Poznań, 6.05.2009 r.
dr Danuta Konieczka-Śliwińska
Zakład Dydaktyki Historii
Instytut Historii
Uniwersytet im. A. Mickiewicza
w Poznaniu
Opinia
o programie nauczania historii
 Śladami przeszłości ,
autorstwa T. Kowalewskiej i T. Maćkowskiego
Teresa Kowalewska i Tomasz Maćkowski opracowali autorski program
nauczania dla przedmiotu  historia , przewidziany do realizacji w klasach I III
gimnazjum. Powstał on na bazie założeń programowych określonych przez
reformujący się aktualnie system oświaty w Polsce, zawartych w  Podstawie
programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w
poszczególnych typach szkół (Dz. U. nr 4, poz. 17, z dnia 15 stycznia 2009 r.).
Spełnia również wymogi ministerialne w sprawie dopuszczenia do użytku szkolnego
programów nauczania (Dz. U. nr 4, poz. 18, z dnia 15 stycznia 2009 r.) oraz jest
zgodny z odpowiednimi zaleceniami Parlamentu Europejskiego i Rady Europy
(2008/C111/01, z dnia 23 kwietnia 2008 r.).
Autorzy programu postawili sobie za cel twórczą adaptację do praktyki
szkolnej ogólnych wytycznych z zakresu edukacji historycznej, uwzględniając
najnowsze osiągnięcia naukowe i dydaktyczne. Wykazali się dobrą znajomością
współczesnych tendencji w historiografii, dydaktyce ogólnej oraz dydaktyce historii,
konsekwentnie dążąc do stworzenia programu nauczania na miarę współczesnych
wyzwań edukacyjnych. Tym, co na pierwszy rzut oka wyróżnia program  Śladami
przeszłości jest odejście od tradycyjnego, faktograficznego nauczania historii na
rzecz kształcenia szeroko rozumianych kompetencji ucznia, zarówno tych ogólnych
(np. umiejętność korzystania z posiadanych wiadomości podczas rozwiązywania
problemów oraz wyszukiwania, selekcjonowania i krytycznej analizy informacji), jak
1
i tych stricte związanych z rozwijaniem myślenia historycznego, polegających m.in.
na rozumieniu istoty procesów dziejowych, łączeniu faktów, wskazywaniu przyczyn i
skutków wydarzeń historycznych czy umiejętności analizowania różnego rodzaju
z
ródeł pisanych i niepisanych. Za szczególnie ważny cel programu należy również
uznać wdrożenie ucznia do budowania własnego obrazu przeszłości, krytycznej oceny
określonych wydarzeń i dostrzegania ich wpływu na współczesność. W ten sposób
autorzy zaproponowali praktyczną realizację postulowanej wprawdzie od wielu lat,
ale rzadko stosowanej koncepcji kształcenia kompetencyjnego, w której liczy się nie
tyle ilość zrealizowanego materiału nauczania i zakres wiedzy ucznia, co umiejętność
wykorzystania zdobytych wiadomości w różnych sytuacjach  przy rozwiązywaniu
problemów, planowaniu czy ocenie szans i zagrożeń.
Do niewątpliwych zalet merytorycznych programu  Śladami przeszłości
należy również zaliczyć postrzeganie przeszłości w jej zintegrowanym i globalnym
wymiarze, wyraz
nie powiązane ze współczesną perspektywą i środowiskiem ucznia, a
także rozwijanie idei społeczeństwa obywatelskiego, rozumianej jako kształtowanie
tożsamości społecznej i narodowej oraz świadomości obywatelskiej. Na szczególne
podkreślenie zasługuje także troska autorów programu o jego znaczną użyteczność
(zdobywanie wiedzy i kształcenie umiejętności przez uczniów jest traktowane jako
droga do lepszego rozumienia genezy otaczającej ich rzeczywistości). Za zaletę
programu należy również uznać powiązanie kształcenia szkolnego z innymi formami
szeroko rozumianego procesu edukacyjnego dziecka (domem rodzinnym, najbliższym
otoczeniem lub środkami masowego przekazu). To ważne, że nie tylko dostrzegają
oni (i propagują) potrzebę pragmatyzmu szkolnego nauczania historii w integracji z
pozostałymi środowiskami edukacyjnymi ucznia, lecz także podejmują próbę
realizacji tej potrzeby poprzez konkretne rozwiązania na poziomie merytorycznym i
dydaktycznym programu.
Całość koncepcji dość wyraz
nie jest nacechowana pod względem
aksjologicznym. Wśród celów edukacyjnych wyróżniają się zdecydowanie cele
wychowawcze, jak np. kształcenie postaw patriotycznych czy rozwijanie wartości
humanistycznych i uniwersalnych. Autorzy podkreślają również nastawienie na
wychowanie nowoczesnego i aktywnego obywatela, szanującego wartości
obywatelskie, tolerancyjnego dla innych poglądów i odmienności kulturowej, a
zarazem świadomego swojej tożsamości narodowej i europejskiej, potrafiącego
skutecznie i optymalnie rozwijać swoją, indywidualną karierę edukacyjną. Umiejętnie
2
włączono do programu również elementy edukacji regionalnej (poszanowanie dla
 Małej Ojczyzny ) i europejskiej (wkład Polski w rozwój cywilizacji europejskiej).
Tym samym udało się w sposób oryginalny  odczytać ogólną koncepcję edukacji dla
zreformowanego gimnazjum i dokonać udanej transmisji w ramach konkretnych
realiów przedmiotowych i środowiskowych.
Układ treści programu ma charakter chronologiczny (zgodnie z zaleceniami
podstawy programowej), jest sformułowany jasno i szczegółowo. Co ważne,
charakteryzuje go duża segmentacja treści o zbliżonej wielkości poszczególnych
działów programu, znacznie ułatwiająca dostosowanie wskazanego materiału do
konkretnych jednostek lekcyjnych i pozwalająca w optymalny sposób zaplanować
całoroczną pracę. W klasie pierwszej zaproponowano realizację wiadomości z
zakresu prahistorii, historii starożytnej oraz historii średniowiecza (do rozbicia
dzielnicowego), w klasie drugiej  dalszą część historii średniowiecza oraz historię
XVI i XVII wieku, zaś w klasie trzeciej  historię wieku XVIII i XIX. Mając na
uwadze większą ilość czasu na realizację zmniejszonego zakresu materiału, jaką daje
nowa reforma programowa, oraz fakt, iż uczeń z niektórymi zagadnieniami zapozna
się tylko raz w całym cyklu kształcenia, T. Kowalewska i T. Maćkowski przedstawili
ciekawe rozwiązania praktyczne, pozwalające skupić się nauczycielowi na
rzeczywistym kształceniu kompetencji uczniów i bardziej wnikliwej analizie
niektórych treści, zamiast niepotrzebnie rozwijać poszczególne zagadnienia przy
zachowaniu tradycyjnych cezur czasowych.
Niekonwencjonalne podejście do materiału historycznego, jakie
zaproponowali autorzy programu  Śladami przeszłości , oraz położenie nacisku na
kształcenie umiejętności wymagało odpowiednich zmian w dotychczasowym
sposobie przekazu treści nauczania. Gwarancją skutecznej realizacji przyjętych celów
edukacyjnych jest przekonanie T. Kowalewskiej i T. Maćkowskiego o konieczności
aktywnego i bezpośredniego zaangażowania ucznia w proces odkrywania przeszłości.
Stąd też atrakcyjny, a przede wszystkim bazujący na najnowszych zaleceniach
dydaktyki szkolnej, uporządkowany zestaw metod i technik dydaktycznych,
zawierający nie tylko krótki opis ich najistotniejszych cech, lecz także przykłady
konkretnych zastosowań (wykazy tematów, odsyłacze do właściwego rozdziału).
Szczególnie cenne wydają się informacje dotyczące doboru metod ze względu na
kształcenie określonego rodzaju umiejętności oraz zwracające uwagę na różnorodne
kryteria je warunkujące (w tym wywołanie zaciekawienia, szczególnie istotne dla
3
uczniów gimnazjum). Na podkreślenie zasługuje również oryginalny pomysł na pracę
z uczniem zdolnym, polegający na wdrażaniu go w warsztat badawczy historyka,
m.in. poprzez dostarczanie dodatkowych informacji na temat pracy badaczy
przeszłości, przybliżanie ich sylwetek oraz poprzez wyjaśnianie zasad krytyki z
ródeł
historycznych i ukazywanie sposobu docierania do informacji.
Przebiegający równolegle do procesu nauczania i uczenia się proces ewaluacji
osiągnięć uczniów znalazł w programie  Śladami przeszłości ważne miejsce w
postaci szczegółowego opisu osiągnięć uczniów (do każdego rozdziału oddzielnie).
Autorzy słusznie zwrócili uwagę na konieczność stałego informowania uczniów o
celowości podejmowanych zadań, na indywidualizację wymogów, systematyczność i
różnorodność pomiarów ewaluacyjnych oraz udzielanie informacji zwrotnej.
Wymienione zostały przykłady licznych technik ewaluacyjnych, które z pewnością
wzbogacą nie tylko warsztat pracy nauczyciela, lecz także umożliwią kształcenie u
uczniów umiejętności samooceny. Co ważne, w procesie kontroli i oceny autorzy
szczególnie odnieśli się do sposobów ewaluacji różnego rodzaju umiejętności,
zgodnie z przyjętą koncepcją programu, i zaproponowali konkretne arkusze
ewaluacyjne sprawdzające m.in. umiejętności wystąpień publicznych i pracy w grupie
czy aktywność ucznia.
Inną zaletą programu, którą mogą docenić zwłaszcza młodzi nauczyciele
rozpoczynający pracę zawodową, jest jego szczególny układ i zawartość. Oprócz tych
elementów, które w każdym programie muszą być zamieszczone (jak cele
edukacyjne, treści kształcenia i sposoby ich realizacji, przewidywane osiągnięcia
uczniów i techniki ich ewaluacji), znalazły się tu także informacje dodatkowe,
pozwalające dokładnie odczytać intencję autorów, zrozumieć koncepcję programu i
porównać przedstawione propozycje z wymaganiami ministerialnymi. Znacznym
ułatwieniem są również liczne przykłady konkretnych rozwiązań, praktyczne
wskazówki, zestawienia tabelaryczne i wykresy, a przede wszystkim warstwa
językowa narracji (czego wymownym przykładem jest oryginalny sposób zapisu
spisu treści). Wszystko to świadczy wymownie, że autorzy w pełni panują nad
całością koncepcji programu i jej praktyczną realizacją.
Na zakończenie pragnę podkreślić, że program autorski Państwa Teresy
Kowalewskiej i Tomasza Maćkowskiego spełnia wszystkie wymagania stawiane
przed nowoczesnym i ambitnym programem szkolnym. Poprawny merytorycznie i
dydaktycznie jest dostosowany do wieku oraz możliwości uczniów, a jego realizacja
4
na III poziomie etapu edukacyjnego jest w pełni możliwa. W moim przekonaniu,
przed każdym nauczycielem program ten otwiera szansę twórczej, niezwykle
satysfakcjonującej pracy, a uczniom pozwoli zainteresować się przedmiotem
postrzeganym często jako trudny i nieatrakcyjny.
5