FIZYKOTERAPIA
Elektrostymulacja funkcjonalna
w chorobach dzieci cych
W niniejszej pracy przedstawiono zastosowanie elektrostymulacji funkcjonalnej (FES) w chorobach dzie-
ci cych. Autor opisuje elektrostymulacj czynno ciow nerwu strzałkowego w reedukacji chodu u osób
z mózgowym pora eniem dzieci cym, stymulacj czynno ciow w leczeniu bocznych skrzywie kr go-
słupa oraz stymulacj czynno ciow nerwu przeponowego u dzieci po urazie rdzenia kr gowego.
lektrostymulacja funkcjonalna (FES  z ang. Functional Elec- po raz pierwszy wykorzystali FES w przypadkach mózgowego po-
Etrical Stimulation) jest szczególnym rodzajem zabiegu fizy- rażenia dziecięcego. Obecnie stosowane do pobudzenia nerwu
kalnego, podczas którego za pomocą prądu elektrycznego od- strzałkowego ortezy FES składają się z miniaturowego stymula-
bywa się pobudzanie mięśni wykazujących upośledzenie lub tora, dwóch elektrod umieszczonych w specjalnym nakolanniku
brak ośrodkowej kontroli ich funkcji i napięcia. FES może rów- bądz
mankiecie, przewodów łączących oraz wyłącznika umiesz-
nież polegać na stymulowaniu nerwów zaopatrujących te mię- czonego pod piętą chorego we wkładce do buta. Stymulator zasi-
śnie. Metoda ma za zadanie przede wszystkim uzyskanie uży- lany bateryjnie umieszczony jest na ogół na pasku od spodni, na-
tecznych czynnościowo ruchów. Jest doskonałym uzupełnie- tomiast elektrody przyczepia się nad nerwem strzałkowym w oko-
niem protetyki i ortotyki oraz rehabilitacji ruchowej dzieci i do- licy bocznej dołu podkolanowego.
rosłych. Istnieje kilka odmian elektrostymulacji czynnościowej W chwili oderwania pięty od podłoża wyłącznik w bucie zosta-
w chorobach dziecięcych, niektóre z nich są jeszcze w fazie je włączony, elektrostymulator podaje serię impulsów na elektro-
eksperymentów klinicznych (stymulacja nerwu promieniowe- dy, które pobudzają nerw strzałkowy. W tym momencie następu-
go u dzieci z porażeniem mózgowym). Wśród najlepiej opraco- je skurcz mięśni wywołujących zgięcie grzbietowe stopy oraz jej
wanych i stosowanych w praktyce metod można wymienić: sty- odwiedzenie i obrócenie, co zapobiega zawadzaniu stopy o pod-
mulację czynnościową nerwu strzałkowego w reedukacji chodu łoże już na początku fazy przenoszenia kończyny w trakcie cho-
u osób z mózgowym porażeniem dziecięcym, stymulację czyn- du. Po zetknięciu stopy z podłożem układ zostaje wyłączony i cykl
nościową w leczeniu bocznych skrzywień kręgosłupa oraz sty- może być powtórzony.
mulację czynnościową nerwu przeponowego u dzieci po ura- Na uwagę zasługuje konieczność precyzyjnego rozmieszczania
zie rdzenia kręgowego. elektrod nad nerwem, a także indywidualny dobór parametrów
elektrycznych impulsu dla danej osoby, uwzględniający stopień
Elektrostymulacja funkcjonalna nerwu strzałkowego ubytku motorycznego oraz psychicznego. Do stymulacji używa
Stymulację nerwu strzałkowego stosuje się głównie u chorych się elektrostymulatorów, które generują serie impulsów o kształ-
z upośledzeniem chodu w przebiegu niedowładu lub porażenia cie prostokątnym, częstotliwości 25-50 Hz, czasie trwania impul-
połowiczego, które jest konsekwencją mózgowego porażenia dzie- sów 0,2-0,5 ms i regulowanym czasie stymulacji 0,3-2 s.
cięcego. Chód dziecka dotkniętego hemiplegią (porażeniem po- W wyniku FES wielokrotnie obserwuje się stopniową norma-
łowiczym) jest niezmiernie charakterystyczny. Kończyna pora- lizację procesu synchronizacji mięśni porażonych spastycznie
żona jest sztywna (spastyczna) i w trakcie ruchu tułowia zata- i ich antagonistów w kolejnych fazach chodu. Efekt ten prawdo-
cza w stawie biodrowym ruch półkolisty (koszący). Na skutek podobnie wywołany jest nie tylko stymulacją neuronów rucho-
tego pacjent pochyla się ku uszkodzonej stronie. Upośledzenie wych, ponieważ są one połączone z neuronami korowymi i pod-
ruchomości w stawach powoduje znaczną trudność w lokomo- korowymi, a także poprzez łuki odruchowe z dośrodkowymi neu-
cji do przodu nogi porażonej kurczowo. Ponieważ jej palce pod- ronami rdzeniowymi. Włókna tych neuronów zostają pobudzone
wijają się ku dołowi (stopa  opadająca lub  końska ), trzeba wy- i wpływają bezpośrednio lub pośrednio na rdzeniowe neurony ru-
wołać odwiedzenie i obwodzenie stopy, by efektywnie przemie- chowe, co może prowadzić do usprawnienia mechanizmów od-
ścić kończynę do przodu. ruchów. Powtarzana w czasie impulsacja powoduje więc uspraw-
Metoda elektrostymulacyjnego wspomagania chodu została nienie zarówno mięśni stymulowanych, jak i niestymulowanych,
opracowana przez Libersona w 1960 roku u chorych po udarze co doskonali koordynację ruchową.
mózgu oraz rozwinięta, unowocześniona i zastosowana klinicz- Z pewnością wśród przeciwwskazań należy wymienić znacz-
nie przez Gracanina i Vodovnika. W 1981 roku Stefanovska i wsp. ne zmiany w kościach i stawach, uszkodzenia i zniekształcenia
stopy, przykurcze, urazy nerwu strzałkowego oraz otyłość. Scho-
rzenia te utrudniają lub też uniemożliwiają przeprowadzenie sty-
mulacji metodą FES.
Elektrostymulacja funkcjonalna
bocznych skrzywie kr gosłupa
Boczne idiopatyczne skrzywienie kręgosłupa (skolioza idiopa-
tyczna) to zniekształcenie powstające głównie u dzieci i młodzie-
ży, które pojawia się ze szczególnym nasileniem w okresach przy-
spieszonego wzrostu.
Pierwsze skuteczne doświadczalnie elektrostymulacje mięśni
Ryc. 1. FES nerwu strzałkowego w przypad-
ku mózgowego pora enia dzieci cego Ryc. 2. FES w skoliozie przykręgosłupowych przeprowadził Bayer w 1970 roku. Po udo-
32 REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006
FIZYKOTERAPIA
skonaleniu metodę tę stosował Bobeschka, traktując ją jako elek- Szereg metod z zakresu elektroterapii funkcjonalnej jest jesz-
trostymulację czynnościową w skoliozach, w której wykorzystu- cze w fazie eksperymentalnej, jednak wstępne wyniki są nie-
je się elektrody implantowane po wypukłej stronie skrzywienia. zmiernie obiecujące. W protetyce i ortotyce trwają prace nad za-
Z początkiem lat 80. XX w. zaczęto stosować powierzchniową, stosowaniem stymulacji jednokanałowej kontralateralnej, w któ-
przezskórną technikę z wykorzystaniem okrągłych, płaskich elek- rej impulsy sterujące ortezą wyzwalane są przez drugą kończy-
trod umieszczonych na plecach pacjenta. Obecnie uważa się, że nę zdrową. Doskonali się również stymulację dwukanałową 
należy przyczepić dwie elektrody z gumy, pokryte przewodzącym do pobudzenia dwóch nerwów zaopatrujących mięśnie wzajem-
żelem kontaktowym na linii pachowej środkowej we wzajemnej nie antagonistyczne lub synergistyczne, a także stymulację wie-
odległości od 6 do 12 cm. lokanałową  do sekwencyjnego, zsynchronizowanego w czasie
Jako odmianę poleca się również pozycję przykręgosłupową pobudzenia nerwów i mięśni, co pozwala na symulację ich pra-
 3 cm od wyrostków kolczystych lub połowę odległości między widłowej pracy.
tą linią a pachową środkową opisaną poprzednio. Wcześniej za- Prowadzi się także badania nad DCS (z ang. Dorsal Column Sti-
leca się analizę rentgenogramu, co umożliwia ustalenie poziomu, mulation), czyli stymulacją rdzenia kręgowego. Być może umożli-
na którym znajduje się wierzchołek (szczyt) skrzywienia. W me- wi to w niedalekiej przyszłości bezpieczne implantowanie minia-
todzie tej korzysta się z elektrostymulatora, generującego prąd turowych,  chinowych elektrostymulatorów w miejscu uszkodze-
w kształcie prostokątnym, czasie trwania impulsów 0,2 ms, czę- nia kręgosłupa. Pozwoliłoby to na odzyskanie funkcji ruchowych,
stotliwości 30 Hz i regulowanym natężeniu od 0 do 100 mA. Aby na przykład u paraplegików, nie wspominając już o możliwości
uniknąć nadmiernego zmęczenia mięśni, opisany prąd jest okre- kontroli oddawania moczu i kału. Za prekursorskie uważa się tu
sowo przerywany. Elektrostymulacja czynnościowa jest bezbole- doniesienia naukowe Shealy ego z lat osiemdziesiątych zeszłego
sna i dobrze tolerowana, co pozwala na aplikowanie jej przez 8- wieku, który uzyskał pozytywne efekty na szczurach. Zaobser-
-10 godzin dziennie (w czasie snu dziecka). Z oczywistych wzglę- wował on również miejscową analgezję, co stało się początkiem
dów FES jest skuteczny w leczeniu bocznych skrzywień kręgosłu- rozwoju przezskórnej elektrycznej stymulacji nerwów (TENS 
pa, których obraz kliniczny odpowiada pierwszemu stopniowi. ang. Transcuteneous Electrical Nerve Stimulation).
Inna grupa badaczy próbuje zastosować FES do wymuszenia
Elektrostymulacja funkcjonalna nerwu przeponowego postawy stojącej, a nawet prób przemieszczania kończyn u cho-
Interesującym zastosowaniem FES jest również elektryczne wy- rych z porażeniem kończyn poprzez wywołanie tonicznego, dłu-
muszenie oddychania poprzez stymulację nerwu przeponowe- gotrwałego napięcia mięśni kończyn dolnych, lecz na obecnym
go, a pośrednio przepony. Sposób ten jest szczególnie przydatny etapie opracowania nie widać przewagi tej metody nad typową
u dzieci i młodzieży po urazowym uszkodzeniu rdzenia kręgo- pionizacją na stole pionizacyjnym.
wego na poziomie C1-C2. Pozwala na utrzymanie czynności od-
dechowej, a także działa profilaktycznie i nie dopuszcza do za- DR MED. JAKUB TARADAJ
palenia płuc. Kierownik Katedry Fizjoterapii WSPS w D browie Górniczej
REHABILITACJA W PRAKTYCE 4/2006 33