G

ÜNTER

G

RASS

Kot i mysz

Dzieła Güntera Grassa pod redakcją SŁAWOMIRA BŁAUTA I JOANNY KONOPACKIEJ

Przełożyli
Irena i Egon Naganowscy
POLNORD WYDAWNICTWO
Tytuł oryginału
Katz und Maus
Opracowanie graficzne Piotr PIÓRKO
Grafika na okładce Günter GRASS
ISBN 83-86181-25-7
Copyrighted 1993 by Steidl Verlag. Göttingen
© Copyright for the Polish translation by Egon i Tomasz Naganowski. 1999
© Copyright for the Polish edition by POLNORD -Wydawnictwo OSKAR. Gdańsk 1996

I

...a pewnego dnia, kiedy Mahlke nauczył się już pływać, leżeliśmy na trawie koło boiska do gry w palanta.
Właściwie miałem pójść do dentysty, ale oni mnie nie puścili, ponieważ trudno mnie było zastąpić. Mój ząb
podnosił gwałt. Kot skradał się na skos przez łąkę i nikt w niego nie rzucał kamieniami. Niektórzy żuli albo
skubali źdźbła. Kot był własnością zarządcy boiska i miał czarną sierść. Hotten Sonntag pocierał swój kij
wełnianą skarpetką. Mój ząb dreptał w miejscu. Rozgrywka trwała już dwie godziny. Przegraliśmy bardzo
wysoko i czekaliśmy właśnie na mecz rewanżowy. Kot był młody, ale nie był już kociakiem. Na stadionie
często i z obu stron padały bramki w szczypiorniaku. Mój ząb powtarzał wciąż jedno i to samo. Na bieżni
chłopcy ćwiczyli start do biegu na sto metrów i denerwowali się. Kot kluczył. Po niebie pełzał powoli i z
głośnym pomrukiem trójsilnikowy samolot, ale nie mógł zagłuszyć mego zęba. Poprzez źdźbła trawy
przeświecał biały śliniaczek czarnego kota zarządcy boiska. Mahlke spał. Krematorium pomiędzy
cmentarzami a politechniką dymiło przy wschodnim wietrze. Profesor Mallenbrandt zagwizdał: zmiana,
„dwa ognie”, przejście drużyn na drugą stronę boiska. Kotek gimnastykował się. Mahlke spał, przynajmniej
tak wyglądało. Leżąc obok niego cierpiałem na ból zęba. Kot gimnastykując się podszedł bliżej. Jabłko
Adama na szyi Mahlkego zwracało uwagę, bo było duże, wciąż się poruszało i rzucało cień. Czarny kot
zarządcy boiska wyprężył się pomiędzy mną a Mahlkem do skoku. Tworzyliśmy trójkąt. Mój ząb umilkł,
przestał dreptać w miejscu: jabłko adamowe Mahlkego wydało się kotu myszą. Taki młody był ten kotek czy
też tak ruchliwa grdyka Mahlkego - w każdym razie kot skoczył mu do gardła; a może to jeden z nas chwycił
kota i posadził go na szyi Mahlkego; albo ja, zapominając o bólu zęba, złapałem kota i pokazałem mu mysz
Mahlkego: Joachim Mahlke krzyknął, odniósł jednak tylko nieznaczne zadrapania.
Ale ja, który pokazałem twoją mysz temu kotu i wszystkim innym kotom, muszę o tym pisać. Nawet
gdybyśmy obaj byli wymyślonymi postaciami, musiałbym pisać. Ten, kto nas z racji swego zawodu
wymyślił, zmusza mnie, abym wciąż dotykał ręką twego jabłka Adama, prowadził je wszędzie, gdzie
zwyciężało lub ponosiło klęskę; dlatego każę na początek myszy, żeby przeskakiwała przez śrubokręt,
ciskam stado obżartych mew wysoko, ponad głowę Mahlkego, w porywy północno-wschodniego wiatru,
określam dzień jako pogodny lub dość pogodny, przyjmuję, że chodzi o wrak okrętu klasy „Czajka”, nadaję
Bałtykowi barwę grubego szkła butelek od wody sodowej, a teraz, skoro miejsce akcji zostało już ustalone
na południowy wschód od boi kierunkowej Nowego Portu, sprawiam, że skóra Mahlkego, ociekająca wciąż
jeszcze strumyczkami wody, staje się drobnoziarnista, jakby pokryta kaszą; ale to nie strach, lecz zwykłe
dreszcze po zbyt długiej kąpieli wywołały u Mahlkego gęsią skórkę i odebrały gładkość jego skórze.
A przecież nikt z nas, chudych, długorękich chłopaków, przykucniętych na resztkach kapitańskiego mostku,
z kolanami sterczącymi na boki, nie zażądał od Mahlkego, żeby jeszcze raz nurkował do wnętrza
pomieszczeń dziobowych zatopionego minowca i sąsiadującej z nimi maszynowni i odkręcał coś swoim
śrubokrętem - gwint, kółko albo coś fantastycznego: szyldzik mosiężny, zapisany gęsto po polsku i po
angielsku wskazówkami obsługi jakiejś maszyny; obsiedliśmy bowiem wszystkie sterczące nad poziom
wody nadbudówki mostku byłego, spuszczonego w Modlinie na wodę, w Gdyni wykończonego, polskiego
minowca klasy „Czajka”, który zatonął przed rokiem na południowy wschód od boi kierunkowej”, a więc
poza obrębem toru wodnego, nie hamując ruchu statków.
Od tego czasu wiele łajna mewiego zaschło na rdzy. Mewy, wypasione i gładkie, z oczkami jak szklane
paciorki po bokach główek, latały przy każdej pogodzie, niekiedy tuż ponad resztkami kabiny nawigacyjnej,
tak nisko, że można by je chwycić, to znów wysoko w górze, chaotycznie lub według planu, którego
niepodobna było odcyfrować, pryskały w locie śluzowatym łajnem i nie trafiały nigdy w miękką toń morza,
tylko zawsze w zardzewiałe nadbudówki mostku. Twarde, matowe, przypominające wapno grudki
odchodów leżały gęsto obok siebie albo też kupkami jedne
na drugich. I zawsze, ilekroć siedzieliśmy na wraku, czyjeś paznokcie nóg czy rąk usiłowały oderwać te
grudki. Dlatego właśnie łamały nam się paznokcie, a nie dlatego, żebyśmy je obgryzali - z wyjątkiem
Schillinga, który stale to robił i miał paznokcie jak nity. Tylko Mahlke posiadał długie, chociaż zżółkłe od
ciągłego nurkowania, paznokcie i zachowywał je w tym stanie, bo ani ich nie ogryzał, ani nie wyskubywał
mewiego łajna. On jeden też nigdy nie jadł odskrobanych ekskrementów, podczas gdy my żuliśmy wapienne
grudki jak okruchy muszli, skoro okazja sama nam się narzucała, i wypluwaliśmy pieniący się śluz za burtę.
Nie miało to żadnego smaku albo tylko smak gipsu, mączki rybnej lub wszystkiego, co tylko można sobie

było wyobrazić: szczęścia, dziewczyny, Pana Boga. Winter, który wcale dobrze śpiewał, powiadał: „Wiecie,
że tenorzy codziennie jadają łajno mew?” Ptaki często łapały w locie naszą z wapnem zmieszaną ślinę i
widocznie nic nie zauważały.

Kiedy wkrótce po wybuchu wojny Joachim Mahlke skończył czternaście lat, nie umiał ani pływać, ani
jeździć na rowerze, w ogóle niczym się nie wyróżniał i nie miał jeszcze owego jabłka Adama, które później
zwabiło kota. Był zwolniony z gimnastyki i pływania, ponieważ przedstawił zaświadczenie lekarskie, stwier-
dzające, że jest chorowity. Zanim jeszcze Mahlke nauczył się jeździć na rowerze i sztywny, zaciekły, z
odstającymi czerwonymi uszami i wygiętymi na boki kolanami, które skakały w górę i w dół, przedstawiał
komiczny widok, zgłosił się w czasie zimowego sezonu w krytej pływalni w Niederstadt

1

na naukę pływania,

ale zrazu przydzielono go do suchej zaprawy razem z chłopcami od ośmiu do dziesięciu lat. Jeszcze i
następnego lata nie dał rady. Kąpielowy w Brösen, typowa postać kąpielowego z cienkimi, pozbawionymi
owłosienia nogami, dźwigającymi tułów jak boja, ciasno opięty materiałem zakrywającym marynarski
tatuaż, musiał najpierw pomusztrować Mahlkego na piasku, a potem wziąć go na wędkę. Kiedy jednak
odpływaliśmy mu każdego popołudnia sprzed nosa i opowiadali potem cuda o zatopionym minowcu, nabrał
potężnego rozpędu, w ciągu dwóch tygodni nauczył się i zaczął pływać swobodnie.
Z powagą i pilnie sunął pomiędzy molem z dużą trampoliną i zakładem kąpielowym tam i z powrotem i
nabrał już pewnej wprawy, kiedy rozpoczął koło falochronu mola ćwiczenia w nurkowaniu; początkowo
wydobywał zwykłe bałtyckie muszle, potem nurkował po butelkę z piaskiem, którą rzucał dosyć daleko.
Widocznie w krótkim czasie doprowadził do tego, że za każdym razem podnosił z dna swoją flachę, bo
kiedy zaczął nurkować u nas, z okrętu, nie był już początkującym.
Błagał, żebyśmy pozwolili mu popłynąć z nami. Zamierzaliśmy właśnie, sześciu czy siedmiu chłopa,
rozpocząć nasz codzienny kurs i moczyliśmy się ceremonialnie w płytkim kwadracie ogólnego kąpieliska,
kiedy Mahlke stanął na molo:
- Weźcie mnie ze sobą. Na pewno dam radę.
Na szyi wisiał mu śrubokręt i odwracał uwagę od grdyki.
- No, dobrze! - Mahlke popłynął z nami, prześcignął nas pomiędzy pierwszą a drugą łachą, a myśmy nie
zadali sobie trudu, żeby go dogonić.
- Niech się wyhasa!
Kiedy Mahlke płynął żabką, śrubokręt tańczył wyraźnie pomiędzy jego łopatkami, ponieważ miał drewniany
trzonek. Kiedy płynął na wznak, drewniany trzonek skakał mu po piersi, ale nigdy zupełnie nie zasłaniał
owej fatalnej chrząstki pomiędzy podbródkiem a obojczykami, która pruła wodę niby płetwa grzbietowa i
pozostawiała za sobą ślad na wodzie.
Potem Mahlke pokazał, co potrafi. Nurkował kilka razy z rzędu, na krótko, ze swoim śrubokrętem i przynosił
to, co się dało odśrubować po dwu- lub trzykrotnym zanurzeniu: pokrywy, części oszalowania, kawałek
generatora, znalazł też na dole linę i przy pomocy przeżartego rdzą splotu drutów wyciągnął z dziobu
autentycznego Minimaxa; no i aparat - zresztą niemieckiej produkcji - okazał się jeszcze zdatny do użytku;
Mahlke udowodnił nam to, gasił pianą, pokazał nam, jak się to robi, gasił pianą zieloni jak szkło morze - i od
pierwszego dnia objawił się nam w całej swej wspaniałości.
Strzępki piany leżały jeszcze w kształcie wysepek i wydłużonych pasemek na płytkich, równych falach,
wabiły mewy, odpychały je, wpadały na siebie i dryfowały w kierunku plaży jak płatki skwaśniałej
śmietanki; wtedy i Mahlke zrobił fajrant, przykucnął w cieniu kabiny nawigacyjnej, a skóra jego zrobiła się,
nie, była już od dawna, ziarnisto-ściągnięta, jeszcze zanim zabłąkane strzępki piany osiadły znużone na
mostku i zaczęły drżeć za lada powiewem. Mahlke trząsł się, a grdyka mu latała; śrubokręt pląsał na
drgających obojczykach. Nawet plecy Mahlkego, częściowo serowatobiałe, od ramion w dół spalone na raka,
z których skóra łuszczyła się wciąż od nowa po obu stronach kręgosłupa o wystających, zębatych kręgach,
nawet jego plecy były pokryte gęsią skórką i wstrząsały się od dreszczy. Żółtawe wargi Mahlkego miały sine
obwódki i odsłaniały dzwoniące zęby. Wielkimi, wymoczonymi rękami usiłował przytrzymać kolana obtarte
na grodzi pokrytej muszlami, by w ten sposób zapanować nad swym ciałem i zębami. Hotten Sonntag - a
może to byłem ja? - natarł na Mahlkego:
- Człowieku, żebyś tylko czego nie złapał. Musimy przecież wracać.
Śrubokręt nabrał rozsądku.

W tamtą stronę płynęliśmy dwadzieścia pięć minut licząc od mola, a trzydzieści pięć od kąpieliska. Droga
powrotna zajmowała dobre trzy kwadranse. Mógł być nie wiem jak wypompowany, ale zawsze przypływał

1

Wszystkie nazwy miejscowości, dzielnic, ulic itp. na terenie byłego Wolnego Miasta Gdańska zgodnie z zastosowaną przez autora konwencją

pozostawiono w brzmieniu niemieckim.

przynajmniej minutę przed nami do granitowego mola. Przewagę z pierwszego dnia utrzymywał i nadal. Za
każdym razem, zanim dotarliśmy do krypy - tak nazywaliśmy minowiec - Mahlke zdążył już raz dać nurka i
w chwili, gdy prawie równocześnie dotykaliśmy rękami, wymoczonymi jak ręce praczek, rdzy i mewiego
łajna na mostku lub chwytaliśmy za wystające tarcze obrotowe, pokazywał nam bez słowa jakieś zawiasy,
coś, co się dało łatwo odśrubować, i trząsł się już, chociaż od czasu drugiej czy trzeciej wyprawy smarował
się zawsze grubo i obficie Nicea, bo kieszonkowych pieniędzy Mahlke miał zawsze dosyć.
Mahlke był w domu jedynym dzieckiem.
Mahlke był półsierotą.
Ojciec Mahlkego nie żył.
Zarówno w zimie, jak i w lecie Mahlke chodził w staromodnych wysokich butach, które odziedziczył chyba
po ojcu.
Na sznurowadle do wysokich czarnych butów Mahlke zawieszał na szyi śrubokręt.
Teraz dopiero przypomina mi się, że Mahlke nosił jeszcze coś na szyi i robił to z określonych powodów; ale
śrubokręt bardziej wpadał w oczy.
Nosił go prawdopodobnie od dawna, tylko myśmy na to nigdy nie zwrócili uwagi; z pewnością jednak od
czasu, kiedy w kąpielisku przechodził suchą zaprawę i musiał wykonywać różne ruchy na piasku, miał na
szyi srebrny łańcuszek, na którym wisiało coś srebrzyście katolickiego: Matka Boska.
Mahlke nigdy nie zdejmował łańcuszka z szyi, nawet podczas gimnastyki; bo ledwie rozpoczął suchą
zaprawę i pływanie na wędce w zimowej krytej pływalni w Niederstadt, pojawił się również w sali
gimnastycznej i nigdy już nie okazywał zaświadczeń domowego lekarza. Medalik chował się w wycięciu
koszulki gimnastycznej, albo też srebrna Madonna spoczywała na białym materiale tuż pod czerwonym
pasem na piersi.
Mahlke nie pocił się na poręczach. I nie opuszczał nawet ćwiczeń na koniu, które wykonywało tylko trzech
czy czterech najlepszych z pierwszej grupy; zgięty i grubokościsty, szybował od odskoczni ponad długim
skórzanym wałkiem i z łańcuszkiem oraz przekrzywioną Madonną lądował na macie, wzbijając tuman
kurzu. Kiedy uczepiony zgiętymi kolanami drążka wykonywał przewroty - później udawało mu się w
brzydkiej postawie przekręcić się nawet o dwa razy więcej niż Hottenowi Sonntagowi, naszemu najlepszemu
gimnastykowi - kiedy zatem na siłę wyduszał z siebie trzydzieści siedem obrotów, medalik wysuwał się spod
koszulki gimnastycznej i srebrny wisiorek trzydzieści siedem razy wirował wokół trzeszczącego drążka,
wyprzedzając ciemnoblond włosy, nie mogąc oderwać się od szyi i odzyskać wolności, bo Mahlke prócz
wybujałej grdyki miał jeszcze wystającą potylicę, która u nasady włosów wyraźnym załamaniem hamowała
zsuwający się, rozhuśtany przewrotami łańcuszek. Śrubokręt wisiał ponad medalikiem i sznurowadło
zakrywało częściowo łańcuszek. Pomimo to narzędzie nie spychało medalika na drugi plan, bo zakończony
drewnianą rączką przedmiot nie był dopuszczony do sali gimnastycznej. Nasz nauczyciel wychowania
fizycznego, profesor Mallenbrandt, znany w środowisku gimnastyków z tego, że napisał podręcznik gry w
palanta, zabronił Mahlkemu noszenia śrubokrętu na sznurowadle podczas ćwiczeń. Amuletu na szyi
Mahlkego Mallenbrandt nigdy nie kwestionował, gdyż poza wychowaniem fizycznym i geografią uczył
jeszcze religii i aż do drugiego roku wojny zdołał utrzymać przy drążku i na poręczach niedobitki Związku
Gimnastycznego Robotników Katolickich.
Tak więc śrubokręt musiał czekać w szatni, zawieszony na haczyku nad koszulą, podczas gdy srebrna, trochę
już wytarta Madonna na szyi Mahlkego mogła uczestniczyć w jego karkołomnych ćwiczeniach.
Zwyczajny śrubokręt: masywny i tani. Żeby odkręcić i wydobyć na powierzchnię wąski szyldzik, nie
większy od tabliczki z nazwiskiem u drzwi wejściowych mieszkania, przytwierdzony dwiema śrubkami,
Mahlke często musiał nurkować pięć lub sześć razy, zwłaszcza kiedy szyldzik był umocowany na częściach
metalowych i obie śruby zardzewiały. Za to czasami, kiedy używał śrubokrętu jako łomu, udawało mu się
większe i gęsto zapisane tabliczki wyrywać wraz ze śrubami ze zbutwiałej deski oszalowania i prezentować
nam swą zdobycz na mostku kapitańskim. Gromadził te szyldziki bez zapału, wiele z nich podarował
Winterowi i Jürgenowi Kupka, którzy bez wyboru zbierali wszystko, co się dało odśrubować, nawet tabliczki
z oznaczeniem ulic i mniejsze, z publicznych ustępów; Mahlke zabierał do domu tylko takie rzeczy, które
nadawały się do jego rupieciarni.
Mahlke nie ułatwiał sobie życia: kiedy myśmy drzemali na krypie, on pracował pod wodą. My
odskrobywaliśmy mewie łajno, brązowieliśmy jak cygara, a który z nas miał jasne włosy, temu płowiały one
na kolor słomy; Mahlke zaś nabawiał się wciąż nowych oparzeń od słońca. Podczas gdy my
obserwowaliśmy ruch okrętów na północ od boi kierunkowej, on miał wzrok nieprzerwanie skierowany w
dół: zaczerwienione, trochę podrażnione powieki z skąpymi rzęsami dokoła jasnoniebieskich, zdaje mi się,
oczu, które dopiero pod wodą rozbłyskiwały zaciekawieniem. Wielokrotnie Mahlke wracał bez tabliczki, bez
zdobyczy, ale ze złamanym lub beznadziejnie wygiętym śrubokrętem. Pokazywał nam go i to robiło na nas

wrażenie. Ruch, jakim przez ramię rzucał śrubokręt w morze i drażnił mewy, nie wypływał ani z tępego
rozczarowania, ani z bezsensownej wściekłości. Nigdy też Mahlke nie rzucał zepsutego narzędzia z udawaną
lub prawdziwą obojętnością. Nawet ten gest miał nam powiedzieć: teraz pokażę wam coś lepszego!

...a pewnego dnia - właśnie zawinął do portu dwukominowy statek szpitalny i po krótkim zgadywaniu
ustaliśmy, że jest to „Kaiser” z linii do Prus Wschodnich - Joachim Mahlke opuścił się do pomieszczeń
dziobowych bez śrubokrętu, zniknął w wyłamanym, zielonym jak łupek luku tuż pod powierzchnią wody,
dwoma palcami zatkał sobie nos, głowa i gładko przylegające, od pływania i nurkowania na środku
rozdzielone przedziałkiem włosy zniknęły pierwsze, potem wciągnął plecy i pośladki, raz jeszcze odbił się w
lewo, po czym obiema stopami odepchnął się od brzegu luku skośnie w dół, w mroczne, chłodne akwarium,
do którego przez otwarte iluminatory dochodziło światło: zaniepokojone kolki, nieruchoma ławica minogów,
kołyszące się, wciąż jeszcze mocno uczepione hamaki w kubryku, sfilcowane i opasane zwojami
morszczynu, w których śledzie miały swoje pokoje dziecinne. Z rzadka jakiś zabłąkany dorsz. O węgorzach
tylko pogłoski. Ani jednej flądry.
Przytrzymywaliśmy lekko drżące kolana, przeżuwaliśmy mewie łajno na papkę, byliśmy średnio
zaciekawieni, na wpół zmęczeni, na wpół pochłonięci, liczyliśmy kutry płynące w szyku, czepialiśmy się
widoku kominów statku szpitalnego, wypuszczających wciąż jeszcze pionowo dym, spoglądaliśmy na siebie
z ukosa - długo tkwił tam na dole! - mewy zataczały kręgi, fale nad dziobem bulgotały, załamywały się na
podstawie wymontowanego działa dziobowego - klaskanie za mostkiem, gdzie między wentylatorami woda
odbijała się, liżąc wciąż te same nity, wapno pod paznokciami, swędzenie suchej skóry, migotanie,
dolatujący z wiatrem terkot silników, odciśnięte pośladki, na wpół sztywne członki, siedemnaście topoli
pomiędzy Brösen a Clettkau - wtedy nagle wyprysnął: z siną brodą, żółtawy ponad kośćmi policzków, z
przedziałkiem dokładnie na środku głowy, porwał za sobą wodę w luku i po kolana w wodzie zatoczył się na
dziobie, chwycił się sterczącej podstawy działa, opadł na kolana, patrzył nieprzytomnie, musieliśmy go
wciągnąć na mostek. Ale chociaż ciekła mu jeszcze woda z nosa i kącików ust, pokazał nam swój łup:
stalowy śrubokręt z jednej sztuki. Było to narzędzie angielskiego pochodzenia. Widniał na nim napis:
Sheffield. Ani odrobiny rdzy, bez szczerb, jeszcze pokryty warstwą tłuszczu - woda zbierała się na nim w
kuleczki, staczające się w dół.
Ten ciężki, powiedzmy niezniszczalny śrubokręt Joachim Mahlke nosił stale przeszło rok, uwiązany na
sznurowadle u szyi, nawet wtedy, gdy rzadziej lub nawet wcale nie wypływaliśmy do krypy, i uprawiał w
stosunku do niego rodzaj kultu, pomimo, a może właśnie dlatego, że był katolikiem; dawał go na przykład
przed lekcją gimnastyki profesorowi Mallenbrandtowi na przechowanie w obawie przed kradzieżą i zabierał
nawet do kaplicy Marii Panny. Mahlke chodził bowiem nie tylko w niedzielę, ale również w powszednie dni,
przed rozpoczęciem nauki, na wczesną mszę do kaplicy przy Marineweg, za spółdzielczym osiedlem
Neuschottland.
On i jego angielski śrubokręt nie mieli daleko do kaplicy Marii Panny; z Osterzeile przez Bärenweg. Dużo
dwupiętrowych budynków, również wille z dwuspadowymi dachami, kolumnowymi portalami i
karłowatymi drzewkami owocowymi. Potem dwa rzędy szeregowych domków, nie otynkowanych lub z
zaciekami na tynkach. Tramwaj skręcał na prawo, a wraz z nim przewody na tle przeważnie na wpół
pokrytego chmurami nieba. Z lewej strony piaszczyste, mizerne ogródki działkowe kolejarzy: altany i klatki
dla królików z czerwonoczarnego drewna z wycofanych wagonów towarowych. Za nimi semafory nad
torami w kierunku wolnocłowego portu. Silosy, ruchome lub martwe dźwigi. Obce, jaskrawe nadbudówki
frachtowców. Wciąż jeszcze te same dwa szare okręty liniowe ze staromodnymi wieżyczkami, pływający
dok, zakłady piekarnicze „Germania”; a niewysoko w górze kilka łagodnie kołyszących się, sytych,
srebrzystych balonów na uwięzi. Po prawej ręce zaś, na wpół wysunięte przed dawną szkołę im. Heleny
Lange, obecnie im. Gudrun, która zasłaniała stalowy, chaos stoczni Schichaua z wyjątkiem ogromnego
żurawia obrotowego, starannie pielęgnowane kryte boiska sportowe, świeżo malowane bramki, na krótko
strzyżonej trawie biało oznaczone pola karne; w niedzielę niebiesko-żółci przeciwko Schellmühl 98: bez
trybun, ale nowoczesna, na jasnożółto otynkowana hala gimnastyczna o wysokich oknach, rzecz osobliwa, z
wylanym smołą krzyżem na jasnoczerwonym dachu; z kaplicy Marii Panny bowiem, dawnej sali gimnas-
tycznej klubu sportowego Neuschottland, musiano zrobić prowizoryczny kościół, ponieważ kościół Serca
Jezusowego był zbyt odległy i mieszkańcy Neuschottland, Schellmühl oraz osiedla pomiędzy Osterzeile a
Westerzeile, przeważnie stoczniowcy, pracownicy poczty i kolejarze, latami całymi słali podania do Oliwy,
gdzie znajdowała się siedziba biskupa, aż wreszcie, jeszcze za czasów Wolnego Miasta, zakupiono,
przebudowano i konsekrowano halę gimnastyczną.
Ponieważ jednak, pomimo barwnych obrazów i ozdobnych dekoracji, pochodzących z piwnic i rupieciarni
prawie wszystkich kościołów parafialnych biskupstwa, a nawet od prywatnych właścicieli, sportowy

charakter wnętrza kaplicy Marii Panny nie dał się zaprzeczyć ani ukryć - nawet woń kadzidła i świec
woskowych nie zawsze i w niedostatecznej mierze zagłuszała stęchły zapach kredy, skóry i potu
gimnastyków z ubiegłych lat i mistrzostw w piłce ręcznej - kaplica miała w sobie coś niezniszczalnie
ewangelicko-surowego, fanatyczną trzeźwość sali modłów.
W neogotyckim, z końcem dziewiętnastego stulecia zbudowanym z cegieł kościele Serca Jezusowego, który
wznosił się poza osiedlami, w pobliżu dworca podmiejskiego, stalowy śrubokręt Joachima Mahlkego
wydawałby się czymś rażącym i świętokradczo brzydkim. W kaplicy Marii Panny mógł on to
wysokogatunkowe angielskie narzędzie nosić zupełnie otwarcie: bowiem, pomimo że we wszystkich kątach
stały pomalowane, pozłacane i plastycznie błogosławiące gipsowe figury, kaplica ze swą starannie
utrzymaną podłogą, wyłożoną linoleum, z kwadratowymi, sięgającymi tuż pod strop szybami z mlecznego
szkła, z porządnie wykonanymi żelaznymi uchwytami w podłodze, dawniej gwarantującymi dobre
umocowanie i bezpieczeństwo drążków, z żelaznymi, chociaż na biało otynkowanymi dźwigarami pod
sufitem z gruboziarnistego betonu, noszącego ślady oszalowania, dźwigarami, do których ongiś były
przytwierdzone kółka, trapez i pół tuzina lin do wspinania, była jednak raczej nowoczesną, chłodną,
rzeczową kaplicą, tak że swobodnie zwisający stalowy śrubokręt, któremu modlący się, potem przyjmujący
komunię gimnazjalista pozwalał dyndać na swojej piersi, nie uraziłby z pewnością uczuć ani nielicznych
uczestników wczesnej mszy świętej, ani księdza Guzewskiego czy też jego zaspanego ministranta, którym
często ja bywałem.
Nieprawda! Mojej uwagi ten przedmiot na pewno by nie uszedł. Kiedy tylko służyłem do mszy, nawet
podczas modlitwy na stopniach ołtarza starałem się zawsze mieć ciebie na oku, i to z kilku powodów; ale ty
widocznie nie chciałeś do tego dopuścić, chowałeś śrubokręt na sznurowadle pod koszulę i dlatego miałeś
wyraźne, przypominające kształtem śrubokręt plamy od smarów na materiale koszuli. Mahlke klęczał -
patrząc od strony ołtarza – w drugiej ławce po lewej stronie i spojrzenie szeroko otwartych, zdaje mi się,
jasnoszarych, zaognionych od nurkowania i pływania oczu kierował ku Matce Boskiej, ku jej ołtarzowi.
...a pewnego dnia - nie pamiętam, którego to było roku: czy podczas pierwszych letnich wakacji na krypie,
wkrótce gdy skończyła się draka we Francji, czy następnego lata? - pewnego gorącego, parnego dnia, kiedy
w ogólnym kąpielisku panował tłok, chorągiewki zwisały sflaczałe, ciała pęczniały, kioski z napojami
chłodzącymi robiły duże obroty, spalone stopy przebiegały po kokosowych chodnikach przed zamkniętymi
kabinami, pełnymi chichotów, pomiędzy rozbrykanymi dziećmi, które tarzały się, brudziły, rozcinały sobie
nogi, i kiedy pośród dzisiejszego dwudziestotrzyletniego pokolenia, u stóp troskliwie pochylonych doro-
słych, mniej więcej trzyletni bachor uderzał monotonnie drewnianą pałeczką w dziecięcy blaszany bębenek,
zamieniając popołudnie w piekielną kuźnię - otóż tego dnia urwaliśmy się, popłynęliśmy do naszej krypy,
staliśmy się dla lornetki kąpielowego na plaży szóstką malejących głów; a jedna była na przedzie i jako
pierwsza u celu.
Rzuciliśmy się na ochłodzoną wiatrem, a zarazem rozpaloną rdzę i mewie łajno i nic nas nie mogło poruszyć
z miejsca, podczas gdy Mahlke zdążył już dwa razy być na dole. Wrócił z czymś ciężkim w lewej ręce,
szperał w dziobie i w kubryku, w na wpół przegniłych, bezwładnie zwisających lub wciąż jeszcze mocno
napiętych hamakach i pod nimi, w morszczynowych zaroślach, pośród rojów migocących kolek i
pierzchających minogów, w pozarastanych i rozmokłych rupieciach, będących ongiś workiem mata Witolda
Duszyńskiego albo Lisińskiego, i znalazł brązową plakietkę wielkości dłoni, na której po jednej stronie, pod
małym, wypukłym polskim orłem widniało nazwisko jej właściciela oraz data przyznania, po drugiej zaś
płaskorzeźba wąsatego generała: po chwili pocierania piaskiem i sproszkowanym łajnem mew napis
obiegający plakietkę objaśnił nas, że Mahlke wydobył na światło dzienne podobiznę marszałka Piłsudskiego.
Przez dwa tygodnie Mahlke polował już tylko na plakietki, znalazł też coś w rodzaju cynowego talerza
pamiątkowego z regat żeglarskich na redzie w Gdyni w trzydziestym czwartym roku - a w śródokręciu,
jeszcze przed maszynownią, w wąskiej i trudno dostępnej mesie oficerskiej, wyszperał srebrny ryngraf
wielkości marki, ze srebrnym uszkiem do zawieszania; odwrotna strona ryngrafu była niezwykle płaska i
starta, przednia zaś bogato rzeźbiona i ozdobiona: mocno wypukłym wizerunkiem Marii Panny z
Dzieciątkiem.
Była to, jak głosił również wypukły napis, słynna Matka Boska Częstochowska; i Mahlke, odkrywszy na
mostku, co mu się udało wyłowić, nie oczyścił srebra, pozostawił czarniawą patynę, chociaż
proponowaliśmy mu piasek do szorowania.
Podczas gdy my kłóciliśmy się jeszcze i koniecznie chcieliśmy, żeby srebro się świeciło, on ukląkł w cieniu
kabiny nawigacyjnej i tak długo przesuwał znalezisko przed swoimi kościstymi kolanami, aż wizerunek
znalazł się pod odpowiednim kątem dla jego spuszczonych do modlitwy oczu. Śmieliśmy się, kiedy siny i
trzęsący się kreślił wymoczonymi palcami znak krzyża, usiłował odmawiać pacierz drżącymi wargami i
mamrotał coś po łacinie za kabiną nawigacyjną. Dziś myślę, że już wówczas było to coś z jego ulubionych

sekwencji, rozbrzmiewających tylko w piątek przed Niedzielną Palmową: „Virgo virginum, praeclara, mihi
iam non sis amara...”
Później, kiedy nasz dyrektor, profesor Klohse, zabronił Mahlkemu publicznego noszenia polskiego medalu
w szkole - Klohse był amtsleiterem, ale z rzadka tylko wykładał w mundurze partyjnym - Joachim zadowalał
się dawnym małym amuletem i stalowym śrubokrętem, dyndającym pod jabłkiem Adama, które pewnemu
kotu wydało się myszką.
Mahlke powiesił sczerniałą srebrną Matkę Boską pomiędzy brązowym profilem Piłsudskiego a
pocztówkowym zdjęciem komodora Bontego, bohatera spod Narviku.

II

Czy ta adoracja była jedynie żartem? Wasz dom stał przy Westerzeile. Twoje poczucie humoru, jeżeli je w
ogóle posiadałeś, było osobliwego rodzaju. Ależ nie, wasz dom znajdował się przy Osterzeile. Zresztą i tak
wszystkie ulice osiedla wyglądały jednakowo. Wystarczyło, żebyś jadł kawałek chleba z masłem, a już
pękaliśmy ze śmiechu, zarażając się nim nawzajem. Dziwiliśmy się, kiedy musieliśmy się śmiać z ciebie.
Gdy jednak profesor Brunies zapytał wszystkich uczniów z naszej klasy o ich przyszły zawód, a ty -
wówczas umiałeś już pływać - odpowiedziałeś mu: „Ja zostanę klownem i będę rozśmieszał ludzi”, w
czworokątnej klasie nikt się nie roześmiał - a ja przestraszyłem się, bo kiedy Mahlke oświadczył, że pragnie
być klownem w cyrku lub gdzie indziej, zrobił bardzo poważną minę i naprawdę można się było obawiać, że
pobudzi kiedyś ludzi do okropnego śmiechu, choćby wsuniętą między numer z dzikimi zwierzętami a
akrobacje na trapezie publiczną adoracją Marii Panny; ale to chyba było serio, ta modlitwa na krypie - czy
też chciałeś nam tylko zrobić kawał?
Mieszkał przy Osterzeile, a nie przy Westerzeile. Jednorodzinny dom znajdował się obok, pomiędzy i
naprzeciw takich samych domków jednorodzinnych, które różniły się tylko numeracją, ewentualnie różnymi
wzorami lub sposobem podpięcia firanek, ale bynajmniej nie roślinnością w wąskich ogródkach przed
domami. W każdym takim ogródku był też umieszczony na słupku domek dla ptaków i glazurowane ozdoby:
żaby, muchomory albo karzełki. Przed domem Mahlkego przykucnęła ceramiczna żaba. Ale również przed
następnym i jeszcze dalszym domkiem siedziały zielone ceramiczne żaby.
Krótko mówiąc, był to numer dwudziesty czwarty i Mahlke mieszkał, jeśli szło się od strony Wolfsweg, w
czwartym domu po lewej stronie ulicy. Osterzeile, podobnie jak równoległa do niej
Westerzeile, stykała się pod kątem prostym z Bärenweg, równoległą do Wolfsweg. Kto szedł przez
Westerzeile od strony Wolfsweg, widział, ponad czerwonymi dachówkami, po lewej ręce przednią i
zachodnią stronę wieży z oksydowaną cebulastą kopułą. Kto szedł w tym kierunku przez Osterzeile, widział
ponad dachami po prawej ręce przednią i wschodnią stronę tej samej dzwonnicy; kościół Serca Jezusowego
znajdował się bowiem dokładnie pomiędzy Osterzeile a Westerzeile, po przeciwległej stronie Bärenweg, i
czterema tarczami zegarowymi pod zieloną cebulastą kopułą wskazywał czas całej dzielnicy, od placu Maxa
Halbego po katolicką kaplicę Marii Panny, która nie miała zegara, od Magdeburger Strasse po
Posadowskiweg, w pobliżu Schellmuhl, i dzięki niemu zarówno ewangeliccy jak katoliccy robotnicy,
urzędnicy, sprzedawczynie, uczniowie szkół podstawowych i gimnazjaliści, niezależnie od wyznania, mogli
stawiać się punktualnie do pracy czy w szkole.
Ze swego pokoju Mahlke widział tarczę zegara po wschodniej stronie wieży. Urządził sobie izdebkę na
poddaszu, między lekko pochylonymi ścianami, z deszczem i gradem tuż nad swoją czupryną z
przedziałkiem pośrodku głowy; była to mansarda pełna chłopięcych rupieci, od zbioru motyli po fotosy
ulubionych aktorów, lotników z wysokimi odznaczeniami i generałów wojsk pancernych; pomiędzy nimi zaś
nie oprawiona reprodukcja Madonny Sykstyńskiej z dwoma pyzatymi aniołkami na samym dole obrazu,
wspomniany już medal Piłsudskiego i pobożny, poświęcony amulet z Częstochowy obok fotografii
komodora zespołu niszczycieli spod Narviku.

Już podczas pierwszych odwiedzin zwróciła moją uwagę wypchana biała sowa. Mieszkałem niedaleko, na
Westerzeile; ale nie o mnie mamy mówić, tylko o Mahlkem albo o Mahlkem i o mnie, lecz zawsze ze
względu na Mahlkego, ponieważ on miał przedziałek na środku głowy, nosił wysokie buty, miał to lub owo
zawieszone na szyi, żeby odwrócić uwagę wiecznego kota od wiecznej myszy, klęczał przed ołtarzem Marii
Panny, był nurkiem z wciąż świeżymi oparzeniami od słońca, wyprzedzał nas zawsze, choć brzydko

skurczony, o dobry kawałek, i ledwie nauczył się pływać, chciał później, po ukończeniu szkoły i tak dalej,
zostać klownem w cyrku i doprowadzać ludzi do śmiechu.
Sowa miała również pełen powagi przedziałek na środku głowy i tak samo jak Mahlke miała cierpiącą,
łagodną i zdecydowaną, jak gdyby wewnętrznym bólem zęba wywołaną minę Zbawcy. To ojciec pozostawił
mu w spadku tego dobrze spreparowanego, tylko lekko podbarwionego ptaka, którego szpony obejmowały
brzozową gałąź.
Dla mnie, starającego się nie widzieć ani sowy, ani reprodukcji Madonny, ani srebrnego ryngrafu z
Częstochowy, centralnym punktem izdebki był gramofon, który Mahlke z mozołem wydobył z okrętu. Płyt
na dole nie znalazł. Widocznie rozpuściły się. Dosyć nowoczesne pudło z korbą i ruchomym ramieniem na
igły wyszperał w owej mesie oficerskiej, która obdarzyła go już srebrnym medalem i paru innymi
przedmiotami. Kabina leżała w śródokręciu, a więc w miejscu dla nas, nawet dla Hottena Sonntaga,
niedostępnym. Bo my nurkowaliśmy tylko do części dziobowej i nie mieliśmy odwagi przeciskać się przez
ciemną grodź, w której ledwie migotały czasem ryby, do maszynowni i przylegających do niej wąskich
kajut.
Na krótko przed końcem pierwszych wakacji spędzonych na krypie Mahlke zdobył ten gramofon - zresztą,
podobnie jak gaśnica, niemieckiej produkcji - nurkując chyba ze dwanaście razy, przy czym holował pudło
metr po metrze w kierunku dziobu aż pod luk w pokładzie i wreszcie wywindował je na tej samej linie, za
pomocą której wydobył przedtem Minimaxa do nas, na górę, na mostek.
Z drzewa i korka, naniesionego przez wodę, musieliśmy zmajstrować tratwę, żeby przewieźć na ląd
skrzynkę, której korba była zardzewiała. Holowaliśmy ją na zmianę, Mahlke nie ciągnął wcale.
Tydzień później gramofon stał w jego izdebce zreperowany, naoliwiony, z pobrązowanymi częściami
metalowymi. Talerz do płyt był pokryty nowym filcem. Nakręciwszy gramofon, Mahlke puścił w ruch pusty,
jaskrawozielony talerz. Stał ze skrzyżowanymi rękami obok białej sowy na brzozowej gałęzi. Jego mysz
spoczywała nieruchomo. Ja stałem plecami do sykstyńskiego oleodruku, spoglądałem to na pusty, lekko
kołyszący się talerz gramofonowy, to przez okno mansardy, ponad jasnoczerwonymi dachami, w kierunku
kościoła Serca Jezusowego z zegarem od frontu i zegarem po wschodniej stronie cebulastej wieży. Zanim
wybiła szósta, sprężyna gramofonu z minowca rozkręciła się z monotonnym szumem i mechanizm stanął.
Mahlke wielokrotnie nakręcał pudło, oczekując ode mnie nie zmniejszonego zainteresowania nowym
ceremoniałem; wiele różnych, stopniowanych dźwięków, celebrowany pusty bieg. Wówczas Mahlke nie
miał jeszcze płyt.
Książki stały na długiej, wygiętej półce. Czytał przecież dużo, również książki religijne. Obok kaktusów na
parapecie okna, obok modelu torpedowca klasy „Wilk” i modelu awiza „Świerszcz”, trzeba jeszcze
wymienić szklankę z wodą, która stała koło miednicy na komodzie, zawsze była mętna i ukazywała na dnie
grubą na palec warstwę cukru. W szklance tej Mahlke co rano mieszał wodę z cukrem, z uwagą, aż do
uzyskania mlecznobiałego płynu, który miał nadać sztywność jego z natury cienkim i rozsypującym się
włosom, przy czym jednak nie usuwał osadu z dnia poprzedniego. Zaproponował mi kiedyś ten środek i
wczesałem sobie ocukrzoną wodę we włosy. Rzeczywiście po nasmarowaniu tym utrwalającym płynem
fryzura zrobiła się szklisto-sztywna i trzymała się aż do wieczora: głowa mnie swędziała, ręce lepiły się,
podobnie jak dłonie Mahlkego, od sprawdzającego skutki przyczesywania - może zresztą wyobrażam sobie
tylko, że się lepiły, a one wcale nie były lepkie.
Pod nim, w trzech pokojach, z których tylko dwa były używane, mieszkała jego matka ze swoją starszą
siostrą. Obie ciche, kiedy on był w domu, zalęknione i dumne z chłopca, bo Mahlke uchodził, sądząc po
świadectwach, za dobrego ucznia, chociaż nie za prymusa. Był o rok starszy od nas - co obniżało trochę
wartość ocen - ponieważ matka i ciotka o rok później posłały wątłego czy, jak one mówiły, chorowitego
chłopca do szkoły podstawowej.
Nie był lizusem, wkuwał umiarkowanie, każdemu pozwalał odpisywać, nigdy nie skarżył, poza lekcjami
gimnastyki nie objawiał szczególnych ambicji, miał widoczny wstręt do świńskich kawałów, robionych
przez uczniów z tercji, i interweniował, kiedy Hotten Sonntag przyniósł do klasy zatkniętą na gałąź
prezerwatywę, znalezioną pomiędzy ławkami w parku Steffena, i wsunął ją na klamkę u drzwi. Chciano
zrobić kawał profesorowi Treuge, półślepemu belfrowi, który właściwie powinien był być na emeryturze.
Już ktoś krzyknął z korytarza: - Idzie! - kiedy Mahlke przecisnął się ze swojej ławki, podszedł wolnym
krokiem do drzwi i przez papier śniadaniowy usunął prezerwatywę z klamki.
Nikt się temu nie sprzeciwił. Znowu nam zaimponował; a teraz mogę powiedzieć: dzięki temu, że nie był
lizusem, wkuwał umiarkowanie, wszystkim pozwalał odpisywać, nie objawiał żadnych ambicji, poza
lekcjami gimnastyki, i nie brał udziału w zwykłych świństwach, był w naszych oczach owym niezwykłym
Mahlkem, który zbierał oklaski to w wyszukany, to w ekstrawagancki sposób; ostatecznie chciał przecież
występować kiedyś na arenie, może nawet na scenie teatralnej, wprawiał się jako klown, usuwając śliskie

prezerwatywy przyjmował pomruk uznania i był już niemal klownem, kiedy zawieszony na zgiętych
kolanach wykonywał obroty wokół drążka, a srebrna Madonna wirowała w kwaśnych wyziewach sali
gimnastycznej. Ale największy aplauz zdobył Mahlke podczas wakacji letnich na zatopionym okręcie,
chociaż nie mogliśmy sobie wyobrazić jego zapamiętałego nurkowania jako przebojowego numeru cyrkowe-
go. Nie śmieliśmy się też nigdy, kiedy siny i trzęsący się zanurzał się raz po raz w głąb wraku i wydobywał z
niego coś, żeby nam to pokazać. Zawsze mówiliśmy z poważnym podziwem:
- Byczo, bracie, pierwsza klasa. Chciałbym mieć twoje nerwy. Jesteś morowy facet, Joachimie. Jakeś to
znowu skombinował, co?
Uznanie robiło mu dobrze i łagodziło ruchy skoczka na jego szyi; równocześnie jednak wprawiało go w
zmieszanie i dodawało bodźca owemu skoczkowi. Przeważnie machał tylko lekceważąco ręką, czym
zyskiwał nowy poklask. Nie był przecież pyszałkiem; nigdy nie powiedziałeś: - Zrób to samo. - Albo: -
Niech to któryś z was spróbuje zrobić. — Albo: — Żaden z was jeszcze tego nie dokazał: zlazłem
przedwczoraj cztery razy, raz po razie, na dół do kambuza i przyniosłem puszkę konserw. Na pewno
francuska, w środku były żabie udka, smakowały trochę jak cielęcina, ale wyście mieli pietra, nie chcieliście
nawet spróbować, kiedy ja opchnąłem już połowę puszki. Wyciągnąłem jeszcze drugą - znalazłem nawet
otwieracz - ale ta była zepsuta: corned beef.
Nie, Mahlke nigdy tak nie mówił. Robił coś nadzwyczajnego, przynosił na przykład z byłego kambuza
okrętu kilka puszek konserw, które według wyciśniętych napisów były pochodzenia angielskiego lub
francuskiego, skombinował nawet jako tako zdatny do użytku otwieracz, na naszych oczach otwierał puszki,
konsumował owe rzekome żabie udka, przy czym, gdy żuł, jego jabłko Adama podnosiło się jak gimnastyk
na drążku - zapomniałem powiedzieć, że Mahlke był z natury łakomy, a pomimo to chudy jak szczapa - i
częstował nas, choć nie natarczywie, kiedy puszka była już do połowy opróżniona. Dziękowaliśmy, bo
Winter już podczas przyglądania musiał się wczołgać na jedną z pustych tarcz obrotowych i dłuższy czas
dławił się bez skutku, zwrócony twarzą w stronę wejścia do portu.
Oczywiście i ta demonstracyjna uczta wywołała nasze brawa, ale Mahlke machnął tylko ręką i nakarmił
resztkami żabich udek oraz zepsutym corned beefem mewy, które już od początku posiłku uwijały się w
bliskim sąsiedztwie. Wreszcie wyrzucił puszki, a wraz z nimi mewy, za burtę i oczyścił piaskiem otwieracz;
tylko on był w oczach Mahlkego wart zachowania. Tak jak angielski śrubokręt i jak jeden z amuletów,
Mahlke nosił odtąd przez dłuższy czas, choć nie zawsze, tylko wtedy, kiedy wyprawiał się po konserwy do
kambuza dawnego polskiego minowca - a nigdy nie zepsuł sobie żołądka - ów otwieracz, zawieszony u szyi
na sznurowadle; nosił go razem z innymi rupieciami pod koszulą do szkoły, nawet brał ze sobą na wczesną
mszę do kaplicy Marii Panny; za każdym bowiem razem, kiedy Mahlke klękał przy balaskach, żeby przyjąć
komunię świętą, kiedy odchylał w tył głowę, wyciągał język, a ksiądz Guzewski udzielał mu sakramentu,
ministrant, stojący u boku kapłana, zapuszczał żurawia za kołnierzyk koszuli Mahlkego: dyndał tam na
twojej szyi otwieracz do konserw obok Madonny i natłuszczonego śrubokrętu; podziwiałem ciebie, chociaż
ty o to nie dbałeś. Nie, Mahlke nie był łasy na pochlebstwa.
Nawet fakt, że jesienią tego roku, kiedy nauczył się pływać, wyrzucono go z Jungvolku i wcielono do
Hitlerjugend, ponieważ kilkakrotnie odmawiał pełnienia służby w niedzielę przed południem i prowadzenia
swojej grupy - był jungzugführerem - na poranne uroczystości w Jäschkentaler Wald, zyskał mu, przynaj-
mniej w naszej klasie, głośny podziw. Jak zwykle, przyjął nasze owacje od „obojętnie” do „z lekkim
zażenowaniem” i nadal, już teraz jako szeregowy członek Hitlerjugend, opuszczał służbę w niedzielne
przedpołudnia; tylko że w tej organizacji, która skupiała całą młodzież od czternastego roku życia wzwyż,
jego nieobecność mniej rzucała się w oczy, bo HJ prowadzono bardziej niedbale niż Jungvolk, był to
nieruchawy związek, w którym tacy ludzie jak Mahlke mogli się dekować. Przy tym nie był on
buntownikiem w zwykłym znaczeniu tego słowa, w powszednie dni tygodnia regularnie uczęszczał na
wieczorne zebrania i szkolenie, uczestniczył w coraz częściej organizowanych akcjach specjalnych, w
zbieraniu odpadków, również w zbiórce na Pomoc Zimową, o ile tylko potrząsanie puszką nie kolidowało z
jego mszą w niedzielne przedpołudnie. Mahlke pozostał w państwowej organizacji młodzieżowej członkiem
nieznanym, bezbarwnym, zwłaszcza że przeniesienie z Jungvolk do Hitlerjugend nie było czymś
wyjątkowym, natomiast w naszej szkole, już po pierwszych wakacjach na krypie, przylgnął do niego ani
dobry, ani zły, lecz legendarny rozgłos.
Widocznie nasze gimnazjum w porównaniu z ową organizacją młodzieżową na dłuższą metę znaczyło dla
ciebie coś więcej, ale normalne gimnazjum, ze swą po części sztywną, po części miłą tradycją, z barwnymi
czapkami uczniowskimi, z duchem, na który się często powoływano, nie mogło sprostać temu, czego od
niego oczekiwałeś.

- Co mu właściwie jest?

- On ma fioła, mówię ci.
- Może to ma jakiś związek ze śmiercią jego ojca?
- A te klamoty na szyi?
- I ciągle lata do kościoła.
- A przy tym w nic nie wierzy, mówię wam.
- Na to jest zbyt trzeźwy.
- I te jego rupiecie, a teraz jeszcze coś nowego...
- Spytaj go, przecież to ty mu wtedy tego kota...
Gubiliśmy się w domysłach i nie mogliśmy ciebie zrozumieć.
Zanim nauczyłeś się pływać, byłeś niczym, uczniem, którego od czasu do czasu przepytywano, który dawał
przeważnie dobre odpowiedzi i nazywał się Joachim Mahlke. A jednak wydaje mi się, że w sekście albo
później, w każdym razie przed twoimi pierwszymi próbami pływania, siedzieliśmy przez pewien czas w
jednej ławce, albo też miałeś miejsce za mną lub obok, w środkowym rzędzie, podczas gdy ja siedziałem w
rzędzie koło okna, obok Schillinga. Potem mówiło się, że aż do kwinty musiałeś nosić okulary; ja tego nie
zauważyłem. Tak samo twoje odwieczne sznurowane buty spostrzegłem dopiero wtedy, kiedy pływałeś już
swobodnie i zacząłeś nosić na szyi sznurowadło od wysokich butów. Wielkie wydarzenia wstrząsały
wówczas światem, ale dla Mahlkego istniała inna rachuba czasu: przed nauczeniem się pływania i po
nauczeniu się pływania; bo kiedy wszędzie, nie naraz, ale stopniowo, najpierw na Westerplatte, potem w
radio, a potem w gazetach, rozpoczęła się wojna, on, gimnazjalista, który nie umiał ani pływać, ani jeździć
na rowerze, był jeszcze niczym; tylko minowiec klasy „Czajka”, który miał mu później dostarczyć pierwszej
okazji do zabłyśnięcia, odgrywał już wtedy, chociaż tylko przez kilka tygodni, swoją wojenną rolę w Zatoce
Puckiej i w porcie rybackim na Helu.
Polska flota nie była wielka, ale ambitna. Znaliśmy na pamięć jej nowoczesne, przeważnie w Anglii lub we
Francji spuszczone na wodę jednostki i potrafiliśmy wymienić ich uzbrojenie, tonaż, prędkość w węzłach
równie bezbłędnie, jak umieliśmy na przykład wyrecytować jednym tchem nazwy wszystkich lekkich
krążowników włoskich czy wszystkich przestarzałych brazylijskich pancerników i monitorów.
Później Mahlke wyprzedził nas i w tej dziedzinie, płynnie i bez zająknienia cytował nazwy japońskich
niszczycieli, od nowoczesnej, dopiero w trzydziestym ósmym roku zbudowanej klasy „Kasumi”, aż do
wolniej płynących okrętów zmodernizowanej w dwudziestym trzecim roku klasy „Asagao”. Mówił: -
„Humiduki”, „Satuki”, „Yuduki”, „Hokaze”, „Nadakaze” i „Oite”.
Recytowanie danych dotyczących jednostek polskiej marynarki nie zajmowało wiele czasu; były to oba
niszczyciele: „Błyskawica” i „Grom”, o wyporności dwóch tysięcy ton, okręty, które mogły rozwijać
prędkość trzydziestu dziewięciu węzłów, ale na dwa dni przed wybuchem wojny wypłynęły, zawinęły do
portów angielskich i zostały wcielone do brytyjskiej floty. „Błyskawica” dziś jeszcze istnieje. Stoi na
kotwicy jako pływające muzeum marynarki wojennej w Gdyni i zwiedzają ją wycieczki szkolne.
Kurs na Anglię wziął również niszczyciel „Burza”, tysiąc pięćset ton, prędkość trzydzieści trzy węzły. Z
pięciu polskich okrętów podwodnych tylko „Wilkowi” i - po pełnej przygód podróży bez map i kapitana -
„Orłowi”, o wyporności tysiąc sto ton, udało się zawinąć do angielskich portów. Łodzie „Ryś”, „Żbik” i
„Sęp” internowano w Szwecji.
W chwili wybuchu wojny w portach w Gdyni, Pucku, Jastarni i na Helu znajdowały się tylko: przestarzały
dawny krążownik francuski, służący jako okręt szkolny i pływające koszary, oraz stawiacz min „Gryf, silnie
uzbrojony, zbudowany w stoczni „Normand”, w Le Havre, okręt o wyporności dwa tysiące dwieście ton,
który zawsze miał trzysta min na pokładzie; pozostał także „Wicher”, jedyny niszczyciel, i kilka dawnych
niemieckich torpedowców, jeszcze z floty cesarskiej; no i owe sześć minowców klasy „Czajka”, które
stawiały i wyławiały miny, płynęły z prędkością osiemnastu węzłów, posiadały działo pokładowe
siedemdziesięciopięciomilimetrowe, cztery karabiny maszynowe na tarczach obrotowych i, według
oficjalnych danych, zabierały dwadzieścia min.
A jeden z tych stoosiemdziesięciopięciotonowych okrętów zbudowano specjalnie dla Mahlkego.
Wojna morska w Zatoce Gdańskiej trwała od pierwszego września do drugiego października i po kapitulacji
Helu skutki jej, biorąc czysto zewnętrznie, przedstawiały się następująco: polskie jednostki „Gryf, „Wicher”,
„Bałtyk”, jak również trzy okręty klasy „Czajka”: „Mewa”, „Jaskółka” i „Czapla” były wewnątrz wypalone i
zatonęły w portach; niemiecki niszczyciel „Leberecht Maass” został uszkodzony przez artylerię,
poszukiwacz min M 85 najechał na północny wschód od Jastarni na polską minę i zatonął, tracąc jedną
trzecią załogi.
Zdobyto tylko trzy pozostałe, lekko uszkodzone okręty klasy „Czajka”. Podczas gdy minowce „Żuraw” i
„Czajka” wkrótce potem podjęły służbę pod nazwami „Oxthöft” i „Westerplatte”, trzeci okręt, „Rybitwa”,
kiedy holowano go z Helu do Nowego Portu, zaczął nabierać wody, zanurzył się i... czekał na Joachima

Mahlke; bo to on właśnie następnego lata wydobył tabliczkę mosiężną z wyrytą nazwą „Rybitwa”. Potem
mówiono, że polski oficer i polski bosman, którzy pod strażą Niemców musieli obsługiwać ster, zatopili
okręt według znanego sposobu Scapa Flow.
W każdym razie „Rybitwa” z tych czy innych powodów zatonęła obok toru wodnego i boi kierunkowej w
Nowym Porcie, i nie podniesiono jej, chociaż leżała dogodnie na jednej z wielu ławic; tylko jej mostek,
resztki relingu, pogięte wentylatory i oszalowania wymontowanego działa dziobowego sterczały z wody
przez dalsze lata wojny, początkowo jak coś obcego, potem zaś swojskiego, i dostarczyły tobie, Joachimie
Mahlke, celu; podobnie jak pancernik „Gneisenau”, który w lutym czterdziestego piątego roku został
zatopiony przed wejściem do portu w Gdyni, stał się celem wypraw dla polskich uczniów; ale nie da się
stwierdzić, czy pomiędzy nurkującymi i patroszącymi wnętrze pancernika chłopakami był choć jeden, który
by zanurzał się w wodę z taką zawziętością jak Mahlke.

III

Nie był przystojny. Powinien był dać sobie zoperować jabłko Adama. Być może ta chrząstka była powodem
wszystkiego.
Ale miała ona swoje odpowiedniki. Nie można też wszystkiego udowadniać przy pomocy proporcji. A
swojej duszy nigdy mi nie odsłonił. Nigdy nie dowiedziałem się, o czym myśli. W końcu pozostaje jego
szyja i wiele jej odpowiedników. Nawet to, że taszczył do szkoły czy do pływalni pękate paczki z chlebem i
podczas nauki lub też krótko przed kąpielą pochłaniał kromki posmarowane margaryną, wiąże się też w jakiś
sposób z myszą, bo ta mysz żuła razem z nim i była nienasycona.
Pozostają jeszcze modlitwy, kierowane do ołtarza Marii Panny. Ukrzyżowanym nie interesował się
szczególnie. Rzucało się w oczy, że wprawdzie ten ruch w górę i w dół jego szyi nie znikał i nie uspokajał
się, kiedy Mahlke składał ręce stykając końce palców, ale podczas modlitwy przełykał ślinę w zwolnionym
tempie i starał się przez przesadnie wystylizowane trzymanie rąk odwracać uwagę od windy, która była w
ciągłym ruchu ponad kołnierzykiem jego koszuli i wisiorkami na sznurkach, sznurowadłach i łańcuszkach.
Dziewczętami zbytnio się nie interesował. Może gdyby miał siostrę?... Nawet moje kuzynki nie potrafiły mu
pomóc Jego stosunku do Tulli Pokriefke nie można brać pod uwagę, ponieważ miał szczególny charakter i
jego numer cyrkowy - Mahlke chciał przecież zostać klownem - byłby niczego sobie, bo Tulla,
dziewczynisko z nogami jak patyki, przypominała raczej chłopca. W każdym razie to chucherkowate
stworzenie, które zależnie od humoru wypływało z nami, kiedy spędzaliśmy już drugie lato na krypie, nigdy
się przed nami nie wstydziło, gdy oszczędzając kąpielówek tarzaliśmy się goli na zardzewiałym żelazie i nie
bardzo wiedzieliśmy, co z sobą począć.
Twarz Tulli można by naszkicować posługując się jedynie kropką, przecinkiem i kreską. Tulla poruszała się
w wodzie tak lekko, że chyba miała błony pomiędzy palcami. Zawsze, nawet na krypie, pomimo silnego
zapachu morszczynu, mew i kwaskowatej rdzy, cuchnęła klejem stolarskim, ponieważ jej ojciec miał do
czynienia z klejem w stolarni wuja. Składała się ze skóry, szkieletu i ciekawości. Podparłszy ręką podbródek,
spokojnie przyglądała się, kiedy Winter albo Esch nie mogli już wytrzymać i musieli złożyć swą daninę. Z
wygiętym kręgosłupem kucała naprzeciw Wintera, który zawsze potrzebował wiele czasu, by osiągnąć efekt,
i psioczyła: - Chłopaki, chłopaki, ależ to długo trwa!
Kiedy wreszcie nasienie wytrysło i klasnęło o żelazo, zaczynała się po prostu trząść z przejęcia, rzucała się
na brzuch, mrużyła oczy jak szczur, patrzyła, patrzyła, chciała odkryć niewiadomo-co, znowu przysiadała,
przysuwała się na klęczkach, stawała nad nim z nogami lekko wygiętymi w literę X i mieszała to dużym
palcem u nogi tak długo, aż zaczynało się pienić, czerwone od rdzy:
- Wspaniale, Winter! Teraz ty, Atze.
Ta zabawa - odbywało się to naprawdę zupełnie niewinnie - nigdy nie znudziła się Tulli. Mówiąc przez nos,
żebrała:
- No, zróbże. Kto jeszcze dzisiaj nie robił? Teraz twoja kolej. Zawsze znajdywała głupich i dobrodusznych,
którzy, nawet bez wielkiej ochoty, zabierali się do dzieła, żeby tylko ona miała na co popatrzeć. Jedynym,
który w tym nie uczestniczył, dopóki Tulla nie znalazła odpowiedniego podżegającego słówka, był - i
dlatego trzeba tę olimpiadę opisać - wielki pływak i nurek, Joachim Mahlke. Podczas gdy my wszyscy,
pojedynczo lub też - jak to się nazywa w rachunku sumienia - przywodząc innych do grzechu, oddawaliśmy

się temu już w Biblii opisanemu zajęciu, Mahlke nigdy nie zdejmował kąpielówek i spoglądał uparcie w
kierunku Helu. Byliśmy pewni, że w domu w swojej izdebce, pomiędzy białą sową a Madonną Sykstyńską,
uprawia ten sam sport. A teraz właśnie wynurzył się z luku, trząsł się jak zwykle i nie przyniósł ze sobą nic
do pokazania. Schilling napracował się już raz tego dnia dla Tulli. Jakiś statek żeglugi przybrzeżnej wpływał
do portu.
- Zrób to jeszcze raz - żebrała Tulla, bo Schilling mógł najwięcej. Na redzie nie stał żaden statek.
- Po kąpieli nie. Jutro - spławił ją Schilling, wtedy Tulla obróciła się na pięcie i na rozstawionych palcach
podreptała ku Mahlkemu, który, jak zawsze, dzwonił zębami za kabiną nawigacyjną, ale jeszcze nawet nie
przysiadł. Holownik dalekomorski z działem na dziobie wychodził z portu.
- Czy ty też umiesz? No, zrób choć raz. A może nie umiesz? Nie chcesz? Nie wolno ci?
Mahlke wysunął się częściowo z cienia i dał Tulli raz z lewej, raz z prawej, wewnętrzną i zewnętrzną
powierzchnią dłoni, w małą, skurczoną twarz. Chrząstka na jego szyi straciła wszelkie opamiętanie.
Śrubokręt też. Tulla nie uroniła oczywiście ani jednej łzy, roześmiała się bekliwie z zamkniętymi ustami,
przetoczyła się przed nim jak kulka, wykręciła swoje gumowe kończyny i zrobiwszy bez wysiłku mostek,
spoglądała spomiędzy patykowatych nóg tak długo w kierunku Mahlkego, aż ten, już znowu ukryty w cieniu
- holownik skręcił na północny zachód - powiedział:
- No dobrze. Żeby ci nareszcie zamknąć gębę.
Tulla natychmiast wywinęła się z mostku i przysiadła zwyczajnie, z podwiniętymi nogami, podczas gdy
Mahlke opuścił kąpielówki do kolan. Chłopcy patrzyli zdumieni, jak dzieci w teatrze marionetek: parę
krótkich ruchów prawej ręki i jego członek stanął tak sztywno, że żołądź wysunęła się z cienia rzucanego
przez kabinę nawigacyjną i znalazła się w słońcu. Dopiero kiedy wszyscy utworzyliśmy półkole, wańka-
wstańka Mahlkego cofnęła się znowu w cień.
- Mogę dotknąć, tylko troszkę? - Tulla siedziała z otwartymi ustami. Mahlke skinął głową i opuścił rękę,
trzymając ją jednak w pogotowiu. Podrapane, jak zawsze, ręce Tulli błądziły po członku, który pod
badawczym dotykiem koniuszków jej palców nabierał objętości, naczynia krwionośne pęczniały, a żołądź
ciemniała.
- Zmierz go! - zawołał Jüargen Kupka. Tulla musiała rozstawić palce lewej ręki, raz na całą szerokość i raz
prawie na całą. Ktoś tam i jeszcze ktoś szepnął: - Co najmniej trzydzieści centymetrów! - Była to oczywiście
przesada. Schilling, który miał z nas wszystkich najdłuższy dyszel, musiał swój wyciągnąć, doprowadzić do
sztywności i przymierzyć: członek Mahlkego był po pierwsze o jeden numer grubszy, po drugie o pudełko
zapałek dłuższy, a po trzecie wyglądał o wiele doroślej, niebezpieczniej, był bardziej godny podziwu.
Jeszcze raz pokazał nam, co potrafi, a za chwilę pokazał to ponownie, wycisnąwszy dwa razy, raz po razie,
sok ze swojej pały - jakeśmy to nazywali. Mahlke stał z lekko zgiętymi kolanami przy relingu, za kabiną
nawigacyjną, gapił się nieruchomo w stronę boi kierunkowej Nowego Portu, jak gdyby śledząc płaski ślad
dymu oddalającego się holownika, nie zwracał uwagi na wypływający torpedowiec klasy „Mewa” i
ukazywał nam z profilu swoją sylwetkę, od palców stóp, lekko wystających poza burtę, aż po dział wodny
przedziałka na głowie: długość prącia wyraźnie zrównoważyła tak zwykle rzucające się w oczy jabłko
Adama i osobliwa, niemniej dobrze wyważona harmonia uporządkowała proporcje jego ciała.
Ledwie Mahlke wybryzgał za burtę pierwszy ładunek, zaraz zaczął od nowa. Winter kontrolował czas na
wodoszczelnym zegarku: Mahlke potrzebował tyluż sekund, co wypływający torpedowiec na przepłynięcie
od mola do boi kierunkowej, kiedy okręt mijał boję, Mahlke chlusnął taką samą porcją jak za pierwszym
razem; śmieliśmy się do rozpuku, kiedy mewy rzuciły się na spermę, kołyszącą się na gładkim, tylko tu i
ówdzie lekko pomarszczonym morzu, i z piskiem domagały się więcej.
Mahlke nie musiał powtarzać ani poprawiać swego wyniku, bo żaden z nas, zwłaszcza po pływaniu i
wycieńczającym nurkowaniu, nie mógł osiągnąć jego rekordu; cokolwiek bowiem robiliśmy, uprawialiśmy
sport i szanowaliśmy jego reguły.
Tulla Pokriefke, na której Mahlke zrobił z pewnością największe wrażenie, latała za nim przez pewien czas,
siadywała na krypie zawsze w pobliżu kabiny nawigacyjnej i wlepiała oczy w spodenki kąpielowe
Mahlkego. Parę razy żebrała u niego, ale on bez złości odprawiał ją z niczym.
- Czy musisz się z tego spowiadać?
Mahlke skinął głową i żeby odwrócić jej wzrok, bawił się śrubokrętem uwieszonym na sznurowadle.
- Weźmiesz mnie kiedy ze sobą na dół? Sama się boję. Zakład, że tam jest jeszcze jakiś trup.
Zapewne ze względów pedagogicznych Mahlke zabrał raz Tullę do wnętrza dziobowej części okrętu.
Nurkował z nią o wiele za długo, bo kiedy wypłynął na powierzchnię, zwisała mu szarożółta z ramienia i
musieliśmy jej lekkie, wszędzie zupełnie płaskie ciało odwrócić do góry nogami.
Od tego dnia Tulla Pokriefke rzadko bywała z nami i choć była bardziej morowa od innych dziewcząt w tym
wieku, denerwowała nas coraz bardziej wiecznym gadaniem o zwłokach marynarza we wraku okrętu. Ale to

był jej ulubiony temat.
- Kto mi je przyholuje, temu pozwolę - obiecywała Tulla jako nagrodę.
Być może, nie przyznając się do tego, wszyscy szukaliśmy w pomieszczeniach dziobowych, a Mahlke w
maszynowni, zwłok polskiego marynarza; nie po to zresztą, żeby dostać to niedojrzałe stworzenie, tylko po
prostu tak sobie.
Ale i Mahlke nic nie znalazł, z wyjątkiem zarośniętych morszczynem, rozpadającym się manatków, z
których wyskakiwały kolki, dopóki mewy tego nie spostrzegły i nie powiedziały sobie „smacznego!”

Nie, Mahlke niewiele sobie robił z Tulli, choć później podobno się z nim puściła. Nie był łasy na dziewczęta,
nie wyłączając siostry Schillinga. Na moje kuzynki z Berlina patrzył jak ryba. Jeżeli w ogóle się kimś
interesował, to raczej chłopcami; przez co nie chcę bynajmniej powiedzieć, że Mahlke był na opak; w owych
latach, kiedy stale kursowaliśmy pomiędzy kąpieliskiem a spoczywającą na dnie krypą, sami nie
wiedzieliśmy dokładnie, czy jesteśmy samcami czy samiczkami. Właściwie - pomimo że w przyszłości
miały temu przeczyć plotki i fakty - jeżeli dla Mahlkego istniała jakaś kobieta, to tylko Maria Panna. Jedynie
dla niej taszczył do kaplicy wszystko, co się dało unieść i zawiesić na szyi. Wszystko, począwszy od
nurkowania, aż po późniejsze, bardziej wojskowe wyczyny, robił dla niej lub też po to - już sobie samemu
przeczę - żeby odwrócić uwagę od swego jabłka Adama. W końcu, nie rezygnując z motywów Marii Panny i
myszy, można wymienić jeszcze trzeci: nasze gimnazjum. Ta zatęchła, nie dająca się nigdy wywietrzyć
buda, a zwłaszcza aula, znaczyła dla Mahlkego wiele i ostatecznie zmusiły cię, Joachimie, do największych
wysiłków.
Czas już powiedzieć, jaką twarz miał Mahlke. Niektórzy z nas przeżyli wojnę, mieszkają w małych
miasteczkach lub w dużych miasteczkach, utyli, wyłysieli i zarabiają niezgorzej. Z Schillingiem
rozmawiałem w Duisburgu, a z Jürgenem Kupka w Brunszwiku, na krótko zanim wywędrował do Kanady.
Obaj zaczęli od razu od jabłka Adama:
- Słuchaj no, czy on nie miał czegoś na szyi? A czy myśmy mu tam kiedyś nie posadzili... Tak, to zdaje się ty
mu tego kota... - aż musiałem im przerwać:
- Nie, nie, mnie chodzi tylko o jego twarz.
Wreszcie doszliśmy do jakiej takiej zgody: miał szare albo szaroniebieskie, jasne, ale nie błyszczące oczy, w
każdym razie nie piwne. Twarz podłużną, chudą, koło kości policzkowych silnie umięśnioną. Nos niezbyt
wielki, ale mięsisty, na zimnie łatwo czerwieniejący. O wystającej potylicy już była mowa. Nie mogliśmy się
zgodzić co do górnej wargi Mahlkego. Jürgen Kupka był mego zdania: odstawała, nieco wywinięta, i nie
zakrywała całkowicie - chyba że podczas nurkowania - obu górnych siekaczy, które zresztą nie rosły
pionowo, lecz trochę krzywo, jak kły. Ale już opadały nas wątpliwości; przypomnieliśmy sobie, że mała
Pokriefke miała również wywiniętą wargę i zawsze widoczne siekacze. W końcu nie byliśmy pewni, czy co
do górnej wargi nie mylimy Mahlkego z Tullą. Może tylko ona miała taką wargę, bo co do niej, nie ulegało
to żadnej wątpliwości.
Schilling - spotkaliśmy się w Duisburgu w restauracji dworcowej, ponieważ jego żona nie lubiła nie
zapowiedzianych wizyt - przypomniał mi karykaturę, która na przeciąg kilku dni narobiła w naszej klasie
sporo hałasu. Mniej więcej w czterdziestym pierwszym roku pojawił się u nas wysoki chłopak, mówiący
płynną, ale łamaną niemczyzną: został on razem z rodziną przesiedlony z krajów bałtyckich, był
szlacheckiego pochodzenia, zawsze elegancko ubrany, znał grekę, gadał jak z książki, miał ojca barona, nosił
w zimie futrzaną czapkę, jak też on się nazywał, w każdym razie na imię mu było Kareł. A rysować umiał
fantastycznie, według wzorów i bez: sanie z końmi, otoczone przez wilki, pijanych kozaków, Żydów jak ze
„Sturmera”, nagie dziewczęta na lwach, w ogóle nagie dziewczęta z bardzo długimi, porcelanowymi nogami,
ale nigdy po świńsku, dalej bolszewików rozdzierających zębami małe dzieci, Hitlera w kostiumie Karola
Wielkiego, auta wyścigowe, w których siedziały przy kierownicy damy z długimi, powiewającymi szalami;
zwłaszcza szybko i zręcznie wykonywał pędzlem, piórkiem lub czerwonym ołówkiem, na byle kawałku
papieru albo też kredą na tablicy, karykatury nauczycieli i kolegów; w każdym razie Mahlkego narysował
nie czerwonym ołówkiem na papierze, lecz skrzypiącą kredą szkolną na tablicy.
Narysował go z przodu. Już wówczas Mahlke nosił śmieszny, wodą z cukrem utrwalony przedziałek na
środku głowy. Twarz przedstawił jako trójkąt, spiczasto zakończony podbródkiem. Usta kwaśno zaciśnięte.
Ani śladu wystających siekaczy, które jako kły wyglądałyby efektownie. Oczy: kłujące punkciki pod
boleśnie wzniesionymi brwiami. Szyja przekrzywiona, na wpół z profilu, z anormalnie rozwiniętym jabłkiem
Adama. A głowa i cierpiętnicza mina na tle okrągłej aureoli, jak u świętych: Mahlke-Zbawca był doskonały i
oczywiście zrobił duże wrażenie.
Kwiczeliśmy w ławkach i przyszliśmy do siebie dopiero wtedy, kiedy ktoś złapał pięknego Karela Jak-mu-
tam-było za guziki i chciał go koło katedry zwalić z nóg, najpierw gołą pięścią, a potem, na krótko zanim

zdołaliśmy obu rozdzielić, stalowym śrubokrętem, zerwanym z szyi.
To ja starłem gąbką z tablicy twój portret jako Zbawiciela.

IV

Żartem i na serio: może nie wyrósłby z ciebie klown, tylko coś w rodzaju twórcy mody; bo to właśnie
Mahlke zimą, po drugim naszym lecie na krypie, wylansował tak zwane „pomponiki”: jedno- lub
wielobarwne kulki z wełny wielkości piłek pingpongowych, które nosiło się, zawsze po dwie, na plecionym
wełnianym sznurku pod kołnierzykiem, wiązane jak krawat, tak żeby kule sterczały na boki i tworzyły coś w
rodzaju muszki. Potwierdzono mi z różnych stron, że mniej więcej od trzeciej zimy wojennej prawie
wszędzie w Niemczech, zwłaszcza na północy i na wschodzie, noszono te piłeczki czy pomponiki - jak je
nazywaliśmy - głównie w środowiskach gimnazjalnych. U nas wprowadził je Mahlke. Może nawet on je
wymyślił, może był ich wynalazcą. W każdym razie ciotka Zuzia zrobiła według jego wskazówek kilka par
pomponików z jakichś resztek, ze spranej, wytartej wełny z gęsto pocerowanych skarpet jego zmarłego ojca;
Mahlke nosił je do szkoły zawiązane pod szyją, zwracając nimi powszechną uwagę.
Dziesięć dni później były już wyłożone w sklepach tekstylnych, początkowo wstydliwie i niepewnie, w
kartonach koło kasy, wkrótce potem pięknie ułożone na wystawach, i co ważniejsze, nie na kartki, następnie
zaś rozpoczęły, wciąż nie reglamentowane, swój triumfalny pochód z Langfuhr przez wschodnie i północne
Niemcy, noszone - mam na to świadków - nawet w Lipsku i w Pirnie, a po kilku miesiącach, kiedy Mahlke
już z nich zrezygnował, pojawiły się aż w Nadrenii i Palatynacie. Znam dokładną datę, kiedy Mahlke zdjął z
szyi swój wynalazek, i opowiem o tym później.
Nosiliśmy te pomponiki długo, w końcu już tylko na znak protestu, ponieważ nasz dyrektor, profesor
Klohse, nazwał je „babskim wynalazkiem, niegodnym młodego Niemca” i zabronił pokazywania się z nimi
w obrębie gmachu szkolnego, a nawet podwórza rekreacyjnego. Wielu stosowało się do zarządzenia
Klohsego, które odczytano we wszystkich klasach jako okólnik, tylko w czasie jego lekcji. W związku z
pomponami przypomina mi się papa Brunies, emerytowany profesor, którego podczas wojny posadzono z
powrotem na katedrze: barwne piłeczki wyraźnie go bawiły, raz czy dwa, już kiedy Mahlke przestał je nosić,
zawiązał sobie nawet pomponiki pod stojącym kołnierzykiem i w takim stroju deklamował Eichendorffa:
„Ciemne szczyty, łuki okien...” albo coś innego, ale w każdym razie Eichendorffa, swego ulubionego poety.
Oswald Brunies był łakomy, bardzo lubił słodycze i został później w budynku szkolnym aresztowany,
rzekomo dlatego, że przywłaszczył sobie tabletki witaminowe przeznaczone dla uczniów, prawdopodobnie
jednak ze względów politycznych - Brunies był wolnomularzem. Przesłuchiwano wtedy uczniów. Mam
nadzieję, że nie powiedziałem nic na jego niekorzyść. Jego wychowanka, lalkowate stworzenie, które po-
bierało lekcje tańca, obnosiła po ulicach żałobę; wywieziono go do Stutthofu i tam zginął - ponura,
zawikłana historia, która na innym miejscu, ale nie przeze mnie, a w każdym razie nie w związku z
Mahlkem, powinna być opisana.
Wróćmy do pomponów. Mahlke wynalazł je oczywiście z myślą o swoim jabłku Adama. Na pewien czas
zdołały one uspokoić nieokiełznanego skoczka, kiedy jednak wszędzie, nawet w sekście, weszły w modę,
przestały zwracać uwagę na szyi swego wynalazcy. Takiego właśnie widzę przed sobą Joachima Mahlke w
zimie czterdziestego pierwszego - czterdziestego drugiego roku - która musiała być przykra dla niego, bo
nurkować nie było można, a pompony zawiodły - jak idzie przez Osterzeile i Bärenweg w kierunku kaplicy
Marii Panny, zawsze zamknięty w pewnego rodzaju monumentalnej samotności: w wysokich sznurowanych
butach, po skrzypiącym śniegu, wysypanym popiołem. Bez czapki. Odstające uszy, czerwone i szkliste.
Zesztywniałe od cukrzonej wody i mrozu włosy z przedziałkiem na środku, biegnącym od kogutka na
czubku głowy. Brwi boleśnie ściągnięte ku nasadzie nosa. Przerażone, wodnistowyblakłe oczy, zdające się
widzieć coś więcej, niż można było zobaczyć. Kołnierz płaszcza podniesiony w górę. Płaszcz pozostawił mu
również ojciec. - Szary wełniany szal, skrzyżowany tuż pod spiczastym, mizernym podbródkiem,
przytrzymany wielką, z daleka widoczną agrafką. Co dwadzieścia kroków jego prawa ręka wysuwa się z
kieszeni płaszcza i sprawdza położenie szala na szyi - widziałem komików, klowna Crocka, a także Chaplina
w kinie, posługującego się podobnie dużymi agrafkami - Mahlke ćwiczy się: mężczyźni, kobiety, wojskowi
na urlopie, dzieci, pojedynczo lub grupami wyrastają naprzeciw niego na śniegu. Wszystkim, również
Mahlkemu, oddech białą parą ulatuje ponad ramionami. I wszystkie oczy zbliżające się ku niemu są
skierowane na śmieszną, prześmieszną agrafkę - myśli zapewne Mahlke.

Tej samej surowej i suchej zimy zrobiliśmy z dwiema kuzynkami, które przyjechały z Berlina na ferie
Bożego Narodzenia, i z Schillingiem, żeby było do pary, wycieczkę po zamarzniętym morzu do naszego
tkwiącego w okowach lodu minowca. Chcieliśmy się trochę popisać przed dziewczętami, pokazać coś nie-
zwykłego, naszą krypę, tym ładnym, gładkim blondynkom z loczkami, rozpieszczonym przez berlińskie
życie. Mieliśmy też nadzieję, że uda nam się odstawić jakiś nielichy numer, nie wiedzieliśmy jeszcze jaki, z
tym babkami, które w tramwaju i na wybrzeżu udawały bardzo wstydliwe.
Mahlke popsuł nam popołudnie. Ponieważ łamacze lodów musiały wielokrotnie oczyszczać pobliski tor
wodny prowadzący do portu, złomy lodu zsunęły się aż do krypy, a ze spiętrzonych, powbijanych w siebie
brył powstał poszarpany, w podmuchach wiatru śpiewający wał, który zakrywał część nadbudówek mostku.
Spostrzegliśmy Mahlkego dopiero wówczas, gdy staliśmy już na owym wale, sterczącym na wysokość
człowieka, i wciągnęliśmy na górę dziewczęta. Mostek, kabina nawigacyjna, wentylatory za mostkiem i co
się tam jeszcze uchowało, tworzyły jeden białoniebieską glazurą pokryty cukierek, który zesztywniałe od
mrozu słońce na próżno lizało. Nie było mew. Krążyły gdzieś dalej nad odpadkami z frachtowców,
uwięzionych w lodach na redzie.
Mahlke miał oczywiście podniesiony kołnierz płaszcza oraz szal związany pod brodą i spięty agrafką. Był z
gołą głową, ale za to miał nauszniki, takie, jakie noszą sprzątacze uliczni i woźnice rozwożący piwo; te
czarne, okrągłe nauszniki, przytrzymywane metalowym kabłąkiem, przekreślającym na krzyż przedziałek na
środku głowy, przyciskały odstające zazwyczaj uszy Mahlkego.
Nie zauważył nas, ponieważ z takim wysiłkiem obrabiał pokrywę lodową na dziobowej części okrętu, że
musiał się przy tym nielicho napocić. Przy pomocy toporka usiłował rozbić lód w miejscu, w którym pod
powłoką powinien był się znajdować otwarty luk. Szybkimi, krótkimi uderzeniami zaznaczył krąg
odpowiadający wielkości pokrywy włazu do kanału. Schilling i ja zeskoczyliśmy z wału, chwyciliśmy
dziewczęta i przedstawiliśmy mu je. Rękawiczek nie potrzebował zdejmować. Toporek powędrował do
lewej ręki, Mahlke wszystkim podał gorącą prawicę, która zaraz wróciła do narzędzia i pracy nad wyrębem
okrągłego rowka, skoro tylko uścisnęła nasze dłonie. Obie dziewczynki lekko rozdziawiły usta. Małe zęby
ziębły na mrozie. Oddech osiadł szronem na chustkach. Słodkimi oczyma gapiły się w miejsce, gdzie żelazo
wgryzało się w lód. Myśmy stali obok zignorowani i chociaż byliśmy na Mahlkego wściekli, zaczęliśmy
opowiadać o jego wyczynach jako nurka, a więc o lecie:
- On ma szyldziki, no i gaśnicę, konserwy, powiadam wam, od razu z otwieraczem, w środku było ludzkie
mięso, z gramofonu, a kiedy wydostał go na powierzchnię, coś wypełzło, a raz...
Dziewczęta nie zrozumiały wszystkiego, stawiały idiotyczne pytania i mówiły do Mahlkego per pan. On zaś
rąbał nieprzerwanie, potrząsał głową z nausznikami, kiedy zbyt przesadnie wysławialiśmy na lodzie jego
wyczyny nurka, nie zapominał jednak wolną ręką sięgać do szala i agrafki. Kiedy wyczerpaliśmy temat i już
tylko marzliśmy, Mahlke zaczął robić krótkie przerwy co dwudzieste uderzenie i nie prostując się
całkowicie, wypełniał je skąpym, rzeczowym sprawozdaniem. Z mieszaniną pewności siebie i zażenowania
mówił o pomniejszych próbach nurkowania, przemilczał ryzykowne wyprawy, więcej opowiadał o swojej
pracy niż o przygodach we wnętrzu zatopionego poławiacza min i coraz głębiej wrąbywał się w lodową
pokrywę. Nie, Mahlke nie oczarował moich kuzynek; jego słowa były na to zbyt bezbarwne i pozbawione
dowcipu. Obie dziewczyny nie wdałyby się też nigdy w bliższą znajomość z typem noszącym czarne
nauszniki, jak jakiś dziadzio. Pomimo to byliśmy spaleni. Zrobił z nas małych, zmarzniętych chłopaczków,
którzy z kapkami u nosów stali wyraźnie na uboczu; już w drodze powrotnej dziewczęta traktowały mnie i
Schillinga z góry.
Mahlke pozostał przy wraku, chciał wyrąbać otwór do końca i sobie samemu udowodnić, że utrafił
dokładnie w miejsce ponad lukiem. Wprawdzie nie powiedział: „Zostańcie, aż się przegryzę”, ale kiedy
byliśmy już na wale lodowym, odwlekł nasze odejście o niecałe pięć minut, rzucając słowa półgłosem, w
pochylonej pozycji, nie do nas, lecz raczej w kierunku zamarzniętych frachtowców na redzie.
Prosił, żeby mu pomóc. Czy też może wydał nam rozkaz ubrany w uprzejmą formę? W każdym razie
mieliśmy się załatwić do klinowato wyrąbanego rowka i gorącym moczem roztopić, a przynajmniej
zmiękczyć lód. Zanim Schilling lub ja mieliśmy czas powiedzieć: „Mowy nie ma!” albo „Myśmy już idąc w
tę stronę”, moje kuzynki zapiszczały z usłużną gotowością:
- Oj, tak! Ale musicie się odwrócić i pan także, panie Mahlke!
Kiedy Mahlke wytłumaczył im, gdzie mają przykucnąć - mówił, że strumień musi trafiać zawsze w to samo
miejsce, inaczej wszystko na nic - wdrapał się na wał i razem z nami odwrócił się w stronę brzegu. Podczas
gdy za naszymi plecami rozlegał się pluszczący dwugłos przy akompaniamencie chichotów i szeptów,
wpatrywaliśmy się w mrowie czarnych punkcików przed Brösen i w oblodzone molo. Siedemnaście topoli
nadbrzeżnej promenady, siedemnastokrotnie pocukrzonych. Złota kula na szczycie pomnika poległych, który
sterczał z lasku w Brösen wysokim obeliskiem, słała ku nam przynaglające świetlne sygnały. Wszędzie

panowała niedziela.
Kiedy dziewczęta podciągnęły swoje narciarskie spodnie, a myśmy stanęli czubkami butów tuż przy rowku,
krąg dymił jeszcze, zwłaszcza w dwóch miejscach, które Mahlke zapobiegliwie zaznaczył toporkiem.
Bladożółty mocz wypełniał rowek i z cichym szelestem sączył się dalej. Brzegi rowka nabrały
zielonozłotego koloru. Lód zawodził płaczliwie. Gorący odór utrzymywał się długo, bo nie było tu innego
zapachu i nic go nie rozwiewało, stał się nawet silniejszy, gdy Mahlke zaczął rąbać toporkiem w ciepłej mazi
i wydobył z rynny prawie tyle rozdrobnionego lodu, ile zmieści się w zwykłym wiadrze. Zwłaszcza na
zaznaczonych miejscach udało mu się wydrążyć szyby, wedrzeć się w głąb.
Kiedy rozmiękczona masa lodu była już usunięta na bok i zaraz stwardniała na mrozie, zaznaczył dwa nowe
miejsca. Teraz dziewczęta musiały się odwrócić, rozpięliśmy spodnie i pomogliśmy Mahlkemu, roztapiając
dalsze centymetry pokrywy lodowej i drążąc dwa nowe otwory, które jednak wciąż jeszcze nie były
dostatecznie głębokie. On sam nie oddał moczu. Nie zachęcaliśmy go też, baliśmy się nawet, że dziewczęta
mogłyby go namawiać.
Kiedy skończyliśmy i zanim jeszcze dziewczęta zdążyły otworzyć usta, Mahlke odprawił nas. Stanąwszy
znów na wale, obejrzeliśmy się: ściągał przez brodę i nos swój szal razem z agrafką nie obnażając przy tym
szyi. Czerwono-białe, pręgowane wełniane piłeczki czy pomponiki wyjrzały między szalem a kołnierzem
płaszcza na świat. Mahlke rąbał już znowu w rowku szepcącym o nas i o dziewczętach, pochylał plecy za
ulotnymi, jakby pralnianymi oparami, w których grzebało się słońce.

Podczas drogi powrotnej w stronę Brösen była mowa tylko o nim. Obie kuzynki stawiały na przemian lub
jednocześnie pytania, na które nie zawsze mogliśmy odpowiedzieć. Dopiero gdy młodsza chciała się
dowiedzieć, dlaczego Mahlke nosi szal tak wysoko pod brodą, jak bandaż na szyi, a starsza też zaczęła coś
mówić o szalu, Schilling skorzystał z tej nikłej szansy i opisał jabłko Adama Mahlkego, jakby to było wole.
Przełykał przy tym z przesadą ślinę, naśladował żującego Mahlkego, zdjął i schował czapkę narciarską,
palcami rozdzielił włosy mniej więcej na środku głowy i osiągnął w końcu, że dziewczęta śmiały się i
orzekły, iż Joachim Mahlke jest komiczny i nie ma wszystkich klepek w porządku.
Ale pomimo tego małego zwycięstwa twoim kosztem - ja też dodałem swoje trzy grosze i przedrzeźniałem
twój stosunek do Marii Panny - moje kuzynki odjechały tydzień później z powrotem do Berlina i nie udał
nam się żaden lepszy numer z nimi, poza zwykłym obmacywaniem się w kinie.

Nie wolno mi na tym miejscu przemilczeć, że następnego dnia dosyć wcześnie pojechałem koleją do Brösen,
w gęstej przybrzeżnej mgle pobiegłem przez lód, omal nie minąłem krypy, przekonałem się, że dziura nad
dziobem okrętu jest, z trudem, przy pomocy obcasa i przezornie zabranej laski ojca, rozkruszyłem świeżą
warstwę lodu, która utworzyła się w ciągu nocy, i tą laską z żelaznym końcem podłubałem w szaroczarnym
otworze, pełnym lodowej kaszki. Laska zanurzyła się aż po rączkę i zmoczyłem już sobie trochę rękawiczkę,
kiedy ostrze zatrzymało się na przednim pokładzie, nie, nie zatrzymało się, lecz najpierw zagłębiło w
bezdennej studni, a potem dopiero, gdy poprowadziłem laskę bokiem do brzegu dziury, napotkałem na dole
opór: żelazo przesuwało się po żelazie - był to pozbawiony pokrywy luk, prowadzący do wnętrza dziobowej
części okrętu. Luk znajdował się dokładnie pod dziurą w lodzie, jak jeden talerz pod drugim, kiedy się je na
sobie postawi - nie, nieprawda, nic nie może być „dokładnie jak” - albo luk był trochę większy, albo dziura;
niemniej prawie dokładnie pod nią otwierał się luk i odczuwałem coś w rodzaju słodkiej jak śmietankowy
cukierek dumy z Joachima Mahlkego, i byłbym ci chętnie podarował mój zegarek na rękę.
Dobre dziesięć minut pozostałem na krypie, przesiedziałem na wale lodowym przeszło
czterdziestocentymetrowej grubości obok otworu. Na głębokości dwóch trzecich warstwy wydobytego lodu
przebiegał u dołu bladożółty ślad moczu. Mahlke pozwolił, żebyśmy mu pomogli. Ale byłby też wyrąbał
dziurę sam. Czyż mógł się jednak obejść bez publiczności? Czy istniało coś, co by pokazywał tylko sobie
samemu? Bo nawet mewy nie podziwiałyby twojej dziury w lodzie ponad lukiem, gdybym ja nie przyszedł,
żeby ciebie podziwiać.

Zawsze miał publiczność. Jeśli mówię, że zawsze, że nawet gdy sam jeden na pokrytym lodem statku rył
okrągły ślad, miał Matkę Boską przed sobą lub za sobą, że patrzyła ona na jego toporek i była nim
zachwycona, Kościół powinien mi właściwie przyznać rację; ale nawet jeżeli Kościół nie może w Marii
Pannie upatrywać stałego świadka wyczynów Mahlkego, przypatrywała mu się ona jednak uważnie; znam
się na tym: byłem przecież ministrantem, najpierw u księdza Wiehnkego w kościele Serca Jezusowego,
potem u księdza Guzewskiego w kaplicy Marii Panny. Służyłem nawet wtedy jeszcze, gdy już od dawna, jak
gdyby w miarę dorastania, traciłem wiarę w praktyki przed ołtarzem. Ta krzątanina sprawiała mi
przyjemność. Zmuszała mnie też do wysiłku. Nie pozwalała poprzestać na zwykłym odbębnianiu. Nie byłem

też nigdy pewny, i do dziś nie jestem, czy może jednak coś za tym
albo przed tym, albo w tabernakulum... W każdym razie ksiądz Guzewski był zawsze rad, kiedy służyłem
mu jako jeden z dwóch ministrantów, ponieważ między Ofiarowaniem a Przeistoczeniem nigdy nie
zamieniałem się obrazkami z pudełek od papierosów, co jego chłopcy zwykle robili, nigdy nie potrząsałem
za długo dzwonkami i nie handlowałem winem mszalnym. Bo ministranci zawsze byli najgorszymi
łobuzami: nie tylko rozkładali na stopniach ołtarza zwykłe skarby chłopięce, zakładali się o monety lub
zużyte łożyska kulkowe, ale nawet podczas modlitw, zamiast tekstu liturgicznego albo pomiędzy łacińskimi
odpowiedziami, wypytywali się nawzajem o techniczne dane jeszcze pływających lub już zatopionych
okrętów wojennych:
- Introibo ad altare Dei. W którym roku wodowano krążownik „Erytrea”? - W trzydziestym szóstym.
Przeznaczenie? - Ad Deum, qui laetificat juventutem meam. Jedyny włoski krążownik dla Afryki
Wschodniej. Wyporność? - Deus fortitudo mea. Dwa tysiące sto siedemdziesiąt dwie. Ile węzłów? — Et
introibo

ad

altare

Dei.

Nie

wiem.

Uzbrojenie?

-

Sicut erat in principio. Sześć

stopięćdziesięciomilimetrowych, cztery siedemdziesięciosześciomilimetrowe. - Źle! - Et nunc et semper. -
Dobrze. Nazwy niemieckich artyleryjskich okrętów szkolnych? — Et in saecula saeculorum, Amen.
Nazywają się „Brummer” i „Bremse”.
Później nie służyłem już regularnie do mszy w kaplicy Marii Panny, przychodziłem tylko wtedy, kiedy
ksiądz Guzewski przysyłał po mnie, ponieważ jego chłopcy z powodu niedzielnych marszów terenowych
albo zbiórek na Pomoc Zimową sprawili mu zawód.
Wszystko to opowiadam tylko po to, żeby opisać moje miejsce przed głównym ołtarzem, bo sprzed
głównego ołtarza mogłem obserwować Mahlkego, kiedy klęczał przed ołtarzem Matki Boskiej. A modlić się
naprawdę umiał! Cielęce oczy. Spojrzenie coraz bardziej szkliste. Usta wykrzywione kwaśnym grymasem,
ciągle w ruchu, bez interpunkcji. Ryby wyrzucone na brzeg z taką samą regularnością łapią powietrze.
A poniższa scena niechaj uzmysłowi, jak zapamiętale Mahlke potrafił się modlić: - kiedy ksiądz Guzewski i
ja przykrywaliśmy balaski obrusem do komunii świętej i zbliżaliśmy się do Mahlkego, który klęczał zawsze
ostatni na lewo, patrząc od strony ołtarza, to klęczał tam ktoś, kto zapomniał o wszelkiej ostrożności, o szalu
i ogromnej agrafce, kto miał nieruchome oczy, odchylał głowę z przedziałkiem na środku w tył, wyciągał
język i w tej postawie odsłaniał żywą mysz, ruchliwe zwierzątko, które mógłby schwytać ręką, tak było
bezbronne. Ale Joachim Mahlke spostrzegał widocznie, że jego przynęta nie ma osłony, i jednym
szarpnięciem zmieniał pozycję głowy. Być może dopomagał sobie przesadnie demonstracyjnym
przełykaniem śliny, żeby zwabić spojrzenie szklanych oczu stojącej z boku Marii Panny, bo nie chcę i nie
mogę uwierzyć, żebyś kiedykolwiek zrobił, Joachimie, najmniejszą nawet rzecz bez publiczności.

V

W kaplicy Marii Panny nigdy nie widziałem go z pomponami. Zresztą nosił je coraz rzadziej, chociaż
uczniowska moda dopiero zaczynała się szerzyć. Czasami, kiedy we trzech staliśmy zawsze pod tym samym
kasztanem na podwórzu szkolnym i ponad bzdurnymi wełnianymi ozdóbkami gadaliśmy jeden przez drugie-
go, Mahlke zdejmował pomponiki z szyi, żeby je po drugim dzwonku, niezdecydowanym ruchem, z braku
czegoś lepszego, znowu zawiązać sobie pod kołnierzykiem.
Kiedy po raz pierwszy dawny uczeń naszej szkoły i jej absolwent wrócił z frontu, odwiedziwszy po drodze
główną kwaterę führera, gdzie mu zawieszono na szyi upragnione cacko, specjalny dzwonek w środku lekcji
zwołał nas wszystkich do auli. Młody człowiek stał w honorowym końcu sali, na tle trzech wysokich okien
przed półkolem doniczek z roślinami o wielkich liściach i półkolem zebranego ciała pedagogicznego, stał ze
swoim cackiem na szyi nie za katedrą, lecz obok tego starego, brązowego pudła, i ponad naszymi głowami
mówił małymi, jasnoczerwonymi, jakby stworzonymi do pocałunków ustami, robiąc przy tym wyjaśniające
gesty. Wtedy zobaczyłem, że siedzący jeden rząd przede mną i Schillingiem Joachim Mahlke, którego uszy
stawały się coraz bardziej przezroczyste i coraz mocniej nabiegały krwią, odchylił się sztywno w tył, to
prawą, to lewą ręką sięgał do szyi, przełykał ślinę i wreszcie rzucił coś pod ławkę: wełniane pomponiki,
piłeczki, zielono-czerwone, zdaje mi się. A podporucznik lotnictwa, który początkowo mówił trochę za
cicho, ciągnął dalej urywanymi, sympatycznie nieskładnymi słowami i czerwienił się wielokrotnie, choć jego
przemówienie nie dawało do tego powodu:

- ...ale nie myślcie sobie, że to się odbywa jak polowanie na króliki, huzia na niego i po krzyku. Często
tygodniami ani widu, ani słychu. Ale kiedyśmy nad Kanałem... to pomyślałem sobie: teraz albo nigdy. No i
wyszło. Zaraz przy pierwszym locie wpakował nam się pod sam nos ich klucz pod osłoną myśliwców i
zrobiła się karuzela na całego: to pod chmurami, to nad chmurami, fajny lot kołowy. Próbuję wywindować
się w górę, pode mną krążą trzy spitfire’y, osłaniają się wzajemnie, myślę sobie, śmiechu warte, gdyby teraz
nie wyszło, nurkuję, mam go i już dymi; akurat udało mi się przechylić landarę na lewe skrzydło, a tu już
drugi spitfire w celowniku, mierzę w śmigło, albo on, albo ja; no i, jak widzicie, on musiał się skąpać, a ja
pomyślałem sobie: jeśli masz dwóch, spróbuj jeszcze z trzecim i tak dalej, żeby tylko starczyło paliwa.
Patrzę, a tu pode mną siedem w rozproszonym szyku chce wiać, wtedy ja, z ukochanym słoneczkiem ciągle
za plecami, dziabię jednego, dostał swoje, powtarzam numer, udało się, cofam drążek aż do oporu, kiedy
trzeci podłazi pod maszynkę: schodzi w dół, musiałem go kropnąć, instynktownie walę za nim, zgubiłem go,
chmury, mam go znowu, jeszcze raz naciskam sikawkę, już roluje po wodzie, ale i ja o mały włos się nie
skąpałem; naprawdę sam już nie wiem, jak poderwałem pudło w górę. W każdym razie, gdy pomachałem
skrzydłami już nad bazą, na pewno wiecie lub widzieliście w kronice filmowej, że zawsze machamy
skrzydłami, kiedyśmy coś upolowali - nagle nie mogę wypuścić podwozia, zacięło się. I tak musiałem
pierwszy raz lądować na brzuchu. Później, w kantynie, koledzy mówili, że z całą pewnością mam sześć, sam
w trakcie walki nie liczyłem, byłem zbyt podniecony, oczywiście to cholerna radość, ale koło czwartej
musieliśmy jeszcze raz polecieć i krótko mówiąc: poszło prawie tak jak dawniej, kiedyśmy tu, na naszym
starym, poczciwym podwórzu szkolnym - boiska wtedy jeszcze nie było - grali w szczypiorniaka. Może
profesor Mallenbrandt jeszcze pamięta: albo nie strzelałem ani jednego gola, albo od razu dziesięć; tak samo
było tamtego popołudnia: do sześciu z przedpołudnia doszły jeszcze trzy, to były moje od dziewiątego do
siedemnastego, ale dopiero dobre pół roku później, kiedy zrobiłem pełną czterdziestkę, to mój szef, a kiedy
potem jechałem do głównej kwatery, miałem już czterdzieści cztery na rozkładzie; bo my nad Kanałem
prawie nie wychodziliśmy z maszyn, zostawaliśmy w środku, podczas kiedy personel techniczny, nie każdy
mógł to wytrzymać; ale teraz dla odmiany coś wesołego: na każdym lotnisku jest pies jednostki.
A kiedyśmy któregoś dnia naszemu psu Alexowi, bo była właśnie wspaniała pogoda...
Tak mniej więcej opowiadał ów udekorowany podporucznik, wtrącając pomiędzy opisy dwóch bitew
powietrznych historię psa Alexa, którego chcieli nauczyć skoków na spadochronie, albo anegdotkę o
pewnym gefrajtrze, który podczas alarmu zawsze za późno wygrzebywał się spod koców i wielokrotnie
musiał latać w piżamie.
Podporucznik śmiał się, kiedy śmieli się uczniowie, nawet ci z primy, a niektórzy nauczyciele pozwalali
sobie na lekki uśmiech. W trzydziestym szóstym zdał w naszej szkole maturę, a w czterdziestym trzecim
zestrzelono go nad Zagłębiem Ruhry. Miał ciemne włosy, zaczesane gładko w tył, bez przedziałka, nie był
bardzo wysoki, wyglądał raczej na zwinnego kelnera z nocnego lokalu. Opowiadał trzymając jedną rękę w
kieszeni, ale wyciągał ją za każdym razem, kiedy miał opisać walkę powietrzną, aby uplastycznić obraz
gestami obu rąk. Tę wymyślną grę wygiętych powierzchni dłoni opanował doskonale, umiał naśladować
ramionami skradający się lot kołowy, wobec czego rezygnował z długich, wyjaśniających zdań, rzucał
pojedyncze terminy i przechodził samego siebie naśladując, tak że się rozlegało na całą aulę, odgłosy
wydawane przez motor od startu aż do lądowania i urywając je zająkliwie, gdy silnik miał defekt. Można
było przypuszczać, że wyćwiczył ten numer w kasynie swojej jednostki, zwłaszcza, że słówko „kasyno”
odgrywało w jego opowiadaniach zasadniczą rolę:
- Siedzieliśmy sobie wszyscy spokojnie w kasynie i właśnie... Akurat chciałem wejść do kasyna, bo... U nas
w kasynie wisi...
Ale i poza tym, niezależnie od aktorskich gestów rąk i od wiernego naśladowania odgłosów, prelekcja jego
była wcale dowcipna, ponieważ potrafił przypinać łatki naszym nauczycielom, którzy już za jego czasów
mieli te same przezwiska co za naszych. Był przy tym miły, łobuzerski, trochę się wdzięczył, bez wielkiego
zresztą bujania, a kiedy chodziło o coś niezwykle trudnego, mówił o szczęściu, a nie o sukcesie:
- Jestem po prostu w czepku urodzony, nawet w szkole, kiedy przypominam sobie niektóre promocje...
Potem, w środku uczniowskiego kawału, wspomniał trzech dawnych kolegów z klasy, którzy nie mogli, jak
się wyraził, polec nadaremnie, ale nie zakończył swego przemówienia nazwiskami tych trzech poległych,
tylko w lekki sposób, wyznaniem:
- Chłopcy, mówię wam: każdy, kto walczy na froncie, często i chętnie powraca myślą do szkolnych czasów!
Klaskaliśmy długo, ryczeliśmy i tupali. Dopiero kiedy dłonie zaczęły mnie piec i stwardniały, zauważyłem,
że Mahlke zachowywał się powściągliwie i nie wyrażał swego uznania w kierunku katedry.
Przed nami dyrektor Klohse uderzająco gwałtownie potrząsał obu rękami swego dawnego ucznia, dopóki nie
przestano klaskać. Potem z uznaniem chwycił podporucznika za ramiona, wypuścił nagle z rąk drobną
figurkę, która natychmiast wróciła na swoje miejsce, i stanął na katedrze.

Mowa dyrektora trwała długo. Nuda rozlewała się od bujnych roślin w doniczkach aż po olejny portret na
tylnej ścianie auli, który przedstawiał fundatora szkoły, niejakiego barona von Conradi. Szczupły
podporucznik, wciśnięty pomiędzy profesorów Bruniesa i Mallenbrandta, spoglądał wciąż na swoje
paznokcie. Chłodny, zalatujący miętą oddech Klohsego, który przepajał wszystkie jego lekcje matematyki i
stał się dla nas niejako zapachem czystej wiedzy, ginął w wysokiej sali. Słowa dochodziły ledwie do środka
auli:
-

Cicoponas

-

iwtejgodzinie

-

przechodniukiedybędziesz

-

aletymrazemojczyzna

-

iniezechcemynigdyochoczotwardowytrwaleuczciwie - mówiłemjuż - uczciwie - aktonietoniech -
iwtejgodzinie

-

uczciwymbyć

-

zakończyćsłowamischillera

-

ktożycianieskładawofierze

owocówżycianiezbierze - aterazdopracy!
Zwolniono nas i dwoma winnymi gronami zawiśliśmy przed zbyt wąskimi wyjściami z auli. Pchałem się za
Mahlkem. Pocił się, a usztywnione ocukrzoną wodą włosy sterczały pozlepiane w strąki koło resztek
przedziałka. Nigdy, nawet w sali gimnastycznej, nie widziałem, żeby Mahlke się pocił. Smród po trzystu
gimnazjalistach tkwił jak korek w drzwiach wyjściowych auli. Dwa pasma ścięgien Mahlkego, sięgające od
siódmego kręgu szyjnego po wystającą potylicę, płonęły i perliły się. Dopiero w kolumnadzie przed
dwuskrzydłowymi drzwiami, gdzie uczniowie z seksty z wielkim hałasem zaczęli się już bawić w berka,
wyprzedziłem Mahlkego i rzuciłem mu prosto w twarz pytanie:
- No, i co powiesz?
Mahlke patrzył przed siebie. Starałem się nie widzieć jego szyi. Pomiędzy kolumnami stało gipsowe
popiersie Lessinga: ale szyja Mahlkego zwyciężyła. Wtedy doszedł mnie jego spokojny i smętny głos, jak
gdyby Mahlke chciał mi opowiedzieć o długoletnich cierpieniach swojej ciotki:
- Teraz muszą zestrzelić aż czterdzieści, jeżeli chcą to zdobyć. Na początku i kiedy skończyli we Francji i na
północy, dostawali już po dwudziestu - a jeśli tak dalej pójdzie?
Przemówienie podporucznika widocznie ci nie posłużyło. Bo inaczej, czy sięgnąłbyś po tak tanią namiastkę?
W tych czasach na wystawach sklepów papierniczych i tekstylnych leżały okrągłe lub owalne fosforyzujące
plakietki i guziki. Niektóre miały kształt ryb, inne, świecąc mlecznozielonym światłem, ukazywały w cie-
mności mewę w locie. Plakietki te nosili na klapach płaszczy przeważnie starsi panowie i słabowite
staruszki, obawiając się zderzenia na zaciemnionych ulicach; istniały także laski z fosforyzującymi paskami.
Ty nie byłeś ofiarą obrony przeciwlotniczej, a jednak sprawiłeś sobie pięć czy sześć plakietek, całą ławicę
świecących ryb, pułk żeglujących mew, bukiety fosforyzujących kwiatów, umieszczając je najpierw na
klapach płaszcza, potem na szalu; kazałeś ciotce przyszyć do twego płaszcza pół tuzina guzików ze
świecącej masy, od góry do dołu, zrobiłeś z siebie klowna; takim widziałem ciebie, takim cię wciąż widzę i
długo jeszcze będę cię widział: jest zima, w podwójnym świetle wieczoru, przez ukośnie zacinający śnieg
albo przez ledwie zróżnicowane pasma ciemności kroczysz po Bärenweg i masz: raz, dwa, trzy, cztery, pięć,
sześć zielonkawo świecących guzików; żałosny upiór, który może wystraszyć najwyżej dzieci i babcie i
który stara się odwrócić uwagę od swojej skazy, i tak niewidocznej czarną nocą, ale ty sobie pewnie
myślałeś: żadne ciemności nie zdołają pochłonąć tego wybujałego owocu, każdy go widzi, domyśla się,
wyczuwa, chciałby go schwycić, bo on sam się prosi do ręki; żeby ta zima prędzej minęła - chcę znów
nurkować i być pod wodą.

VI

Ale kiedy nadeszło lato z truskawkami, komunikatami nadzwyczajnymi i pogodą do kąpieli, Mahlke nie
chciał pływać. Popłynęliśmy w połowie czerwca po raz pierwszy do wraku. Nie mieliśmy wielkiej ochoty.
Złościli nas uczniowie niższej i wyższej tercji, którzy przed nami i razem z nami płynęli do krypy, stadem
obsiedli mostek, nurkowali i wydobyli ostatnie dające się odśrubować zawiasy. Dawniej Mahlke musiał
prosić: „Pozwólcie mi popłynąć z wami, ja już umiem pływać” - teraz Schilling, Winter i ja nalegaliśmy na
niego:
- Chodź z nami. Bez ciebie nudy na pudy. Opalać się możemy przecież i na naszej krypie. Może znajdziesz
znowu coś fajnego tam na dole.
Niechętnie, po wielokrotnej odmowie, Mahlke wlazł w ciepłą zupę pomiędzy plażą a pierwszą mielizną.
Płynął bez śrubokrętu, trzymał się pomiędzy nami, na odległość dwóch ramion za Hottenem Sonntagiem,

robił nareszcie spokojne ruchy i po raz pierwszy posuwał się wolno, bez kurczowego rzucania się naprzód i
pryskania. Na mostku usadowił się w cieniu za kabiną nawigacyjną i nie można go było skłonić do
nurkowania. Nie odwracał nawet głowy, kiedy ci z tercji znikali w dziobie i wynurzali się z jakimiś
fidrygałkami w rękach. A przecież Mahlke mógłby przeszkolić chłopaków. Niektórzy prosili go nawet o
wskazówki, ale on ledwie odpowiadał. Właściwie Mahlke spoglądał wciąż zmrużonymi oczyma na otwarte
morze w stronę boi kierunkowej, ale nie interesowały go ani wpływające frachtowce, ani wypływające kutry,
ani torpedowce sunące w szyku. Tylko okręty podwodne robiły na nim jakie takie wrażenie. Czasami daleko
na morzu wysunięty peryskop zanurzonego okrętu rozdzierał wodę kreską piany. W stoczni Schichaua
budowano seriami siedemsetpięćdziesięciotonowe łodzie, odbywały one w zatoce lub za Helem próbne rejsy,
wynurzały się z głębin toru wodnego, dopływały do wejścia do
portu i rozpraszały naszą nudę. Pięknie wyglądało, kiedy się wynurzały: najpierw peryskop. Ledwie
wieżyczka znalazła się nad wodą, wypluwała z siebie sylwetkę jednego albo dwóch marynarzy.
Mętnobiałymi strumieniami woda spływała z działa, z dziobu, potem z rufy, z wszystkich luków coś
wyłaziło, myśmy krzyczeli i machali rękami - nie jestem pewien, czy z okrętu nam odpowiadano, choć
widzę przed sobą z wszelkimi szczegółami scenę pozdrawiania i czuję ją znowu jako napięcie w stawie
ramienia; ale odpowiadano, czy nie odpowiadano, wynurzanie się okrętu podwodnego boleśnie porusza serce
i nie ustaje — tylko Mahlke nigdy nie machał.

...a pewnego dnia - było to w końcu czerwca, jeszcze przed wakacjami, i zanim kapitan marynarki miał
wykład w auli naszej szkoły - Mahlke opuścił swoje miejsce w cieniu, ponieważ uczeń niższej tercji nie
wynurzał się z dziobu minowca. Mahlke nurkował przez luk pomieszczeń dziobowych i wydobył chłopca,
który zaplątał się w śródokręciu, ale jeszcze przed maszynownią. Znalazł go pod sufitem, między rurami i
zwojami kabli. Dwie godziny Schilling i Hotten Sonntag pracowali na przemian według wskazówek
Mahlkego. Powoli twarz chłopca nabierała barwy, ale w drodze powrotnej trzeba go było holować.
Następnego dnia Mahlke nurkował znowu jak opętany, ale bez śrubokrętu. Już w drodze do krypy wziął
dawne tempo, oderwał się od nas i zanim wciągnęliśmy się na mostek, zdążył już dać nurka.
Zima, oblodzenie i gwałtowne wichry pozbawiły naszą krypę ostatniej resztki relingu, obu tarcz obrotowych
i dachu kabiny nawigacyjnej. Tylko warstwa zaschniętego mewiego łajna przetrwała dobrze zimę, a nawet
się powiększyła. Mahlke nic nie wydobył, nie odpowiadał też, gdyśmy go zasypywali coraz to nowymi
pytaniami. Dopiero późnym popołudniem, kiedy już z dziesięć czy dwanaście razy był na dole, a my
zaczęliśmy rozluźniać stawy gotując się do drogi powrotnej, Mahlke nie wynurzył się i wtedy padł na nas
blady strach.
Jeżeli teraz powiem: pięć minut oczekiwania, nic to nie znaczy; ale po pięciu długich jak lata minutach, które
wypełnialiśmy przełykaniem śliny, aż nasze języki leżały obrzmiałe i suche w wysuszonej jamie ustnej,
zanurzyliśmy się jeden po drugim we wnętrzu okrętu: w dziobie nic, kolki. Za Hottenem Sonntagiem po raz
pierwszy odważyłem się przepłynąć przez grodź, zajrzałem przelotnie do dawnej mesy oficerskiej, musiałem
wypłynąć, wyszedłem z luku, kiedy się już dusiłem, znów dałem nurka, powtórnie przedostałem się przez
grodź i dopiero po dobrej pół godzinie zrezygnowałem. W siedmiu czy w sześciu leżeliśmy plackiem na
mostku, ciężko dysząc. Mewy zataczały coraz mniejsze kręgi, widocznie coś zwąchały. Na szczęście nie
było na krypie szczeniaków z tercji. Wszyscy milczeli albo też gadali jednocześnie. Mewy rzuciły się w bok
i przyleciały znowu. Układaliśmy sobie, co powiemy kąpielowemu, matce Mahlkego, jego ciotce i dyrek-
torowi Klohsemu, bo należało liczyć się z przesłuchaniem w szkole. Ponieważ byłem prawie że sąsiadem
Mahlkego, wlepili mi wizytę na Osterzeile. Schilling miał powiedzieć kąpielowemu i w szkole.
- Jeżeli go nie znajdą, musimy przypłynąć z wieńcem i zrobić uroczyste pożegnanie.
- Złożymy się. Każdy da co najmniej po pięćdziesiąt fenigów.
- Albo rzucimy wieniec stąd przez burtę, albo spuścimy go do wnętrza dziobu.
- Musimy też zaśpiewać - powiedział Kupka; ale ten brzęczący, pusty śmiech, który zawtórował jego
propozycji, nie pochodził od żadnego z nas: ktoś śmiał się wewnątrz mostku. I podczas gdy nie odważyliśmy
się jeszcze spojrzeć za siebie i oczekiwaliśmy powtórzenia tego odgłosu, od strony dziobu rozległ się
normalny, już nie brzmiący pusto śmiech. Z luku wynurzył się Mahlke z ociekającym wodą przedziałkiem
na środku głowy, wcale nie oddychał z trudem, rozcierał sobie świeże oparzenia na karku i na ramionach i
powiedział śmiejąc się bekliwie, trochę ironicznie, ale raczej dobrodusznie:
- No, ułożyliście już mowę i skreśliliście mnie z ewidencji? Zanim popłynęliśmy z powrotem - Winter dostał
wkrótce po tej przerażającej historii ataku płaczu i trzeba go było uspokajać - Mahlke zanurzył się jeszcze
raz. Po piętnastu minutach - Winter wciąż jeszcze szlochał - znalazł się znowu na mostku, mając na uszach
zewnętrznie zupełnie nie uszkodzone, trochę tylko zapleśniałe słuchawki, takie, jakich używają telegrafiści;
Mahlke odkrył bowiem w śródokręciu dostęp do pomieszczenia, które znajdowało się wewnątrz mostku

kapitańskiego, powyżej poziomu wody: do dawnej kabiny telegrafisty minowca. Opowiadał, że
pomieszczenie ma suchą podłogę, ale jest trochę wyziębione.
W końcu przyznał się, że odkrył wejście do kabiny wtedy, gdy wyzwalał chłopca z tercji spomiędzy rur i
kabli.
- Wszystko pięknie zamaskowałem. Nawet sam diabeł nie znajdzie wejścia. Ale to była niewąska robota.
Teraz ta buda należy do mnie, żebyście wiedzieli. Jest zupełnie przytulna. Mógłbym się tam ukryć, gdyby
kiedyś było ze mną krucho. Dużo tam jeszcze technicznych przyrządów, nadajnik i tak dalej. Trzeba by go
uruchomić. Przy okazji spróbuję.
Ale tego Mahlke nie zdołałby dokonać. Zresztą wcale nie próbował. A jeżeli nawet cichaczem majstrował
coś na dole, widocznie nie udawało mu się. Chociaż był zręczny w majsterkowaniu i dobrze znał się na
modelarstwie, jego plany nigdy nie szły w kierunku techniki; zresztą, gdyby Mahlke uruchomił aparat i coś
zaczął nadawać, nakryłaby nas policja portowa albo marynarka.
Wydobywał więc tylko różne techniczne rupiecie z kabiny, rozdarowywał je Kupce, Eschowi i chłopakom z
tercji, nosił przez dobry tydzień słuchawki na uszach i wyrzucił je za burtę dopiero wtedy, gdy zaczął
planowo urządzać dla siebie kabinę telegrafisty.
W zniszczone koce wełniane zawinął książki - nie pamiętam już, jakie, zdaje mi się, że była tam „Cuszima”,
powieść o bitwie morskiej, jeden czy dwa tomy Dwingera, również coś religijnego - zapakował zawiniątko
w ceratę, zasmarował szwy smołą, dziegciem czy woskiem, załadował na poręczną tratwę, zbitą z wy-
rzuconego na brzeg drewna, i płynąc przetransportował to do wnętrza wraku, częściowo przy naszej pomocy.
Podobno udało mu się książki i koce przenieść do kabiny prawie suche. Następny transport składał się ze
świec woskowych, maszynki spirytusowej, paliwa, aluminiowego garnka, herbaty, płatków owsianych i
suszonych jarzyn. Często tkwił tam godzinę i nie odpowiadał, kiedy gwałtownym pukaniem chcieliśmy go
skłonić do powrotu. Oczywiście podziwialiśmy go. Ale Mahlke ledwie to zauważał, stawał się coraz bardziej
mrukliwy i nawet nie pozwalał nam już pomagać przy transporcie swoich manatków. Kiedy przed naszymi
oczyma zwinął w rulon barwną reprodukcję Madonny Sykstyńskiej, znaną mi z jego mansardy, wsunął ją do
kawałka mosiężnego pręta od firanek, otwarte końce zalepił plasteliną i przeprawił Madonnę w rurze
najpierw na krypę, a następnie do kabiny, wiedziałem już, dla kogo zadawał sobie tyle trudu, dla kogo
przygotowywał kabinę.

Reprodukcja widocznie niezbyt dobrze zniosła nurkowanie, albo też papierowi szkodziło przebywanie w
zimnym, być może wilgotnym pomieszczeniu z niedostatecznym dopływem świeżego powietrza, ponieważ
nie miało iluminatorów ani połączenia z wentylatorami, zresztą i tak zatopionymi; w każdym razie kilka dni
po przeprawieniu oleodruku do kabiny Mahlke miał znowu coś uwieszonego na szyi: nie był to śrubokręt,
lecz ryngraf z wizerunkiem tak zwanej czarnej Matki Boskiej Częstochowskiej, zawieszony za uszko na
czarnym sznurowadle poniżej dołka. Podnieśliśmy już znacząco brwi, myśleliśmy, że teraz zacznie znowu
swoje historie z Madonną, nagle, ledwie zdołaliśmy zasiąść na pokładzie i trochę się osuszyć, Mahlke
zniknął w dziobie, ale po niecałym kwadransie był już bez sznurowadła i ryngrafu pomiędzy nami i siedząc
za kabiną nawigacyjną robił wrażenie zadowolonego.
Gwizdał. Po raz pierwszy słyszałem, że Mahlke gwiżdże. Oczywiście nie gwizdał po raz pierwszy. Ale
dopiero wtedy zauważyłem, że gwiżdże, bo rzeczywiście po raz pierwszy złożył w ten sposób wargi; ale
tylko ja, jedyny - poza nim - katolik na krypie, wtórowałem mu: gwizdał bowiem jedną maryjną pieśń po
drugiej, zsunął się ku resztkom relingu i, wyraźnie w dobrym humorze, zwisającymi nogami zaczął wybijać
takt o chwiejne ścianki mostku, potem, przy akompaniamencie głuchego dudnienia, nie zatrzymując się ani
na chwilę, odgwizdał całą sekwencję na Zielone Świątki: „Veni, Sancte Spiritus”, wreszcie zaś - tylko na to
czekałem - sekwencję na piątek przed Niedzielą Palmową. Wszędzie dziesięć strof od „Stabat Mater
dolorosa” aż do „Paradisi gloria” i „Amen” wymamrotał jak z nut; ja, który wówczas jeszcze gorliwie, potem
już tylko sporadycznie służyłem do mszy księdzu Guzewski emu, mógłbym sklecić co najwyżej początki
strof.
Ale on bez trudu rzucał łacińskie słowa ku mewom, a inni: Schilling, Kupka, Esch, Hotten Sonntag i kto tam
jeszcze był, podnieśli się, słuchali, mówili: - Popatrzpopatrz! - i - Ażczłowiekazatyka! - i prosili Mahlkego,
żeby powtórzył „Stabat Mater”, chociaż nic im nie było bardziej obce niż łacina i teksty kościelne.
Wydaje mi się jednak, że nie zamierzałeś przemienić kabiny telegrafisty w kapliczkę Marii Panny.
Większość rzeczy, które powędrowały na dół, nie miała z nią nic wspólnego. Chociaż nigdy nie widziałem
twojej kryjówki - nie daliśmy po prostu rady do niej się dostać - wyobrażam ją sobie jako zmniejszone
wydanie twojej mansardy na Osterzeile. Tylko geranie i kaktusy, które twoja ciotka, często wbrew twojej
woli, stawiała na parapecie okna i na wielostopniowych półeczkach, nie miały odpowiednika w dawnej
kabinie radiotelegrafisty, poza tym przeprowadzka była doskonała pod każdym względem.

Po książkach i przyborach do gotowania musiały powędrować pod pokład modele okrętów: awiza
„Świerszcz” i torpedowca klasy „Wilk” w skali 1:1250. Zmusił też do nurkowania atrament, kilka obsadek,
linijkę, cyrkiel szkolny, swój zbiór motyli i wypchaną białą sowę. Myślę, że graty Mahlkego stawały się w
zamknięciu oblanym zastałą wodą coraz bardziej niepozorne. Zwłaszcza motylom w oszklonych pudełkach
po cygarach, które przebywały zawsze w suchym powietrzu mansardy, wilgoć musiała zaszkodzić.
Ale my podziwialiśmy właśnie bezsensowność i świadomie niszczycielskie cele wielodniowej
przeprowadzki; i gorliwość Joachima Mahlkego, który po kolei zwracał polskiemu minowcowi dwa lata
temu z trudem wymontowane części wyposażenia - poczciwego, starego Piłsudskiego, tabliczki ze
wskazówkami dla obsługi - pozwoliła nam, pomimo natrętnych i dziecinnych smarkaczy z tercji, spędzić
znowu przyjemne, a nawet pełne napięcia lato na okręcie, dla którego wojna trwała tylko cztery tygodnie.
Żeby przytoczyć tylko jeden przykład: Mahlke raczył nas muzyką. Ów gramofon, który latem czterdziestego
roku, po sześcio- czy siedmiokrotnej wyprawie na krypę, z wielkim nakładem żmudnej pracy wydobył przy
naszej pomocy z wnętrza pomieszczeń dziobowych czy z mesy oficerskiej, zreperował w swojej izdebce i
zaopatrzył w nowy filcem wyłożony talerz na płyty, powędrował teraz jako jedna z ostatnich rzeczy razem z
tuzinem płyt pod pokład i Mahlke nie mógł sobie w ciągu dwóch dni pracy odmówić przyjemności noszenia
korby gramofonowej na od dawna wypróbowanym sznurowadle u szyi.
Gramofon i płyty widocznie zniosły dobrze podróż przez dziób i grodź do pomieszczeń śródokręcia i na
górę, do kabiny telegrafisty, ponieważ tego samego popołudnia, kiedy Mahlke ukończył ostatni etap
transportu, zrobił nam niespodziankę muzyką, brzmiącą wprawdzie głucho i chwilami mocno chrapliwie, ale
bądź co bądź pochodzącą z wnętrza okrętu. Mogła ona co prawda obluzować nity i oszalowanie. Nas jednak
przyprawiała o gęsią skórkę, pomimo że słońce ukośnymi promieniami świeciło wciąż jeszcze na mostek.
Oczywiście zaczęliśmy zaraz krzyczeć:
- Przestań! Graj dalej! Nałóż jeszcze jedną!
Usłyszeliśmy słynną, ciągnącą się jak guma do żucia pieśń „Ave Maria”, która wygładziła pomarszczone
morze; bez Matki Boskiej nie mógł się obejść.
A potem arie, uwertury - czy mówiłem już, że Mahlke bardzo lubił poważną muzykę? W każdym razie z
wnętrza okrętu poczęstował nas na górze przejmującym kawałkiem z „Toski”, czymś bajkowym
Humperdincka i częścią symfonii z motywem dada-da-daaa, znanej nam dobrze z koncertów życzeń.
Schilling i Kupka domagali się czegoś skocznego, ale tego on nie miał. Najwspanialszy efekt osiągnął
jednak, kiedy puścił płytę z Sarą Leander. Jej podwodny głos rozłożył nas wprost na rdzy i pofałdowanym
mewim łajnie. Nie pamiętam już, co śpiewała. Wszystko było przecież posmarowane tą samą oliwą. Ale
śpiewała też coś z opery, coś znanego nam z filmu „Ojczyzna”. Śpiewała: „Achstraciłemją”, buczała
przeciągle: „Wiatropowiedziałmipieśń”, przepowiadała: „Wiemżestaniesięcud”. Umiała naśladować organy i
zaklinać żywioły, proponowała wszelkie możliwe odmiany melancholii; Winter przełykał ślinę, nawet nie
starał się ukryć łez, a inni też trzepotali mokrymi rzęsami.
Do tego mewy. Zawsze wariujące bez żadnego, ale to żadnego powodu, teraz, kiedy na dole szła płyta z
Sarą, do cna oszalały. Ich tnący, szklisty krzyk, który zdawał się płynąć z dusz zmarłych tenorów, unosił się
wysoko ponad grzmiącym, piwnicznoniskim, często naśladowanym, lecz nie dającym się naśladować głosem
aktorki filmowej, tak bardzo utalentowanej, lubianej i wyciskającej łzy w latach wojny na wszystkich
frontach i w kraju.

Mahlke częstował nas wielokrotnie takim koncertem, aż wszystkie płyty się zdarły i ze skrzynki
wydobywało się tylko udręczone bulgotanie i zgrzyty. Aż do dnia dzisiejszego muzyka nigdy nie dała mi
większej niż wówczas rozkoszy, chociaż nie opuszczam prawie żadnego koncertu w sali im. Roberta
Schumanna i kupuję sobie, ilekroć jestem przy gotówce, długogrające płyty od Monteverdiego po Bartoka.
Nienasyceni siedzieliśmy w milczeniu nad gramofonem, nazywaliśmy go brzuchomówcą. Słowa uznania nie
przychodziły nam już na myśl. Podziwialiśmy Mahlkego; ale nagle, w środku pęczniejącego hałasu, podziw
zmienił się w przeciwieństwo: uważaliśmy, że jest wstrętny, i nie mogliśmy na niego patrzeć. Potem,
podczas gdy głęboko zanurzony frachtowiec wchodził do portu, robiło nam się go trochę żal. Baliśmy się też
Mahlkego, wodził nas na pasku. A ja wstydziłem się pokazać na ulicy z Mahlkem. I byłem dumny, kiedy
siostra Hottena Sonntaga albo mała Pokriefke spotkały mnie w twoim towarzystwie przed kinem albo na
wojskowym placu ćwiczeń. Byłeś tematem naszych rozmów. Zakładaliśmy się:
- Co on teraz może robić? Załóżmy się, że znowu boli go gardło! Trzymam zakład: on się jeszcze kiedyś
powiesi albo wyrośnie na wielkiego człowieka, albo wymyśli coś fantastycznego!
A Schilling pytał Hottena Sonntaga:
- Powiedz zupełnie szczerze, gdyby twoja siostra chodziła z Mahlkem do kina i w ogóle, co byś zrobił, ale
powiedz szczerze.

VII

Wystąpienie kapitana marynarki, a zarazem odznaczonego wysokimi orderami dowódcy łodzi podwodnej, w
auli naszej szkoły położyło kres koncertom we wnętrzu dawnego polskiego minowca „Rybitwa”. Owszem,
gdyby się nie zjawił, płyty i gramofon hałasowałyby jeszcze co najmniej cztery dalsze dni; ale on się zjawił i
mimo że nie odwiedził naszej krypy, położył kres podwodnym koncertom, a rozmowom o Mahlkem nadał
nowy, choć nie zasadniczo nowy, kierunek.
Kapitan zdał maturę chyba w roku trzydziestym czwartym. Mówiono, że zanim zgłosił się na ochotnika do
marynarki, studiował trochę teologię i germanistykę. Miał płomienne spojrzenie, nie mogę go nazwać
inaczej. Gęste, kędzierzawe, zapewne twarde jak drut włosy, typ: głowa Rzymianina. Nie miał bujnego
zarostu, jaki hodują załogi łodzi podwodnych, ale za to krzaczaste, wystające jak daszek brwi. Nad nimi coś
pośredniego pomiędzy czołem myśliciela i marzyciela, nie pobrużdżone poziomymi fałdami, lecz przecięte
pionowo dwiema liniami, biegnącymi od nasady nosa stromo w górę, jakby w poszukiwaniu Boga. Odbicie
światła na najwyższym punkcie śmiałej wypukłości czoła. Nos delikatny i ostry. Usta, którymi do nas mówił,
miękko zarysowane, stworzone do przemawiania. Aula pełna, także porannego słońca. Przysiedliśmy w
niszach okiennych. Na czyje to życzenie zaproszono na prelekcję, wygłaszaną wymownymi ustami, dwie
najwyższe klasy z gimnazjum im. Gudrun? Dziewczęta siedziały w przednich rzędach; powinny już nosić
biustonosze, ale ich nie nosiły. Początkowo, kiedy pedel zapowiedział prelekcję, Mahlke nie chciał iść.
Zwietrzywszy dla siebie szansę, pociągnąłem go za sobą. Jeszcze zanim kapitan otworzył usta, Mahlke
zaczął drżeć koło mnie w niszy - a za nami i za szybami nieruchomo stały kasztany na podwórzu szkolnym.
Mahlke wsunął ręce pomiędzy ściśnięte kolana, ale drżenie nie ustawało. Grono profesorskie, wraz z dwiema
nauczycielkami z gimnazjum im. Gudrun, zapełniało półkole dębowych krzeseł o wysokich oparciach i
wybitych skórą siedzeniach, które pedel pieczołowicie poustawiał. Profesor Moeller klaskaniem w dłonie
uciszył salę przed przemówieniem dyrektora Klohsego. Za warkoczami i włosami związanymi w pytkę ä la
Mozart siedzieli uczniowie z kwarty ze scyzorykami, gotowi do akcji. Wiele dziewcząt przerzuciło warkocze
na przód. Chłopcom z kwarty pozostały tylko mozartowskie pytki. Tym razem był to wstęp. Klohse mówił o
wszystkich, którzy są na frontach, o wszystkich na lądzie, na morzu i w powietrzu, mówił długo i
monotonnie o sobie i studentach spod Langemarck, a na wyspie Ösel poległ Walter Flex, cytat: -
„Dojrzećinieskalaćsię”, cnota męska. - Zaraz potem Fichte czy Arndt, cytat: — „Odciebieitwychczynów”. -
Przypomnienie wzorowego wypracowania szkolnego, które kapitan napisał jako uczeń wyższej sekundy o
Arndcie czy Fichtem: - Jeden z nas, spośród nas, wyrosły z ducha naszego gimnazjum, i w tym sensie
powinniśmy... Czy trzeba opowiadać, jakimi okrężnymi drogami podczas przemówienia Klohsego
kursowały karteczki pomiędzy nami w niszach okiennych a uczennicami z wyższej sekundy? Oczywiście ci
z kwarty dopisywali po drodze swoje głupie uwagi. Ja posłałem karteczkę z „niewiadomoczym” albo do
Very Plötz, albo do Hildy Matuli, nie dostałem jednak ani od tej, ani od tamtej odpowiedzi. Mahlke trzymał
wciąż jeszcze ręce między ściśniętymi kolanami. Drżenie trochę ustawało. Kapitan siedział na podium,
wtłoczony między starego profesora Bruniesa, który jak zwykle bez żenady ssał cukierki, a dr. Stachnitza,
naszego nauczyciela łaciny. Podczas gdy przemówienie wstępne dobiegało końca, gdy nasze karteczki
wędrowały, a scyzoryki były w ruchu, podczas gdy spojrzenie führera ze zdjęcia spotykało się ze
spojrzeniem olejno namalowanych oczu barona von Conradi, gdy poranne słońce wysuwało się z auli,
kapitan zwilżał wciąż swoje łagodnie wygięte, wymowne usta, patrzył ponuro na publiczność i z wysiłkiem
omijał wzrokiem gimnazjalistki. Marynarska czapka przepisowo ułożona na równo zsuniętych kolanach.
Rękawiczki pod czapką. Mundur wyjściowy. Cacko u szyi wyraźnie widoczne na tle nieprawdopodobnie
białej koszuli. Nagły zwrot głowy, któremu order był tylko częściowo posłuszny, w kierunku bocznych
okien auli: Mahlke drgnął, jakby go rozpoznano, ale tak nie było. Przez okno, w którego niszy
przysiedliśmy, dowódca łodzi podwodnej wpatrywał się w zakurzone, nieruchome kasztany; o czym mógł
myśleć, o czym myślał Mahlke, o czym myślał przemawiający Klohse lub profesor Brunies, kiedy ssał
cukierki, o czym myślała Vera Plötz, otrzymawszy moją karteczkę, lub Hilda Matuli, o czym mógł myśleć
on, on, on, Mahlke, albo ten mężczyzna z miękko zarysowanymi, wymownymi ustami? Rozważałem to
wówczas albo rozważam dzisiaj; byłoby bowiem ciekawe wiedzieć, o czym myśli dowódca podwodnego
okrętu, kiedy musi przysłuchiwać się, a jego oczy, nawykłe do siatki celownika i chyboczącego się

horyzontu, błąkają się bez celu, wywołując w gimnazjaliście Mahlkem wrażenie, że spoczęły właśnie na
nim; ale on wpatrywał się ponad głowami uczniów przez podwójne szyby okna na zszarzałą zieleń obojęt-
nych drzew szkolnego podwórza i jasnoczerwonym językiem raz jeszcze zwilżył wspomniane wymowne
usta, ponieważ Klohse słał właśnie na miętowym oddechu ostatnie zdanie w głąb auli:
- A teraz my, w kraju, uważnie posłuchamy, co wy, synowie naszego narodu, opowiecie nam o froncie, o
frontach.
Ale usta, które zdawały się jakby specjalnie stworzone do wypowiadania słów, sprawiły zawód. Całkiem
bezbarwnie kapitan dał przegląd, jaki można było znaleźć w każdym kalendarzu marynarskim: zadanie
okrętów podwodnych. Niemieckie łodzie podwodne podczas pierwszej wojny światowej: Weddigen, U9,
łodzie podwodne rozstrzygają wynik kampanii dardanelskiej, łącznie zatopiono trzynaście milionów BRT,
potem nasze pierwsze dwustopięćdziesięciotonowe okręty, pod wodą silniki elektryczne, nad wodą Diesla,
nazwisko Prien, potem Prien i jego U 47, i że komandor podporucznik Prien posłał na dno „Royal Oak” -
wiedzieliśmy o tym wszystkim, wiedzieliśmy - oraz „Repulse”, a Schuhart zatopił „Courageous”, i tak dalej,
i tak dalej. On jednak częstował nas ograną śpiewką:
- Załoga stanowi zaprzysiężoną wspólnotę, bo z dala od ojczyzny, ogromne napięcie nerwów, musicie to
sobie wyobrazić, na środku Atlantyku albo na Oceanie Lodowatym nasza łódź, pudełko od sardynek, ciasne,
wilgotne, gorące, ludzie muszą spać na zapasowych torpedach, całymi dniami nic się nie nawinie, pusty
horyzont, potem wreszcie konwój, silnie ubezpieczony, wszystko musi iść jak w zegarku, ani słowa za wiele;
a kiedy dwiema torpedami w sam środek kadłuba załatwiliśmy nasz pierwszy tankowiec, „Arndale”,
siedemnaście tysięcy dwieście ton, dopiero w trzydziestym siódmym zbudowany, wtedy pomyślałem, czy mi
pan uwierzy, czy nie, o panu, drogi doktorze Stachnitz, i zacząłem mówić głośno, nie wyłączywszy telefonu:
qui quae quod cuius cuius cuius... aż mi nasz L-1 odpowiedział przez telefon: bardzo dobrze, panie kapitanie,
ma pan dziś wakacje! Ale wyprawa na wroga, niestety, nie składa się tylko z ataków, wyrzutnia jeden,
wyrzutnia dwa: ognia! - całymi dniami jednostajne morze, stukot i kołysanie okrętu, w górze niebo, niebo, aż
w głowie się kręci, mówię wam, i zachody słońca...
Chociaż kapitan z wysoko pod szyją przypiętym orderem zatopił dwieście pięćdziesiąt tysięcy BRT, lekki
krążownik klasy „Despatsch”, wielkiego niszczyciela klasy „Tribal”, wykład swój wypełnił nie tyle
szczegółową relacją o sukcesach, ile gadatliwymi opisami przyrody, puszczał się też na śmiałe porównania:
- ...olśniewająco białe, burzy się morze za rufą, drogocennym, koronkowym trenem faluje śladem łodzi,
która niby uroczyście przystrojona panna młoda, owiana woalami piany, podąża ku śmiercionośnym
zaślubinom...
Rozległ się chichot, nie tylko wśród dziewcząt; ale następne porównanie wymazało obraz panny młodej:
- Taka łódź podwodna jest jak garbaty wieloryb, woda, którą pruje dziobem, wygląda niby mocno
podkręcone wąsy huzara.
Kapitan wypowiadał przy tym suche terminy techniczne jak bajkowe zaklęcia. Prawdopodobnie zwracał się
raczej do swego dawnego nauczyciela języka niemieckiego, papy Bruniesa, który uchodził za wielbiciela
Eichendorffa, niż do nas; Klohse wspomniał przecież kilkakrotnie o jego szumnych wypracowaniach.
Szeptał więc coś o „pompie odwadniającej” i „wachtowych przy sterze”. Kiedy mówił o „kompasie-matce” i
„repetytorach”, myślał zapewne, że to dla nas zupełnie nowe rzeczy. A tymczasem my mieliśmy od lat całe
słownictwo morskie w małym palcu. On jednak robił z siebie bajkarza, wymawiał słowa „psia wachta” albo
powszechnie zrozumiałe określenie „zderzenie przeciwnych fal” w taki mniej więcej sposób, w jaki
poczciwy stary Andersen albo bracia Crimm szeptaliby tajemniczo o impulsach azdykowych.
Prelekcja stawała się żenująca, kiedy brał się do odmalowywania zachodów słońca:
- Zanim atlantycka noc otuli nas zaczarowaną kruczoczarną opończą, barwy układają się w gamę, jakiej
nigdy nie oglądamy w kraju, pojawiają się pomarańczowe smugi mięsistego, nienaturalnego koloru, potem
stają się zwiewne i ulotne, po brzegach wyzłocone, jak na obrazach starych mistrzów, a pomiędzy nimi
delikatnie upierzone chmurki; jakież dziwne oświetlenie ponad morzem spływającym krwią!
Ze swoim sztywnym wisiorkiem u szyi grzmiał i szeleścił na organach barw, od wodnistego błękitu
przechodził poprzez zimno-szklistą, cytrynową żółtość do brązowej purpury. Na niebie kazał zakwitać
makom. Pomiędzy nimi rozsnuwał chmurki, początkowo srebrzyste, potem nabierające barwy:
- Tak mogłyby wykrwawiać się ptaki i anioły! - powiedział dosłownie swymi wymownymi ustami i od tego
ryzykownego opisu zjawiska przyrody, od sielankowych chmurek przeszedł nagle do wodnopłatowca typu
„Sunderland”, biorącego kurs na łódź, a potem, kiedy samolot nic nie wskórał, rozpoczął, już bez porównań,
drugą część prelekcji, lakonicznie, sucho, jakby mimochodem:
- Tkwię przy okularze. Atak. Przypuszczalnie statek-chłodnia: nabiera wody rufą. Łódź w dół na sto
dziesięć. Zbliża się niszczyciel, idzie kursem sto siedemdziesiąt, bakburta dziesięć, nowy kurs sto
dwadzieścia, zwrot na sto dwadzieścia stopni, hałas śrub wybrzmiewa, znowu się rozlega, idziemy na sto

osiemdziesiąt stopni, miotacze bomb głębinowych: sześć, siedem, osiem, jedenaście bomb; nie ma światła,
wreszcie światło awaryjne i po kolei meldunki o gotowości poszczególnych stanowisk. Niszczyciel
zastopował. Ostatni namiar sto sześćdziesiąt, bakburta dziesięć. Nowy kurs czterdzieści pięć stopni...
Niestety, po tym naprawdę pasjonującym wtręcie nastąpiły zaraz dalsze opisy przyrody, jak „atlantycka
zima” albo „mocne fosforescencje na Morzu Śródziemnym”, nie brakło też nastrojowego obrazka: „Boże
Narodzenie na łodzi podwodnej” z nieodzowną miotłą zamienioną w choinkę. Na zakończenie wygłosił
hymn na cześć w mistyczną sferę przeniesionego powrotu po pełnym sukcesów rejsie, z Odyseuszem i
wszystkimi szykanami: „Pierwsze mewy zwiastują macierzysty port”.
Nie pamiętam, czy dyrektor Klohse zamknął imprezę dobrze nam znanymi słowami: „A teraz do zajęć!”, czy
też odśpiewano: „Kochamywichryiburze”. Przypominam sobie raczej ściszone, ale pełne szacunku oklaski i
zrazu pojedyncze głosy odsuwania krzeseł, które zaczęły się w rzędach dziewcząt i warkoczy. Kiedy
obejrzałem się za Mahlkem, już go nie było i dojrzałem tylko jego przedziałek na środku głowy,
wynurzający się raz po raz w prawym wyjściu; nie mogłem jednak zaraz opuścić niszy i stanąć na
wyfroterowanej podłodze, ponieważ podczas prelekcji zdrętwiała mi noga.
Dopiero w szatni przy sali gimnastycznej natknąłem się znowu na Mahlkego, ale jakoś nie znalazłem
odpowiedniego słowa do rozpoczęcia rozmowy. Już przy przebieraniu się rozeszły się, a później
potwierdziły pogłoski, że spotkał nas nie byle jaki zaszczyt: kapitan marynarki prosił swego dawnego
nauczyciela gimnastyki, profesora Mallenbrandta, żeby mu pozwolił, mimo że prawie nie ma treningu, wziąć
udział w lekcji w starej, poczciwej sali gimnastycznej. Podczas dwóch godzin wychowania fizycznego,
kończących, jak zawsze w sobotę, naukę, pokazał najpierw nam, a potem uczniom najwyższej klasy, którzy
od drugiej lekcji dzielili z nami salę, co potrafi.
Był przysadzisty, czarno owłosiony, dobrze zbudowany. Pożyczył sobie od Mallenbrandta tradycyjnie
czerwone spodenki i białą koszulkę z czerwonym poprzecznym pasem na piersi i wyszytą na nim czarną
literą C. W czasie przebierania otaczała go gromada chłopaków, Padało wiele pytań:
— ...czy mogę obejrzeć z bliska? Jak długo to trwa, zanim... A jeżeli już się...? Ale przyjaciel mego brata,
który jest na ścigaczu, mówi...
Odpowiadał cierpliwie. Czasami śmiał się bez powodu, ale zaraźliwie. Cała szatnia rżała; i tylko dlatego
zwróciłem uwagę na Mahlkego: nie śmiał się z innymi, był zajęty składaniem i wieszaniem swojej
garderoby.
Gwizdek Mallenbrandta wezwał nas na salę, pod drążki. Lekcję prowadził kapitan, dyskretnie wspierany
przez nauczyciela, ale nie musieliśmy się za bardzo wysilać, bo oficer przykładał wagę do tego, żeby nam
coś pokazać, przede wszystkim wielki młynek na drążku, z zeskokiem w rozkrok. Poza Hottenem
Sonntagiem tylko Mahlke potrafił to zrobić, ale nie warto było patrzeć, ponieważ przewroty i lądowanie w
rozkroku wykonywał ze zgiętymi kolanami, w brzydkiej postawie. Kiedy kapitan rozpoczął z nami rozluź-
niającą i dobrze prowadzoną gimnastykę na podłodze, jabłko Adama na szyi Mahlkego wciąż jeszcze
tańczyło jak szalone. Przy
skoku przez siedmiu chłopców, który trzeba było zakończyć koziołkiem w przód, wylądował krzywo na
macie, zdaje się, że skręcił sobie nogę, siadł ze swą niespokojną chrząstką na uboczu, na drabince, i
zadekował się, kiedy ci z primy weszli na salę z początkiem drugiej lekcji. Dopiero przy koszykówce
przeciwko primie przyłączył się znowu do nas, rzucił też trzy czy cztery kosze; pomimo to przegraliśmy.
Nasza neogotycka sala gimnastyczna robiła uroczyste wrażenie w tej samej mierze, w jakiej kaplica Marii
Panny w Neuschottland zachowała trzeźwy, gimnastyczny charakter byłej, nowocześnie zaplanowanej i
szerokimi oknami rozjaśnionej hali sportowej, choćby ksiądz Guzewski porozmieszczał w niej nie wiadomo
ile pokolorowanego gipsu i wotywnych dewocjonaliów. O ile tam ponad wszystkimi tajemnicami panowała
jasność, my gimnastykowaliśmy się w tajemniczym półmroku: sala miała ostrołukowe okna, a ceglane
ornamenty dzieliły je na wypełnione maswerkiem rozety. Podczas gdy w kaplicy Panny Marii Ofiarowanie,
Przeistoczenie i Komunia w jasnym oświetleniu były tylko skomplikowanym i odartym z uroku technicznym
procesem - zamiast sakramentu ołtarza można by tu rozdzielać okucia drzwi, narzędzia albo, jak kiedyś,
przybory do ćwiczeń fizycznych, na przykład kije do palanta czy pałeczki do sztafety - w mistycznym
oświetleniu naszej sali proste losowanie obu drużyn koszykówki, które sprężyście przeprowadzoną,
dziesięciominutową rozgrywką zakończyły lekcję gimnastyki, robiło uroczyste i przejmujące wrażenie, jak
święcenia kapłańskie lub bierzmowanie; a rozchodzenie się drużyn po wylosowaniu boiska w mroczną głąb
sali odbywało się z pokorą nabożnej ceremonii. Zwłaszcza kiedy na dworze świeciło poranne słońce i wiązki
promieni przedostawały się przez gałęzie kasztanów na podwórzu rekreacyjnym i przez ostrołukowe okna, a
my właśnie ćwiczyliśmy na pierścieniach czy też na trapezie, powstawały dzięki ukośnie padającemu,
bocznemu światłu nastrojowe efekty. Wytężywszy pamięć, dziś jeszcze widzę przysadzistego kapitana w
czerwonych jak pelerynki ministrantów spodenkach gimnastycznych naszego gimnazjum, widzę, jak lekko i

płynnie ćwiczy na rozhuśtanym trapezie, widzę jego stopy - ćwiczył boso - bezbłędnie wyciągnięte i
zanurzające się w snop ukośnych, złociście połyskujących promieni słonecznych, widzę jego ręce - bo nagle
zawisł na kolanach - chwytające jedno z tych świetlistych pasm, wibrujących złotym pyłem; tak cudownie
staroświecka była nasza sala gimnastyczna, nawet w szatni światło padało przez ostrołukowe okna. Dlatego
nazywaliśmy szatnię zakrystią.
Mallenbrandt zagwizdał i zarówno chłopcy z primy jak też z niższej sekundy musieli stanąć w dwuszeregu,
zaśpiewać dla kapitana: „Porannejrosieidziemywgóryhej” i potem puszczono nas do szatni. Natychmiast
wszyscy obskoczyliśmy znów kapitana. Tylko ci z primy zachowywali się trochę mniej natarczywie.
Podczas gdy kapitan po starannym umyciu rąk i pach nad jedyną umywalką - kabin z prysznicami nie
mieliśmy - szybkimi ruchami wciągał na siebie bieliznę, zdjąwszy pożyczony kostium tak, że nic nie
zobaczyliśmy, musiał wciąż odpowiadać na pytania uczniów, i robił to ze śmiechem, dobrodusznie, nie
zanadto z góry; potem między dwoma pytaniami nagle zamilkł; niepewnie obmacujące palce, początkowo
ukradkowe, po chwili nie ukrywane już poszukiwania, również pod ławką - chwileczkę, chłopcy, zaraz będę
znów na pokładzie! - i w granatowych marynarskich spodniach, w białej koszuli, bez butów, ale w
skarpetach, kapitan przeciskał się pomiędzy uczniami i rzędami ławek, przez smród ogrodu zoologicznego:
małego pawilonu dla drapieżców. Kołnierz miał rozpięty i podniesiony, przygotowany do zawiązania
krawata i wstążki z owym orderem, którego nazwa nie przechodzi mi przez usta. Na drzwiach
nauczycielskiego pokoju Mallenbrandta wisiał tygodniowy plan zajęć w sali gimnastycznej. Kapitan zapukał
i od razu wszedł.
Któż nie pomyślał, tak jak ja, o Mahlkem? Nie jestem pewien, czy od razu, choć powinienem był od razu, ale
tak czy owak nie zawołałem głośno: „Gdzie podział się Mahlke?” Schilling też nie krzyknął ani Hotten
Sonntag, Winter, Kupka czy Esch, żaden z nich; raczej zgodziliśmy się wszyscy, że to chucherkowaty
Buschmann, łobuziak, który nawet po tuzinie policzków nie potrafił zaprzestać wiecznego, wrodzonego mu
szczerzenia zębów.
Kiedy Mallenbrandt w miękkim płaszczu kąpielowym stanął pomiędzy nami z na wpół ubranym kapitanem i
ryknął swoje: - Ktotozrobił? Przyznaćsię! - podsunięto mu Buschmanna. Ja także zawołałem, że to
Buschmann, i nawet po cichu byłem gotów tak myśleć, bez przekonywania samego siebie: rzeczywiście, to
mógł zrobić jedynie Buschmann, któż inny, jeśli nie Buschmann.
Tylko gdzieś głęboko w mózgownicy zaczęło mnie coś łaskotać, podczas gdy Buschmanna przesłuchiwano
ze wszystkich stron i indagowali go kapitan, przewodniczący samorządu primy i inni. To łaskotanie jeszcze
się wzmogło, kiedy Buschmann po raz pierwszy oberwał po gębie, ponieważ uśmiech nie schodził mu z
twarzy nawet w czasie śledztwa. Czekając wzrokiem i słuchem na jednoznaczne przyznanie się Buschmanna
do winy, czułem w mózgownicy rosnącą pewność: no, no, czy to przypadkiem nie był ktoś zupełnie inny!
I wtedy przestałem czyhać na wyjaśniające słówko uśmiechniętego Buschmanna, zwłaszcza że ilość
wymierzonych mu policzków wskazywała na niepewność Mallenbrandta. Nie mówił też już o skradzionym
przedmiocie, lecz w przerwie między jednym a drugim uderzeniem ryczał:
- Przestań się śmiać! Nie śmiej się! Już ja cię oduczę tych uśmieszków!
Nawiasem mówiąc to się Mallenbrandtowi bynajmniej nie udało. Nie wiem, czy Buschmann jeszcze żyje;
ale jeżeli gdzieś istnieje dentysta, weterynarz czy też lekarz nazwiskiem Buschmann - Heini Buschmann
chciał studiować medycynę - to z całą pewnością istnieje uśmiechnięty doktor Buschmann, bo takiego
grymasu nie można się łatwo pozbyć, jest odporny, przetrzymuje wojny i reformy walutowe i już wówczas,
kiedy kapitan z rozpiętym kołnierzykiem czekał na rezultat śledztwa, okazał się silniejszy od uderzeń
profesora Mallenbrandta.
Ukradkiem - chociaż oczy wszystkich były skierowane na Buschmanna — odwróciłem się do Mahlkego; nie
musiałem go szukać, bo przez skórę czułem, gdzie jest ze swoimi pieśniami maryjnymi w głowie. Zupełnie
ubrany, stał rzeczywiście niedaleko, ale na uboczu, i zapinał sobie ostatni guzik koszuli, którą, sądząc po
kroju i wzorze w paski, miał zapewne po ojcu. Zapinając koszulę musiał się trudzić, żeby swój znak
rozpoznawczy wtłoczyć za guzik.
Pomijając mocowanie się z guzikiem i towarzyszącą temu grę muskułów szczęki, Mahlke robił wrażenie
spokojnego. Kiedy zrozumiał, że guzika nie da się zapiąć nad jabłkiem Adama, wyciągnął z kieszeni
wiszącej na haku marynarki pomięty krawat. Nikt w naszej klasie nie nosił krawata. Tylko w wyższej
sekundzie i w primie kilku elegancików wiązało sobie śmieszne muszki. Dwie godziny przedtem, gdy
kapitan wygłaszał swój pełen zachwytów nad przyrodą wykład, Mahlke miał jeszcze rozpięty kołnierzyk
koszuli; ale w jego kieszeni gniótł się już krawat i czekał na wielką okazję.
Krawatowa premiera Mahlkego! Przed jedynym i do tego jeszcze całym w plamy lusterkiem w szatni
Mahlke, nie podchodząc bliżej do swego odbicia, przypatrując mu się na dystans i raczej pro forma, zawiązał
barwnie nakrapiany, jak mi się dziś wydaje, niegustowny łaszek wokół postawionego kołnierzyka, wywrócił

kołnierz, poskubał o wiele za duży węzeł i powiedział niegłośno, ale z naciskiem, tak że jego słowa wyraźnie
rozległy się na tle wciąż jeszcze prowadzonego przesłuchania i odgłosu policzków, którymi Mallenbrandt
obrabiał uśmiechniętego Buschmanna:
— Mógłbym się co prawda założyć, że to nie był Buschmann. Ale czy ktoś już przeszukał jego manatki?
Mahlke natychmiast znalazł słuchaczy. A przecież mówił tylko do lustra; jego krawat, nowy trick, zwrócił
uwagę dopiero później, i to nie w sposób szczególny. Mallenbrandt przeszukał własnoręcznie rzeczy
Buschmanna i zaraz miał powód, żeby trzepnąć go raz jeszcze po gębie, ponieważ w obu kieszeniach
marynarki było kilka napoczętych paczek z prezerwatywami, którymi Buschmann uprawiał handelek w
wyższych klasach; jego ojciec był drogerzystą. Poza tym, Mallenbrandt nic nie znalazł i kapitan, po prostu
zrezygnowawszy z dalszych indagacji, zawiązał swój oficerski krawat, odwrócił kołnierzyk, dotknął pustego
miejsca po wysokim odznaczeniu i zaproponował, żeby nie brać rzeczy zbyt poważnie.
— To się da odkupić. Nic takiego, panie profesorze. Głupi kawał szczenięcy i tyle!
Ale Mallenbrandt kazał zamknąć salę gimnastyczną i szatnię i przy pomocy dwóch z primy przeszukiwał
nasze kieszenie i każdy kącik pomieszczenia, który mógłby służyć jako schowek. Początkowo kapitan
pomagał rozbawiony, potem zniecierpliwił się i zrobił coś, czego jeszcze nikt nie odważył się zrobić w
szatni: zaczął palić jednego papierosa po drugim, gasił niedopałki na wyłożonej linoleum podłodze i wpadł
wyraźnie w zły humor, kiedy Mallenbrandt bez słowa podsunął mu spluwaczkę, która od lat kurzyła się nie
używana koło umywalki i teraz została również przeszukana jako ewentualna kryjówka skradzionego
przedmiotu.
Kapitan zaczerwienił się jak sztubak, nagłym ruchem wyjął ze swoich miękko zarysowanych ust ledwie
napoczęty papieros,
przestał palić, skrzyżował ramiona, a potem zaczął nerwowo sprawdzać czas na zegarku, wysuwając
krótkimi, bokserskimi ruchami zegarek z rękawa, żeby zaznaczyć, że się śpieszy.
Pożegnał się w rękawiczkach, blisko drzwi i dał do zrozumienia, że sposób przeprowadzania śledztwa nie
podoba mu się i że przekaże tę przykrą sprawę dyrektorowi szkoły, bo nie chce, żeby mu źle wychowani
gówniarze psuli urlop.
Mallenbrandt rzucił klucz jednemu z primy, a ten był na tyle niezręczny, że podczas otwierania drzwi szatni
powstała kłopotliwa chwila oczekiwania.

VIII

Dalsze dochodzenia spaskudziły nam sobotnie popołudnie, nie doprowadziły do żadnego rezultatu i wryły
się w moją pamięć tylko kilkoma niewartymi wzmianki szczegółami, ponieważ wciąż musiałem patrzeć na
Mahlkego i jego wspomniany już krawat, którego węzeł daremnie starał się od czasu do czasu podsunąć
wyżej; ale żeby zadowolić Mahlkego, trzeba by użyć gwoździa - nie można ci było nic pomóc.
A kapitan? Jeżeli to pytanie jest w ogóle uzasadnione, to da się odpowiedzieć na nie kilkoma suchymi
słowami: nie było go podczas popołudniowego przesłuchania, a nie potwierdzona, być może zgodna z
prawdą wersja głosiła, że w towarzystwie narzeczonej obleciał trzy czy cztery istniejące w mieście sklepy z
orderami. Któryś z naszej klasy widział go podobno następnej niedzieli w kawiarni „Cztery Pory Roku”:
siedział otoczony, nie tylko z narzeczoną i jej rodzicami, pod kołnierzykiem także niczego mu nie
brakowało, a goście w lokalu zapewne z onieśmieleniem rozpoznali, kto przebywa wśród nich i stara się
wykwintnie rozdrabniać widelczykiem twarde ciastko trzeciego roku wojny.
Ja nie spędziłem niedzieli w kawiarni. Obiecałem księdzu Guzewskiemu, że będę mu służył do wczesnej
mszy. Mahlke, w barwnym krawacie, przyszedł zaraz po siódmej i razem z pięcioma starymi kobiecinami
nie mógł wypełnić pustki dawnej sali gimnastycznej. Jak zwykle przyjął komunię klęcząc na końcu po lewej
stronie. Poprzedniego wieczora, po zakończeniu dochodzeń w szkole, musiał widocznie pójść do kaplicy i
wyspowiadać się; albo też, z tych czy innych względów, szeptałeś tym razem do ucha księdzu Wiehnkemu w
kościele Serca Jezusowego.
Ksiądz Guzewski zatrzymał mnie, spytał o mego brata, który walczył w Rosji, a może już nie walczył, bo od
wielu tygodni nie było od niego żadnej wiadomości. Niewykluczone, że podarował mi dwie rolki dropsów
malinowych, ponieważ znowu wykrochmaliłem mu i uprasowałem wszystkie komże i albę, w każdym razie,
kiedy opuszczałem zakrystię, Mahlkego już nie było. Wyprzedził mnie przypuszczalnie o jeden tramwaj.

Wsiadłem przy placu Maxa Halbego do przyczepnego wagonu dziewiątki. Schilling wskoczył na
Magdeburger Strasse, kiedy tramwaj już nabrał rozpędu. Mówiliśmy o zupełnie innych sprawach. Może
poczęstowałem go dropsami, które zafundował mi ksiądz Guzewski. Pomiędzy Gut-Saspe i Friedhof-Saspe
wyprzedziliśmy Hottena Sonntaga. Jechał na damskim rowerze i wiózł małą Pokriefke, siedzącą okrakiem na
bagażniku. To chude stworzenie wciąż jeszcze miało żabie uda, ale już nie wszędzie było płaskie. Pęd
powietrza uwidaczniał długość jej włosów.
Ponieważ na mijance Saspe musieliśmy czekać na tramwaj z przeciwnej strony, z kolei Hotten Sonntag z
Tullą wyprzedzili nas. Na przystanku w Brösen czekali oboje. Rower był oparty o kosz do papierów,
ustawiony przez zarząd kąpieliska. Bawili się w braciszka i siostrzyczkę, trzymali się za ręce: mały palec
zahaczony o mały palec. Tulla miała sukienkę niebieską, niebieską jak farbka do bielizny, i wszędzie za
krótką, za ciasną, za niebieską. Zawiniątko z płaszczami kąpielowymi i tak dalej trzymał Hotten Sonntag.
Umieliśmy porozumiewać się bez słów, tylko spojrzeniami, i wprost z wymownego milczenia rzucić zdanie:
- Jasne, tylko Mahlke, któż by inny? Ale facet, co?
Tulla chciała dowiedzieć się czegoś bliższego, nalegała, trącała nas spiczastymi palcami. Ale żaden z nas nie
nazwał rzeczy po imieniu. Pozostaliśmy przy lapidarnym: - Któżbyjeśliniemahlke, nojasne. - Tylko
Schilling... nie, to ja wprowadziłem nowe określenie, rzuciwszy w pustą przestrzeń pomiędzy głową
Sonntaga a główką Tulli:
- Wielki Mahlke. To zrobił, to mógł zrobić jedynie Wielki Mahlke.
I ten przydomek mu pozostał. Wszystkie poprzednie próby zastąpienia nazwiska Mahlke jakimś
przezwiskiem po krótkim czasie kończyły się fiaskiem: Przypominam sobie jeszcze „podskubanego
kurczaka”, nazywaliśmy go też, kiedy trzymał się na uboczu „przełykaczem” albo „tym przełykaczem”. Ale
dopiero mój spontaniczny okrzyk: „To zrobił Wielki Mahlke!” wytrzymał próbę czasu. I dlatego w tej
opowieści będzie niekiedy mowa o Wielkim Mahlkem dla określenia Joachima Mahlkego.
Przy kasie pozbyliśmy się Tulli. Poszła do kąpieliska dla kobiet, wystającymi łopatkami napinając materiał
sukienki. Z podobnej do werandy przybudówki kąpieliska dla mężczyzn widać było blade morze, na które
padał lekki cień rzadkich sunących obłoków. Woda: dziewiętnaście stopni. We trójkę i bez długiego wypat-
rywania dojrzeliśmy za drugą mielizną kogoś, kto gwałtownymi ruchami, wśród bryzgów piany, płynął na
wznak w kierunku nadbudówek minowca. Uzgodniliśmy: tylko jeden puści się za nim. Schilling i ja
zaproponowaliśmy to Hottenowi Sonntagowi; ale on wolał leżeć z Tullą Pokriefke za ścianą ogólnego
kąpieliska i sypać piasek na żabie uda. Schilling wymówił się tym, że za dużo zjadł na śniadanie.
- Jajka i tak dalej. Moja babcia w Krampitz ma kury i czasem przywozi na niedzielę cały mendel.
Mnie nic nie przyszło na myśl. Śniadanie zjadłem jeszcze przed mszą. Rzadko trzymałem się nakazu, żeby
być na czczo. Poza tym ani Schilling, ani Hotten Sonntag nie powiedzieli: „Wielki Mahlke”. Ja to
powiedziałem, popłynąłem więc za nim, zbytnio się nie śpiesząc.
Na pomoście pomiędzy kąpieliskiem dla kobiet a kąpieliskiem dla mężczyzn omal nie doszło do kłótni, bo
Tulla Pokriefke chciała koniecznie płynąć ze mną. Siedziała, nieskładna kupka gnatów, na poręczy. Od lat
wciąż ten sam, mysioszary, wszędzie pocerowany, dziecinny kostium kąpielowy opinał jej ciało: odrobina
spłaszczonego biustu, odciśnięte uda, między nogami sfilcowany wełniany trykot, który dokładnie odtwarzał
kształt jej sromu. Wymyślała marszcząc nosek i rozcapierzając palce u nóg. Kiedy Tulla za - obietnicę
jakiegoś podarunku - Hotten Sonntag szepnął jej coś do ucha - zrezygnowała już z towarzyszenia mi,
przelazło przez - poręcz czterech czy pięciu chłopaków z tercji, dobrych pływaków, których często
widywałem na krypie; widocznie coś zwąchali, bo też chcieli płynąć do wraku, choć podawali inny cel
wyprawy; mówili:
- My chcemy zupełnie gdzie indziej. Na molo albo jeszcze zobaczymy.
Hotten Sonntag przyszedł mi z pomocą:
- Kto popłynie za nim, temu jaja poprzetrącam...
Płaskim skokiem na głowę oderwałem się od pomostu i wypłynąłem w wolnym tempie, często zmieniając
styl. Kiedy tak płynąłem i kiedy teraz o tym piszę, starałem się i staram się myśleć o Tulli Pokriefke, bo nie
chciałem i nie chcę myśleć wciąż tylko o Mahlkem. Dlatego właśnie płynąłem na wznak i dlatego piszę
płynąłem na wznak. Jedynie w ten sposób mogłem i mogę widzieć Tullę Pokriefke, kościstą, w mysioszarym
kostiumie kąpielowym, na poręczy: widzę, jak staje się coraz mniejsza, coraz bardziej zwariowana, coraz
bardziej bolesna; bo nam wszystkim Tulla utkwiła w myślach jak zadra - ale kiedy minąłem drugą mieliznę,
zniknęła jak wymazana, nie była już punktem, zadrą, dziurą, już nie odpływałem od Tulli, lecz płynąłem ku
Mahlkemu, piszę w twoim kierunku: płynąłem żabką i nie śpieszyłem się.
A pomiędzy dwoma ruchami notuję - przecież woda mnie unosi: to była ostatnia niedziela przed letnimi
wakacjami. Co się wówczas działo? Zajęto Krym, a w północnej Afryce Rommel posuwał się znowu
naprzód. Od Wielkanocy byliśmy w niższej sekundzie. Esch i Hotten Sonntag zgłosili się na ochotnika, obaj

do lotnictwa, ale potem, tak samo jak ja, który wahałem się i wahałem, chciałem pójść do marynarki, to
znów nie chciałem, dostali się do grenadierów pancernych, rodzaju lepszej piechoty. Mahlke nie zgłosił się,
jak zawsze był wyjątkiem, i powiedział:
- Chyba macie kręćka!
A przecież, jako starszy od nas o rok, miał najlepsze szansę, żeby wydostać się przed nami; ale kiedy się
pisze, nie należy wybiegać naprzód.
Ostatnie dwadzieścia metrów przepłynąłem jeszcze wolniej, wciąż żabką, żeby się nie zmęczyć. Wielki
Mahlke siedział jak zawsze w cieniu kabiny nawigacyjnej. Tylko jego kolana sterczały w słońcu. Musiał już
raz być na dole. Gulgoczące tony jakiejś uwertury dolatywały z lekkim wiatrem, płynęły ku mnie wraz i z
szumem drobnych fal. Lubował się w takich efektach: nurkował do swojej kryjówki, nakręcał gramofon,
nakładał płytę, z ociekającym wodą przedziałkiem wydostawał się z powrotem na górę, przysiadał w cieniu i
słuchał swojej muzyki, podczas gdy mewy udowadniały krzykiem wiarę w wędrówkę dusz.
Nie, zanim będzie za późno, chcę się jeszcze odwrócić na wznak i poobserwować wielkie chmury, kształtem
przypominające worki kartofli, które w zawsze równym ordynku wędrowały od Zatoki Puckiej ponad
naszym okrętem w kierunku południowego wschodu i dostarczały nam zmian w oświetleniu i chłodu na
długość chmury. Nigdy nie widziałem tak pięknych, tak białych, tak podobnych do worków kartofli chmur -
chyba może na wystawie pod hasłem: „Dzieci z naszej parafii malują lato”, którą ojciec Alban z moją
pomocą urządził przed mniej więcej dwoma laty w naszym Domu im. Kolpinga

1

. Dlatego jeszcze raz, zanim

pogięte zardzewiałe żelastwo łodzi znajdzie się w zasięgu moich rąk: dlaczego ja? Dlaczego nie Hotten
Sonntag albo Schilling? Mogłem przecież wysłać na krypę chłopców z tercji albo Tullę z Hottenem
Sonntagiem. Albo wszystkich razem, z Tullą na okrasę, tym bardziej że ci z tercji, a zwłaszcza jeden z nich,
podobno spokrewniony z Tullą - nazywano go zawsze jej kuzynem - lecieli na tego chudzielca. A
tymczasem płynąłem sam, kazałem Schillingowi uważać, żeby nikt się za mną nie wypuścił, i nie śpieszyłem
się.
Ja, Pilenz - moje nazwisko nie ma zresztą nic do rzeczy - były ministrant, chciałem zostać Bóg wie czym, a
jestem sekretarzem w Domu im. Kolpinga

2

, nie mogę wyzwolić się od tego wszystkiego, czytam Bloya,

gnostyków, Bólla, Friedricha Heera i często z przejęciem wertuję „Wyznania” starego, poczciwego
Augustyna, dyskutuję całymi nocami przy mocnej herbacie na temat Krwi Chrystusa, Trójcy Świętej i
sakramentu łaski z ojcem Albanern, oświeconym, nawpół wierzącym franciszkaninem, opowiadam mu o
Mahlkem i jego Marii Pannie, o grdyce Mahlkego i o ciotce Mahlkego, o przedziałku Mahlkego, cukrzonej
wodzie, gramofonie, białej sowie, śrubokręcie, pomponikach z włóczki, świecących guzikach, o kocie,
myszy, a także, mea culpa, jak Wielki Mahlke siedział na krypie, a ja, nie śpiesząc się, żabką i na wznak,
płynąłem do niego; bo tylko ja byłem z Mahlkem prawie zaprzyjaźniony, jeżeli w ogóle można się było
przyjaźnić z Mahlkem. W każdym razie starałem się o to. A właściwie, nie. Biegłem z własnej woli obok
niego, wpatrzony w jego zmieniające się atrybuty. Gdyby Mahlke powiedział: „Zrób to i to!”, zrobiłbym to,
a nawet jeszcze więcej. Ale Mahlke nic nie mówił, bez słowa i bez gestu godził się, że za nim łaziłem, że
nakładając drogi wstępowałem do niego na Osterzeile, żeby iść do szkoły u jego boku. A kiedy wprowadził
modę pomponików, byłem pierwszym, który jej uległ i nosił pomponiki na szyi. Przez pewien czas
chodziłem nawet, ale tylko w domu, z śrubokrętem zawieszonym na sznurowadle. I jeżeli w dalszym ciągu
zarabiałem na wdzięczność księdza Guzewskiego jako ministrant, chociaż od czasów niższej tercji nic we
mnie nie zostało z wiary wraz z wszelkimi związanymi z nią założeniami, to tylko dlatego, żeby móc
podczas komunii wpatrywać się w krtań Mahlkego. Z tego samego powodu, kiedy Wielki Mahlke po feriach
wielkanocnych czterdziestego drugiego roku - na Koralowym Morzu trwały wtedy walki z lotniskowcami -
po raz pierwszy się ogolił, ja również w dwa dni później oskrobałem moją brodę, choć nie było na niej
jeszcze śladu zarostu. I gdyby Mahlke po przemówieniu dowódcy łodzi podwodnej powiedział do mnie:
„Pilenz, zwędź mu ten wisiorek!”, zdjąłbym z haczyka czarno-biało-czerwoną wstążkę i schował ją dla
ciebie.
Ale Mahlke sam troszczył się o swoje sprawy, siedział oto na mostku w cieniu, przysłuchiwał się
wybrzmiewającym tonom skrzekliwej podwodnej muzyki: „Cavalleria rusticana” - w górze mewy - morze to
gładkie, to lekko pomarszczone, to rozkołysane krótkimi falami - dwie pękate łajby na redzie - przemykające
się cienie chmur - zespół ścigaczy w kierunku Pucka: sześć fal dziobowych, pomiędzy nimi kutry rybackie -
już bulgocze woda koło wraku, płynę powoli żabką, patrzę w bok, na resztki wentylatorów - ile ich było
właściwie? - zanim ręce moje schwytają zardzewiałe żelastwo, widzę ciebie od dobrych piętnastu lat: ciebie!
Płynę, chwytam się zardzewiałego żelastwa, widzę ciebie: Wielki Mahlke przysiadł nieruchomo w cieniu,

1

Ksiądz Adolf Kolping (1813-1865) - założyciel katolickich stowarzyszeń czeladników, tzw. Gesellenvereine, skupiających młodych rzemieślników

we własnych domach imienia twórcy ruchu.

skrzekliwa płyta w kabinie, zakochana wciąż w tym samym miejscu, skończyła się, mewy odfruwająj a ty -
masz ów przedmiot zawieszony na wstążce u szyi.
Wyglądało to zabawnie, bo poza tym nie miał nic na sobie. Nagi, kościsty, ze skórą jak zawsze spaloną przez
słońce, siedział skulony w cieniu. Tylko na kolana padał blask. Długi, na wpół sztywny członek i jądra
rozpłaszczone na przeżartym rdzą żelazie. Ręce między ściśniętymi kolanami. Włosy kosmykami opadające
na uszy, ale wciąż jeszcze, mimo nurkowania, przedzielone po środku. Twarz, a raczej mina Zbawiciela - a
poniżej, jako jedyna część „ubrania”: wielki, bardzo wielki lizak, zwisający nieruchomo o dłoń pod
obojczykiem.
Po raz pierwszy jabłko Adama, które, jak do dziś przypuszczam, było motorem i hamulcem Mahlkego - choć
miał również motory zastępcze - zyskało całkowity równoważnik. Cicho spało pod skórą i przez pewien czas
nie musiało się poruszać, bo to, co sprawiało mu ulgę i wisiało w postaci dobrze wyważonego krzyża, miało
swoją prehistorię; już w tysiąc osiemset trzynastym roku, kiedy złoto oddawano za żelazo, zostało
zaprojektowane, chwytliwe dla oka i w duchu klasycystycznym, przez poczciwego, starego Schinkla; potem
wprowadzono małe zmiany w latach siedemdziesiąt-siedemdziesiąt jeden, małe zmiany w latach czternaście-
osiemnaście i obecnie. Nie miało jednak nic wspólnego z rozwiniętym z krzyża maltańskiego orderem „Pour
le merite”, chociaż schinkelowski płód był pierwszym odznaczeniem, które z piersi powędrowało na szyję i
obwieściło zasadę symetrii.
- No, Pilenz! Wcale ładne cacuszko, co?
- Klasa, daj dotknąć.
- Uczciwie zasłużone, no nie?
- Zaraz pomyślałem sobie, że tyś je zwędził.
- Co znaczy zwędził? Nadano mi je wczoraj, ponieważ z konwoju do Murmańska zatopiłem pięć łajb i prócz
tego krążownik klasy „Southampton”...
Wpadliśmy w idiotyczny nastrój, chcieliśmy udowodnić sobie, że jesteśmy w doskonałych humorach,
wyryczeliśmy wszystkie zwrotki pieśni: „Płyniemy przeciw Anglii”, wymyślaliśmy nowe, w których zamiast
tankowców i transportowców dziurawiliśmy „śródokręcia” pewnych dziewcząt i nauczycielek z gimnazjum
im. Gudrun, przez ręce złożone w trąbkę ogłaszaliśmy komunikaty nadzwyczajne z częściowo
nieprzyzwoicie przeinaczonymi, częściowo bombastycznie wyolbrzymionymi cyframi zatopień, bębniliśmy
pięściami i piętami w pokład mostku: krypa dudniła, brzęczała, zeschnięte łajno odpadało, mewy wróciły,
ścigacze wchodziły do portu, ponad nami wędrowały na horyzoncie piękne białe chmury, zwiewne jak
pióropusze dymu, ruch, szczęście, migotanie, rybki nie tańczyły, było nadal pogodnie, wprawdzie chrząstka
skakała, ale nie z powodu krtani, nie, bo cały Mahlke był ożywiony i po raz pierwszy trochę niedorzeczny,
bez zbawicielskiej miny, bzikował, zdjął sobie cacko z szyi, ceremonialnym gestem przyłożył końce wstążki
z obu stron ponad biodrami i zabawnie naśladując pozycję nóg, ramion i przekrzywionej głowy dziewczyny,
ale nie jakiejś określonej, tylko tak w ogóle, zawiesił wielki metalowy lizak na członku i jądrach: ale order
zdołał zakryć zaledwie jedną trzecią jego narządów płciowych.
Tymczasem twój numer cyrkowy zaczął mnie powoli irytować - zapytałem go, czy ma zamiar zatrzymać
zdobycz, powiedziałem, że najlepiej byłoby, gdyby ukrył ją w swojej kabinie pod mostkiem, pomiędzy białą
sową, gramofonem i Piłsudskim.
Wielki Mahlke miał inne plany i przeprowadził je. Bo gdyby Mahlke schował order pod pokładem; albo
lepiej, gdybym nigdy nie przyjaźnił się z Mahlkem; albo jeszcze lepiej, gdyby jedno i drugie zbiegło się
razem: gdyby ów przedmiot znikł w kabinie telegrafisty, a ja tylko luźno, z ciekawości i ponieważ
chodziliśmy do tej samej klasy, byłbym związany z Mahlkem - wtedy nie musiałbym teraz pisać, nie
musiałbym mówić do ojca Albana: „Czy to moja wina, że Mahlke później...” Ale ja piszę, bo muszę się od
tego uwolnić. Wprawdzie przyjemnie jest uprawiać akrobacje na papierze - ale co mi pomogą białe chmury,
wietrzyk, w precyzyjnym szyku wchodzące do portu ścigacze i stado mew, odgrywających rolę greckiego
chóru; co mi po czarodziejskich sztuczkach z gramatyką; i gdybym nawet wszystko pisał małą literą i bez
interpunkcji, musiałbym i tak powiedzieć: Mahlke nie ukrył zdobyczy w dawnej kabinie telegrafisty byłego
polskiego minowca „Rybitwa”, nie powiesił jej pomiędzy marszałkiem Piłsudskim i czarną Matką Boską,
ponad gramofonem-gruchotem i rozkładającą się białą sową, złożył tylko na dole krótką półgodzinną wizytę
z lizakiem na szyi, podczas gdy ja liczyłem mewy, chełpił się - jestem tego pewien - przed swoją Madonną
pięknym orderem, wyniósł go znowu przed luk w dziobie na światło dzienne, nałożył na siebie i swoje cacko
spodenki kąpielowe, popłynął razem ze mną w wyrównanym tempie z powrotem na plażę i na oczach
Schillinga, Hottena Sonntaga, Tulli Pokriefke i chłopców z tercji przeszmuglował metalowy przedmiocik w
ściśniętej ręce do swojej kabiny w kąpielisku dla mężczyzn.
Jeśli o mnie chodzi, to tylko połowicznie i półgębkiem poinformowałem Tullę i jej towarzyszy, potem
również zniknąłem w swojej kabinie, przebrałem się szybko i złapałem Mahlkego na przystanku dziewiątki.

Przez całą drogę tramwajem starałem się go namówić, żeby oddał order - jeżeli w ogóle chce to zrobić -
osobiście kapitanowi, o którego adres można się będzie wystarać.
Myślę, że wcale mnie nie słuchał. Staliśmy stłoczeni na tylnym pomoście. Wokoło nas ścisk, jak zwykle w
późne popołudnie niedzielne. Pomiędzy przystankami otwierał rękę, którą trzymał między swoją a moją
koszulą, i obaj patrzyliśmy w dół na ciemny metal z mokrą jeszcze, pomiętą wstążką. Koło Gut Saspe
Mahlke przyłożył sobie na próbę order do węzła krawatu i nie zawiązując wstążki próbował przejrzeć się w
szybie na pomoście jak w lustrze. Póki tramwaj stał na mijance, czekając na wóz z przeciwnej strony,
spoglądałem uparcie ponad uchem Mahlkego, ponad zaniedbanym cmentarzem w Saspe i pokrzywionymi
sosnami nadbrzeżnymi, ku lotnisku i miałem szczęście: gruby trójmotorowy Ju 52 powoli schodził do
lądowania i dopomógł mi.
Ale niedzielni pasażerowie tramwaju i tak nie zwróciliby chyba uwagi na przedstawienie, które urządził
Wielki Mahlke. Z małymi dziećmi i zwiniętymi płaszczami kąpielowymi na rękach, zmęczeni plażowaniem,
staczali głośne boje ponad ławkami. Między przednim a tylnym pomostem tramwaju przelewał się głośny, to
cichnący, to nasilający się, to znów dławiony płacz dzieci, przechodzący w senne kwilenie, unosiły się
wyziewy, które potrafiłyby skwasić mleko.
Na końcowej stacji Brunshoferweg wysiedliśmy i Mahlke rzucił przez ramię, że ma zamiar zakłócić
poobiednią drzemkę dyrektora Waldemara Klohsego; zamierza pójść sam - nie ma też sensu czekać na niego.
Klohse mieszkał - o czym wszyscy wiedzieliśmy - przy Baumbachallee. Towarzyszyłem jeszcze Wielkiemu
Mahlkemu przez wykaflowany tunel pod torami kolejowymi, a potem puściłem go samego: szedł
zygzakami, nie śpiesząc się. W lewej ręce trzymał końce wstążki pomiędzy kciukiem a wskazującym palcem
i kręcił młynka orderem, jakby to było śmigło pchające nas ku Baumbachallee.
Przeklęty plan i przeklęte wykonanie! Gdybyś był cisnął to świecidełko między konary lip: w tej willowej
dzielnicy, ocienionej liściastymi drzewami, było dosyć srok, które pochwyciłyby je i zaniosły do swoich
kryjówek, do srebrnych łyżeczek, pierścionków i broszek, do wielkiej ptasiej rupieciarni.
W poniedziałek Mahlkego nie było w szkole. W klasie coś przebąkiwano. Profesor Brunies miał lekcję
niemieckiego. Nad otwartym tomem Eichendorffa znowu ssał tabletki cebionu, które powinien był rozdzielić
pomiędzy uczniów. Od strony katedry
dochodził jego starczy, słodko-lepki bełkot: parę stronic z „Nicponia”, potem „Koło młyńskie”, „Kółeczko”,
„Grajek” - „Wędrowali dwaj rześcy czeladnicy...” - „Jeśli sarenkę kochasz ponad inne...” - „We wszystkim
drzemie pieśń...” - „Wiew łagodny tchnie niebiesko” - o Mahlkem ani słowa.
Dopiero we wtorek wszedł do klasy dyrektor Klohse z szarą teczką pod pachą, stanął obok profesora
Erdmanna - który zmieszany zacierał ręce - i ponad naszymi głowami wionął chłodnym oddechem, że
zdarzyło się coś niesłychanego, i to w chwili dziejowej, kiedy wszyscy powinni być solidarni. Dany uczeń -
Klohse nie wymienił nazwiska - został usunięty ze szkoły. Postanowiono jednak nie zawiadamiać innych
instancji, na przykład władz rejonowych. Wszystkim uczniom zaleca się zachować całkowite milczenie i dla
dobra imienia szkoły starać się powetować haniebny postępek. Takie jest życzenie dawnego ucznia, kapitana
marynarki, dowódcy łodzi podwodnej, odznaczonego, i tak dalej...
Wprawdzie Wielki Mahlke wyleciał z naszej budy, ale został przeniesiony do gimnazjum im. Horsta
Wessela, bo w czasie wojny rzadko się zdarzało, żeby kogoś zupełnie wydalano ze szkół. Również w tamtej
uczelni nie robiono wiele hałasu z powodu jego historii.

IX

Gimnazjum im. Horsta Wessela nazywało się przed wojną gimnazjum realnym im. Kronprinca Wilhelma i
pachniało kurzem tak samo jak nasza szkoła. Jego gmach, zbudowany, zdaje się, w tysiąc
dziewięćset dwunastym roku, tylko zewnętrznie weselszy niż nasza buda z czerwonej cegły, znajdował się
na południu przedmieścia, u stóp Jaschkentaler Wald, tak więc, kiedy jesienią rozpoczęła się znowu nauka,
moja droga do szkoły nigdzie nie przecinała się z drogą Mahlkego.
Również w czasie wielkich ferii Mahlke przepadł bez wieści - lato bez Mahlkego - bo, jak mówiono, zgłosił
się na obóz przysposobienia wojskowego, aby przejść kurs przygotowawczy do służby łączności. Nie
pokazywał swoich oparzeń ani w Brösen, ani na plaży kąpieliska w Glettkau. Ponieważ nie było sensu
szukać go w kaplicy Marii Panny, ksiądz Guzewski nie mógł liczyć podczas tych wakacji na

najpewniejszego ze swoich ministrantów - ministrant Pilenz powiedział sobie: nie ma mszy bez Mahlkego.
Opuszczeni przez Mahlkego, siadywaliśmy od czasu do czasu na krypie, ale bez przyjemności. Hotten
Sonntag bezskutecznie usiłował znaleźć dojście do kabiny telegrafisty. Także pomiędzy chłopcami z tercji
chodziły wciąż nowe słuchy o fantastycznej i w zwariowany sposób urządzonej kryjówce we wnętrzu nad-
budówki mostku. Jakiś wisus z blisko osadzonymi oczami, którego smarkateria z kornym podziwem
nazywała Störtebekerem

1

, nurkował niezmordowanie. Kuzyn Tulli Pokriefke, raczej chucherkowaty

chłopczyna, był raz czy dwa na krypie, ale nie nurkował. W myślach albo też naprawdę próbowałem
rozpocząć z nim rozmowę o Tulli; zależało mi na niej. Ale, tak jak mnie, zawróciła ona również kuzynowi
głowę - i to czym? - sfilcowaną wełną, nieodłącznym zapachem kleju stolarskiego. - Gówno cię to obchodzi!
- odpowiedział mi kuzyn, albo też mógł tak odpowiedzieć.
Tulla nie pokazywała się na krypie, przesiadywała na plaży, ale zerwała z Hottenem Sonntagiem.
Wprawdzie byłem z nią dwa razy w kinie, ale nie stało się to dla mnie źródłem szczęścia: do kina chodziła z
każdym. Mówiono, że zadurzyła się w owym Störtebekerze, i to nieszczęśliwie, ponieważ Störtebeker był
przede wszystkim zapatrzony w naszą łajbę i szukał wejścia do kabiny Mahlkego. Pod koniec wakacji wiele
szeptano o jego nurkowaniu, uwieńczonym rzekomo pomyślnym skutkiem. Dowodów nie było: nie wydobył
ani jednej wygiętej od wilgoci płyty, ani jednego przegniłego pióra białej sowy. Pomimo to plotki
utrzymywały się; a kiedy dwa i pół roku później nakryto ową dosyć osobliwą bandę młodocianych, której
przywódcą miał być Störtebeker, podczas procesu była podobno mowa o naszej krypie i o kryjówce we
wnętrzu mostku kapitańskiego. Ale ja byłem już wówczas w wojsku, dowiedziałem się o tym tylko z
napomknięć, gdyż ksiądz Guzewski aż do końca, dopóki działała poczta, pisywał do mnie na wpół
duszpasterskie, na wpół przyjacielskie listy. W jednym z ostatnich, ze stycznia czterdziestego piątego roku -
kiedy wojska rosyjskie docierały już do Elbląga - była wzmianka o świętokradczym napadzie, którego
dokonała tak zwana „banda sprzątaczy”, okradając kościół Serca Jezusowego, teren działalności księdza
Wiehnke. Młody Störtebeker był w liście wymieniony po nazwisku; czytałem też, zdaje się, coś o trzyletnim
dziecku, które banda czciła jako talizman, maskotkę. Niekiedy jestem tego pewien, a niekiedy waham się,
czy w ostatnim lub przedostatnim liście księdza Guzewskiego - cały plik, podobnie jak mój dziennik,
przepadł wraz z chlebakiem koło Cottbus - była mowa o minowcu, który przed początkiem letnich wakacji w
czterdziestym drugim roku święcił swój wielki dzień, ale potem podczas ferii stracił cały swój urok; nawet
dziś wakacje te zachowały mdły posmak, ponieważ zabrakło podczas nich Mahlkego. Bez niego nie było
lata!
Nie to, żeby nieobecność Mahlkego wprawiła nas w rozpacz, bynajmniej. W szczególności ja byłem nawet
zadowolony, że się go pozbyłem, że nie muszę za nim biegać; ale dlaczego zaraz po rozpoczęciu roku
szkolnego zgłosiłem się znów do księdza Guzewskiego na ministranta? Twarz księdza zrazu uśmiechnęła się
spoza okularów bez oprawki tysiącem życzliwych zmarszczek, lecz potem, kiedy czyszcząc jego sutannę -
siedzieliśmy w zakrystii - spytałem o Joachima Mahlkego, za tymiż okularami wygładziła się i spoważniała.
Ksiądz odpowiedział spokojnie, przytrzymując ręką okulary: - Oczywiście, zawsze jest jednym z
najgorliwszych, nigdy nie opuszcza mszy niedzielnej, choć przez cztery tygodnie przebywał w tak zwanym
obozie przysposobienia wojskowego; ale nie , chciałbym przypuszczać, że tylko z powodu Mahlkego
pragniesz znów służyć do mszy. Słucham twego wyjaśnienia, Pilenz!
Otóż niespełna dwa tygodnie przedtem otrzymaliśmy wiadomość, że mój brat Klaus poległ w stopniu
podoficera nad Kubaniem. Jego śmierć podałem więc jako powód powrotu do ministrantury. Zdawało się, że
ksiądz Guzewski uwierzył, albo przynajmniej starał się uwierzyć, w nawrót mojej pobożności. Nie bardzo
przypominam sobie szczegóły twarzy Hottena Sonntaga lub Wintera, ale jeżeli chodzi o księdza
Guzewskiego, to wiem, że miał gęste, grube jak drut i czarne, tylko z rzadka Kpoprzetykane srebrnymi
nitkami, kędzierzawe włosy, z których sypał się na sutannę łupież. Starannie wygolona tonsura odcinała się
niebieskawo na ciemieniu. Pachniał wodą brzozową i mydłem Palmolive. Czasami palił tureckie papierosy w
misternie szlifowanym bursztynowym ustniku. Uchodził za postępowego i grał z ministrantami oraz
chłopcami, których przygotowywał do pierwszej komunii, w ping-ponga w zakrystii. Wszystkie szaty
liturgiczne, humerał i albę, kazał przesadnie mocno krochmalić niejakiej pani Tolkmit albo, kiedy staruszka
była chora, zręcznym ministrantom, często mnie. Manipularze, stuły i inne szaty, czy leżały w szafach, czy
też wisiały, osobiście obkładał i obciążał woreczkami z lawendą. Kiedy miałem około trzynastu lat, wsunął
mi pewnego razu małą, nieowłosioną rękę pod koszulę i powiódł nią od karku w dół aż do spodenek
gimnastycznych, potem jednak cofnął ją, ponieważ spodenki nie miały wciągniętej gumki i wiązałem je z
przodu na tasiemki. Nie robiłem sobie wiele z tego, tym bardziej, że ksiądz Guzewski swym przyjacielskim,
często młodzieńczym sposobem bycia zaskarbił sobie moją sympatię. Wspominam go dziś jeszcze z nieco

1

Klaus Störtebeker - jeden z najsłynniejszych średniowiecznych korsarzy obszaru bałtyckiego, bohater licznych powieści ludowych i legend.

drwiącą życzliwością; dlatego już ani słowa więcej o przypadkowych i nieszkodliwych chwytach,
szukających w gruncie rzeczy tylko mojej katolickiej duszy. W sumie był kapłanem jak setki innych,
utrzymywał starannie dobraną bibliotekę dla swojej mało czytającej gminy robotniczej, nie był przesadnie
gorliwy, wierzył z zastrzeżeniami — na przykład jeżeli chodzi o wniebowzięcie Marii Panny - i każde słowo
wymawiał z jednakową, trochę namaszczoną a zarazem wesołą intonacją, bez względu na to, czy mówił
ponad korporałem o Krwi Chrystusowej, czy tez w zakrystii o ping-pongu. Niepoważne wydało mi się tylko,
że już na początku czterdziestego roku złożył podanie o zmianę nazwiska i niespełna rok później nazywał się
i kazał się nazywać Gusewing, ksiądz Gusewing. Ale modzie germanizowania brzmiących po polsku
nazwisk, kończących się na „ski”, „ske” lub „a” - jak Formella - ulegało wówczas wielu ludzi: Lewandowski
przeobraził się w Lengnischa; z pana Olczewskiego, naszego rzeźnika, wykluł się mistrz rzeźnicki Ohlwein;
rodzice Jürgena Kupki chcieli się nazywać z pruska Kupkat - ale podanie zostało, nie wiadomo dlaczego,
odrzucone. Może według wzoru: Szaweł przemienił się w Pawła, niejaki Guzewski chciał się stać
Gusewingiem - ale w tej opowieści ksiądz Guzewski nadal nazywa się Guzewski; bo ty, Joachimie Mahlke,
nie zabiegałeś o zmianę nazwiska.

Kiedy po raz pierwszy po letnich wakacjach służyłem do wczesnej mszy, zobaczyłem go znowu i na nowo.
Już zaraz po modlitwach na stopniach ołtarza - ksiądz Guzewski stał po stronie Lekcji i był właśnie przy
Introitus - odkryłem go w drugiej ławce przed ołtarzem Marii Panny. Ale dopiero pomiędzy Epistołą a
Graduałem, a następnie w czasie odczytywania przypadającej na ten dzień Ewangelii, znalazłem dosyć
czasu, żeby mu się dokładniej przyjrzeć. Chociaż jego włosy nadal były przedzielone na środku i jak zwykle
usztywnione ocukrzoną wodą, miał je teraz dłuższe co najmniej o zapałkę. Zlepione i stężałe od cukru,
zwisały nad uszami jak spadzista strzecha: mógłby występować w roli Chrystusa, składał dłonie w powietrzu
na wysokości czoła, nie podpierając się łokciami, a pod daszkiem rąk odsłaniał widok szyi, która, naga i nie
osłonięta, nic nie ukrywała; kołnierzyk koszuli był bowiem wyłożony na marynarkę, ani śladu krawatu,
pomponików, wisiorków, śrubokrętów czy innych przedmiotów z bogatego arsenału. Jedynym zwierzęciem
herbowym na czystym polu była owa niespokojna mysz, którą miał pod skórą zamiast krtani, a która kiedyś
zwabiła kota i mnie skusiła, żeby kota na niej posadzić. Do tego pomiędzy jabłkiem Adama a brodą widniało
kilka strupków po goleniu. Omal nie spóźniłem się z dzwonieniem na Sanctus.
Przy balaskach Mahlke zachowywał się mniej afektowanie.
Złożone ręce opuścił poniżej obojczyka i pachniało mu z ust, jakby w jego wnętrzu, w garnuszku na małym
płomieniu, gotowała się ustawicznie włoska kapusta. Ledwo otrzymał opłatek, zwróciła moją uwagę
następna śmiała innowacja: drogę powrotną od ołtarza do miejsca w drugim rzędzie ławek, ową cichą drogę,
którą Mahlke dotychczas, jak każdy komunikujący, odbywał bez nadkładania, wydłużył teraz i przerwał,
gdyż powolnymi, sztywnymi krokami doszedł do miejsca naprzeciw środka ołtarza, padł na kolana, ale nie
na linoleum, tylko na szorstkowłosy dywan, zaczynający się blisko stopni. Złożone ręce wzniósł w górę,
ponad oczy, ponad przedziałek, jeszcze wyżej i już z wyraźną żarliwością gipsowej figurze ponadnaturalnej
wielkości, która bez Dzieciątka, jako Dziewica wybrana spośród dziewic, stała na posrebrzonym sierpie
księżyca, w niebieskim jak farbka, wysadzanym gwiazdami płaszczu, zwisającym od ramion do kostek, ze
złożonymi na płaskiej piersi dłońmi o długich palcach, patrząc lekko wypukłymi, szklanymi oczyma w sufit
dawnej sali gimnastycznej.
- Gdy Mahlke podniósł się z klęczek i opuścił znów ręce na wysokość wykładanego kołnierzyka, miał na
zaczerwienionych kolanach - odciśnięty wzór dywanu.
Księdza Guzewskiego również uderzyły szczegóły nowej mody Mahlkego. Nie zadawałem oczywiście
pytań. To on sam, zaniepokojony, jakby chcąc pozbyć się ciężaru lub podzielić się nim, zaczął mówić zaraz
po mszy o nadmiernej pobożności Mahlkego, o jej przesadnych zewnętrznych przejawach i o trosce, która go
w związku z tym od długiego czasu gnębi. Powiedział, że kult, jakim Mahlke otacza Matkę Boską, graniczy
z pogańskim bałwochwalstwem, niezależnie od tego, jaka wewnętrzna potrzeba sprowadza go do stóp
ołtarza.
Czekał na mnie przed wyjściem z zakrystii. Strach omal że nie wepchnął mnie z powrotem do wnętrza, ale
Mahlke ujął moje ramię, zaśmiał się w nowy, swobodny sposób i zaczął beztrosko gawędzić. On, zazwyczaj
taki małomówny, rozprawiał o pogodzie - babie lato, złote nitki w powietrzu - i nagle tym samym tonem, nie
zniżając głosu, powiedział:
- Aha, zgłosiłem się na ochotnika. Sam kiwam głową nad sobą. Wiesz przecież, co ja o tym sądzę: wojsko,
zabawa w wojnę i to przesadne podkreślanie żołnierskości. Zgadnij, do jakiej broni. Nic podobnego. Do
lotnictwa już dawno nie warto. Spadochroniarze! Koń by się uśmiał. A czemu nie pytasz, czy nie do łodzi
podwodnych? No więc, nareszcie! To jedyna broń, która ma jeszcze jakieś szansę; chociaż będę się sobie
wydawał dziecinny w takim pudle i o wiele chętniej robiłbym coś celowego albo przynajmniej zabawnego.

Wiesz przecież, że chciałem kiedyś zostać klownem. Co za pomysły ma się w chłopięcym wieku! Ale i dziś
jeszcze uważam ten zawód za zupełnie niezły. Poza tym powodzi mi się nijako. Och, szkoła jak szkoła. Jakie
głupstwa robiło się dawniej. Pamiętasz? Nie mogłem się po prostu przyzwyczaić do mojej grdyki. Myślałem,
że to rodzaj choroby, a to jest zupełnie normalne. Znam ludzi, albo przynajmniej widziałem takich, którzy
mają większe i wcale się tym nie przejmują. Zaczęło się od tej historii z kotem. Pamiętasz jeszcze, leżeliśmy
na boisku Heinricha Ehlersa. Odbywała się właśnie rozgrywka palanta. Spałem albo drzemałem sobie, a ta
szara bestia, może zresztą była czarna, zobaczyła moją szyję i skoczyła, albo jeden z was, zdaje się, że
Schilling, po nim można się było tego spodziewać, wziął kota... No, mniejsza z tym. Nie, na krypie już
potem nie byłem. Störtebeker? Słyszałem o tym. Niech sobie, co mi tam. Nie wydzierżawiłem przecież łajby,
prawda? Zajdź kiedyś do nas.

Dopiero w trzecią niedzielę adwentu, gdy już przez całą jesień byłem dzięki Mahlkemu najgorliwszym
ministrantem, skorzystałem z jego zaproszenia. Jeszcze w adwencie służyłem do mszy sam jeden, bo ksiądz
Guzewski nie mógł znaleźć drugiego ministranta. Właściwie chciałem odwiedzić Mahlkego już w pierwszą
niedzielę i przynieść mu świecę, ale dostaliśmy przydział za późno i Mahlke mógł postawić poświęconą
świecę przed ołtarzem Marii Panny dopiero w drugą niedzielę. Kiedy spytał mnie: - Czy możesz postarać się
o świecę? Guzewski nie chce mi dać - powiedziałem: - Zobaczę. - I postarałem się dla niego o rzadką w
latach wojennych, długą, bladą jak kartoflany kiełek świecę; ponieważ brat mój poległ, rodzina nasza miała
prawo do tego racjonowanego artykułu. Poszedłem pieszo do Urzędu Gospodarki, po przedstawieniu
dowodu śmierci otrzymałem talon, pojechałem tramwajem do specjalnego sklepu w Oliwie, dowiedziałem
się, że świec nie ma na składzie, odbyłem tę drogę jeszcze dwukrotnie i dopiero w drugą niedzielę adwentu
mogłem ci dostarczyć świecę i zobaczyć cię, tak jak to sobie wyobrażałem i jak tego pragnąłem, klęczącego
przed ołtarzem Marii Panny. Podczas gdy ksiądz Guzewski i ja mieliśmy na sobie adwentowe fiolety, twoja
szyja wyrastała z białego wykładanego kołnierza, którego przenicowany i przerobiony płaszcz zabitego ongi
w wypadu maszynisty kolejowego nie mógł zakryć, zwłaszcza że ty - następna innowacja – nie zawiązałeś
sobie na szyi szala spiętego wielką agrafką.
W drugą i trzecią niedzielę adwentu Mahlke klęczał długo i sztywno na szorstkim dywanie. Wtedy to
postanowiłem wziąć go za słowo i odwiedzić po południu. Jego szkliste spojrzenie, które nie drgnęło ani na
chwilę - albo może ożywiało się tylko wtedy, kiedy byłem zajęty przy ołtarzu — było skierowane ponad
ofiarowaną świecą na brzuch Matki Boskiej. Ręce Mahlkego utworzyły stromy daszek nad czołem i
snującymi się w nim myślami, przy czym skrzyżowane kciuki nie dotykały głowy.
Pomyślałem sobie: dzisiaj pójdę. Pójdę i obejrzę go sobie.
Zupełnie dokładnie obejrzę. Raz wreszcie. Przecież za tym coś się musi... No i przecież mnie zaprosił.

Mimo że Osterzeile była krótką ulicą, to jednak jednorodzinne domki, z gołymi szpalerami koło szorstko
tynkowanych fasad, i w równych odstępach zasadzone wzdłuż chodników drzewa - młode lipy po niecałym
roku potraciły już swoje paliki, ale podpórki były im jeszcze potrzebne - choć odebrały mi jakoś odwagę i
zmęczyły mnie, choć nasza Westerzeile była identyczna albo może dlatego właśnie, że tak samo pachniała i
ze swoimi lilipucimi ogródkami tak samo wyglądała przez wszystkie pory roku. Jeszcze dzisiaj, kiedy
opuszczam Dom im. Kolpinga, co się rzadko zdarza, by odwiedzić znajomych czy przyjaciół w Stockum lub
Lohhausen, pomiędzy lotniskiem a północnym cmentarzem, i muszę przejść przez ulice osiedla, które są
równie męczące - i zniechęcająco jednostajne, dom po domu, drzewo po drzewie, mam wrażenie, jakbym
wciąż jeszcze był w drodze do matki Mahlkego, do ciotki Mahlkego, do ciebie, Wielki Mahlke: a na furtce
ogrodowej, którą można by przesadzić jednym dużym, nawet niezbyt dużym susem, wisi dzwonek. Potem
przejście przez zimowy, ale nie ośnieżony ogródek z krzakami róż, otulonymi w chochoły. Klomby bez
kwiatów, ozdobione całymi lub uszkodzonymi muszlami morskimi, ułożonymi w ornamenty. Ceramiczna
zielona żaba wielkości siedzącego królika, na podstawie z ciosanego marmuru, obramowanej przekopaną
ziemią ogrodową, która tu i ówdzie pokrywa kamień zaschniętymi grudkami. A na klombie, po drugiej
stronie wąskiej dróżki, która, odkąd sięgam pamięcią, wiodła mnie od furtki do trzech stopni z klinkieru,
przed pobejcowane na kolor ochry, zakończone okrągłym łukiem drzwi, w tej samej odległości od ścieżki
stoi prawie że pionowo wbity drąg wysokości człowieka, z zawieszonym na nim domkiem dla ptaków w
kształcie górskiego szałasu. Wróble nie odlatują od karmy, kiedy robię siedem czy osiem kroków pomiędzy
jednym a drugim klombem; można by sądzić, że osiedle pachnie odpowiednio do pory roku świeżością,
czystością i piaskiem - ale nie tylko na Osterzeile, Westerzeile czy Bärenweg, lecz wszędzie, w Langfuhr,
Prusach Zachodnich i w całych Niemczech pachniało w owych latach wojennych cebulą duszoną w
margarynie, zresztą nie upieram się: pachniało cebulą gotowaną, świeżo pokrojoną, choć cebuli brakowało i
trudno było ją zdobyć, choć o nieosiągalnej cebuli, wspomnianej w jakimś przemówieniu radiowym przez

samego marszałka Göringa, krążyły dowcipy po Langfuhr, Prusach Zachodnich i całych Niemczech; dlatego
powinienem na dobrą sprawę posmarować moją maszynę do pisania sokiem cebuli i w ten sposób wywołać
w sobie ów zapach, który w tamtych latach psuł powietrze w całych Niemczech, w Prusach Zachodnich, w
Langfuhr, na Osterzeile czy na Westerzeile, zagłuszając nawet dominujący odór trupów.

Z`Jednym susem przemierzyłem trzy stopnie i chciałem właśnie zgiętą już do chwytu dłonią ująć klamkę,
kiedy drzwi otworzyły się od wewnątrz. Przede mną stał Mahlke w filcowych pantoflach i w koszuli z
wykładanym kołnierzem. Widać było, że przed chwilą zrobił sobie na nowo przedziałek. Ni to jasne, ni to
ciemne kosmyki włosów, sztywne i porozdzielane zębami grzebienia, biegły od przedziałka ukośnie w dół,
ku tyłowi głowy, i jeszcze się trzymały; ale kiedy po godzinie wychodziłem, zdążyły już opaść i przy
każdym wypowiadanym przez Mahlkego słowie chwiały się nad dużymi, silnie przekrwionymi uszami.
Siedzieliśmy po przeciwnej stronie domu, w pokoju mieszkalnym, do którego światło wpadało przez
oszkloną werandę. Podano - ciasto według jakiejś wojennej recepty: kartoflane ciasto o smaku wody różanej,
imitujące marcepan. Potem jedliśmy śliwki z weków, które miały normalny smak i dojrzały jesienią w
ogrodzie Mahlkego - przez lewe oszklone okno werandy widać było bezlistne drzewo z pobielonym pniem.
Z krzesła, które mi wskazał, miałem widok na dwór; siedziałem po węższej stronie stołu, naprzeciwko
Mahlkego, obróconego plecami do werandy. Na lewo ode mnie, w bocznym oświetleniu, tak że siwe włosy
kędzierzawiły się srebrzyście, siedziała ciotka Mahlkego; po prawej, oświetlona z prawej strony, mniej
połyskująca srebrem, bo gładziej uczesana, matka Mahlkego. A brzegi jego uszu i porastający je meszek oraz
lekko drżące końce kosmyków włosów były jakby obwiedzione zimnym zimowym światłem, chociaż pokój
był przegrzany. Górna część szeroko wyłożonego kołnierza błyszczała śnieżną bielą, a dolna wydawała się
szara: szyja Mahlkego rysowała się płasko w cieniu.
Obie kobiety, grubokościste, urodzone i wychowane na wsi, niepewne, co robić z rękami, mówiły dużo,
nigdy jednocześnie, ale zawsze w kierunku Joachima Mahlkego, nawet kiedy zwracały się do mnie i
wypytywały o zdrowie mojej matki. Obie wyraziły poprzez niego, grającego rolę tłumacza, swoje
współczucie:
- Tera i pański brat Klaus tarn się został. Znałam go ino z widzenia, ale zawsze... Taki dzielny człowiek!
Mahlke pośredniczył w sposób łagodny, ale stanowczy. Zbyt osobiste pytania - podczas gdy ojciec
przebywał w Grecji i przysyłał stamtąd listy pocztą polową, moja matka utrzymywała intymne stosunki
przeważnie z wyższymi szarżami wojskowymi - pytania zatem zmierzające w tym kierunku Mahlke
zdecydowanie ucinał:
- Zostaw to, ciociu. Kto może bawić się w sędziego w czasach, gdy wszystko mniej lub więcej przewraca się
do góry nogami. A poza tym to cię nic a nic nie obchodzi, mamo. Gdyby tato jeszcze żył, sprawiłoby mu to
przykrość i nie pozwoliłby ci tak mówić.
Obie kobiety były posłuszne jemu czy też owemu zmarłemu maszyniście, którego ducha w nie narzucający
się sposób zaklinał, by nakazał milczenie, kiedy ciotka czy matka stawały się zbyt gadatliwe. Również
rozmowy o położeniu na froncie – obie mieszały działania wojenne w Rosji z walkami w północnej Afryce,
mówiły El Alamein mając na myśli Morze Azowskie - Mahlke umiał skierowywać na właściwe tory
geograficzne spokojnie, bez rozdrażnienia:
- Nie, ciociu, ta bitwa odbyła się koło Guadalcanal, a nie w Karelii.
Ale tak czy owak ciotka dała hasło i zaczęliśmy snuć przypuszczenia co do japońskich i amerykańskich
lotniskowców, które uczestniczyły i ewentualnie zostały zatopione w bitwie koło Guadalcanal. Mahlke był
zdania, że okręty „Hörnet” i „Wasp”, jednostki podobne do lotniskowca „Ranger”, których budowa
rozpoczęła się dopiero w trzydziestym dziewiątym roku, tymczasem podjęły służbę i uczestniczyły w bitwie,
bo albo „Saratogę”, albo „Lexington”, być może nawet oba te okręty, już przedtem należało umieścić na
liście strat. Jeszcze mniej jasna była sprawa obu największych japońskich lotniskowców: „Akagi” i
stanowczo zbyt powolnej „Kagi”. Mahlke wygłaszał ryzykowne poglądy, mówił, że w przyszłości będą się
toczyły walki tylko pomiędzy lotniskowcami, że budowa okrętów bojowych już się nie opłaca i że - gdyby
miało jeszcze kiedykolwiek dojść do wojny - przyszłość należy do szybkich, lekkich jednostek i do
lotniskowców. No i zaczął sypać szczegółami; obie kobiety nie mogły wyjść z podziwu, a kiedy płynnie
wymienił nazwy wszystkich włoskich esploratori, ciotka tak głośno i z tak dziewczęcym entuzjazmem
klasnęła w kościste ręce, że po zapanowaniu ciszy w pokoju zawstydziła się i jęła sobie poprawiać włosy z
zażenowania.
Na temat gimnazjum im. Horsta Wessela nie padło ani jedno słowo, wydaje mi się tylko, że Mahlke
powstając z krzesła wspomniał ze śmiechem swoje zamierzchłe, jak się wyraził, perypetie z szyją,
opowiedział też - matka i ciotka śmiały się razem z nim - historyjkę o kocie: tym razem Jürgen Kupka miał
mu posadzić bestię na grdyce; gdybym tylko wiedział, kto właściwie wymyślił tę bajkę, on, czy ja, czy ten,

kto to pisze?
W każdym razie - i to jest pewne - gdy się żegnałem, jego matka zapakowała mi w papier dwa kawałki ciasta
kartoflanego. Na korytarzu, koło schodów wiodących na piętro i do mansardy, Mahlke objaśnił mi zdjęcie,
które wisiało obok woreczka na szczotki. Podłużna fotografia przedstawiała dosyć nowocześnie wyglądający
parowóz z węglarką dawnych polskich kolei państwowych - znak PKP wyraźnie widoczny był w dwóch
miejscach. Przed lokomotywą stali ze skrzyżowanymi ramionami dwaj mężczyźni, drobni, lecz z władczymi
minami. Wielki Mahlke powiedział:
— Mój ojciec i palacz Labuda, na krótko zanim w trzydziestym czwartym zginęli w katastrofie w pobliżu
Tczewa. To znaczy, niemu ojcu udało się nie dopuścić do najgorszego i otrzymał pośmiertne odznaczenie.

X

Z początkiem nowego roku zapragnąłem brać lekcje muzyki - mój brat pozostawił skrzypce - ale powołano
nas do służby pomocniczej w lotnictwie, a dziś jest już chyba za późno, chociaż ojciec Alban
niezmordowanie mnie namawia, żebym się jednak jeszcze zdecydował. To on również zachęcał mnie do
opowiedzenia historii o kocie i myszy:
- Niech pan po prostu usiądzie, drogi panie Pilenz, i wszystko swobodnie spisze. Mimo że pańskie pierwsze
poetyckie próby i nowelki były mocno kafkowskie, ma pan jednak oryginalne pióro; niech pan sięgnie po
skrzypce albo pisząc zrzuci z siebie to, co pana dręczy — Pan Bóg nie bez powodu obdarzył pana talentami.
A więc: wzięto nas do baterii nadbrzeżnej, będącej jednocześnie baterią szkoleniową Brösen-Clettkau, do
położonych za wydmami, kołyszącymi się wydmuchrzycą, i za wyżwirowaną promenadą baraków, które
wypełniał zapach smoły, brudnych skarpetek i materaców z trawy morskiej. Wiele można by opowiadać o
powszednim dniu chłopca powołanego do lotniczej służby pomocniczej, umundurowanego gimnazjalisty,
którego przed południem uczyli według tradycyjnej metody posiwiali nauczyciele, a który po południu
musiał wkuwać na pamięć regulamin służby kanoniera oraz tajemnice balistyki; ale nie chodzi tu przecież o
mnie ani o naiwne i junackie dzieje Hottena Sonntaga, ani wreszcie o zupełnie banalną historię Schillinga,
lecz tylko o ciebie; tylko o tobie ma tu być mowa; a Joachim Mahlke nigdy nie należał do lotniczej służby
pomocniczej.
Uczniowie z gimnazjum im. Horsta Wessela, których również szkolono w baterii nadbrzeżnej Brösen-
Clettkau, dostarczyli nam mimochodem nowych informacji, nie wdając się zresztą w dłuższą od kota i
myszy wywodzącą się rozmowę:
- A jego to krótko po Bożym Narodzeniu powołali do Reichsarbeitsdienst. Dali mu wojenną maturę. No,
egzaminy nigdy nie były dla niego problemem. Był starszy od nas. Jego oddział stacjonuje podobno w
Borach Tucholskich. Może wydobywają tam torf? Gadają, że to niespokojne strony. Partyzanci i tak dalej.
W lutym odwiedziłem Escha w szpitalu lotniczym w Oliwie. Leżał ze złamanym obojczykiem i chciał
papierosów. Dałem mu parę, a on poczęstował mnie lepkim likierem. Nie pozostałem długo. Idąc do
przystanku w stronę Clettkau, poszedłem drogą okrężną przez park pałacowy. Chciałem zobaczyć, czy
poczciwa stara grota szeptów jeszcze istnieje. Istniała i odbywający rekonwalescencję strzelcy górscy
wypróbowywali ją z pielęgniarkami. Szeptali z obu stron w porowaty kamień, chichotali, szeptali, chichotali.
Ja nie miałem z kim szeptać i z jakimiś tam myślami w głowie poszedłem podobną do tunelu ciernistą aleją
bez ptaków, która, w górze zamknięta nagimi gałęziami, biegła prościutko jak strzelił od stawu pałacowego i
groty w kierunku niepokojąco wąskiego wylotu na szosę sopocką. Po dwóch pielęgniarkach, które
prowadziły kuśtykającego-śmiejącego się porucznika, po dwóch babciach i może trzyletnim, uparcie osobno
kroczącym chłopcem, który miał dziecięcy bębenek, ale weń nie uderzał, w szarym, lutowym, ciernistym
tunelu ukazała się i zaczęła zbliżać jeszcze jakaś postać: natknąłem się na Mahlkego.
Spotkanie zmieszało nas obu. Do tego zbliżanie się ku sobie w uczepionej cierniami nieba i nie posiadającej
bocznych odgałęzień alei parkowej miało w sobie coś uroczystego, aż przygnębiającego: los albo rokokowa
fantazja jakiegoś francuskiego architekta ogrodów sprowadziły nas razem - jeszcze dziś omijam pałacowe
ogrody przypominające labirynt, które zaprojektowano w duchu starego, poczciwego Le Nötre’a.
Oczywiście zaraz zaczęliśmy rozmawiać, ale ja, jak urzeczony, nie mogłem oderwać oczu od jego nakrycia
głowy; bo czapka Arbeitsdienst była na każdej głowie, nie tylko Mahlkego, unikatem brzydoty: przesycona
barwą wyschniętych ekskrementów, wybrzuszała się wysoko i nieproporcjonalnie ponad daszkiem; miała

wprawdzie główkę przypominającą męski kapelusz, ale dwie równoległe fałdy biegły tu bliżej siebie, łączyły
się i tworzyły ową wąską, plastyczną szczelinę, z powodu której nakrycie głowy członków
Reichsarbeitsdienst nazywano „dupą z uchwytem”. Czapka ta wyglądała na głowie Mahlkego szczególnie
źle. Była jakby drastycznym wyolbrzymieniem jego przedziałka na środku głowy, mimo że Mahlke musiał
go w Arbeitsdienst zarzucić; staliśmy tak naprzeciwko siebie, cienkoskórzy pod i pomiędzy cierniami - chło-
pczyk wrócił sam, bez babci, bijąc teraz głośno w blaszany bębenek, zatoczył wokoło nas magiczne półkole i
zniknął wreszcie razem ze swym hałasem w wylocie alei.
Pożegnaliśmy się spiesznie, zaraz potem gdy Mahlke odpowiedział mi półsłówkami i mrukliwie na pytania o
walki z partyzantami w Borach Tucholskich, o wyżywienie w Arbeitsdienst i o to, czy w pobliżu stacjonują
też żeńskie oddziały. Byłem również ciekaw, co robi w Oliwie i czy odwiedził już księdza Guzewskiego.
Dowiedziałem się, że wyżywienie jest znośne i że dziewcząt nie ma ani śladu. Pogłoski o walkach z
partyzantami uważał za przesadzone, ale niezupełnie wyssane z palca. Do Oliwy wysłano go po jakieś części
zamienne: podróż służbowa na dwa dni.
- Z Guzewski m rozmawiałem dziś krótko zaraz po rannej mszy. - Potem dodał z gestem dezaprobaty: - Ten
nigdy się nie zmieni, choćby świat się walił! - i odstęp pomiędzy nami powiększył się, ponieważ
oddalaliśmy się już od siebie.
Nie, nie obejrzałem się za nim. Nieprawdopodobne, co? Ale takie zdanko, jak: „Mahlke nie obejrzał się za
mną”, nie wzbudzi niczyjej wątpliwości. Tak, wielokrotnie oglądałem się za siebie, ale nikt, nawet
chłopczyk ze swą hałaśliwą zabawką, nie szedł w moją stronę i nie pomógł mi.

Potem, jak wyliczyłem sobie, nie widziałem ciebie przeszło rok; ale nie widzieć ciebie nie znaczyło i nie
znaczy zapomnieć o tobie i o twojej usilnie przestrzeganej symetrii. Przy tym pozostały trwałe ślady w
pamięci: ile razy zobaczyłem kota, szarego, czarnego czy pręgowanego, zawsze ukazywała mi się w polu
widzenia mysz; ale wciąż się wahałem i byłem niezdecydowany, czy należy chronić mysz, czy też podjudzać
kota do jej złapania.
Aż do lata przebywaliśmy w baterii nadbrzeżnej, rozgrywaliśmy nie kończące się zawody piłki ręcznej,
tarzaliśmy się podczas niedzielnych odwiedzin mniej lub więcej zręcznie z zawsze tymi samymi
dziewczętami i siostrami tych dziewcząt w nadbrzeżnych ostach wydm; tylko ja nie miałem nikogo i do dziś
nie pozbyłem się nieśmiałości i ironizowania tej mojej słabości. Co działo się poza tym? Przydziały dropsów
miętowych, pogadanki na temat chorób wenerycznych, przed południem „Herman i Dorota”, po południu
karabin 98 K, poczta, czteroowocowa marmolada, konkurs śpiewu? - w czasie wolnym od służby
pływaliśmy do naszej krypy, zastawaliśmy tam z reguły stado podrośniętych chłopców z tercji, złościliśmy
się i płynąc z powrotem nie mogliśmy zrozumieć, czym nas przez trzy lata urzekał ten mewim łajnem
pokryty wrak. Potem przeniesiono nas do baterii osiemdziesięcioośmiomilimetrowych - dział w Pelonken,
następnie do baterii w Zigankenberg. Trzy czy cztery razy mieliśmy alarm i nasza bateria brała udział w ze-
strzeleniu czterosilnikowego bombowca. Wiele tygodni wykłócano się w kancelariach różnych baterii o to
przypadkowe zestrzelenie - a tymczasem były dropsy, „Herman i Dorota”, oddawanie honorów
przechodzącym szarżom.
Jeszcze przede mną Hotten Sonntag i Esch dostali się jako ochotnicy do Arbeitsdienst. Ja zaś, wahając się
jak zwykle i nie mogąc zdecydować na wybór broni, przegapiłem termin i w lutym czterdziestego czwartego,
razem z połową naszej klasy, zdałem w baraku wykładowym prawie że normalną, pokojową maturę,
dostałem natychmiast powołanie do Arbeitsdienst, zostałem zwolniony ze służby pomocniczej w lotnictwie,
a ponieważ miałem dobre dwa tygodnie czasu, zapragnąłem innego, pozamaturalnego potwierdzenia mojej
dojrzałości - u kogóż by innego, jeśli nie u Tulli Pokriefke, która miała już szesnaście lat albo i więcej i
dopuszczała do siebie prawie każdego, kto miał ochotę; ale nie poszczęściło mi się i z siostrą Hottena
Sonntaga nie doszedłem również do ładu. W tym stanie rzeczy - pocieszały mnie tylko listy jednej z moich
kuzynek, która wskutek bombardowania straciła dach nad głową i została ewakuowana wraz z rodziną na
Śląsk - złożyłem pożegnalną wizytę księdzu Guzewski emu, obiecałem mu służyć jako ministrant w czasie
przyszłych urlopów frontowych, dostałem poza nowym mszalikiem mały metalowy krucyfiks - specjalne
wykonanie dla powołanych do wojska katolików i w drodze powrotnej, na rogu Bärenweg i Osterzeile,
spotkałem ciotkę Mahlkego, która na ulicy używała okularów o grubych szkłach i której nie udało mi się
wyminąć.
Zanim jeszcze przywitaliśmy się, zaczęła pytlować po wiejsku, rozwlekle, a zarazem szybko. Kiedy zbliżali
się do nas przechodnie, łapała mnie za ramię, przyciągała moje ucho do swoich ust. Gorące zdania,
wyszeptywane wilgotnymi wargami. Na początku rzeczy nieważne. Kłopoty z zakupami: - Nawet tego nie
można dostać, co się człowiekowi należy na kartki. - W ten sposób dowiedziałem się, że już znowu nie ma
cebuli, ale że u Matzeratha można dostać żółty cukier i kaszę jęczmienną, a także, że rzeźnik Ohlwein czeka

na konserwy z boczku. - Czysto wieprzowe. - Wreszcie, bez słowa zachęty z mojej strony, przeszła do
właściwego tematu: - Chłopcu idzie tera lepiej, ino że o tym nie pisze. Ale on ta nigdy się nie skarżył,
akuratnie jak jego ojciec, co był moim szwagrem. A dali go jednak do czołgów. Tam pewnikiem lepiej się
uchowa jak w piechocie, a i w deszcz będzie miał suszej. Potem jej szept zaczął sączyć się do mego ucha i
dowiedziałem się o nowych dziwactwach Mahlkego, o bazgrotach wyglądających tak, jakby dziecko coś
rysowało pod podpisem na listach wysyłanych pocztą polową.
- A przecież jako dziecko nigdy nie rysował, tylko jak kazali mu tuszem coś malować do szkoły. Ale tu mam
w torbie jego list, co ta niedawno przyszedł, tylko już taki zmięty. Wie pan, panie Pilenz, tylu ludzi chce
dokumentnie przeczytać, jak chłopcu idzie. I ciotka Mahlkego pokazała mi jego list z poczty polowej. - Na,
niech se pan poczyta.
Ale ja nie czytałem. Papier szeleścił w palcach bez rękawiczek.
Od strony placu Maxa Halbego wiał suchy wiatr, wirował, zwijał się w spiczasty lejek, nie można się było
przed nim obronić. Serce tłukło mi gwałtownie w piersi, jak obcas, którym ktoś dobija się do drzwi. Siedmiu
ludzi mówiło we mnie, ale żaden nie zapisywał słów. Zawiewało śniegiem, ale list pozostał czytelny, chociaż
szaro-brązowy papier był w kiepskim gatunku. Dziś mogę powiedzieć, że natychmiast wszystko
zrozumiałem, ale wpatrywałem się w list nie chcąc go widzieć, nie chcąc go zrozumieć; bo jeszcze zanim
papier zaszeleścił tuż przed moimi oczyma, pojąłem, że Mahlke znowu był w transie: nabazgrane rysunki
pod starannym pismem sütterlinowskim

1

. Mimo widocznych wysiłków zachowania prostej linii przy

rysowaniu bez podkładki, osiem, dwanaście, trzynaście, czternaście nierówno naniesionych kółek,
podobnych do spłaszczonych nerek, a na każdej nerce narośl przypominająca brodawkę, z której wystawały
długie na paznokieć i sterczące ponad krzywe kółka belki, biegnące ku lewej stronie kartki; wszystkie te
czołgi — bo choć rysunki były nieporadne, rozpoznałem od razu rosyjskie T 34 - miały w jednym punkcie,
zwykle pomiędzy wieżą a podstawą, mały, przekreślający brodawkę znaczek, krzyżyk, który markował
miejsce trafienia; a ponadto - ponieważ rysownik liczył się z niezbyt pojętnymi odbiorcami swojej ryciny, na
wszystkich czternastu - tyle ich było widocznie - czołgach widniały wielkie krzyże, zrobione niebieskim
ołówkiem i przerastające rozmiarami szkice.
Nie bez dumy wytłumaczyłem ciotce Mahlkego, że chodzi tu niewątpliwie o czołgi, które Joachim zniszczył.
Ale ciotka wcale się nie zdziwiła, to już wiele osób jej powiedziało, natomiast nie mogła zrozumieć,
dlaczego jest ich czasem więcej, czasem mniej; raz tylko osiem, a w przedostatnim liście aż dwadzieścia
siedem sztuk.
- Może to i poczta winna, bo ją nieregularnie do domu przynoszą. Ale tera to pan musi przeczytać, co nasz
Joachim pisze, panie Pilenz. O panu też pisze, wedle świec - ale myśmy już dostały.
Przebiegłem list kącikami oczu: Mahlke wyrażał troskę, dopytywał się o drobne i poważne dolegliwości
matki i ciotki - list był skierowany do obu kobiet - pytał o żylaki i bóle w krzyżach, interesował się ogrodem:
„Czy śliwa dobrze obrodziła? Jak rosną moje kaktusy? Lakoniczne zdania o służbie, o której pisał, że jest
wyczerpująca i odpowiedzialna: „Oczywiście mamy też straty. Ale Najświętsza Panienka będzie mnie i
nadal ochraniać”. W zakończeniu prośba, żeby matka i ciotka były tak dobre i ofiarowały księdzu Guzewski
emu jedną czy też - o ile to możliwe - dwie świece na ołtarz Matki Boskiej: „Może Pilenz mógłby się
postarać, oni je dostają na kartki”. Prócz tego prosił, żeby zamówić mszę i modlitwy do św. Judy Tadeusza,
siostrzeńca drugiego stopnia Matki Boskiej - Mahlke znał całą Świętą Rodzinę - na intencję tragicznie
zmarłego ojca. - „Opuścił nas przecież nie opatrzony sakramentami”. U dołu arkusika znowu błahostki,
trochę blady opis kraju: „Nie możecie sobie wyobrazić, jak tu wszystko jest zapuszczone, w jakiej nędzy
żyją ludzie i liczne dzieci. Nie ma światła elektrycznego ani bieżącej wody. Czasem chciałoby się zapytać o
sens - ale widocznie tak musi być. A jeśli będziecie miały kiedyś ochotę i będzie ładna pogoda, pojedźcie
tramwajem do Brösen - ale ubierzcie się ciepło - i popatrzcie, czy na lewo od wejścia do portu, ale nie bardzo
daleko, widać resztki zatopionego okrętu.
Dawniej leżał tam wrak. Można go dojrzeć gołym okiem, a ciotka ma przecież okulary - interesowałoby
mnie, czy jeszcze...”
Powiedziałem do ciotki Mahlkego:
- Może pani tam nie jechać. Okręt znajduje się wciąż na tym samym miejscu. Serdeczne pozdrowienia dla
Joachima, kiedy pani będzie do niego pisała. Może być spokojny. Tutaj nic się nie zmienia, a okrętu nikt tak
łatwo nie zwędzi.
A nawet gdyby stocznia Schichaua go zwędziła, to znaczy podniosła, pocięła na złom albo odbudowała, czy
to by ci pomogło? Czy przestałbyś wtedy z dziecięcą, nieporadną dokładnością rysować na listach poczty
polowej rosyjskie czołgi i przekreślać je niebieskim ołówkiem? A kto pociąłby na złom Matkę Boską? Kto

1

Pismo zaprojektowane przez grafika berlińskiego L Sütterlina (18SS-1917) i wprowadzone w szkołach wielu prowincji niemieckich.

zaczarowałby nasze stare, poczciwe gimnazjum i przemienił w pokarm dla ptaków? A kot i mysz? Czy
istnieją historie, które się kończą?

XI

Z nabazgranymi dowodami sukcesów Mahlkego przed oczyma musiałem wytrzymać w domu dalsze trzy czy
cztery dni: moja matka pochłonięta była wtedy podtrzymywaniem swoich stosunków z budowniczym z
organizacji Todta - czy też kurowała chorego na żołądek porucznika Stewego przy pomocy bezsolnej diety,
która go tak do niej przywiązała? - W każdym razie ten czy tamten pan poruszał się bez żenady po naszym
mieszkaniu i nosił, nie zdając sobie sprawy z wymowy tego symbolu, sfatygowane ranne pantofle mego ojca.
Matka zaś, w skrzętnej żałobie, obnosiła wśród przytulnego otoczenia, jakby wyciętego z ilustrowanego
magazynu, czarne twarzowe suknie, to znaczy chodziła w nich nie tylko po ulicy, ale też w domu, pomiędzy
kuchnią a bawialnią. Na kredensie urządziła coś w rodzaju ołtarzyka ku czci mego poległego brata; po
pierwsze ustawiła powiększone aż do zatarcia podobieństwa zdjęcie paszportowe, przedstawiające go jako
podoficera bez czapki, po drugie kazała oprawić pod szkłem w czarne ramki oba nekrologi z „Vorposten” i
„Neueste Nachrichten”, po trzecie związała czarną wstążeczką plik listów z poczty polowej, po czwarte
obciążyła tenże plik Żelaznym Krzyżem drugiej klasy i Odznaką Krymską, umieszczając go po lewej stronie
zdjęcia, podczas gdy, po piąte, skrzypce brata wraz ze smyczkiem i podłożonym, zapisanym papierem
nutowym - wielokrotnie próbował komponować sonaty na skrzypce - miały tworzyć z prawej strony
optyczną przeciwwagę dla listów.
Dzisiaj brak mi czasami mego starszego brata Klausa, którego zresztą mało znałem, ale wówczas byłem
raczej zazdrosny o ten ołtarzyk i wyobrażałem sobie moją własną powiększoną fotografię w czarnych
ramkach; czułem się pokrzywdzony i często obgryzałem paznokcie, kiedy byłem sam, w bawialni i nie
mogłem ominąć wzrokiem urządzonego ku czci brata ołtarzyka.
Czuję, że któregoś przedpołudnia, kiedy porucznik pielęgnował na tapczanie swój żołądek, a matka gotowała
w kuchni kleik owsiany bez soli, byłbym odmawiającą posłuszeństwa pięścią zniszczył ową fotografię,
nekrologi, a nawet, być może, skrzypce - ale właśnie nadszedł dzień powołania do Arbeitsdienst i okradł
mnie z możliwości wystąpienia, które do dziś i jeszcze przez wiele lat dałoby się z powodzeniem odgrywać -
tak świetnie zainscenizowali je: śmierć nad Kubaniem, moja matka przy kredensie i ja, wielki kunktator.
Wyruszyłem w podróż z walizką z imitacji skóry, pojechałem przez Kościerzynę do Chojnic i w ciągu trzech
miesięcy miałem okazję poznawać Bory Tucholskie pomiędzy Osiem a Reczem. Po drodze wciąż wiatr i
piasek. Wiosna dla miłośników owadów. Jałowiec pokrywał się kuleczkami. W ogóle krzaki i podawanie
celu: czwarta sosna na lewo, za nią dwóch tekturowych kolegów, których należy trafić. Ale ponad brzozami
piękne chmury i motyle, które nie wiedziały, dokąd lecieć. Ciemne, połyskujące, okrągłe stawki wśród
moczarów, w których można było przy pomocy ręcznych granatów łowić karasie lub obrośnięte mchem
karpie. Jednym słowem: przyroda, gdziekolwiek się srało. Kino było w Tucholi.
Ale pomimo brzóz, chmur i karasi prezentuję jak modelowany w piasku ten oddział Arbeitsdienst - z
kwadratem baraków w osłaniającym je lasku, z masztem sztandarowym, rowami przeciwlotniczymi i
latryną, położoną w bok od budynku szkoleniowego - tylko dlatego, że rok przede mną, Winterem, Jürgenem
Kupką i Bansemerem w tym samym kwadracie poruszał się w drelichu i butach z cholewami Wielki Mahlke
i najdosłowniej pozostawił tu trwały ślad swego nazwiska: w latrynie, otwartej u góry zagrodzie, położonej
pod szumiącymi karłowatymi sosnami i otoczonej krzakami janowca, widniało naprzeciw gładkiej belki to
dwusylabowe słowo, bez imienia, wyrzeźbione czy raczej wyryte na desce - a pod nim wypisany
nieskazitelną łaciną, ale literami bez zaokrągleń, raczej pismem runicznym, początek jego ulubionej
sekwencji: „Stabat Mater dolorosa...” Franciszkanin Jacopone da Todi miałby powód do radości; ale ja
nawet w Arbeitsdienst nie mogłem pozbyć się Mahlkego. Bo kiedy chciałem sobie ulżyć, a za mną i pode
mną gromadziła się rojąca się od robaków kupa odchodów mego rocznika, ty nie dawałeś mi spokoju:
żmudnie wyryty tekst wołał głośno, natrętnie wskazywał na Mahlkego i Marię Pannę, choćbym nie wiem co
robił, żeby temu zaprzeczyć.
Jestem przy tym przekonany, że ze strony Mahlkego nie były to kpiny. Mahlke nie umiał kpić. Niekiedy
próbował. Ale wszystko, cokolwiek robił, czego tknął, co wyrażał, stawało się poważne, I znaczące i
monumentalne; tak też było z napisem na desce sosnowej w latrynie obozu Reichsarbeitsdienst pomiędzy

Osiem a Reczem, zwanego: Tuchola-Północ. Tekst Mahlkego bił wszystkie k inne mniej lub więcej
dowcipnie sformułowane świństewka, sentencje defekacyjne, wierszyki o kobietach, ordynarne lub aluzyjne
opisy anatomii, które, wyryte lub nabazgrane, pokrywały od góry, do dołu ochronny płot z desek i kazały
przemawiać ścianom.
Niewiele brakowało, a byłbym wówczas, dzięki trafnemu, w ustronnym miejscu umieszczonemu cytatowi
Mahlkego, stał się człowiekiem pobożnym i nie musiałbym teraz z niezupełnie czystym sumieniem
wykonywać kiepsko płatnej pracy w Domu im. Kolpinga, nie musiałbym doszukiwać się w naukach
Nazareńczyka wczesnego komunizmu, a w ukraińskich kołchozach późnego chrześcijaństwa, byłbym
wreszcie uwolniony od całonocnych rozmów z ojcem Albanem, od dociekań, w jakim stopniu bluźnierstwo
może zastąpić modlitwę, mógłbym wierzyć, również w coś, w cokolwiek lub w zmartwychwstanie ciała; ja
jednak, rąbiąc drewno na rozpałkę dla kuchni oddziału, wydziobałem siekierą ulubioną sentencję Mahlkego
z deski i wymazałem też twoje nazwisko.

Istnieje stara bajka o nie dającej się zetrzeć plamie, trochę przerażająca, trochę moralizująca i trochę
transcendentna; w każdym razie czyste, świeżo wydłubane miejsce przemawiało do mnie jeszcze wyraźniej
niż przedtem wyryte znaki. Twoje świadectwo zwielokrotniło się też widocznie wraz z odłupanymi
drzazgami, bo w oddziale, pomiędzy kuchnią, wartownią a magazynem odzieżowym, kursowały, zwłaszcza
w niedziele, kiedy z nudów liczyliśmy muchy na ścianie, niestworzone historyjki. Były one, z drobnymi
zmianami, zawsze takie same i dotyczyły pewnego chłopaka z Arbeitsdienst, nazwiskiem Mahlke, który rok
temu służył w oddziale Tuchola-Północ i widocznie odstawił nieliche numery. Dwaj kierowcy ciężarówek,
szef kuchni i magazynier, którzy byli tu już w owym czasie i dotychczas uniknęli przeniesienia, mówili
mniej więcej w ten sposób, nie przecząc sobie w zasadniczych sprawach:
- Ten ci wyglądał, kiedy tu przybył! Włosy potąd. No, przede wszystkim musiał pójść do fryzjera. Ale to nic
nie pomogło. Uszy miał odstające, że nic, tylko pianę nimi ubijać, a grdykę! Miał też... - i pewnego razu,
kiedy tutaj... - a kiedy na przykład... - Ale najfantastyczniejsze było, kiedy jako magazynier pognałem całe to
świeżo spędzone towarzystwo do odwszenia do Tucholi. Stoją wszyscy pod prysznicem, a ja myślę sobie, że
źle widzę, spójrz no jeszcze raz, mówię do siebie, tylko nie pęknij z zazdrości: jego kutas, powiadam wam,
istny dyszel, jak ci stanął, to był taki albo i dłuższy, w każdym razie żonę oberfeldmeistra, czterdziestoletnią
babkę na chodzie, obrobił nim z przodu i z tyłu że aż ho, bo mu ten idiota oberfeldmeister, dziwak nie z tej
ziemi - później został przeniesiony do Francji - kazał budować klatki dla królików przy swoim domu, drugim
po lewej w osiedlu dowództwa. Mahlke, bo tak się nazywał, początkowo odmówił, ale bez ciskania się, tylko
zupełnie spokojnie i rzeczowo, cytując regulamin służbowy. Wtedy szef wziął go do galopu, że aż dupą rył
po ziemi, a potem musiał przez dwa dni wybierać rękami miód z latryny. Inni nie chcieli go później wpuścić
do umywalni, musiałem go wężem ogrodowym i to z dobrego dystansu... Wreszcie ustąpił, poszedł z
deskami ze skrzyń i narzędziami, ale diabła tam do królików. Musiał starą nieźle nawyobracać. Zażądała
potem, żeby przychodził przez tydzień do pracy w ogrodzie, i Mahlke szorował do niej co rano, a na apel
wracał. Dopiero kiedy klatki dla królików wciąż nie były i nie były gotowe, widocznie szefowi coś
zaświtało. Nie wiem, czy ich zaskoczył, kiedy stara właśnie na plecach, na stole kuchennym, czy też może
jak ojciec i matka pod pierzyną, w każdym razie odjęło mu pewnie mowę, gdy zobaczył kutasa Mahlkego,
ale tu w oddziale nigdy pary z gęby nie puścił: sztuka! A Mahlkego wysyłał odtąd co rusz w podróż
służbową do Oliwy i Oksywia po części zamienne, żeby byczek ze swymi jajami nie pętał się w pobliżu. Bo
stara szefa musiała się nieźle naśmiewać z powodu i tak dalej. Gadają w kancelarii, że oni i teraz jeszcze
pisują do siebie listy. Za tym kryło się coś więcej. Wszystkiego się człowiek nigdy nie dowie. A ten sam
Mahlke - przy tym byłem osobiście - odkrył na własną rękę koło Bysławia podziemny magazyn partyzantów.
To także fantastyczna historia. Bo to był zupełnie zwyczajny staw, jak wszędzie tutaj. Robiliśmy w okolicy
trochę służby terenowej i trochę patrolowej, leżymy już z pół godziny koło tej sadzawki, a Mahlke wciąż
patrzy i patrzy, potem nagle powiada: „Chwileczkę, tam coś jest”. No, zastępca szefa, jak mu tam było,
uśmiecha się, my też, ale niech tam, a Mahlke w mgnieniu oka wyskakuje z łachów i nic tylko do stawu. I co
wam powiem: już przy czwartym nurkowaniu znalazł w samym środku brunatnego bajora, ale nie więcej niż
pięćdziesiąt centymetrów pod powierzchnią wody, wejście do zupełnie nowoczesnego bunkra-magazynu z
hydraulicznym urządzeniem do ładowania; było co wywozić: starczyło na cztery pełne ciężarówki i szef
musiał go pochwalić przed frontem całego oddziału. Podał go też podobno, pomimo tej historii ze starą, do
odznaczenia. Posłano mu je później do wojska. Chciał iść do czołgów, jeżeli go tam przyjęli.
Początkowo trzymałem się z daleka od tej gadaniny. Winter, Jürgen Kupka i Bansemer także stawali się
małomówni, kiedy rozmowa schodziła na Mahlkego. Czasami przy fasowaniu jedzenia albo gdy
przechodziliśmy przez osiedle dowództwa na ćwiczenia terenowe, a drugi dom po lewej stronie wciąż
jeszcze nie miał klatek na króliki, spoglądaliśmy na siebie ukradkiem. Wystarczyło też, żebyśmy zobaczyli

kota czatującego nieruchomo na zielonej, lekko rozkołysanej łące, a już porozumiewaliśmy się znaczącymi
spojrzeniami, stawaliśmy się sprzysiężoną grupą, chociaż Winter i Kupka, a zwłaszcza Bansemer, byli mi
dosyć obojętni.
Niecałe cztery tygodnie przed naszym zwolnieniem - uganialiśmy się wciąż za partyzantami, ale nikogośmy
nie złapali i nie mieliśmy też żadnych strat - zatem w okresie, kiedy prawie nie zdejmowaliśmy z siebie
łachów, zaczęto to i owo przebąkiwać.
Tamten magazynier, który umundurował Mahlkego i zaprowadził go do odwszenia, przyniósł z kancelarii
plotkę:
- Po pierwsze: znowu nadszedł list od Mahlkego do żony dawnego szefa. Poślą go jej do Francji. Po drugie:
z samej góry przyszło zapytanie w jego sprawie. Odpowiedź jeszcze opracowują. Po trzecie, i to ja wam
mówię: u Mahlkego zapowiadało się to od początku. Ale w tak krótkim czasie! No, dawniej toby mu żadne
ciągotki nie pomogły, gdyby nie był oficerem. Ale dziś mogą wszyscy, w każdym stopniu służbowym.
Będzie chyba najmłodszy. Kiedy go sobie wyobrażam z tymi uszami...
Wtedy nie wytrzymałem i rozpuściłem język. Winter za mną. Jürgen Kupka i Bensemer też musieli wyłożyć,
co wiedzieli.
- Och, wie pan, tego Mahlkego znamy już od dawna.
- Chodziliśmy z nim do jednej budy.
- Jego zawsze korciło, kiedy jeszcze nie miał czternastu lat.
- No, a ta historia z kapitanem marynarki? Kiedy w czasie lekcji gimnastyki gwizdnął mu jego błyskotkę
razem ze wstążką z wieszaka? To było tak...
- Nie, musimy zacząć od gramofonu.
- A te puszki konserw, to nic? Więc zupełnie na początku nosił zawsze śrubokręt...
- Chwileczkę! Jeżeli chcesz zacząć od początku, to od rozgrywki w palanta na boisku Heinricha Ehlersa. To
było tak: leżeliśmy sobie, a Mahlke drzemał. Nagle pojawił się szary kot, który biegł przez łąkę wprost w
stronę szyi Mahlkego. A kiedy ją dostrzegł, pomyślał pewnie, że to mysz się tam tak rusza, i skoczył...
- Pleciesz, bracie! To przecież Pilenz wziął kota i posadził mu - może nie?

Dwa dni później przyszło oficjalne potwierdzenie. Podczas rannego apelu podano nam do wiadomości, że
były szeregowiec Arbeitsdienst, oddziału Tuchola-Północ, biorąc bez przerwy udział w akcji bojowej,
początkowo jako zwykły strzelec, potem kapral i dowódca czołgu, zniszczył na ważnym odcinku
strategicznym tyle a tyle rosyjskich czołgów, a ponadto... i tak dalej, i tak dalej...
Zaczęliśmy już zdawanie manatków, następni mieli przyjechać, kiedy matka przysłała mi wycinek z
„Vorposten”. Było tam wyraźnie podane drukiem: „Syn naszego miasta, biorąc bez przerwy udział w akcji
bojowej, początkowo jako zwykły strzelec, potem jako dowódca czołgu...”, i tak dalej, i tak dalej.

XII

Obsuwający się margiel, piasek, świecące bagno, zarośla karłowatej sosny, uciekające grupy drzew, stawy,
granaty ręczne, karasie, chmury ponad brzozami, partyzanci w janowcu, jałowce, jałowce, stary, poczciwy
Lóns - pochodził z tych stron - i kino w Tucholi - wszystko to pozostało za mną zabrałem ze sobą tylko
swoją walizkę z imitacji skóry i bukiecik zeschłego wrzosu. Ale już podczas podróży, kiedy za Kartuzami
wyrzuciłem wrzos pomiędzy tory, na wszystkich podmiejskich dworcach, potem na głównym dworcu, przed
okienkami, w tłumie urlopowanych, przy wyjściu i w tramwaju do Langfuhr zacząłem bez sensu, ale uparcie
poszukiwać Joachima Mahlkego. Wydawałem się sobie śmieszny i obnażony w zbyt ciasnym ubraniu
cywilnym, mundurku szkolnym - nie pojechałem do domu, co mnie tam mogło oczekiwać? - i wysiadłem w
pobliżu naszego gimnazjum, na przystanku koło hali sportowej.
Oddałem walizkę u pedela, nie pytałem go jednak o nic, wiedziałem przecież, gdzie i co, i popędziłem na
górę szerokimi granitowymi schodami, przeskakując po trzy stopnie na raz. Nie dlatego, żebym oczekiwał,
że złapię go w auli - drzwi były otwarte, ale tylko sprzątaczki ustawiały ławki do góry nogami i szorowały
podłogę chyba na specjalną okazję. Skręciłem w lewo: przysadziste kolumny granitowe, ochłoda dla
gorących czół. Marmurowa tablica pamiątkowa z nazwiskami poległych w obu wojnach, jeszcze sporo
pustego miejsca. Lessing w niszy: Wszędzie odbywała się nauka, bo w korytarzach wzdłuż drzwi do klas nie

było nikogo. Raz tylko mignął chłopaczek z kwarty na cienkich nóżkach, niosący zwiniętą mapę przez
zaduch, który wypełniał wszystkie kąty. 3-a, 3-b, sala rysunkowa, 5-a, oszklona gablotka na wypchane ssaki,
co w niej teraz było? Oczywiście kot. A gdzie gorączkowała się mysz? Minąłem salę konferencyjną. Tam
gdzie korytarz mówił amen, pomiędzy sekretariatem a gabinetem dyrektora, na tle jasnego frontowego okna,
stał Wielki Mahlke bez myszy: bo miał na szyi ów szczególny wisiorek, to coś, magnes, przeciwieństwo
cebuli, galwanizowany czterolistek, produkt starego, poczciwego Schinkla, ten przedmiot, lizak, tę rzecz,
rzecz, rzecz-której-nie-nazwę.
A mysz? Spała, spała zimowym snem w czerwcu. Drzemała pod grubą pokrywą, bo Mahlke utył. Nie znaczy
to, że ktoś, los albo autor, ją wytępił czy wymazał, tak jak Racine skreślił ze swego herbu szczura i
pozostawił tylko łabędzia. Myszka była wciąż jeszcze zwierzęciem herbowym i poruszała się nawet przez
sen, kiedy Mahlke przełykał; bo od czasu do czasu, mimo wysokiego odznaczenia, Wielki Mahlke musiał
jednak przełykać ślinę.
Jak wyglądał? Mówiłem już, że utyłeś w czasie działań wojennych, tylko odrobinę, o grubość dwóch bibuł.
Stałeś na wpół oparty o parapet okna, na wpół siedziałeś na biało lakierowanej desce. Jak wszyscy, którzy
służyli w oddziałach pancernych, miałeś na sobie fantazyjny mundur, po rozbójnicku upstrzony czarnymi i
szarozielonymi plamami, wyrzucone nogawki spodni przykrywały cholewy na wysoki połysk
wyglansowanych butów. Czarna, szykowna kurtka czołgisty, trochę za ciasna i marszcząca się pod pachami -
bo twoje ręce odstawały jak ucha dzbana - nadawała, pomimo paru przybranych funtów, szczupłość twojej
sylwetce. Na kurtce nie było orderu. A miałeś przecież oba krzyże i jeszcze coś tam, z wyjątkiem
odznaczenia za rany: dzięki pomocy Marii Panny kule się ciebie nie imały. Właściwie to zrozumiałe, że na
piersi nie było nic, co by mogło odciągać wzrok do tego nowego nabytku. Popękany, niedbale wyczyszczony
pas opinał tylko wąski skrawek materiału: tak krótkie były kurtki czołgistów, zwane też małpimi
kurteczkami. Podczas gdy pas z pistoletem, wiszącym daleko w tyle, prawie na siedzeniu, nadawał twojej
sztywnej, wymuszonej postawie odrobinę niedbałej zawadiackości, szara czapka polowa tkwiła na twojej
głowie bardzo prosto, bez ulubionego, zarówno wówczas, jak i dzisiaj, przekrzywienia w prawo, i
przypominała swoją podłużną fałdą twoje upodobanie do symetrii, twój przedziałek na środku głowy z lat
nauki szkolnej i nurkowania, kiedy twierdziłeś, że chcesz zostać klownem. Przy tym, zanim kawałkiem
metalu wyleczono twoje chroniczne dolegliwości szyi, a także potem, nie nosiłeś już włosów ä la Zbawiciel.
Ową szczotkę długości zapałki, która wówczas zdobiła głowy rekrutów, dziś natomiast nadaje palącym fajki
intelektualistom wyraz nowoczesnej ascezy, przycięto ci, albo ty sam ją sobie przyciąłeś. Pomimo to mina
Zbawiciela: orzeł na czapce, siedzącej na głowie jak przylutowana, rozpinał skrzydła nad twoim czołem niby
Duch Święty w postaci gołębicy. I ta twoja cienka, wrażliwa na słońce skóra. Wągry na mięsistym nosie.
Górne powieki, przetkane czerwonawymi żyłkami, miałeś lekko opuszczone. A kiedy stanąłem przed tobą
zdyszany, mając za plecami wypchanego kota w szklanej gablotce, twoje spojrzenie nie wyraziło zdziwienia.
Pierwsza próba zażartowania:
- Dzień dobry, podoficerze Mahlke! - Próba nie udała się.
- Czekam tu na Klohsego. Ma gdzieś matematykę.
- No, to się ucieszy!
- Chcę z nim pomówić na temat prelekcji.
- Byłeś już w auli?
- Mam już prelekcję przygotowaną słowo po słowie.
- A widziałeś sprzątaczki? Szorują już ławki.
- Zajrzę tam potem z Klohsem i omówię sposób ustawienia krzeseł na podium.
- Ale się ucieszy!
- Zażądam, żeby prelekcja odbyła się tylko dla uczniów od niższej tercji wzwyż.
- Czy Klohse wie, że czekasz tutaj na niego?
- Panna Hersching z sekretariatu zameldowała mu o tym.
- No, ale się ucieszy!
- Wygłoszę prelekcję bardzo krótką, ale treściwą.
- No, chłopie, opowiedzże, jakeś to zrobił, i to w tak krótkim czasie?
- Mój drogi Pilenz, trochę cierpliwości: w mojej prelekcji zostaną poruszone i omówione niemal wszystkie
problemy związane z tym odznaczeniem.
- No, ale się Klohse ucieszy!
- Poproszę, żeby mnie nie wprowadzał, ani nie przedstawiał.
- To może Mallenbrandt, co?
- Nie, po prostu pedel zapowie prelekcję i basta.
- No, ale się...

Głos dzwonka skakał z piętra na piętro i zakończył lekcje we wszystkich klasach gimnazjum. Dopiero teraz
Mahlke zupełnie otworzył oczy obramowane krótkimi, rzadkimi rzęsami. Jego postawa miała się wydawać
niedbała - ale stał gotowy do skoku. Jakby zagrożony od tyłu, na wpół odwróciłem się od szklanej gablotki:
to już nie był szary kot, lecz raczej czarny, który skradał się w naszym kierunku na białych łapkach i
pokazywał swój biały śliniaczek. Wypchane koty umieją czaić się prawdziwiej niż żywe. Na umieszczonej w
gablotce tekturowej karteczce widniał pięknie wykaligrafowany napis: kot domowy. Ponieważ po dzwonku
zrobiło się za cicho, ponieważ mysz się obudziła, a kot nabierał coraz większego znaczenia, powiedziałem w
kierunku okna coś żartobliwego i jeszcze coś, coś o jego matce i ciotce, mówiłem, żeby mu dodać sił, o jego
ojcu, o parowozie ojca, o śmierci ojca koło Tczewa i przyznanym mu pośmiertnie odznaczeniu za odwagę:
- No, twój ojciec, gdyby jeszcze żył, ucieszyłby się na pewno.
Zanim jednak zdołałem przywołać zaklęciem ojca i wyperswadować myszy kota, pomiędzy nami stanął
dyrektor Waldemar Klohse i odezwał się wysokim, czystym głosem. Klohse nie gratulował, nie mówił
„panie kapralu, odznaczony tak i tak”, ani nawet „panie Mahlke, ogromnie się cieszę”, tylko podkreśliwszy
swoje żywe zainteresowanie dla mojej służby w Arbeitsdienst i dla piękna krajobrazu Borów Tucholskich -
Lóns tam się wychował - wypowiedział jakby mimochodem kilka starannie uporządkowanych słów ponad
czapkę Mahlkego:
- Widzi pan, Mahlke, jednak pan swego dokonał. Był pan już w gimnazjum Horsta Wessela? Mój szanowny
kolega, dyrektor doktor Wendt, ucieszy się. Na pewno nie omieszka pan wygłosić małej prelekcji dla swoich
dawnych kolegów, która umocni w nich wiarę w nasz oręż. Czy mogę prosić pana na minutę do mego
gabinetu?
Wielki Mahlke, z rękami wygiętymi jak ucha dzbana, poszedł za dyrektorem Klohsem do jego gabinetu i w
drzwiach zmiótł polową czapkę z krótko ostrzyżonej głowy: jego guzowata potylica! Oto umundurowany
gimnazjalista w drodze na poważną rozmówkę; nie czekałem na jej wynik, mimo że byłem ciekaw, co też
zupełnie już rozbudzona i bardzo przedsiębiorcza mysz powie po tej rozmowie do kota, który był wprawdzie
wypchany, ale wciąż czaił się do skoku.
Drobny, złośliwy triumf: znowu ja byłem górą. No, poczekaj! Ale on nie będzie mógł ustąpić, nie będzie
mógł chcieć ustąpić.
Pomogę mu. Muszę porozmawiać z Klohsem. Poszukam słów, które trafiają do serca. Szkoda, że wywieźli
papę Bruniesa do Stutthofu. Ten byłby go chwycił pod ramię, ze starym, poczciwym Eichendorffem w
kieszeni.
Ale Mahlkemu nikt nie mógł pomóc. Może, gdybym był porozmawiał z Klohsem... Ale ja z nim przecież
rozmawiałem, przez pół godziny dmuchał mi w twarz zaprawione miętą słowa, na które odpowiadałem
pokornie i chytrze:
- Według zwykłej ludzkiej miary ma pan zapewne rację, panie dyrektorze. Ale czy nie można by, biorąc pod
uwagę, mam na myśli, w tym szczególnym wypadku. Z jednej strony doskonale pana rozumiem. Zasady, na
których opiera się zakład, to rzecz nienaruszalna. To, co było, nie może stać się niebyłym, ależ drugiej strony
i ponieważ tak wcześnie stracił ojca...
Rozmawiałem też z księdzem Guzewskim i z Tullą Pokriefke, żeby ona z kolei porozmawiała ze
Störtebekerem i jego kompanią. Poszedłem do mego dawnego jungbannführera. Miał drewnianą nogę,
pamiątkę z Krety, siedział za biurkiem w kierownictwie okręgu na Winterplatz, był zachwycony moim
projektem i wymyślał na belfrów.
- Jasne, oczywiście, zrobi się. Niech tu przyjdzie ten Mahlke. Przypominam go sobie mgliście. Czy nie było
z nim jakiejś historii? Mniejsza z tym. Strąbię, kogo się da. Nawet Bund Deutscher Mädel i organizację
kobiet. Zdobędę salę naprzeciwko, w głównej dyrekcji poczty, trzysta pięćdziesiąt miejsc...
A ksiądz Guzewski podjął się zgromadzić w zakrystii swoje starsze panie i kilkunastu katolickich
robotników, ponieważ nie rozporządzał salą parafialną.
- Może pański przyjaciel mógłby na początku powiedzieć coś o świętym Jerzym, a przy końcu wskazać na
znaczenie i moc modlitwy w wielkiej potrzebie i w niebezpieczeństwie, żeby nadać wykładowi ramy
odpowiednie dla kościoła - zaproponował ksiądz Guzewski i obiecywał sobie wiele po prelekcji.
Na marginesie wspomnę jeszcze o owej piwnicy, którą wyrostki spod znaku Störtebekera i Tulli Pokriefke
chciały mu oddać do dyspozycji. Niejaki Rennwand, którego znałem z widzenia - był ministrantem w
kościele Serca Jezusowego - a teraz został mi przedstawiony przez Tullę, napomknął coś tajemniczo o liście
żelaznym dla Mahlkego, tyle tylko, że będzie musiał oddać pistolet.
- Oczywiście zawiążemy mu oczy, kiedy będzie szedł do nas. Musi także podpisać krótkie oświadczenie w
miejsce przysięgi, że będzie milczał i tak dalej, czysta formalność. Ma się rozumieć, że zapłacimy mu
przyzwoicie. Albo w gotówce, albo zegarkami. My także nic nie robimy za darmo.
Ale Mahlke nie chciał ani tego, ani tamtego, ani też honorarium. Szturchnąłem go:

- Czego ty właściwie chcesz? Nic a nie dogadza. No, to pojedź do oddziału Tuchola-Północ. Tam jest teraz
nowy rocznik. Szef kuchni i magazynier pamiętają cię jeszcze z tamtych czasów i na pewno będą się
cieszyli, kiedy się u nich zjawisz i palniesz mówkę.
Mahlke spokojnie wysłuchał wszelkich propozycji, chwilami uśmiechał się, kiwał głową, zadawał rzeczowe
pytania dotyczące organizacji planowanej imprezy, a kiedy już nic jej nie stało na przeszkodzie, odrzucał
krótko i mrukliwie wszystko, nawet zaproszenie od władz okręgowych; bo dla niego istniał od początku
tylko jeden cel: aula naszej szkoły. Chciał stanąć w przesyconym kurzem świetle, sączącym się przez
neogotyckie, ostrołukowe okna. Chciał mówić w smrodzie trzystu głośno lub cicho pierdzących
gimnazjalistów. Chciał mieć poczucie, że koło niego i za nim zgromadzone są wyłysiałe głowy jego
dawnych nauczycieli. Chciał mieć jako swoje vis-à-vis w końcu sali ów olejny obraz, przedstawiający
fundatora szkoły, barona von Conradi, serowato bladego i nieśmiertelnego pod grubą warstwą połyskującego
pokostu. Chciał wejść do auli przez stare brązowe drzwi i po krótkim, możliwie udanym przemówieniu
wyjść przez drugie drzwi; ale Klohse, w pumpach w drobną kratkę, zastawił mu jednocześnie oba przejścia.
- Jako żołnierz powinien pan to rozumieć, Mahlke. Nie, tamte sprzątaczki szorowały ławki bez specjalnego
powodu, nie dla pana, nie w związku z pańskim przemówieniem. Pański plan może być nie wiem jak dobrze
obmyślony, pomimo to nie doczeka się realizacji: wielu ludzi - proszę pozwolić to sobie powiedzieć - przez
całe życie kocha się w kosztownych dywanach, a pomimo to umiera na gołych deskach. Niech pan się
nauczy rezygnować, Mahlke.
W końcu Klohse na tyle zmiękł, że zwołał konferencję, na której jednak, w porozumieniu z dyrektorem
gimnazjum im. Horsta Wessela, postanowiono: „Dobro zakładu wymaga...”
Klohse postarał się o potwierdzenie ze strony rady pedagogicznej, że były uczeń, którego przeszłość, nawet
jeżeli... nie przywiązując przesadnie wielkiego znaczenia do tamtego incydentu, zwłaszcza że wydarzył się
dawno temu... jednak właśnie w obliczu ciężkich i poważnych czasów... z uwagi na to, że wypadek ten był
bez precedensu... kolegia obu zakładów doszły zgodnie do wniosku, że...
Potem Klohse napisał list, zupełnie prywatny. Mahlke dowiedział się z niego, że Klohse nie może postąpić
tak, jak dyktuje mu serce. Niestety, czasy i okoliczności są tego rodzaju, że doświadczony i obarczony
brzemieniem odpowiedzialności pedagog nie może kierować się po prostu i po ojcowsku głosem serca; prosi
więc o męskie zrozumienie dla swego stanowiska w duchu zasad starego zakładu; chętnie wysłucha
prelekcji, którą Mahlke, miejmy nadzieję, chyba wkrótce i to bez gorzkich myśli, wygłosi w gimnazjum im.
Horsta Wessela; albo też, jak to z dawien dawna przystoi bohaterom, niechaj wybierze raczej rzecz lepszą od
mowy - milczenie.
Ale Wielki Mahlke znajdował się w alei podobnej do tamtej, zrośniętej u góry jak tunel, ciernistej i
pozbawionej ptaków, alei parku w Oliwie, która nie miała odgałęzień, a jednak była labiryntem: w dzień
spał, grał z ciotką w młynka albo znużony zdawał się bezczynnie czekać na koniec urlopu, w nocy zaś
włóczył się ze mną, ja zawsze za nim, nigdy przed nim, rzadko koło niego, po ulicach Langfuhr. Nie
snuliśmy się bez celu: wędrowaliśmy wzdłuż cichej, eleganckiej, ściśle trzymającej się przepisów obrony
przeciwlotniczej Baumbachallee, w której kląskały słowiki, przy której mieszkał dyrektor Klohse.
Wszeptywałem zmęczony w jego plecy, okryte suknem munduru:
- Nie rób głupstw. Widzisz przecież, że głową muru nie przebijesz. Co ci tak na tym zależy? Te kilka dni
urlopu, jakie ci jeszcze pozostały. Kiedy się właściwie kończy twój urlop? Człowieku, tylko nie zrób
jakiegoś głupstwa...
Ale w odstających uszach Wielkiego Mahlkego brzmiała inna melodia niż moja monotonnie napominająca
litania. Aż do drugiej w nocy oblegaliśmy Baumbachallee i jej dwa słowiki. Dwukrotnie musieliśmy go
przepuścić, ponieważ szedł w towarzystwie. Kiedy jednak po czterech nocach czatowania, około jedenastej
wieczorem, dyrektor Klohse, wysoki i szczupły, w pumpach, ale bez kapelusza i bez płaszcza - powietrze
było łagodne - skręcił z Schwarzer Weg w Baumbachallee, Wielki Mahlke wyciągnął lewą rękę i chwycił go
za kołnierz z cywilnym krawatem. Przydusił belfra do kutych żelaznych sztachet, za którymi kwitły róże,
pachnące szczególnie mocno i głośniej, niż śpiewały słowiki - bo było tak ciemno. Mahlke wziął dosłownie
listowną poradę Klohsego, wybrał rzecz lepszą do mowy, bohaterskie milczenie, i bez słowa walił na odlew,
z lewa, z prawa, grzbietem i powierzchnią dłoni, w ogoloną twarz dyrektora. Obaj sztywni i w należytej
postawie. Tylko klaskanie uderzeń, żywe i wymowne; bo Klohse także nie otwierał swoich małych ust i nie
chciał mieszać zapachu mięty z wonią róż. Stało się to w czwartek i nie trwało nawet minuty. Zostawiliśmy
Klohsego przy żelaznych sztachetach. To znaczy, Mahlke pierwszy odszedł, kroczył wysokimi butami po
chodniku wysypanym żwirem, pod czerwonym klonem, który jednak wszystko od góry osłaniał czernią.
Próbowałem jakby przeprosić Klohsego za Mahlkego i za siebie. Zbity skinął ręką, nie wyglądał już wcale
na zbitego; wspierany przez kwiaty na klombach i z rzadka odzywające się ptaki, stał wyprostowany, a jego
czarne kontury uosabiały zakład, szkołę, fundację Conradiego, ducha Conradiego, Conradinum - tak

nazywało się nasze gimnazjum.

Stamtąd, od tamtej chwili, biegliśmy przez puste ulice przedmieścia i nie poświęciliśmy Klohsemu już ani
słóweczka. Mahlke z przesadną rzeczowością mówił o problemach, które jego i częściowo także mnie mogły
interesować w tym wieku. Na przykład: czy istnieje życie po śmierci? Albo: czy ty wierzysz w wędrówkę
dusz? Mahlke opowiadał:
- Ostatnio czytam dość dużo Kierkegaarda. Powinieneś kiedyś koniecznie przeczytać Dostojewskiego,
zwłaszcza jeżeli będziesz w Rosji. Wtedy masę rzeczy zrozumiesz, mentalność i tak dalej.
Wielokrotnie stawaliśmy na mostach przerzuconych przez Striessbach, strumień pełen pijawek. Przyjemnie
było zwisnąć na poręczy i czekać na szczury. Na każdym moście rozmowa przechodziła z rzeczy banalnych,
na przykład od powtarzania uczniowskich wiadomości o okrętach wojennych, ich uzbrojeniu, grubości
opancerzenia i prędkości w węzłach, na religię i tak zwane sprawy ostateczne. Na Neuschottlandbrücke
wpatrywaliśmy się najpierw długo w czerwcowe wygwieżdżone niebo, potem gapiliśmy się - każdy z osobna
- w strumień. Podczas gdy pod nami płytki odpływ ze stawu załamywał się na puszkach od konserw,
unosząc ze sobą zapach drożdży z browaru towarzystwa akcyjnego, Mahlke mówił półgłosem:
- Oczywiście nie wierzę w Boga. To zwykłe oszustwo, żeby ogłupiać lud. Wierzę jedynie w Marię Pannę.
Dlatego też nie ożenię się.
To było zdanko dostatecznie lakoniczne i zawiłe, żeby je wypowiedzieć na moście. Ale utkwiło mi w
pamięci. Kiedy tylko widzę jakiś most, przerzucony nad rzeczką czy kanałem, w którym woda bulgocze i
załamuje się na odpadkach wrzuconych przez nieporządnych ludzi, jacy wszędzie się trafiają, stoi koło mnie
Mahlke w wysokich butach, w wypuszczonych na cholewy spodniach i w małpiej kurteczce czołgisty, i
przechylony przez poręcz, tak że wielki wisiorek zwisa mu z szyi pionowo w dół, triumfuje z powagą lub z
miną klowna nad kotem i myszą, pełen głębokiej wiary: „Oczywiście nie w Boga. Oszustwo, żeby ogłupiać
lud. Jedynie w Marię. Nie ożenię się.”
Wypowiedział jeszcze wiele słów, które spadały do wody. Okrążyliśmy chyba z dziesięć razy plac Maxa
Halbego, przebiegliśmy ze dwanaście razy Heeresanger tarn i z powrotem. Staliśmy niezdecydowani na
końcowym przystanku piątki. Nie bez zazdrości, bo byliśmy głodni, patrzyliśmy, jak konduktorzy i
konduktorki z trwałą ondulacją siedzieli w zaciemnionym na niebiesko wagonie przyczepnym, jedli chleb i
popijali go herbatą z termosów.
... a w pewnej chwili nadjechał tramwaj - albo mógł nadjechać tramwaj, w którym by siedziała Tulla
Pokriefke w przekrzywionym kepi na głowie, jako konduktorka, ponieważ od kilku tygodni pełniła wojenną
służbę pomocniczą. Odezwalibyśmy się do niej i ja na pewno umówiłbym się z nią, gdyby miała służbę na
linii numer pięć. Ale zobaczyliśmy tylko jej delikatny profil za mętną niebieską szybą i nie byliśmy pewni,
czy to ona.
Powiedziałem:
- Z tą mógłbyś kiedyś spróbować.
Mahlke z udręką w głosie:
- Słyszałeś przecież, że się nie ożenię.
Ja:
- To by cię naprowadziło na inne myśli.
On:
- A co mnie potem naprowadzi znów na inne myśli?
Próbowałem zażartować:
- Maria Panna, oczywiście.
Mahlke miał wątpliwości:
- A jeżeli Ona będzie się czuła obrażona?
Znalazłem wyjście:
- Jeśli chcesz, będę jutro rano służył do mszy u księdza Guzewskiego.
Nadspodziewanie szybko rzucił: - Dobra! - i już szedł w kierunku wagonu przyczepnego, który wciąż
jeszcze obiecywał, że majaczący za szybą profil konduktorki jest profilem Tulli Pokriefke. Zanim wsiadł,
zawołałem:
- Jak długo masz jeszcze urlop?
Wtedy Wielki Mahlke powiedział stojąc w drzwiach wagonu:
- Mój pociąg odjechał przed czterema i pół godzinami i jeżeli nic nie zaszło, powinien być teraz niedaleko
Modlina.

XIII

- Misereatur vestri omnipotens Deus, et dimissis peccatis vestris...
- unosiło się lekko jak bańka mydlana z ściągniętych ust księdza Guzewski ego, mieniło się barwami tęczy,
kołysało, wypuszczone z niewidzialnej słomki, niezdecydowane, wreszcie uleciało w górę, odbijając w sobie
okna, ołtarz, Matkę Boską, odbijając ciebie, mnie, wszystko, wszystko - i pękło bezboleśnie, kiedy nowymi
bańkami wzbiło się błogosławieństwo: - Indulgentiam, absolutionem et remissionem peccatorum
vestrorum...
A gdy „Amen” siedmiu czy ośmiu wiernych przebiło i te wychuchane kuleczki, ksiądz Guzewski podniósł
hostię, starannie złożonymi ustami wypuścił największą, lękliwie drżącą w przewiewie bańkę mydlaną i
zepchnął ją z warg czerwonym końcem języka: unosiła się długo, zanim opadła i pękła w pobliżu drugiej
ławki przed ołtarzem Matki Boskiej: - Ecce Agnus Dei...
Mahlke

ukląkł

pierwszy

przy

balaskach,

jeszcze

przed

trzykrotnym

„Panieniejestemgodzienabyśwszedłdoprzybytkusercamego”. Zanim sprowadziłem księdza Guzewski ego po
stopniach w dół i przez balaski, odchylił głowę w tył, ułożył swą spiczastą i niewyspaną twarz równolegle do
pobielonego betonowego sklepienia kaplicy i rozdzielił językiem wargi. Chwila, kiedy ksiądz robi
przeznaczonym dla niego opłatkiem mały, pośpieszny znak krzyża; jego twarz pokryła się potem. Jasna rosa
wystąpiła mu z porów skóry i perełkami spływała w dół, rozdzielając się na włosach nie ogolonej brody.
Oczy wyszły mu na wierzch, stężały jak ugotowane. Być może, że czerń kurtki czołgisty uwydatniała jeszcze
bardziej bladość jego twarzy. Pomimo skołowaciałego języka nie przełykał śliny. Metalowy wisiorek, który
miał być zapłatą za dziecinne bazgroty i przekreślenia niebieskim ołówkiem tylu rosyjskich czołgów, tkwił
nieruchomo ponad górnym guzikiem kołnierzyka i nie brał w niczym udziału. Dopiero kiedy ksiądz
Guzewski położył hostię na języku Joachima Mahlkego i język przyjął lekki opłatek, musiałeś przełknąć:
temu ruchowi i metal był posłuszny.
Przeżyjmy jeszcze raz we trójkę i wciąż od nowa ten moment komunii: ty klęczysz, ja stoję, moja skóra jest
sucha. Tobie pot rozszerza pory. Na obłożonym języku ksiądz składa hostię. Przed chwilą jeszcze byliśmy
nastrojeni na jeden ton, ale już mechanizm odruchu każe ci cofnąć język. Wargi zwierają się lepko. Twoje
przełykanie przenosi się dalej i kiedy wisiorek zaczyna wtórować mu drżeniem, wiem, że Wielki Mahlke
opuści kaplicę wzmocniony, że pot jego wyschnie; i jeżeli zaraz potem twarz jego jednak połyskiwała
wilgocią, to dlatego, że zwilżył ją deszcz. Na dworze, przed kaplicą, mżyło.
W suchej zakrystii ksiądz Guzewski powiedział:
- Pewnie stoi pod drzwiami. Należałoby go może zawołać do środka, ale...
Odpowiedziałem:
- Dajmy temu spokój, proszę księdza. Już ja się nim zajmę. Ksiądz Guzewski, z rękami na lawendowych
woreczkach w szafie:
- Chyba nie zrobi jakiegoś głupstwa?
Pozostawiłem go tak, jak stał, nie pomogłem przy rozbieraniu się.
- Niech się ksiądz lepiej do tego w ogóle nie miesza.
Ale także do Mahlkego, który stał przede mną w mokrym od deszczu mundurze, powiedziałem stanowczo:
- Ty idioto, czego tu jeszcze sterczysz? Jedź w te pędy do Hochstriess, do komendy garnizonu. Wymyśl
sobie jakiś rozsądny powód przedłużenia urlopu. Nie chcę z tym mieć nic wspólnego.
Po tych słowach powinienem był odejść, ale zostałem i mokłem: deszczowa pogoda łączy. Próbowałem po
dobremu:
- Głowy ci przecież od razu nie utną. Możesz powiedzieć, że stało się coś twojej matce albo ciotce.
Po każdym moim zdaniu, zakończonym kropką, Mahlke kiwał głową, chwilami opuszczał dolną szczękę,
śmiał się bez powodu, wreszcie trysnęło z niego:
- Wczoraj było fantastycznie z małą Pokriefke. Nigdy bym nie myślał. Jest zupełnie inna, niż udaje. Mówiąc
szczerze: z jej powodu nie chcę już iść na front. Ostatecznie zrobiłem swoje - może nie? Złożę podanie.
Mogą mnie wysłać do Gross-Boschpol na instruktora. Niech teraz inni nadstawiają karku. Nie, żebym się

bał, po prostu mam już dość. Możesz to zrozumieć? Nie dałem się nabrać i przygwoździłem go od razu:
- Ach tak, z powodu małej Pokriefke. Ale to wcale nie była ona. Tulla jeździ w dwójce do Oliwy, a nie w
piątce. Każdy to tutaj wie. Robisz w portki ze strachu - to rozumiem doskonale!
Ale on upierał się, że właśnie z nią coś miał:
- Z Tullą, możesz mi wierzyć. Nawet u niej w domu, Eisenstrasse. Jej matka patrzy przez palce. Ale to się
zgadza, że mi się odechciało. Może się boję. W każdym razie przedtem, przed mszą, bałem się. Teraz już mi
lepiej.
- Pomyśl, nie wierzysz przecież w Boga i te rzeczy...
- Jedno nie ma nic wspólnego z drugim.
- No dobrze, jechał go sęk, a co dalej?
- Może mógłbym u Störtebekera i jego chłopaków, znasz ich przecież.
- Nie, mój drogi. Z tą ferajną nic mnie nie łączy. Można sobie palce sparzyć i tak dalej. Trzeba było raczej
zapytać się małej Pokriefke, jeżeli z nią rzeczywiście, u niej w domu...
- Zrozumże: na Osterzeile nie mogę się już pokazać. Jeżeli ich jeszcze nie ma, to lada chwila przyjdą -
powiedz, czy nie dałoby się u was w piwnicy, tylko na parę dni? Ale ja nie chciałem mieć z tym nic
wspólnego: - Ukryj się gdzie indziej. Macie przecież krewnych na wsi, albo i u Pokriefków w szopie stolarni,
którą jej wuj... Albo na krypie.
To chwyciło. Wprawdzie Mahlke powiedział jeszcze: - Przy takiej pogodzie? - ale decyzja już zapadła. I
chociaż uparcie i wymownie broniłem się przed towarzyszeniem mu do wraka, napomykając również o
cholernej pogodzie, czułem coraz wyraźniej, że muszę z nim zostać: deszczowa pogoda łączy.
Dobrą godzinę chodziliśmy z Neuschottland do Schellmühl i z powrotem, i jeszcze raz całą Posadowskiweg.
Na chwilę schroniliśmy się przed wiatrem za dwoma słupami ogłoszeniowymi, opasłymi od nalepiania wciąż
tych samych plakatów nawołujących do oszczędzania węgla, i pośpieszyliśmy dalej. Sprzed głównego
wejścia do miejskiej kliniki położniczej rozciągał się dobrze nam znany widok: poprzez nasyp kolejowy i
rozrośnięte kasztany przyzywał nas szczyt frontonu i zwieńczenie wieży masywnego budynku gimnazjum;
ale Mahlke nie patrzył tamtą stronę albo też widział coś innego. Potem staliśmy przeszło pół godziny w
poczekalni tramwajowej na przystanku Reichskolonie, gdzie pod bębniącym blaszanym dachem czekało
razem z nami trzech czy czterech uczniów szkoły podstawowej. Chłopcy boksowali się trochę i spychali z
ławki. Nic nie pomogło, że Mahlke odwrócił się do nich plecami. Dwaj podeszli z otwartymi zeszytami,
gadali jeden przez drugiego najprawdziwszym dialektem. Spytałem:
- Czy nie macie dziś lekcji?
- Nie. Dopiero o dziewiątej, jeżeli w ogóle pójdziemy.
- No, to dajcie, ale szybko.
Mahlke wpisał na ostatniej stronie oby zeszytów w lewym górnym rogu swoje nazwisko i stopień służbowy.
Ale chłopcy nie byli zadowoleni, chcieli, by podał też dokładną liczbę zniszczonych czołgów - i Mahlke
ustąpił, pisał, jakby wypełniał przekazy pocztowe, najpierw cyframi, potem słownie, i musiał uwiecznić się
moim piórem jeszcze w dwóch dalszych zeszytach. Już chciałem mu odebrać pióro, kiedy jeden z chłopców
zadał nowe pytanie:
- A gdzie je pan ustrzelił, pod Bielgorodem czy pod Żytomierzem?
Mahlke powinien był skinąć głową i uspokoić chłopców. Ale on szepnął zduszonym głosem:
- Nie, chłopcy, większość w rejonie Kowel-Brody-Brzeżany. I w kwietniu, kiedy zamknęliśmy pierwszą
armię wojsk pancernych koło Buczacza.
Jeszcze raz musiałem odkręcić wieczne pióro. Chłopcy chcieli mieć wszystko na piśmie i gwizdnięciem
wezwali jeszcze dwóch dalszych uczniaków z deszczu do poczekalni. Zawsze te same chłopięce plecy
służyły jako podkładka do pisania. Malec chciał się wyprostować i podać także swój zeszyt, ale reszta
zaoponowała: jeden musi się poświęcić. I Mahlke wypisywał coraz bardziej drżącym pismem - pot wystąpił
mu znowu na skórę - Kowel, Brody, Brzeżany, Czerkasy i Buczacz. Połyskujące, umorusane twarze, wciąż
nowe pytania:
- Czy pan był także pod Krzywym Rogiem? - Wszystkie gęby rozdziawione. W każdej brak zębów. Oczy po
dziadku ze strony ojca. Uszy po rodzinie matki. Każdy miał dziurki w nosie.
- A dokąd pana teraz przenoszą?
- Głupi, tego mu przecież nie wolno mówić, po co pytasz?
- Zakład, że do wojsk inwazyjnych.
- Nie, zachowują go sobie na po wojnie.
- Spytaj go, czy był też u führera?
- Był pan?
- Czy nie widzisz, że to kapral?

- Czy nie ma pan przy sobie swojej fotografii?
- Bo my zbieramy.
- A jak długo ma pan jeszcze urlop?
- Właśnie, jak długo?
- Czy jutro jeszcze pan tu będzie?
- A może pana urlop już się kończy?
Mahlke wyrwał się. Potknął się o tornistry. Moje pióro zostało w poczekalni. Długotrwały bieg w pochylonej
postawie. Bok przy boku przez kałuże: deszczowa pogoda łączy. Dopiero za boiskiem sportowym chłopcy
pozostali w tyle. Jeszcze długo wołali za nami, nie spieszno im było do szkoły. Jeszcze dziś pragną mi
zwrócić pióro.
Dopiero pomiędzy ogródkami działkowymi za Neuschottland odetchnęliśmy spokojniej. Byłem wściekły i
moja wściekłość rodziła nową wściekłość. Wskazującym palcem trąciłem przynaglająco w przeklęty lizak i
Mahlke zdjął go szybko z szyi. Wisiał na sznurowadle, jak swego czasu śrubokręt. Mahlke chciał mi go dać,
ale ja nie przyjąłem.
- Zostaw, dziękuję za ulęgałki.
Ale on nie wyrzucił metalowego cacka w mokre krzaki, schował je do tylnej kieszeni spodni.
Jak się wydostać z tej sytuacji? Agrest tuż za prowizorycznymi płotami był niedojrzały; Mahlke zaczął go
zrywać obu rękami. Szukałem odpowiedniego pretekstu. On zajadał i wypluwał skórki.
- Poczekaj tutaj pół godziny. Musisz koniecznie zabrać prowiant, inaczej nie wytrzymasz długo na krypie.
Gdyby Mahlke powiedział: „Tylko wróć”, byłbym zwiał. Ale on ledwo kiwnął głową, kiedy odchodziłem,
dalej rwał oburącz agrest, sięgając palcami pomiędzy deski płotu, i pełnymi ustami zmuszał mnie do
uległości: deszczowa pogoda łączy.
Otworzyła mi ciotka Mahlkego. Dobrze, że jego matki nie było w domu. Mógłbym wziąć od nas coś do
jedzenia. Pomyślałem jednak: od czego ma rodzinę? Byłem też ciekaw, co powie ciotka. Ale rozczarowała
mnie. Stała przepasana kuchennym fartuchem i nie zadawała żadnych pytań. Przez otwarte drzwi pachniało
czymś, od czego cierpły zęby: w domu Mahlkego gotowano rabarbar.
- Chcemy urządzić Joachimowi małą uroczystość. Do picia mamy dosyć, ale gdybyśmy byli głodni...
Bez słowa przyniosła z kuchni dwie kilowe puszki boczku razem z otwieraczem. Ale to nie był ten sam,
który Mahlke przyniósł z krypy, kiedy znalazł w kambuzie puszki z żabimi udkami. Podczas gdy przynosiła
jedzenie i zastanawiała się, co by tu jeszcze - u Mahlków szafy były zawsze dobrze zaopatrzone, mieli krew-
nych na wsi, czerpali z pełnego - przestępowałem w korytarzu niespokojnie z nogi na nogę i oglądałem sobie
tamto podłużne zdjęcie, które przedstawiało ojca Mahlkego z palaczem Labudą. Lokomotywa nie była pod
parą.
Kiedy ciotka wróciła z siatką na zakupy i gazetą do zapakowania puszek, powiedziała:
- A gdybyśta chcieli jeść boczek, musita go trochę podgrzać. Bo inaczej za tłusty i będzie was cisnął w
dołku.
Gdybym spytał odchodząc, czy był ktoś i dowiadywał się o Joachima, odpowiedziałaby mi zapewne
przecząco. Ale ja nie spytałem, powiedziałem tylko w drzwiach:
- Serdeczne pozdrowienia od Joachima - chociaż Mahlke nie polecił mi pozdrowić nikogo, nawet swojej
matki.
Mahlke także nie był niczego ciekaw, kiedy znalazłem się znowu naprzeciw jego munduru, między
ogródkami działkowymi, we wciąż padającym deszczu, i powiesiwszy siatkę na płocie zacząłem sobie
rozcierać czerwone pręgi na palcach. Wciąż jeszcze pochłaniał niedojrzały agrest i zmusił mnie, abym tak
jak ciotka zatroszczył się o jego zdrowie:
- Zepsujesz sobie żołądek!
Kiedy powiedziałem: - Chodźmy już! - Mahlke zerwał trzy garście owoców z ociekających wodą krzaków,
napełnił nimi kieszenie spodni i podczas kiedy obchodziliśmy łukiem Neuschottland i osiedla pomiędzy
Wolfsweg a Bärenweg, wypluwał co chwila twarde skórki. Obżerał się też jeszcze na tylnym pomoście
przyczepnego wozu tramwajowego, kiedy przejeżdżaliśmy obok zasnutego deszczem lotniska.
Drażnił mnie tym swoim agrestem. I deszcz już ustawał. Szarość stała się bardziej mleczna, zachęcała, żeby
wysiąść i zostawić go z jego agrestem. Ale powiedziałem tylko:
- U was w domu już dwa razy pytali o ciebie. Faceci w cywilu.
- Tak? - Mahlke w dalszym ciągu wypluwał skórki między listwy podłogi. - A moja matka? Domyśla się
czegoś?
- Twojej matki nie było, tylko ciotka.
- Pewnie poszła po zakupy.
- Nie sądzę.

- No, to była u Schielków i pomagała przy prasowaniu.
- Niestety, nie była tam.
- Chcesz trochę agrestu?
- Zabrano ją do Hochstriess. Właściwie nie chciałem ci mówić. Dopiero tuż przed Brösen agrest mu się
skończył. Ale jeszcze w drodze przez plażę, którą deszcz pokrył deseniem, przeszukiwał obie przemoczone
kieszenie. Kiedy zaś Wielki Mahlke usłyszał, jak morze pluszcze uderzając o brzeg, kiedy zobaczył je i
dostrzegł w oddali zarysy wraku i cienie kilku statków na redzie, powiedział - a horyzont przeciął kreską
jego obie źrenice:
- Nie przepłynę.
Tymczasem ja już zdjąłem spodnie i buty.
- Tylko nie zaczynaj teraz z jakimiś historiami.
- Naprawdę nie mogę, brzuch mnie boli. Przeklęty agrest. Kląłem i klnąc szukałem, aż znalazłem w kieszeni
marynarki jedną markę i trochę drobnych. Pobiegłem z tym do Brösen i u starego Krefta wypożyczyłem na
dwie godziny łódkę. Nie było to wcale takie łatwe, jak się teraz przy pisaniu wydaje, chociaż Kreft wiele nie
pytał i pomógł mi zepchnąć łódkę na wodę. Kiedy przybijałem do brzegu, Mahlke tarzał się w mundurze po
piasku. Musiałem go kopnąć, żeby wstał. Drżał, pocił się, wpychał sobie pięści w okolicę żołądka; ale
pomimo niedojrzałego agrestu na pusty żołądek do dziś jakoś nie mogę uwierzyć w te jego bóle.
- Idź między wydmy, no, jazda!
Poszedł zgięty w pół, powłócząc nogami po piasku, i zniknął za kępami wydmuchrzycy. Może mógłbym
dojrzeć jego czapkę, ale patrzyłem w kierunku mola, chociaż żaden statek nie przybijał ani nie odbijał.
Wprawdzie Mahlke wrócił jeszcze zgięty, ale pomógł mi uporać się z łódką. Posadziłem go na rufie,
położyłem mu na kolanach siatkę z konserwami i wetknąłem w łapę otwieracz, zawinięty w gazetę. Kiedy za
pierwszą, a potem za drugą mielizną morze pociemniało, powiedziałem:
- Teraz ty mógłbyś trochę powiosłować.
Wielki Mahlke nawet nie kiwnął głową, siedział skurczony, trzymał się zawiniętego w papier otwieracza i
patrzył poprzez mnie: bo siedzieliśmy naprzeciwko siebie.
Chociaż już nigdy, aż do dnia dzisiejszego, nie wsiadłem do łódki, wciąż jeszcze siedzimy naprzeciw siebie;
jego palce poruszają się niespokojnie. Na szyi nie ma nic. Ale czapka nasadzona jest prosto. Z fałd munduru
sypie się piasek. Deszcz nie pada, lecz czoło jego jest zroszone. Wszystkie mięśnie napięte. Oczy wychodzą
na wierzch. Z kim zamienił się na nosy? Oba kolana rozlatane. Na morzu nie ma kota, lecz mysz ucieka.
Przy tym wcale nie było zimno. Tylko kiedy chmury się rozdzierały, a przez szczeliny padały promienie
słońca, plamiaste dreszcze przebiegały ledwie oddychającą powierzchnię wody i sięgały łodzi.
- Pomachaj trochę wiosłami, to rozgrzewa.
Rufa odpowiedziała tylko dzwonieniem zębami, a wśród stękania padały zduszone słowa:
- ...ma się z tego. Mógł mi ktoś wcześniej powiedzieć. Z powodu takiego głupstwa. A prelekcję miałbym
naprawdę dobrą. Począwszy od opisu celownika, potem o granatach, silnikach Maybacha i tak dalej. Jako
ładowniczy musiałem wychodzić z czołgu, żeby wbijać obluzowane bolce, nawet w czasie ostrzału. Ale
chciałem nie tylko o sobie. Chciałem o moim ojcu i o Labudzie. Tylko krótko o katastrofie pod Tczewem. I
jak mój ojciec dzięki osobistej odwadze. I że ja przy celowniku zawsze o moim ojcu. Nie miałem nawet
zapewnionego bytu, kiedy on. Dziękuję ci także za świece wtedy. O, zawsze Czysta, Ty w nieskalanym
blasku. Przez Twoje orędownictwo stanę się godny. Pełna miłości. Łaski pełnaTak jest. Bo zaraz moja
pierwsza akcja na północ od Kurska to udowodniła.
I w samym środku tego bajzlu, kiedy pod Orłem ruszył kontratak. I jak w sierpniu nad Worsklą Maria Panna.
Wszyscy śmieli się i ściągnęli mi na kark kapelana dywizji. Ale potem zatrzymaliśmy front. Niestety,
przeniesiono mnie na środkowy odcinek. Inaczej pod Charkowem nie poszłoby tak łatwo. Wkrótce, pod
Korosteniem, ukazała mi się znowu, kiedyśmy pięćdziesiąty dziewiąty korpus. Przy tym nigdy nie trzymała
Dzieciątka, tylko obraz. Wie pan, panie dyrektorze, on wisi u nas na korytarzu koło woreczka z przyborami
do czyszczenia butów. Nie trzymała go na wysokości piersi, lecz niżej. Miałem dokładnie na środku
celownika parowóz.
Musiałem tylko mierzyć pomiędzy mojego ojca i palacza Labudę. Czterysta. Bezpośredni ostrzał. Widziałeś
przecież, Pilenz, rąbię zawsze w środek, między wieżyczkę a dół. To daje niezły efekt. Nie, nie mówiła nic,
panie dyrektorze. Ale jeżeli mam być zupełnie szczery: ze mną może nie rozmawiać. Dowody? Mówię
przecież, trzymała obraz. Albo w matematyce. Kiedy pan wykłada i wychodzi z założenia, że linie
równoległe spotkają się w nieskończoności, to wynika z tego, sam pan musi przyznać, coś transcendentnego.
Tak samo było na pozycji na wschód od Kazatynia. Trzeciego dnia świąt Bożego Narodzenia. Poruszała się
od lewej w stronę lasku z szybkością marszową trzydzieści pięć. Musiałem się tylko tego trzymać, tego
trzymać, ognia. Uderz dwa razy lewym wiosłem. Pilenz, oddalamy się od kursu na krypę.

W czasie tego skrótowego wykładu, wygłoszonego początkowo wśród szczękania zębami, a potem już z
opanowaniem, Mahlke potrafił czuwać nad kursem naszej łodzi i nadać mi przez rytm swojej dykcji takie
tempo wiosłowania, że aż pot wystąpił mi na czoło; jego skóra obeschła, pory się zamknęły. Ani przez jedno
uderzenie wiosła nie byłem pewien, czy nie widzi ponad rosnącymi nadbudówkami minowca czegoś więcej
prócz krążących tam jak zawsze mew.
Zanim dobiliśmy do wraku, siedział swobodnie na rufie, bawił się niedbale wyjętym z papieru otwieraczem
do konserw i nie skarżył się już na bóle brzucha. Na pokładzie stanął przede mną i kiedy umocowywałem
łódkę, jego ręce manipulowały koło szyi: wielki lizak powrócił z tylnej kieszeni spodni na swoje dawne
miejsce. Zacieranie rąk, słońce przebiło się przez chmurę, rozluźnianie mięśni: Mahlke stąpał po pokładzie
pewnym krokiem właściciela, mruczał pod nosem urywki litanii, machał ręką mewom i grał rolę dobrego
wujaszka, który po długoletniej, pełnej przygód nieobecności przyjeżdża w odwiedziny, przywozi siebie
samego w podarunku i cieszy się powrotem do bliskich: „Halo, moi kochani, wcaleście się nie zmienili!”
Trudno mi było wpaść w jego nastrój.
- Pośpiesz się, pośpiesz! Stary Kreft pożyczył mi łódkę na półtorej godziny. Początkowo chciał tylko na
godzinę.
Mahlke uderzył od razu w rzeczowy ton:
- No dobrze. Nie należy zatrzymywać podróżnych. Swoją drogą ten statek, tak, ten obok tankowca, ma dosyć
głębokie zanurzenie.
Załóżmy się, że to szwedzki. Jeszcze dzisiaj do niego powiosłujemy, żebyś wiedział. I to zaraz, jak tylko się
ściemni. Postaraj się być tu około dziewiątej. Tego mogę chyba żądać od ciebie, co?
Oczywiście przy tak złej widoczności nie można było stwierdzić, jaką banderę ma frachtowiec na redzie.
Mahlke zaczął się rozbierać ceremonialnie i gadatliwie. Plótł trzy po trzy. Trochę o Tulli Pokriefke: - To
ścierwo, jeżeli chcesz wiedzieć. - Plotki o księdzu Guzewskim: - Podobno robił jakieś machlojki z
materiałami, a nawet z obrusami na ołtarze czy raczej z talonami na nie. Przychodził kontroler z wydziału
gospodarczego. - Potem coś zabawnego o ciotce: - Ale jedno trzeba jej przyznać, z moim ojcem zawsze
dobrze się rozumiała, jeszcze kiedy oboje byli dziećmi na wsi. - I wreszcie stare historyjki o lokomotywie: -
Mógłbyś jednak przedtem zajrzeć na Osterzeile i zabrać fotografię z ramką lub bez ramki. Nie, niech lepiej
wisi tam, gdzie wisi. To tylko balast.
Stał w czerwonych spodenkach gimnastycznych, będących dla nas kawałkiem tradycji naszego gimnazjum.
Mundur złożył starannie w przepisową kostkę i ukrył za kabiną nawigacyjną, na swoim stałym miejscu. Buty
z cholewami ustawił jak przed położeniem się spać. Powiedziałem jeszcze:
- Masz wszystko, puszki też? Nie zapomnij otwieracza. Przesuwał order to w lewo, to w prawo, plótł
głupstwa jak sztubak, bawił się w dawną grę pytań:
- Ile ton ma argentyński okręt bojowy „Moreno”? Prędkość w węzłach? Grubość opancerzenia na linii
zanurzenia? Rok budowy? Kiedy przebudowany? Ile dział stopięćdziesięciodwumilimetrowych miał
„Vittorio Veneto”?
Odpowiadałem niechętnie, choć byłem zadowolony, że to wszystko jeszcze pamiętam.
- Czy zabierzesz obie puszki za jednym razem na dół?
- Zobaczę.
- Nie zapomnij otwieracza, leży tutaj.
- Troszczysz się o mnie jak matka.
-Wiesz, gdybym był tobą, nie zwlekałbym już dłużej z zejściem.
- Tak, oczywiście. Wyobrażam sobie, jak wszystko pięknie zapleśniało.
- Przecież nie będziesz tam zimował.
- Najważniejsze, żeby maszynka jeszcze działała, spirytusu mam na dole dosyć.
- Tego wisiorka bym na twoim miejscu nie wyrzucał. Może uda ci się go po drugiej stronie przehandlować
jako pamiątkę. Nigdy nie wiadomo.
Mahlke przerzucał metalowe cacko z ręki do ręki. Nawet kiedy opuścił mostek i drobnymi krokami szedł w
kierunku luku, robił to jedną, to drugą ręką odważające ruchy, chociaż siatka z obu puszkami wrzynała mu
się w prawe ramię. Kolanami zataczał łuki. Wystający kręgosłup rzucał cień w lewo, bo właśnie na krótką
chwilę wyjrzało słońce.
- Będzie już pół do jedenastej albo i później.
- Woda wcale nie jest taka zimna, jak myślałem.
- Po deszczu zawsze tak bywa.
- Moim zdaniem: woda siedemnaście, powietrze dziewiętnaście.
Przed boją kierunkową stała na torze wodnym pogłębiarka. Widać było, że pracuje, ale wszelkie odgłosy
były urojeniem, bo wiatr wiał w jej stronę. Urojeniem była też mysz Mahlkego, gdyż namacawszy stopami

brzeg luku był do mnie w dalszym ciągu odwrócony plecami.
Ustawicznie dręczy mnie jedno i to samo ukute przez mnie pytanie: czy powiedział jeszcze coś, zanim się
zanurzył? Na wpół pewien jestem tylko spojrzenia, rzuconego z ukosa przez lewe ramię na mostek.
Przysiadłszy na chwilę, zamoczył się trochę, szkolne spodenki gimnastyczne nabrały matowej, ciemnej czer-
wieni, prawą ręką chwycił siatkę z puszkami - ale wisiorek na szyi? Na szyi nic nie miał. Czy wyrzucił go
ukradkiem? Jaka ryba odniesie mi go? Czy powiedział coś jeszcze przez ramię? W górę, do mew? W
kierunku plaży lub statków na redzie? Czy przeklinał gryzonie? Nie sądzę, żebym naprawdę słyszał twoje
słowa: „A więc do wieczora!” Głową naprzód, obciążony dwiema puszkami konserw, dał nurka: okrągłe
plecy i pośladki zanurzyły się w ślad za karkiem. Biała stopa odepchnęła się od próżni. Woda ponad lukiem
powróciła do zwykłej gry krótkich fal.
Podniosłem nogę, pod nią leżał otwieracz do puszek. Ja i otwieracz pozostaliśmy sami. Gdybym od razu
wskoczył do łódki, odwiązał linę i odpłynął: „No, on sobie i tak poradzi”, ale nie, zostałem, liczyłem
sekundy, przekazałem tę funkcję pogłębiarce stojącej przed boją kierunkową z obracającymi się czerpakami
na gąsienicach, liczyłem z wysiłkiem razem z nią: trzydzieści dwie, trzydzieści trzy zardzewiałe sekundy.
Trzydzieści sześć, trzydzieści siedem wyciągających muł sekund. Czterdzieści jeden, czterdzieści dwie źle
naoliwione sekundy, czterdzieści sześć, czterdzieści siedem, czterdzieści osiem sekund, pogłębiarka robiła,
co mogła, wznoszącymi się, przewracającymi, zagłębiającymi się w wodę czerpakami: pogłębiała tor wodny
wejścia do Nowego Portu i pomagała mi liczyć czas: Mahlke musi już być u celu, już wszedł z puszkami
konserw, bez otwieracza, z lizakiem, którego słodycz była bliźniaczą siostrą goryczy, lub też bez niego, do
dawnej, ponad powierzchnią wody leżącej kabiny telegrafisty polskiego minowca „Rybitwa”.
Chociaż nie umówiliśmy się co do sygnałów, mogłeś jednak zastukać. Jeszcze raz i jeszcze raz pogłębiarka
odliczyła dla mnie trzydzieści sekund. Jak to się mówi? Na ile da się ocenić, musiał już... Mewy irytowały
mnie. Kreśliły wzory pomiędzy łodzią a niebem. Ale kiedy nagle, bez widocznego powodu, odfrunęły,
irytował mnie ich brak. I zacząłem najpierw własnymi obcasami, potem butami Mahlkego obrabiać pokład
mostku: rdza odpryskiwała płatami, zwapniałe łajno mew kruszyło się i tańczyło przy każdym uderzeniu.
Pilenz, z otwieraczem do puszek w bębniącej pięści, krzyczał:
- Wyjdź na górę, chłopie! Zapomniałeś otwieracza do konserw, otwieracza... - Przerwy po dzikich, potem
rytmicznie uporządkowanych uderzeniach i krzykach. Niestety, nie umiałem wystukiwać alfabetem
Morsego, waliłem: dwa trzy, dwa trzy. Ochrypłem: - O-twie-racz-do-kon-serw! O-twie-racz-do-kon-serw!
Od tego piątku wiem, co znaczy cisza. Cisza następuje, kiedy mewy zawracają. Nic nie może bardziej
podkreślić ciszy niż pracująca pogłębiarka, której żelazne zgrzyty wiatr zwiewa. Ale największą ciszę
wywołał Joachim Mahlke, nie odpowiadając na mój krzyk.
A więc: powiosłowałem z powrotem. Ale zanim wyruszyłem, cisnąłem otwieraczem w kierunku pogłębiarki,
lecz nie trafiłem w nią.
A więc: cisnąłem otwieracz, powiosłowałem z powrotem, oddałem łódkę rybakowi Kreftowi, musiałem
dopłacić jeszcze trzydzieści fenigów i powiedziałem:
- Może przyjdę nad wieczorem i jeszcze raz wezmę łódkę.
A więc: cisnąłem, powiosłowałem z powrotem, oddałem, dopłaciłem, chciałem jeszcze raz, wsiadłem w
tramwaj i pojechałem, jak to się zazwyczaj mówi, do domu.
A więc: po tym wszystkim nie pojechałem od razu do domu, tylko zadzwoniłem do drzwi na Osterzeile, nie
zadawałem żadnych pytań, kazałem sobie dać lokomotywę w ramce, bo powiedziałem przecież do niego i do
rybaka Krefta: „Może przyjdę jeszcze raz nad wieczorem...”
A więc: kiedy przyszedłem do domu z fotografią, moja matka miała właśnie gotowy obiad. Jadł z nami jakiś
pan z komendy straży fabryki wagonów. Na obiad nie było ryby; a dla mnie leżał obok talerza list z
Dowództwa Okręgu Wojskowego.
A więc: czytałem i czytałem, i czytałem moje powołanie do wojska. Matka zaczęła płakać, a pan ze straży
zmieszał się.
- Pojadę dopiero w niedzielę wieczór - powiedziałem, a potem, nie zwracając uwagi na tamtego pana: - Nie
wiesz, gdzie się podziała lorneta polowa ojca?
A więc: z tą lornetą i z fotografią w sobotę przed południem, a nie, jak było umówione, tego samego
wieczora - widoczność była zła z powodu mgły i znowu padało - pojechałem do Brösen, wyszukałem sobie
najwyższy punkt na wydmach nadbrzeżnych: plac przed pomnikiem poległych. Stanąłem na najwyższym
stopniu cokołu i trzymałem pół godziny, jeżeli nie trzy kwadranse, lornetę przed oczyma - nade mną
wyrastał obelisk ze złotą kulą na szczycie, mokrą od deszczu. Dopiero kiedy wszystko zamazało mi się przed
oczyma, opuściłem lornetę i patrzyłem na krzaki głogu.
A więc: na krypie nic się nie poruszało. Wyraźnie widziałem dwa puste buty z cholewami. Wprawdzie nad
żelastwem unosiły się znowu mewy, przysiadały, pudrowały pokład i buty; ale czegóż dowodzą mewy? Na

redzie stały te same statki co poprzedniego dnia. Ale nie było wśród nich żadnego szwedzkiego, w ogóle
żadnego neutralnego. Pogłębiarka prawie się nie przesunęła. Pogoda zdawała się poprawiać. Znowu
pojechałem, jak to się mówi, do domu. Moja matka pomogła mi spakować tekturową walizkę.
A więc pakowałem: ową fotografię w poprzecznym formacie, wyjętą z ram, położyłem na samym spodzie,
ponieważ ty nie zgłaszałeś już do niej pretensji. Na twoim ojcu, palaczu Labudzie i na lokomotywie twojego
ojca, która nie była pod parą, leżał stos mojej bielizny, różne manatki i mój dziennik, który potem razem z
fotografią i listami zginął koło Cottbus.
Kto mi napisze dobre zakończenie? Bo to, co się zaczęło od kota i myszy, dręczy mnie dzisiaj widokiem
nurów na stawach zarośniętych trzciną. Chociaż unikam przyrody, filmy oświatowe ukazują mi te zwinne
ptaki wodne. Albo też kronika filmowa podchwytuje jako aktualność tygodnia próby podniesienia zatopio-
nych na Renie berlinek, podwodne prace w porcie hamburskim; bunkry koło stoczni Howaldta mają być
wysadzone w powietrze, miny rozbrojone. Mężczyźni w błyszczących, lekko wgniecionych hełmach
schodzą na dół, wracają na górę, ramiona wyciągają się ku nim, odśrubowuje im się i podnosi hełmy: ale
nigdy Wielki Mahlke nie zapala sobie papierosa na migotliwym płótnie ekranu; zawsze palą inni.
Kiedy do miasta przyjeżdża cyrk, zarabia na mnie. Znam prawie wszystkie, rozmawiałem z tym i z owym
klownem prywatnie za wozem mieszkalnym; ale ci panowie bywają często w złych humorach i nic nie
wiedzą o jakimś koledze Mahlke.
Czy muszę jeszcze dodawać, że w październiku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego dziewiątego roku
pojechałem do Regensburga na spotkanie tych pozostałych przy życiu, którzy, tak jak ty, zdobyli Krzyż
Rycerski? Nie wpuszczono mnie na salę. Grała tam orkiestra Bundeswehry czy też miała przerwę. Przez
porucznika, który dowodził oddziałem porządkowym, kazałem podczas przerwy zawezwać ciebie z podium
dla orkiestry:
- Kapral Mahlke proszony do drzwi wejściowych!
Ale ty nie chciałeś się wynurzyć.