mgr Zofia Heppner
doświadczony nauczyciel historii,
doradca i edukator
mgr Urszula Zblewska
oświadczony nauczyciel,
uczy historii w Gimnazjum nr 25 w Gdańsku
Opinia o programie nauczania historii  Śladami przeszłości ,
autorstwa Teresy Kowalewskiej i Tomasza Maćkowskiego
Program nauczania  Śladami przeszłości autorstwa Teresy Kowalewskiej i Tomasza
Maćkowskiego został opracowany na podstawie Rozporządzenia MEN z dn. 6.01.2009 r.
w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego programów wychowania przedszkolnego,
programów nauczania, podręczników i cofania dopuszczenia oraz jest zgodny
z Rozporządzeniem MEN w sprawie nowej podstawy programowej z 23.12.2008 r.
W programie ujęto także zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dn.
23.04.2008 r. w sprawie ustanowienia europejskich ram kwalifikacji dla uczenia się przez
całe życie. Prezentowany program wchodzi w skład serii  Śladami przeszłości
przeznaczonej do nauczania historii w gimnazjum.
Główna koncepcja programu wynika z wnikliwej analizy założeń nowej podstawy
programowej kształcenia ogólnego, która w nauczaniu historii główny nacisk kładzie na
wyznaczenie konkretnych celów kształcących i wychowawczych w szkole gimnazjalnej.
Autorzy programu oparli tę koncepcję na konieczności realizacji trzech grup celów
ogólnych ujętych w nowej podstawie programowej, w szczególności w zakresie analizy i
interpretacji oraz chronologii historycznej. Programowe rozwiązania dotyczące tworzenia
narracji historycznej są ściśle skorelowane z realizacją wymienionych powyżej celów.
Autorzy znakomicie rozumieją nowoczesną koncepcję edukacji, dlatego główny nacisk kładą
na wyszukiwanie, selekcję oraz analizę zdobywanych informacji, zarówno w wymiarze
rozumowania (szczególne wyeksponowanie związków przyczynowo-skutkowych), jak i
podczas rozwiązywania problemów badawczych (nowatorskie propozycje przetwarzania
danych w procesie dydaktycznym). Szczególną wartością prezentowanego programu jest
harmonijne współistnienie oraz współrealizacja celów kształcących i wychowawczych.
Warto również zwrócić uwagę na zamieszczenie w treściach programowych podstawowych
wartości moralnych i zasad społecznych, a także propagowanie postawy patriotycznej opartej
na tolerancji, szacunku i świadomości współtworzenia Wspólnoty Europejskiej
Program  Śladami przeszłości składa się z 9 działów. W trzech z nich autorzy
szczegółowo przedstawiają swoją koncepcję, konfrontując ją z wymogami nowej podstawy
programowej (dział 3: Zgodność  Śladami przeszłości z podstawą programową kształcenia
ogólnego, dział 4: Treści przedmiotu  historia zawarte w podstawie programowej
kształcenia ogólnego, dział 6: Materiał nauczania  Śladami przeszłości wraz z
odniesieniami do podstawy programowej), a także dokonują ogólnej charakterystyki
programu oraz jego celów dydaktycznych i wychowawczych (odpowiednio działy 1. i 2.).
Natomiast w 5. i 8. dziale zostały opisane zakładane osiągnięcia uczniów. Szczególnie
1
pomocne dla nauczycieli mogą być informacje zamieszczone w działach: Procedury
osiągania szczegółowych celów edukacyjnych ze  Śladami przeszłości oraz Proponowane
formy kontroli oraz metody oceny osiągnięć uczniów, gdyż dodatkowo wyposażają
nauczyciela w konkretne narzędzia skutecznego realizowania koncepcji programu.
Autorzy stale pamiętają o głównej zasadzie nowoczesnej dydaktyki, którą można by
wyrazić słowami:  Zaciekawić, zaktywizować i towarzyszyć uczniowi w jego rozwoju .
Adresatami programu jest uczeń i nauczyciel XXI wieku, wspierani w procesie
edukacyjnym przez szeroko rozumianą ikonografię  zarówno w postaci nowoczesnych
infografik zamieszczonych w podręczniku, jak i nowatorskich rozwiązań znajdujących się na
płycie CD dołączonej do podręcznika, a także w materiałach elektronicznych dodawanych do
Książki Nauczyciela.
Szczególnymi walorami programu  Śladami przeszłości jest jego
interdyscyplinarność i klarowność. Układ treści nauczania został starannie przemyślany i
harmonijnie łączy elementy dziedzictwa kulturowego, religijnego, filozoficznego,
ustrojowego i gospodarczego. Wszystkie te wątki współgrają ze sobą, w sposób szczególny
akcentując wzajemność relacji polsko-europejskich. Takie ujęcie zagadnienia
wielowątkowości przynosi ogromne korzyści w procesie wychowawczym  kształtuje
pozytywną postawę wobec wartości patriotycznych, a zarazem podkreśla wspólnotowy
charakter dziedzictwa europejskiego. Klarowność programu wynika z chronologicznego
układu treści, które zostały uporządkowane w działy problemowe o zbliżonej wielkości. Ten
zabieg umożliwia systematyczną pracę oraz daje szansę równomiernego rozwoju zarówno
uczniom słabszym, jak i zdolniejszym. Konsekwentne realizowanie tej propozycji programu z
pewnością korzystnie wpłynie na cały proces dydaktyczny, ze szczególnym
uwzględnieniem monitorowania pracy uczniów (równomierne testy, sprawdziany,
powtórzenia materiału), a także ułatwi ich samoocenę.
W programie wiele uwagi poświęcono idei społeczeństwa obywatelskiego,
kształtując aktywność społeczną uczniów oraz wdrażając ich do prezentacji własnych postaw,
a także budowania samodzielnych wypowiedzi. Współczesne społeczeństwo wymaga od
obywateli respektowania zasad demokratycznych w życiu społecznym przy jednoczesnym
rozwijaniu własnej kreatywności i aktywności jednostek. Oparcie programu na tym założeniu
wzbogaciło proces dydaktyczny o ciekawe i zarazem pragmatyczne rozwiązania w
odniesieniu do jednostek lekcyjnych.
Program  Śladami przeszłości jest całkowicie zgodny z nową podstawą programową
kształcenia ogólnego oraz konsekwentnie uwzględnia jej główną ideę  systematyczny i
harmonijny rozwój młodego obywatela. Autorzy, rozumiejąc idące za tym konsekwencje
oraz mając świadomość przeniesienia części treści przedmiotowych na IV etap edukacyjny,
zaproponowali nowy rozkład materiału nauczania w trzech kolejnych klasach gimnazjum
(klasa I  39 tematów, klasa II  39 tematów, klasa III  36 tematów). Jest to zabieg
przemyślany, pozwalający w pełni zrealizować program, a zarazem pozostawiający
nauczycielowi niezbędny czas na rozwijanie u uczniów dodatkowych umiejętności i
zainteresowania przedmiotem. Odejście od dotychczasowego sposobu podziału materiału
nauczania jest krokiem dość odważnym, jednakże w pełni uzasadnionym i spełniającym
wymogi nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego. Zaproponowany przez autorów
rozkład materiału pozytywnie wpłynie na możliwość realizacji treści przedmiotowych w
różnym tempie, zależnie od potrzeb i możliwości danego zespołu klasowego. Prostą
konsekwencją jest sposobność swobodnego zaplanowania przez nauczyciela lekcji
powtórzeniowych i testów kontrolnych (także zastosowane środki dydaktyczne mogą być
różnorodne i dostosowane do sposobu nauczania każdego nauczyciela). Ta możliwość pełnej
2
indywidualizacji wydaje się być warunkiem koniecznym do osiągnięcia sukcesu
dydaktycznego i wychowawczego na każdym poziomie edukacji. Dodatkowo dzięki licznym
tekstom z
ródłowym nauczyciel zyskuje więcej czasu na ich analizę oraz krytykę zewnętrzną
i wewnętrzną, co przy dawnym podziale materiału nauczania byłoby niemożliwe.
Kolejną zaletą zaprezentowanego programu jest spójność w mnogości
przedstawionych celów kształcenia, wśród których na szczególną uwagę zasługuje
rozwijanie myślenia historycznego bazującego na rozumieniu i dostrzeganiu związków
przyczynowo-skutkowych między wydarzeniami historycznymi oraz pogłębianie wiedzy na
temat dziejów ojczystych w powiązaniu z historią Europy. Autorzy, kładąc nacisk na wyżej
wymienione obszary, skonstruowali spójną koncepcję nowoczesnego nauczania w oparciu o
ciągłe stymulowanie wyobraz
ni poprzez wykorzystanie różnorodnych z
ródeł oraz poszerzanie
znajomości pojęć i terminów historycznych. Wśród celów kształcenia dużo miejsca
poświęcają pracy w grupie, komunikacji interpersonalnej oraz rozwijaniu umiejętności
kreatywnego rozwiązywania problemów.
Cele wychowawcze, jak wspomniano powyżej, są ściśle skorelowane z celami
kształcącymi oraz opierają się na rozwijaniu postaw szacunku i tolerancji, pogłębianiu
świadomości narodowej, a także kreowaniu właściwych postaw patriotycznych. Szczególną
rolę odgrywają tutaj działania zmierzające do przygotowania ucznia do współuczestniczenia
w życiu społecznym i kulturalnym, aktywizacja w środowisku i empatia społeczna oraz
pogłębianie świadomości istniejących norm i wartości moralnych. Taka filozofia edukacyjna
zmierza do przygotowania ucznia do samodzielnej pracy intelektualnej, zapewniając mu
wszechstronny rozwój i satysfakcję.
Niewątpliwym atutem programu  Śladami przeszłości jest przejrzystość treści nie
tylko w samej zawartości, lecz także w sposobie ich przedstawienia. Klarowny układ
tabelaryczny wraz z odniesieniami do wymogów nowej podstawy programowej kształcenia
ogólnego pozwala nauczycielom zweryfikować założenia programowe w odniesieniu do
wymogów ministerialnych. Czytelność takiego ujęcia wpływa także korzystnie na organizację
pracy własnej nauczyciela.
Szczegółowa analiza zakładanych osiągnięć uczniów pozwala stwierdzić, że zarówno w
obszarze poszczególnych rozdziałów, jak i w wymiarze całości programu uczniowie
realizują założone w nowej podstawie programowej osiągnięcia, a w szczególności:
a) wyjaśniają (dostrzegają zależności, rozumieją, wskazują związki przyczynowo-
skutkowe)  38%*
b) charakteryzują (wskazują)  14,5%
c) oceniają (mają świadomość)  13.5%
d) porównują  9%
e) wymieniają i opisują  5%
f) umiejscawiają w czasie i przestrzeni (wskazują na mapie)  13%
g) porządkują  7%
* procentami wyrażono obecność przewidzianych programem efektów kształcenia
Ciekawymi i niezwykle przydatnymi są rozdziały poświęcone procedurom osiągania
szczegółowych celów edukacyjnych oraz formom kontroli osiągnięć uczniów. Autorzy,
mając na celu przede wszystkim zaciekawienie uczniów, proponują wiele nowoczesnych
rozwiązań dydaktycznych i szczegółowo opisują poszczególne metody nauczania. Jako
model idealny proponują swoistą równowagę między metodami problemowymi i
rozwijającymi aktywność uczniów, co wydaje się być skuteczną strategią w osiąganiu
sukcesu dydaktycznego. Szczególną rolę w tych rozważaniach odgrywają kompetentne
3
odniesienia do współczesnego dorobku naukowego oraz rzetelne opracowanie wszystkich
części składowych procesu dydaktycznego. Atrakcyjność wybranych metod jest
dodatkowym atutem, szczególnie ze względu na pragmatyzm i doskonałe rozeznanie w
oczekiwaniach i możliwościach percepcyjnych młodzieży w wieku gimnazjalnym.
Reasumując, autorzy zaproponowali bardzo nowoczesny program nauczania, w pełni
zgodny z założeniami nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego oraz wymogami
zamieszczonymi w rozporządzeniu w sprawie dopuszczenia do użytku szkolnego
programów nauczania. Program  Śladami przeszłości zawiera zatem:
1) szczegółowe cele edukacyjne;
2) materiał nauczania związany ze szczegółowymi celami edukacyjnymi, uwzględniający
treści nauczania określone w podstawie programowej kształcenia ogólnego;
3) procedury osiągania szczegółowych celów edukacyjnych;
4) opis założonych osiągnięć ucznia i propozycje metod ich oceny;
5) omówienie założeń dydaktycznych i wychowawczych, na jakich została oparta koncepcja
programu, relacji do zakresu podstawy programowej kształcenia ogólnego.
Spójność koncepcyjna i komplementarność celów edukacyjnych wychowawczych
odgrywają zasadniczą rolę w systematycznej pracy ucznia i nauczyciela w trakcie całego
procesu edukacyjnego. Dostosowanie rozkładu treści materiału do założeń reformy
wpływa korzystnie na harmonijny i wszechstronny rozwój ucznia, a także umożliwia pełną
realizację ogólnych celów kształcenia w każdym zespole klasowym. Klarowny i przejrzysty
układ programu, szeroka obudowa serii oraz sama zawartość podręcznika i zeszytu ćwiczeń
wspomagają właściwy proces kontroli osiągnięć uczniów, który jest dostosowywany do
poziomu każdego zespołu klasowego indywidualnie przez nauczyciela. Wydaje się, że
autorzy programu dołożyli wszelkich starań, by sam dokument uczynić czymś w rodzaju
przewodnika dla nauczyciela, który otrzymał narzędzie mogąc je używać według
własnych potrzeb. Jako część składowa serii  Śladami przeszłości program
konsekwentnie realizuje ideę nowoczesnej polskiej szkoły, w której oba podmioty procesu
edukacyjnego, czyli uczeń i nauczyciel, mogą czerpać radość i satysfakcję ze
współuczestniczenia w atrakcyjnych, żywych i ciekawych lekcjach historii.
4