypadku tych drugich mniej pod niepodzielnym panowaniem owej
do kategorii kanonu i jego nieprzemijalności, wyjątkowej technologii. Jak przekonująco udo-
Assmann nieuchronnie zbliża się do pojęcia wadnia autorka,  magazyny ery druku dalej się
pamięci. W ten sposób czytelnik płynnie prze- rozszerzają, powstają nowe muzea i historyczne
chodzi do kolejnego tekstu pt. Cztery formy pa- miejsca pamięci, wznoszone są pomniki.
mięci (2002), w którym badaczka rozwija swoją O problemie zasadniczych przemian pamię-
teoretyczną koncepcję pamięci. Już wówczas ci magazynującej wskutek wynalazku Internetu
dostrzegła ona brak integrującej poszczególne badaczka pisze dalej w artykule pt. O medialnej
pola badań perspektywy i postulowała potrzebę historii pamięci kulturowej (2004). Wcześniej
interdyscyplinarnego spojrzenia na zagadnienia jednak za sprawą dość obszernego tekstu zaty-
związane z pamięcią. Swój tekst autorka postrze- tułowanego Metafory, modele i media pamięci2
ga jako próbę uczynienia kroku w tym kierunku. raz jeszcze następuje wyraz
ny zwrot ku jej lite-
Zaznacza, iż podejmując problematykę pamięci raturoznawczym korzeniom. Czerpiąc obficie
poza odniesieniem do konkretnego tekstu, świa- z licznych przykładów z anglojęzycznej i świa-
domie opuszcza optykę czysto literaturoznaw- towej literatury pięknej oraz myśli filozoficznej,
czą i wkracza w obszar badań innych dyscyplin, Assmann wyjaśnia wzajemne zależności między
w tym psychologii, socjologii, politologii czy trzema obecnymi w tytule tekstu pojęciami:
historii. Omawiając tytułowe cztery formy pa-  metafory pamięci ,  modele pamięci i  media
mięci  pamięć indywidualną, pamięć pokoleń, pamięci . Prowadząc czytelnika poprzez gąszcz
pamięć zbiorową i wreszcie pamięć kulturową rozmaitych kultur, zarówno europejskich, jak
 badaczka konsekwentnie kładzie podwaliny i pozaeuropejskich, oraz poprzez kolejne stule-
wypracowywaną przez siebie w kolejnych latach cia i tysiąclecia, autorka kończy swoją wnikliwą
koncepcję pamięci zbiorowej i kulturowej, a tym analizę refleksją na temat czasów współczesnych
samym zdradza swoje zainteresowania kulturo- i wynalazku pisma elektronicznego i cyfrowego.
znawcze. Zapowiada to przejście ku problematyce następ-
Ideę pamięci kulturowej Assmann rozwija nego tekstu  wyżej wspomnianego artykułu na
w kolejnych tekstach antologii. Teksty Pamięć temat mediów pamięci kulturowej. Wyróżniając
magazynujÄ…ca i funkcjonalna (2003) oraz Ka- trzy cezury czasowe  tj. rok 1800, 1900 oraz
non i archiwum (2008) z jednej strony uszcze- 2000  Assmann pokazuje, w jaki sposób na
góławiają ten koncept, z drugiej zaś pokazują przestrzeni wieków wraz z historią zmieniała się
367
strukturalne przemiany i dynamikę pamięci także pamięć kulturowa (funkcjonalna i magazy-
kulturowej. Autorka znów powraca do kategorii nująca). Autorka kończy rozważania na współ-
kanonu, odnoszącego się pierwotnie do okre- czesnych czasach nowych mediów cyfrowych
ślonego korpusu tekstów uznanych za święte, i elektronicznych, które w jej oczach w żaden
i zestawia go z  pracującą pamięcią kulturową 1. sposób nie zdezaktualizowały idei kultury jako
Assmann podejmuje ponadto refleksję na temat pamięci, a wręcz przeciwnie  podkreśliły jej
współczesnych wyzwań stojących przed bada- znaczenie. Badaczka broni także samego pojęcia
niami pamięci, a związanych z faktem  zwrotu  pamięć kulturowa , które współcześnie jest co-
cyfrowego . Pokazuje, że Internet jest z jednej raz częściej dewaluowane, stosowane nieprecy-
strony  pamięcią magazynującą bez magazynu ,
a z drugiej   rozszerzonÄ… do gigantycznych roz-
2
Artykuł ten jest wprawdzie tłumaczeniem
miarów pamięcią funkcjonalną . Wraz z nadej-
anglojęzycznego tekstu pt. Cultural Memory and
ściem ery Internetu  wbrew różnym sugestiom
Western Civilization. Functions, Media, Archives (New
York 2011, s. 137 168), jednak, jak podaje redakcja,
zasadniczo pochodzi z monografii autorki pt. Erinne-
1
Określaną też jako pamięć funkcjonalna. rungsraume. Formen und Wandlungen des kulturellen
W oryginale tekstu mowa jest o  working memory , Gedächtnisses, wyd. 5, Munchen 2011, s. 149 178. Dla-
co tłumaczka przetłumaczyła jako  pamięć pracują- tego nie do końca precyzyjne jest zawarte w Posłowiu
cą  moim zdaniem zdecydowanie trafniejsze było- stwierdzenie, że wszystkie teksty stanowią autono-
by tłumaczenie jako  pamięć robocza . miczne artykuły.
2(14)/2014
LITTERARIA COPERNICANA
zyjnie bÄ…dz
wręcz na wyrost. W swoim artykule historycy zaczęli aktywniej badać okres nazizmu
stawia sobie za cel przywrócenie jego  dyskusyj- (lata 60. 80. XX wieku); 3) fazę uniwersalizacji
ności i operatywności. i globalizacji pamięci o Holokauście, związanej
Stricte kulturoznawcze zainteresowania także z jego nacjonalizacją, instytucjonalizacją
autorki uwypuklone zostają w tekście O proble- i mediatyzacją (od końca lat 80. XX wieku).
mie tożsamości z perspektywy kulturoznawczej Wyczulenie i wrażliwość badaczki na bie-
(1993), w którym Assmann dyskutuje dyna- żące problemy i tematy polityki historycznej
mikę tożsamości narodowych w odniesieniu do odnotować można na każdym kroku w omawia-
trzech kulturowych modeli tożsamości zbioro- nej II części tomu. W artykule O (nie)możności
wych: tożsamości egalitarnej, tożsamości hege- pogodzenia cierpienia i winy w historii pamięci
monicznej i tożsamości mniejszościowej. Pierw- niemieckiej (2005) autorka reaguje na dyskusję
szą część tomu kończy tekst na temat pamięci wokół powojennych niemieckich cierpień, która
miejsc (Pamięć miejsc  autentyzm i upamiętnia- ze zdwojoną siłą wybuchła po roku 2000, wraz
nie, 2002). Wśród owych pamięci miejsc autorka z cyklem wykładów W.G. Sebalda Wojna powie-
wyróżnia miejsca upamiętniania i miejsca trau- trza i literatura (1999) oraz publikacją powieści
matyczne  te drugie sÄ… charakterystyczne m.in. Güntera Grassa pt. IdÄ…c rakiem (2003). NarracjÄ™
dla pamięci niemieckiej po II wojnie światowej. o niemieckiej odpowiedzialności za zbrodnie
Poprzez odwołanie do przypadku konkretnej Trzeciej Rzeszy w oczach Assmann wyjątkowo
niemieckiej firmy rodzinnej i jej fabryki, artykuł trudno pogodzić z opowieścią o cierpieniach
staje się swoistym pomostem między teoretycz- Niemców wskutek (po)wojennych gwałtów,
ną pierwszą częścią antologii, a  praktyczną bombardowań i wypędzeń. Jednak jako roz-
częścią drugą, której rozważania oscylują już wo- wiązanie badaczka proponuje hierarchizację:
kół konkretnych wydarzeń w Niemczech i w Eu- stworzenie wyraz
nych, ogólnie obowiązujących
ropie po II wojnie światowej. ram dla wszystkich narracji pamięci na poziomie
I tak, wszystkie teksty zawarte w owej dru- narodowym oraz równocześnie dopuszczenie na
giej części tomu w istotnym stopniu odwołują niższym poziomie  społecznym i indywidual-
się do tak przełomowych zdarzeń w dziejach nym  ich paralelności, tj. współistnienia wspo-
Europy jak II wojna światowa i Holokaust. Wy- mnień heterogenicznych, w tym także na temat
chodząc od refleksji na temat narodu, tożsamo- osobiście doświadczonych cierpień. Do zjawi-
ści narodowej oraz narodowego upamiętniania ska silnie związanego ze współczesną niemiecką
(Do czego potrzebne jest  narodowe upamiętnie- polityką historyczną Assmann odnosi się także
368
nie ? [1998]), antologia prowadzi czytelnika do w tekście pt. Kreowanie obrazu przeszłości w mu-
rozważań o historycznych świadkach i świadec- zeach (2007). Odwołując się do rozmaitych
twach II wojny światowej, zarówno po stronie teorii muzeum (m. in. autorstwa Krzysztofa Po-
sprawców, jak i ofiar (Brzemię przeszłości. O sta- miana), autorka stwierdza wzrost popularności
tusie  świadka historii [2007], oraz Osobiste wystaw historycznych w Niemczech od lat 90.
wspomnienia i pamięć zbiorowa w Niemczech po XX wieku aż po lata najnowsze, czego przyczy-
roku 1945 [2004]). Assmann analizuje kategoriÄ™ ny dostrzega m.in. w nasilajÄ…cej siÄ™ w tym czasie
sprawców i ofiar, różnicuje każdą z nich. Pokazu- walce pamięci oraz w chęci i potrzebie określe-
je również, że w związku z poziomem przepraco- nia na nowo własnej tożsamości narodowej.
wania Holokaustu i Trzeciej Rzeczy społeczeń- Wymowa dwóch ostatnich artykułów
stwo niemieckie przeszło do tej pory przez trzy (Od zbiorowej przemocy do wspólnej przyszło-
fazy pamięci: 1) fazę deklaracji politycznych, ści [2011] oraz Ku europejskiej kulturze pamię-
gdy zachodnioniemieckie społeczeństwo posia- ci? [2012]) kieruje perspektywę czytelnika ku
dało wprawdzie dotyczącą tego okresu pamięć przyszłości. Teksty te poprzedzają rozwinięcie
oficjalną, jednak nie pokrywała się ona ze wspo- przez autorkę w jednej z jej najnowszych książek
mnieniami biograficznymi (lata 50. XX wieku); koncepcji pamięci dialogicznej3. W polityce pa-
2) fazÄ™ rodzinnego, prawnego i historycznego
uświadamiania, w której kolejne pokolenie bez- 3
Aleida Assmann, Das neue Unbehagen an der
litoÅ›nie drążyÅ‚o przeszÅ‚ość swoich rodziców, zaÅ› Erinnerungskultur. Eine Intervention, München 2013.
2(14)/2014
LITTERARIA COPERNICANA
mięci po II wojnie światowej Assmann wyróżnia czech Wschodnich Francja i NRD przestały być
cztery fazy (czy cztery punkty widzenia), z któ- postrzegane li tylko przez pryzmat bojowników
rych ostatniÄ… (po fazach:  dialogicznego zapo- ruchu oporu, a po historii Waldheima i Jedwab-
mnienia ,  pamiętania, by nigdy nie zapomnieć nem Austria i Polska przestały być wyłącznie
oraz  pamiętania, by przezwyciężyć ) jest faza ofiarami; nawet Szwajcarzy (!  A. B.) musieli
 dialogicznego pamiętania . Ów model pamięci uznać, że banki i granice to miejsca pamięci. 4
stanowi dopiero postulat, do którego realizacji Zestawienie w powyższym kontekście Austrii
w Europie wiedzie jeszcze długa droga. Zaadre- i Polski sugeruje podobieństwo sytuacji histo-
sowana do państw, które łączy wspólna historia rycznej i postawy obu krajów podczas II wojny
przemocy, idea pamięci dialogicznej, w prze- światowej, której to jednak analogii w rzeczy-
ciwieństwie do pamiętania monologicznego, wistości trudno się doszukać. Polacy mają na
proponuje przekroczenie ram narodowych sumieniu Jedwabne  jednak charakter relacji
i obustronne uznanie także  nie swoich ofiar, wobec Trzeciej Rzeszy w przypadku obu tych
tj. empatyczne włączenie spowodowanych przez krajów był całkowicie odmienny, zaś Szwajcaria,
siebie cierpień drugiego narodu do własnej pa- wskutek sieci powiązań gospodarczych i finan-
mięci. Koncepcja ta, w zderzeniu ze współczesną sowych z nazistowskimi Niemcami, odegrała we
rzeczywistością europejską, zawiera mocno ide- wspieraniu Trzeciej Rzeszy daleko istotniejszą
alistyczne podejście (za co zresztą była krytyko- rolę niż państwa podbite.
wana, jak zauważa w Posłowiu M. Saryusz-Wol- Podsumowując: antologia oferuje istotny
ska). Jest ona jednak moim zdaniem atrakcyjna wglÄ…d w dorobek Aleidy Assmann dotyczÄ…cy pa-
jako pewien model teoretyczny, rodzaj sytuacji mięci zbiorowej i kulturowej oraz ich przemian
idealnej i, w co należy wierzyć, potencjalnej. na przestrzeni dziejów. Dwie części antologii
Warto zauważyć, że choć Aleida Assmann znakomicie się przy tym uzupełniają; bezpo-
nieodmiennie podkreśla pluralizm krajobrazu średnio pokazują sposób, w jaki koncepcje i ty-
upamiętniania, nie przeszkadza jej to jednak pologie pamięci zastosować można w odniesie-
formułować bezpośrednich  i trzeba dodać, niu do konkretnych zjawisk kulturowych.
często celnych  stwierdzeń i osądów. Przykła- Aleidę Assmann charakteryzuje przystępny
dowo, w tekście Od zbiorowej przemocy do wspól- i prosty język. Owa zdolność do pisania zrozu-
nej przyszłości krytykuje historyczną abnegację miałym językiem o rzeczach trudnych stanowi
Niemców odnośnie do polskich i rosyjskich ogromną zaletę autorki, gdyż lekturę jej testów
ofiar wywołanej przez Niemcy wojny i stwier- czyni dostępną dla relatywnie szerokiej pu-
369
dza, że choć wśród społeczeństwa niemieckie- bliczności. Fakt interdyscyplinarnego obycia,
go zakorzeniła się już pamięć o Holokauście, wykształcenie filologiczne, kulturoznawcze i fi-
to jednak wiedza o krzywdach wyrządzonych lozoficzne, a także wrażliwość historyczna i po-
wschodnim sąsiadom jest znikoma. Równocze- lityczna, przekłada się ponadto na rozmaitość
śnie, choć badaczkę generalnie charakteryzuje podejmowanych przez badaczkę wątków oraz
wrażliwość na perspektywę sąsiadów, nie udało na całościowe i oryginalne podejście do oma-
jej się jednak całkowicie uniknąć pewnych moc- wianych kwestii.
no upraszczających sformułowań, gdy (w arty- Na uwagę zasługuje znakomita redakcja
kule Ku europejskiej kulturze pamięci?) pisze:  Po tomu, a w tym także wysoka jakość tłumaczeń.
zakończeniu zimnej wojny i otwarciu archiwów Magdalenie Saryusz-Wolskiej, znanej już m.in.
okazało się, że obraz Europy jest zdecydowanie z innych opracowań poświęconych współczesne-
bardziej skomplikowany niż dotąd zakładano. mu dyskursowi pamięci5, antologia zawdzięcza
[& ]. W rezultacie nowych rozpoznań dotyczą- nie tylko sensowne opracowanie tekstów (ich
cych Vichy i historii antysemityzmu w Niem-
4
Assmann, Między historią, s. 296.
5
M. Saryusz-Wolska tytuł ten tłumaczy jako: Nowe z
ró- Mam tu na myśli przede wszystkim zbiór tek-
dło cierpień kultury pamięci. Interwencja. Ja skłaniała- stów: Magdalena Saryusz-Wolska (red.), Pamięć zbio-
bym się ku tłumaczeniu: Nowa niechęć wobec kultury rowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka.
pamięci. Interwencja. Kraków 2009.
2(14)/2014
LITTERARIA COPERNICANA
doboru dokonała osobiście sama autorka), ale
Karolina Robaczek, Zaproszenie: do kina, do lektu-
także znakomite Posłowie, przybliżając sylwetkę
ry, do Japonii... (Adaptacje literatury japońskiej, pod
Aleidy Assmann i jej dorobek oraz w przejrzysty
red. Krzysztofa Loski, Kraków 2012)
sposób wyjaśniające strukturę i cele wydanej an-
DOI: http://dx.doi.org/10.12775/LC.2014.046
tologii. Popularyzacja dorobku tej wybitnej au-
torki w polskim dyskursie naukowym niewÄ…tpli-
wie warta jest kontynuacji. Po wydaniu w języku
polskim antologii najważniejszych artykułów
Aleidy Assmann nadchodzi czas, by przetłuma-
czyć jej najistotniejsze monografie6.
6
Przede wszystkim: Erinnerungsräume. Formen
und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses (1999),
Der lange Schatten der Vergangenheit. Erinnerungs-
kultur und Geschichtspolitik (2006), Geschichte im Ge-
dächtnis. Von der individuellen Erfahrung zur öffent-
lichen Inszenierung (2007), Ist die Zeit aus den Fugen?
Aufstieg und Fall des Zeitregimes der Moderne (2013),
Das neue Unbehagen an der Erinnerungskultur. Eine
Intervention (2013).
Aleksandra Burdziej  doktorantka w Ka-
tedrze Filologii Germańskiej UMK w Toruniu.
Stypendystka m.in. Narodowego Centrum Nauki
(ETIUDA), funduszu im. Theodora Koernera, Fun-
dacji im. Marion Dönhoff, Niemieckiej Centrali
Wymiany Akademickiej (DAAD) oraz Towarzy-
stwa Niemiecko-Polskiego w Getyndze. Pobyty
badawcze m.in. na uniwersytetach w Konstan-
cji, Bambergu, Getyndze, Poczdamie, Berlinie.
Obecnie kończy pracę nad rozprawą doktorską
pt.  Utracony Heimat. Pamięć rodzinna a tożsa-
370
mość niemieckich wnuków we współczesnej
prozie niemieckiej .
Zarówno w refleksji filmoznawczej, jak i li-
teraturoznawczej, problem adaptacji jest nadal
jednym z najbardziej żywych, twórczych i wciąż
na nowo dyskutowanych. Adaptacje literatury
japońskiej to kolejna publikacja z serii poświęco-
nej adaptacjom literatury światowej, której po-
mysłodawczynią jest prof. Alicja Helman. Warto
wspomnieć, że dotychczas ukazały się już cztery
tomy z tego cyklu, omawiajÄ…ce filmowe adapta-
cje literatury hiszpańskiej, włoskiej, amerykań-
skiej i brytyjskiej w serii  Literatura na ekranie .
Publikacja ta, choć formalnie została wydana już
nie jako jej część, tematycznie stanowi jej natu-
ralną kontynuację. Adaptacje... można rozważać
również w innym kontekście  nie tylko jako
kolejny odcinek opowieści o adaptacjach filmo-
wych, lecz także jako kolejny  ważny i niejako
naturalny element przybliżający polskiemu czy-
2(14)/2014
LITTERARIA COPERNICANA