Mariusz Zagórski

Uniwersytet Warszawski

Fokalizacja jako element strategii narracyjnej w „Argonautykach Orfickich”

„Argonatuki Orfickie” są jednym z zaledwie trzech zachowanych starożytnych poematów

epickich, których tematem jest wyprawa Argonautów po złote runo, ten powstały

najprawdopodobniej w V w. n.e. utwór pozostaje w głębokim cieniu swoich wielkich

poprzedników: „Argonautyk” Apolloniosa z Rodos i dzieła o tym samym tytule autorstwa

rzymskiego poety z czasów Flawiuszów, Waleriusza Flakka. Możemy też przypuszczać, że

„Argonautyki orfickie” nie dorównywały też walorami artystycznymi innym, niezachowanym,

epickim opracowaniom tego tematu, wśród których były między innymi „Argonautyki” Warrona z

Ataks, rzymskiego poety współczesnego neoterykom. W tej sytuacji jest rzeczą po części

zrozumiałą, że „Argonautyki orfickie” nie wzbudziły dotąd zbyt wielkiego zainteresowania badaczy

literatury, a wśród poświęconych im opracowań dominują studia, w których autorzy zajmują się

przede wszystkim ustaleniem źródeł, z jakich mógł korzystać ich anonimowy autor przy

opracowywaniu swojego utworu, czyli tzw. Quellenforschung. Stan badań w tej dziedzinie

podsumowuje we wstępie do swojego wydania poematu Francis Vian

1

,

a ostatnie lata nie

wzbogaciły znacząco tego dorobku. Jak łatwo się domyśleć, z analizy źródeł wynika, że autor mógł

znać przede wszystkim wersję opisaną przez Apolloniosa

2

, chociaż w wielu miejscach szczegóły

opowiadania pokrywają się też z wersją opisaną przez Waleriusza Flakka, co oczywiście nie znaczy,

że autor „Argonautyk orfickich” koniecznie musiał być czytelnikiem także dzieła Waleriusza, ale

świadczy raczej, że autor po prostu wykorzystał te same wątki mitu o Argonautach sięgając do

wielkiego rezerwuaru literacko-mitologicznej tradycji będącej w obiegu literackim w starożytności.

O ile jednak Vian w swoim wstępie wydaje się poprzestawać na sugestiach historycznoliterackich,

dotyczących ewentualnych wpływów, a przynajmniej analogii, do znanych nam literackich

poprzedników skupiając się na obecności lub nieobecności poszczególnych wątków, o tyle równie

interesujące wydaje się porównanie samego sposobu, w jaki wyprawa Argonautów została w

„Argonautykach orfickich” opowiedziana.

Wydaje się, że najskuteczniejsza analiza epickich strategii narracyjnych możliwa jest dzięki

1 F. Vian. Argonautiques orphiques. Paris: Les Belles Lettres 1987
2 Zob. też H. Venzke. Die orphischen Argonautika in ihrem Verhältnis zu Apollonios Rhodios, Berlin 1941.

93

rozwojowi narzędzi badawczych związanych z tak zwaną narratologią, która staje się w ostatnich

latach coraz popularniejsza również wśród badaczy literatury starożytnej. Prace uczonych takich,

jak Don Fowler, czy Irene de Jong pokazują, że szczegółowa analiza strategii narracyjnych

pozwala lepiej zrozumieć treść i głębiej wniknąć w strukturę poezji epickiej i uzyskać pełniejszy

wgląd w naturę świata przedstawionego

3

. Jednym z kluczowych pojęć w narratologii jest

fokalizacja, czyli swoisty punkt widzenia, z którego narracja jest prowadzona

4

. W odróżnieniu od

potocznie rozumianego „punktu widzenia”, fokalizacja jest próbą usytuowania narratora w

kontekście samej narracji, niż jej przedmiotu i pierwotnie w wersji zaproponowanej przez twórcę

tego terminu, Gerarda Genette'a

5

, zmierza do ustalenia ograniczeń, jakim narrator podlega

6

. Jednak

dyskusja, jaka narosła z czasem wokół pojęcia fokalizacji zmierza do wydobycia również innych

aspektów opowiadania determinowanych punktem widzenia opowiadającego, jak na przykład jego

stosunek emocjonalny do tematu

7

.

Wśród wielu cech charakterystycznych, które odróżniają „Argonautyki orfickie” od innych

poematów opowiadających o wyprawie Argonautów jest właśnie wybór narratora. Jest nim jeden z

uczestników wyprawy, Orfeusz, który relacjonuje jej przebieg Muzajosowi. Narrator udziela głosu

bohaterom w poezji epickiej już od czasów Homera. Odyseusz opowiada o swoich przygodach w

„Odysei” umożliwiając tym samym retrospekcję. Podobnie jest też w „Eneidzie”, gdzie dodatkowo

Wergiliusz każe nam słuchać opowiadania bohatera o zburzeniu Troi, a Owidiusz w

„Metamorfozach” każe swoim postaciom snuć opowieści wręcz zamieniając swój epicki poemat w

kalejdoskop opowiadań, w którym kolejne postacie przejmują rolę narratorów i słuchaczy. Jednak

prymarny narrator wewnętrzny pojawia się w poezji epickiej niezwykle rzadko.

Wybór narratora wywołuje szczególne konsekwencje dla sposobu prezentacji świata

przedstawionego i opowiadanych wydarzeń, a czynnikiem determinującym jej użycie może być

zarówno struktura dzieła, jak i jego wymiar estetyczno-ideowy. W istocie oba te aspekty są ze sobą

rzecz jasna ściśle powiązana, ponieważ treść zwykle determinuje formę i odwrotnie, wybór formy

decyduje do pewnego stopnia o treści dzieła. Taki wybór narratora pociąga za sobą poważne

3 Zastosowanie narratologii do badania starożytnej poezji epickiej wydaje się tym bardziej zasadne, że jak wykazał to
niedawno Renè Nünlist, pisarze starożytni stosowali zabiegi opisywane przez współczesną narratologię bardzo
świadomie, por. R. Nünlist, Narratological Concepts in Greek Scholia. W: J. Grethlein, A. Rengakos, Narratology and
Interpretation: the Content of Narrative form in Ancient Literature. Berlin: Walter de Gruyter 2009 s. 63-86.

Idem, The Ancient Critic at Work: Terms and Concepts of Literary. Criticism in Greek Scholia. Cambridge:

Cambridge University Press, 2009.
4 Cf. e.g. W. Schmidt. Narratology. An Introduction. Berlin – New York: Walter de Gruyter 2010 s. 89-117.
5 G. Genette, Discours du récit, Paris 1972.
6 Cf. F. W. Edmiston, Focalisation and the First-Person Narrator: A Revision of the Theory, „Poetics Today” 1989 nr

10 s. 730 n.

7 Cf. F. W. Edmiston, op.cit. s. 736.

94

konsekwencje dla treści opowiadania. Po pierwsze narrator, który jest jednocześnie bohaterem

opisywanych wydarzeń, ma ograniczoną wiedzę zarówno na temat samego ich przebiegu, jak i

przyczyn, które leżą u ich podstaw. Ograniczenia te wynikają z ścisłego umiejscowienia takiego

narratora w czasie i przestrzeni, przez co nie może on przede wszystkim przewidywać wydarzeń

przyszłych. Dodatkowo w przypadku starożytnej poezji epickiej, której tradycyjnym elementem jest

tak zwany aparat bogów, ograniczenia poznawcze narratora dotyczą również postrzegania boskich

interwencji. Podczas gdy klasyczny narrator epicki, czyli prymarny narrator zewnętrzny, jest

zwykle wszechwiedzący, co pozwala mu poruszać się swobodnie między światem bogów i ludzi,

lub, jak na przykład w „Iliadzie”, pomiędzy jedną i drugą stroną wojennej barykady wiedza, jaką

dysponuje narrator narrator wewnątrztekstowy, musi być ograniczona i fragmentaryczna.

Opowiadanie Orfeusza w „Argonautykach orfickich” ma określonego adresata, który

pozostaje w specyficznej relacji do narratora, mianowicie jest jego uczniem. Należy się zatem

spodziewać, że narrator będzie się starał przedstawić wydarzenia tak, aby jednocześnie przekazać

jak najwięcej treści zawierających pouczenia dla słuchacza. Ten rodzaj narracji, rzadko pojawiający

się w poezji epickiej, jest rozpowszechniony w tak zwanych diegematycznych dialogach

filozoficznych, w których narrator opowiada na przykład treść dyskusji filozoficznej

8

, jednak

wskazuje on również na związki gatunkowe z tak zwaną poezją dydaktyczną, którą często określa

się zresztą mianem eposu dydaktycznego9. Orfeusz jako wtajemniczony w różnego rodzaju misteria

nie ma co prawda pełnego wglądu w świat bogów, ale wchodzi z tym światem w szczególny

kontakt, co nie tylko wzbogaca samo opowiadanie, ale także określa szczególną perspektywę

Orfeusza jako narratora. Jest to kolejny aspekt fokalizacji, która sprowadza się nie tylko do

ograniczenia wiedzy narratora, ale także prowadzi do określonego wyboru treści zgodnie z jego

zainteresowaniami. Innymi słowy narrator czytelnikowi swój własny punkt widzenia zwracając

uwagę jedne szczegóły, a inne pomijając

10

. Właśnie ta druga konsekwencja fokalizacji wydaje się

szczególnie istotna w „Argonautykach orfickich”.

Samo opowiadanie o wyprawie rozpoczyna się dopiero w wersie 56 i poprzedzone jest

hymnem w formie rapsodycznego prooimion, którego tematem jest orficka teogonia. Zanim jednak

to nastąpi, Orfeusz zwraca się do Apollona prosząc o pomoc w swoim poetyckim przedsięwzięciu:

8 Na temat dialogu filozoficznego jako narracji cf. K.A. Morgan, Plato. W: I. J. F. de Jong, R. Nünlist, A. M. Bowie,

Narrators, Narratees, and Narratives in Ancient Greek Literature. Studies in Ancient Greek Narrative. Volume One.
„Mnemosyne Supplementum” 257. Leiden: Brill, 2004 s. 357-76.

9 Na tę właściwość narracji w „Argonautykach orfickich” zwraca uwagę Richard Hunter, który słusznie stwierdza, że

utwór ten łączy w sobie cechy poematu dydaktycznego i eposu bohaterskiego: R. Hunter, Generic Consciousness in
the 'Orhpic Argonautica', W: M. Paschalis, Roman and Greek Imperial Epic, Herakleion 2005, s. 151.

10 Na tę właściwość fokalizacji zwrócił uwagę m.in. Seymour Chatman, Characters and Narrators. Filters, Center,

Slant and Interest-Focus, „Poetics Today” 1986 nr 7 s. 189-204

95

’Wnax Puqînoj medšwn, ˜kathbÒle, m£nti,

Öj l£cej ºlib£tou korufÁj Parnass…da pštrhn

s¾n ¢ret¾n Ømnî· sÝ dš moi klšoj ™sqlÕn Ñp£ssaij·

pšmpe d' ™pˆ prap…dessin ™ma‹j ™tumhgÒron aÙd»n

Ôfra polusperšessi brÒtoij ligÚfwnon ¢oid»n

ºpÚsw MoÚshj ™fetma‹j kaˆ phkt…di puknÍ.

„Ciskający strzały z daleka, władco Pytho, wieszczu, który władasz wzniesionym szczytem Parnasu, opiewam twoją

potęgę. W zamian daj mi szlachetną sławę i obdarz mnie prawdomównym głosem, abym harmonijnie śpiewał

rozproszonym po świecie śmiertelnikom pod dyktando Muz, z pomocą mojej harfy.”

11

W przeciwieństwie do większości wstępnych inwokacji znanych z innych starożytnych

utworów epickich, Orfeusz nie zapowiada tematu swojej opowieści. Skupia się za to na swojej

osobie i sławie, która łączy go samym Apollonem. Prawdomówność głosu, o którą prosi Orfeusz, i

powołanie się na inspiracje Muz mają zapewnić mu szczególną pozycję jako epickiemu

narratorowi, który łączy w sobie osobę narratora i bohatera opowiadania.

Efekty narracyjnej fokalizacji widać między innymi w tej części utworu, która opowiada o

pobycie Argonautów na Lemnos. Wątek ten u Apolloniosa zajmujący około trzystu wersów w

pierwszej księdze dzieła Apolloniosa

12

, jest również bardzo istotny w „Argonautykach” Waleriusza

Flakka ze względu na postać Hypsipyle

13

. Tymczasem Orfeusz opowiada o pobycie na Lemnos

nader zdawkowo. Jest to epizod, o którym najwyraźniej Orfeusz nie chce zbyt obszernie mówić,

skoro stawia retoryczne pytanie: „Po cóż jednak mam się długo i ze szczegółami rozwodzić...?”

(

'All¦ t… soi perˆ tînde…...). Jest to jedno z miejsc, w których narrator zwraca uwagę na wątki

istotne i nieistotne pewne wydarzenie akcentując, a inne wyraźnie bagatelizując. Epizod, który u

Apolloniosa, czy Waleriusza Flakka zasługuje na rozwinięcie w osobny wątek, dla autora

„Argonautyk orfickich” jest całkowicie zbędną retardacją, którą przytacza niejako z obowiązku.

Interesujące, że Orfeusz także tutaj przypisuje sobie centralną rolę w rozwoju wydarzeń. To jego

pieśń sprawia, że Argonauci przypominają sobie o swojej właściwej misji i porzucają Lemnijki, aby

wsiąść ponownie na statek.

Sintiaka‹j d' Ñfràsin ™kšlsamen çkÚalon naàn

11 AO 1-6.
12 AR 1, 608-909.
13 Cf. e.g. G. Aricò. La Vicenda di Lemno in Stazio e Valerio Flacco. W: M. Korn, H.J. Tschiedel. Ratis omnia vincet.

Untersuchungen zu den Argonautica des Valerius Flaccus. Hildesheim – Zürich – New York: Georg Olms Verlag
1991 s. 197-210.

96

L»mnJ ™n ºgaqšV· tÒqi per kak¦ œrga mem»lei

qhlutšraij· a‰ g£r ken ¢istèsanto suneÚnouj

sfÍsin ¢tasqal…Vsi, kaˆ ¹ klut¾ `UyipÚleia

™ldomšnaij kra…neske, gunaikîn ™‹doj ¢r…sth.

'All¦ t… soi perˆ tînde pÒlun lÒgon ¢mfadÕn e„pe‹n,

Ósson ™f' †meron ðrsen ¢gaua‹j Lhmni£dessi

KÚprij ™rwtotrÒfoj, MinÚaij e„j lšktra migÁnai;

f…ltroij `UyipÚlhn ™rato‹j ™d£massen 'I»swn·

¥llV d' ¥lloj œmikto· kaˆ ™klel£qonto pore…hj,

e„ m¾ ¢potrop…oij ™nopa‹j qelx…froni qumù

¹metšrJ qelcqšntej œban potˆ nÁa mšlainan,

e„res…hn poqšontej ™pemn»santo d™ mÒcqou.

„Następnie wzdłuż stromych wybrzeży Sinteis dopłynęliśmy na świętą wyspę Lemnos, gdzie kobiety dopuściły się

strasznych czynów, ponieważ w swoim szaleństwie zgładziły mężów, i gdzie władzę sprawowała za ich zgodą sławna

Hypsipyle o twarzy najszlachetniejszej wśród kobiet. Po cóż jednak mam się długo i ze szczegółami rozwodzić nad

żądzą, jaką Kipryda, karmicielka miłości, wzbudziła w szlachetnych mieszkankach Lemnos, by poszły do łóżka z

Minijczykami? Jazon uwiódł miłosnym czarem Hypsipyle, a pozostali zajęli się innymi Lemnijkami tak, że o mało co

zapomnieliby o wyprawie, gdyby oczarowani moim głosem, który oddala zło i hymnem, który chwyta za serce nie

wsiedli na okręt przypomniawszy sobie o wyprawie.”

14

Jednak najbardziej charakterystycznym przykładem narracyjnej fokalizacji i jej

konsekwencji są wydarzenia, w których bohaterką jest Medea. W przeciwieństwie do swoich

epickich poprzedników, autor „Argonautyk orfickich” nie stara się rozwijać tu wątku rodzącej się

miłości Medei do Jazona. O ile w przypadku Apolloniosa sam fakt zakochania się Medei w Jazonie

jest wynikiem boskiej interwencji Erosa, który trafia swoją ofiarę strzałą

15

, o tyle w przypadku

Waleriusza Flakka Medea jest główną postacią niemal od połowy poematu, a jej rozwijające się

uczucie do Jazona głównym motywem. Tymczasem autor „Argonautyk orfickich” zdaje się

traktować ten wątek nader lekceważąco. Wszystkie wydarzenia w Kolchidzie poprzedza poeta

wstępem po raz kolejny sygnalizującym wątek jego zdaniem nieistotny:

Nàn dš soi, ð Mousa‹e, paradrom£dhn ¢goreÚsw

oŒ£ per a„nÒmoroi MinÚai p£qon, ºd' Ós' œrexan·

14 AO 471-83.
15 Zresztą wielu współczesnych badaczy zarzuca przy tej okazji Apolloniosowi, że sięgnął po boski automatyzm

zamiast wykorzystać okazję do przedstawienia wewnętrznej walki zakochanej Medei. Dyskusję te streszcza i
podsumowuje D. Feeney. Gods In Epic, Oxford: Clarendon Press 1991 s. 81-2.

97

„Teraz, Muzajosie, opowiem ci krótko przeciwnościach, jakie spotkały Minijczyków, oraz o ich czynach.”

16

Jednym z tych niefortunnych wydarzeń był romans Jazona z Medeą, która zakochuje się w

bohaterze z woli Hery i za sprawą Afrodyty, a także ugodzona strzałą przez Erynię.

ºd' æj parqen…oij aÙtoà f…ltroij ™dam£sqh

a„nÒgamoj M»deia, qe©j “Hrhj di¦ boul£j,

™n g£r oƒ †meron ðrsen ™rwtotrÒfoj Kuqšreia,

Âke d' ¥r' „Õn ØpÕ spl£gcnoij dasplÁtij 'ErinnÚj·

„…o tym (opowiem), jak dziewczęca miłość doprowadziła Medeę do nieszczęśliwych zaślubin z woli bogini Hery.

Albowiem Afrodyta, karmicielka miłości, wznieciła w niej namiętność i straszliwa Erynia przebiła jej wnętrzności

strzałą.”

17

Wobec tak potężnych sił nadprzyrodzonych miłość jest po prostu koniecznością i Orfeusz

nie musi sobie zaprzątać głowy odtwarzaniem wewnętrznych dylematów kolchijskiej księżniczki,

która dla niego jest przede wszystkim kapłanką (

kaq£rmata mÚstij)

18

. Zastanawiające jest, że

autor sięga aż po trzy różne wyjaśnienia źródeł budzącej się namiętności: wola Hery, działanie

Afrodyty i strzała Erynii. Wbrew pozorom jest to również świadectwo, że poeta niezbyt interesuje

się tym wątkiem. Widać to szczególnie dobrze w zestawieniu z utworami Apolloniosa i Waleriusza

Flakka. Zarówno Apollonios, jak i Waleriusz decydują się tylko na jedno wyjaśnienie, jak doszło

do rozniecenia tej tragicznej w skutkach miłości, a w obu przypadkach wybór ten służy rozwinięciu

osobnego wątku opowiadania. Fatalny strzał Erosa w dziele Apolloniosa poprzedza pełna uroku

scena wizyty Ateny i Hery w domu Afrodyty na początku księgi trzeciej

19

, a strzał w serce Medei

jest tematem osobnej sceny

20

, natomiast Waleriusz poddaje budzące się w Medei uczucie głębokiej

analizie psychologicznej ograniczając boską interwencję do działania za pomocą, czy raczej pod

postacią osób bliskich Medei. Niczego takiego nie znajdziemy w „Argonautykach orfickich”, gdzie

autorowi wyraźnie nie zależy na kreowaniu postaci i uzyskaniu efektu jak najbarwniejszej narracji,

lecz przeciwnie, stara się streścić jak najkrócej ten wątek wykazując przy tym ostentacyjny brak

zrozumienia.

16 AO 858-9.
17 AO 866-9.
18 AO 905.
19 AR 3.36 nn. cf. D. Feeney, op. cit. s. 82.
20 AR 3.275-98.

98

…

éj d' Ãlqe di' ™k meg£rwn lelaqoàsa

l‹ti kaluyamšnh ˜anù, di¦ nÚkteron Ôrfnhn,

parqšnoj a„nolec»j· p

·

erˆ g£r £ ˜ te‹ron œrwtej

nhÕj ™p' ”Argóaj pel£sai, kaˆ pÒtni' 'An£gkh

oÜtin' Ñpizomšnh, patrÕj cÒlon oÙk ¢lšgousa·

ºd' æj ¢mfiplake‹sa periptÚxas£ te morf£j,

stšrna te maimèwsa kÚsen car…en te prÒswpon,

d£krusi plhmmÚrousa genei£daj· oÙdš tin' a„dî

œsce pÒqwn ¼rwoj, ™launomšnh d' ØpÕ f…ltrwn,

parqen…hn œrriye, g£mwn t' eÙ»nora qumÒn,

“… jak potajemnie wyszła z pałacu okryta lnianym welonem, pod osłoną nocy, nieszczęsna małżonka, tak ją dręczyły

Erosy i wielka Ananke, że wsiadła na Argo, zapomniawszy o swojej godności i nie zważając na gniew swego ojca, i jak

objąwszy go za szyję i przytuliwszy pocałowała łapczywie jego pierś i szlachetne oblicze, lejąc łzy po policzkach i nie

panując nad swoją miłością do herosa, porzuciła swoje dziewictwo i szansę na zamążpójście.”

21

Orfeusz wydaje się zdegustowany postawą Medei, która nie zważając na wszystko

postanawia odpłynąć z Jazonem. Zwraca przy tym uwagę na czysto zewnętrzne oznaki ich

namiętności takie, jak czuły uścisk, czy pocałunek, nie wnikając w głębię psychologiczną. Związek

Medei z Jazonem jest dla Orfeusza po prostu niezrozumiały, a jest tak z bardzo prostego powodu.

Wydaje się, że autor „Arfonautyk orfickich” zręcznie wykorzystuje tutaj fakt, że prymarny narrator

wewnętrzny podlega daleko idącym ograniczeniom, jeśli chodzi o wiedzę. Nie chodzi tu jednak o

ograniczenie przestrzenne (restriction of place), czy czasowe (restriction of time). Tymczasem tutaj

mamy raczej do czynienia z ograniczeniem wynikającym z zainteresowań narratora (restriction of

interest).

Orfeusz stara się w zamian zwrócić uwagę na to, co jego samego łączy z Medeą, a jest to

wtajemniczenie w święte misteria. Świadczy o tym już sama formułka, po którą sięga autor

zamykając opowiadanie o romansie Medei z Jazonem:

¥lla t' aâ poll¦ kaˆ ™sÚsteron aâqij ¢koÚsV,

„Lecz dalej usłyszysz jeszcze o wielu innych rzeczach”

22

21 AO 976-85.
22 AO 886.

99

Jest to kolejny przykład zwrócenia uwagi na istotność tego, co nastąpi, a jest to barwny i

szczegółowy opis ofiary ku czci Hekate, którą Orfeusz składa wspólnie z Medeą

23

. Wyrażona tu

wspólnota zainteresowań znajduje swoje potwierdzenie w scenie uśpienia smoka strzegącego

złotego runa.

AÙt¦r œm' ºd' ˜t£rouj trÒmoj œllabe· nÒsfi d™ moÚnh

M»dei' ™nˆ stšrnoisin ¢kampša qumÕn ™nèma·

dršyato g¦r pal£mVsi lugrîn ¢poqr…smata izîn.

Kaˆ tÒt' ™gë fÒrmiggoj ™f»rmosa qšskelon Ñmf»n,

kl£gxa d' ¥r' ™x Øp£thj cšluoj baruhcša fwn»n

sigalšwj ¥fqegkton ™mo‹j ØpÕ ce…lesi pšmpwn.

KlÍxa g¦r Ûpnon ¥nakta qeîn p£ntwn t' ¢nqrèpwn,

„Ogarnął nas lęk, mnie i towarzyszy, jedna tylko Medea zachowała w piersi niewzruszone serce, ponieważ trzymała w

ręku korzeń trującej rośliny. Ja zaś wydobyłem boski dźwięk z mojej formingi i, grając na najniższej strunie, zanuciłem

melodię nie artykułując dźwięków wargami. Przywoływałem w ten sposób Sen, który włada bogami i ludźmi, aż

przyszedł, aby uśmierzyć złość okrutnego smoka.”

24

Podczas gdy w wersji Apolloniosa i Waleriusza Flakka to Medea usypia smoka, a

towarzyszy jej Jazon

25

, w „Argonautykach orfickich” to Orfeusz staje u boku Medei wspólnie z nią

usypiając bestię za pomocą melodii, którą nuci przy dźwięku formingi. Uderzająca jest przy tym

całkowita marginalizacja roli Jazona, którego zadanie polega jedynie na zdjęciu w odpowiednim

momencie złotego runa z gałęzi

26

. Czytając „Argonautyki orfickie” możemy odnieść wrażenie, że

Orfeusz demonstruje w nich swego rodzaju poczucie wyższości przypisując sobie większość zasług

związanych z wyprawą. Co więcej, bagatelizuje te wątki, które wydają się z jego punktu widzenia

nieistotne lub niezrozumiałe tak, jak romans Jazona z Hypsipyle i Medeą.

Orfeusz jako narrator w „Argonautykach orfickich” ma szczególnie uprzywilejowaną

pozycję. Autor nie karze mu korzystać z narracji figuralnej, czyli opowiadać wydarzeń z

perspektywy innych postaci, a nieliczne przykłady prolepsy znajdują uzasadnienie w perspektywie

czasowej, a więc w narracji ex post

27

. Autor niweluje natomiast ograniczenia poznawcze narratora

w inny sposób. Orfeusz jest mianowicie szczególnym przykładem połączenia narratora

23 AO 950-87.
24 AO 999-1005.
25 AR 4.114 nn., Val. Fl. 8.64 nn.
26 AO 1015-19.
27 Na przykład w cytowanych wcześniej wersach 480-83.

100

wewnątrztekstowego z narratorem zewnętrznym. Okazuje się bowiem, że narracja w

„Argonautykach orfickich” jest w większości narracją trzecioosobową. Mimo, iż Orfeusz sam jest

uczestnikiem wyprawy, najczęściej mówi o Argonautach w trzeciej osobie, nazywając ich

Minijczykami

28

, w pierwszej osobie liczby mnogiej (o sobie i innych Argonautach) wypowiadając

się tylko kilka razy i to głównie wtedy, gdy skrótowo wymienia w skrócie kolejne etapy podróży

29

.

Mówi za to w pierwszej osobie liczby pojedynczej o sobie samym, w momentach, kiedy jego udział

w wyprawie zaznacza się w sposób szczególny, a więc przed wszystkim wtedy, gdy chodzi o

złożenie ofiary lub magiczną pieśń

30

. Jako wieszcz wtajemniczony w misteria Orfeusz ma też

wgląd w działanie bogów opowiadając między innymi o interwencjach Hery takich, jak zesłanie

pomyślnego wiatru (AO 361-2), wzbudzenie lęku w Argonautach (AO 773-5), czy pojawianie się

bogini pod postacią służącej (AO 1331-3). O ile w pierwszym z wymienionych przykładów

możemy uznać, że mamy do czynienia z klasycznym przykładem nadprzyrodzonego wyjaśniania

zjawisk przyrody, o tyle w kolejnych dwóch przypadkach Orfeusz wyraźnie zdradza wiedzę daleko

wykraczającą poza świadomość pozostałych uczestników wyprawy. Swoją szczególna wiedzę

deklaruje zresztą Orfeusz otwarcie w opisie burzy w wersach 692-4, w których również jest mowa o

interwencji Ateny i Hery. Orfeusz stwierdza tu, że on jeden rozumiał, co się dzieje i że nie mógł

wyjaśnić tego pozostałym uczestnikom wyprawy. Zdystansowanie się Orfeusza od reszty

Argonautów widać szczególnie wyraźnie samym zakończeniu poematu, w którym bohater-narrator

odłącza się od wyprawy modląc się dla swoich towarzyszy o szczęśliwy powrót do Kolchidy:

d¾ tÒt' ™gë MinÚaisin ™f' ƒer¦ lÚtra kaqarmîn

šxa kaˆ ™llis£mhn Gai»ocon 'Ennos…gaion
nÒston ™peigomšnoij dÒmenai glukeroÚj te tokÁaj.

Ka… ' o‰ m n plèontej ™ãktimšnhn ™p' 'IwlkÒn

qànon. 'Egë d' ƒkÒmhn ™pˆ Ta…naron ºnemÒenta

“Dokonałem zatem nad Minijczykami świętego obrzędu ekspiacji i prosiłem Posejdona, aby dał im pomyślny powrót i

pozwolił zobaczyć ukochanych rodziców, a oni popłyneli w stronę Jolkos o grubych murach, ja zaś skierowałem się w

stronę wietrznego Tenaros”

31

.

Rozstanie z pozostałymi uczestnikami wyprawy jest tu symbolicznym (i faktycznym)

zakończeniem narracji, poza który nie sięga już wiedza narratora, który kieruje się w inną stronę nie

28 Określenie to pojawia się w AO aż trzydzieści razy, przy czym dwa razy w wypowiedzi Jazona, który prosi Orfeusza

o udział w wyprawie (AO 81 i 94), pozostałe dwadzieścia osiem przykładów, to wersy w których Orfeusz mówi tak
o innych uczestnikach wyprawy.

29 Na przykład AO 485-9.
30

AO 308-54; 480-83; 616-19;

31

AO 1366-1370.

101

tylko w sensie geograficznym, ale także literackim, porzucając pieśń o Argonautach.

„Argonautyki orfickie” nie są dziełem wybitnym, Włodzimerz Appel stwierdza: „poemat

jest wytworem pseudo uczoności i ledwie rzemieślniczych umiejętności jego autora”

32

. Jest to

jednak ciekawy przykład literackiego eksperymentu, w którym – zapewne ze względu na

przyliteracką funkcję tego osobliwego dziełka związanego z orfizmem – kryteria estetyczne

podporządkowane zostały treściom religijnym. Ich autor postanowił wykorzystać mit o

Argonautach nie tylko po to, żeby opowiedzieć po raz kolejny tę, dobrze przecież znaną, historię,

ale przede wszystkim po to, by poprzez podkreślenie roli samego Orfeusza.

Bibliografia

Appel W.: Klea Kai aklea andron. Zarys dziejów greckiej poezji epickiej od Choirilosa do Nonnosa.

Toruń: Wydawnictwo UMK 2002

Aricò G.: La Vicenda di Lemno in Stazio e Valerio Flacco. W: M. Korn, H.J. Tschiedel. Ratis omnia

vincet. Untersuchungen zu den Argonautica des Valerius Flaccus. Hildesheim – Zürich – New York:

Georg Olms Verlag 1991 s. 197-210.

Chatman S., Characters and Narrators. Filters, Center, Slant and Interest-Focus, „Poetics Today”

7:1986 s. 189-204

Edmiston F.W, Focalisation and the First-Person Narrator: A Revision of the Theory, „Poetics

Today” 10: 1989 s. 729-44

Feeney D.: Gods In Epic, Oxford: Clarendon Press 1991

Fowler D.: Deviant Focalisation in Virgil’s Aeneid “Proceedings of the Cambridge Philological

Society” 36:1990 s. 43-63

32 W. Appel: Klea kai aklea andron. Zarys dziejów greckiej poezji epickiej od Choirilosa do Nonnosa. Toruń:

Wydawnictwo UMK 2002 s. 148-9

102

Genette G., Discours du récit, Paris 1972

de Jong I. J. F., R. Nünlist, A. M. Bowie, Narrators, Narratees, and Narratives in Ancient Greek

Literature. Studies in Ancient Greek Narrative. Volume One. „Mnemosyne Supplementum” 257.

Leiden: Brill, 2004

de Jong I.: Narrators and Focalizers: Presentation of the Story In the Iliad. London: Duckworth

2004

Morgan K. A., Plato. W: I. J. F. de Jong, R. Nünlist, A. M. Bowie, Narrators, Narratees, and

Narratives in Ancient Greek Literature. Studies in Ancient Greek Narrative. Volume One.

„Mnemosyne Supplementum” 257. Leiden: Brill, 2004 s. 357-76

Nünlist R., Narratological Concepts in Greek Scholia. W: J. Grethlein, A. Rengakos, Narratology

and Interpretation: the Content of Narrative form in Ancient Literature. Berlin: Walter de Gruyter

2009 s. 63-86

Nünlist R., The Ancient Critic at Work: Terms and Concepts of Literary. Criticism in Greek Scholia.

Cambridge: Cambridge University Press, 2009

Hunter R., Generic Consciousness in the 'Orhpic Argonautica', W: M. Paschalis, Roman and Greek

Imperial Epic, Herakleion 2005, s. 149-168

Schmidt W.: Narratology. An Introduction. Berlin – New York: Walter de Gruyter 2010

Venzke H.: Die orphischen Argonautika in ihrem Verhältnis zu Apollonios Rhodios, Berlin 1941

Vian. F.: Argonautiques orphiques. Paris: Les Belles Lettres 1987

Summary

103

Mariusz Zagórski, University of Warsaw

Focalisation as a Part of the Narrative Strategy in the 'Orphic Argonauts'

The Argonautica Orphica is one of three epic poems describing the way of Jason and the Argonauts

to Colchis, which survived to our time. Although each of them tell us the same well known story,

which includes the same traditional episodes, each of them seems to be very different. After a

hellenistic version by Apollonius Rhodius and a flavian one by Valerius Flaccus, the “Orphic

Argonauts” appear to be an example of the later Greek epic tradition symbolised by Nonnos of

Panopolis and his famous “Dionysiaca” and “Paraphrasis of St. John”. These poem created in “an

age of anxiety” – as Robert Dodds described the late Roman Empire – are not so much concerned

with storytelling, but they rather tend to draw attention to the religious aspect of myth stressing its

mystical dimension. My aim in this paper will be to examine, how the author of the Argonautica

Orphica adapts some conventional narrative strategies, known from the earlier epic tradition, to this

aim using focalisation connected with Orpheus, the narrator of the poem.

Słowa kluczowe: Argonautyki orfickie, poezja epicka, narratologia, fokalizacja

Keywords: Orphic Argonauts, epic poety, narratology, focalisation

Mariusz Zagórski, Instytut Filologii Klasycznej UW, [e-mail]

Zainteresowania naukowe: poezja epicka, poezja rzymska epoki augustowskiej, poezja epoki

Flawiuszów, teoria literatury, teoria i sztuka przekładu

104

105