Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Ż

ycie i twórczość Witolda Gombrowicza...................................................................................1

Streszczenie utworu....................................................................................................................3

Walka z formą...........................................................................................................................11

Pojęcie formy.....................................................................................................................................11

„Pupa”, „gęba” i „łydka”................................................................................................................13

Józio wobec formy.............................................................................................................................15

Koncepcja człowieka................................................................................................................17

Forma jako wynik relacji międzyludzkich.........................................................................................18

Rozdwojenie osobowości...................................................................................................................19

Niedojrzałość.....................................................................................................................................20

Poetyka utworu.........................................................................................................................23

Kompozycja.......................................................................................................................................24

Miejsce, czas, fabuła.........................................................................................................................27

Narracja............................................................................................................................................29

Bohaterowie..............................................................................................................................30

Język..........................................................................................................................................34

Ferdydurke jako uniwersalne dzieło filozoficzno-psychologiczne...........................................37

Przypisy.....................................................................................................................................39

Życie i twórczość Witolda Gombrowicza

Witold Gombrowicz – powieściopisarz, dramaturg, eseista urodził się 4 sierpnia 1904 r. w

Małoszycach pod Opatowem

1

, w szlacheckiej rodzinie ziemianina i przemysłowca. W 1911 r.

zamieszkał z rodzicami w Warszawie, gdzie w 1922 r. ukończył katolickie gimnazjum, a w

1927 r. prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Po studiach wyjechał do Paryża, by kształcić

się nadal w zakresie filozofii i ekonomii. Jego pasją była jednak literatura, której poświęcił się

po powrocie z zagranicy jako krytyk i pisarz.

W 1933 r. ukazał się debiutancki zbiór opowiadań Pamiętnik z okresu dojrzewania, który

wywołał poruszenie i zainteresowanie, a nawet ostrą krytykę. Od 1934 r. Gombrowicz

Ż

ycie i twórczość Witolda Gombrowicza strona 1 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

współpracował z dziennikami i czasopismami (m.in. „Kurier Poranny”, „Czas”,

„Skamander”), pisując recenzje literackie. Aktywnie uczestniczył również w życiu

towarzyskim środowiska literackiego, bywając stałym gościem kawiarni „Ziemiańska”.

Wielkim wydarzeniem okazała się groteskowa, filozoficzno-psychologiczna, powieść pt.

Ferdydurke, opublikowana w 1937 r. W niej pisarz zawarł swoje poglądy na temat fałszu

ludzkich postaw, relacji międzyosobowych oraz poddał dyskusji zagadnienie formy, którą

otoczenie i sytuacja narzuca każdemu człowiekowi. W okresie dwudziestolecia

międzywojennego, w miesięczniku literackim „Skamander” (1938) ukazał się znany dramat

Gombrowicza: Iwona, księżniczka Burgunda.

W sierpniu 1939 r. rozpoczął się emigracyjny etap życia pisarza. Gombrowicz wyjechał do

Argentyny. Utrzymywał się z dorywczych zajęć, zaś w latach 1947-1953 z pracy w Banku

Polskim w Buenos-Aires. Czuł się tam osamotniony. W 1951 r. podjął współpracę z

Instytutem Literackim w Paryżu. Na łamach miesięcznika „Kultura” publikował później

swoje utwory. W Argentynie powstały: dramat Ślub i powieść Trans-Atlantyk (utwory

wydane dopiero w 1953 r. w Paryżu) oraz Pornografia (Paryż 1960). Po opuszczeniu banku

utrzymywał się ze stypendium Radia Wolna Europa, Funduszu A, Koestlera, prywatnych

wykładów z filozofii, a potem z publikacji własnych utworów.

W 1963 r. Gombrowicz wyjechał do Berlina Zachodniego (stypendium Fundacji Forda), w

1964 r. przeniósł się do Francji – do Royaumont, gdzie poślubił kanadyjską romanistkę Marię

Ritę Labrosse, potem zamieszkał w Vence niedaleko Nicei. W 1965 r. w Paryżu ukazała się

powieść Kosmos. Twórczość Gombrowicza budziła duże zainteresowanie, często

bulwersowała, zaskakiwała.

W 1966 r. pisarz otrzymał nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego, a w 1967 międzynarodową

nagrodę wydawców Prix Formentor. W 1968 r. znalazł się w gronie kandydatów do literackiej

Nagrody Nobla. W 1975 r. w kraju pokazano Operetkę, ostatnią sztukę teatralną

Gombrowicza o charakterze groteskowo-parodystycznym, Została ona opublikowana razem z

3. tomem Dziennika, prowadzonym od 1953 r. (t. 1-3, Paryż 1957-1966), w którym pisarz

stworzył autoportret nietuzinkowego artysty.

Twórczość literacka Witolda Gombrowicza przypada na okres dwudziestolecia

Ż

ycie i twórczość Witolda Gombrowicza strona 2 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

międzywojennego i epokę powojenną. Czas II wojny, spędzony przez pisarza w Argentynie,

charakteryzuje się wyciszeniem aktywności twórczej. Jego dzieła pokazują człowieka w

uwikłaniach interpersonalnych, niemożność uwolnienia się od form, które są wytworem ludzi,

problem niedojrzałości i inne istotne zagadnienia. Pisarz ucieka się często do parodii,

groteski, odważnych i nowatorskich ujęć. W literaturze polskiej, wraz z Brunonem Schulzem

i Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, dokonał „rewolucji” w zakresie poetyki i tematyki

dzieł prozatorskich oraz dramatycznych. Z powodu emigracji, kontaktów ze środowiskiem

„Kultury” i Radia Wolna Europa, w kraju jego twórczość nie mogła się ukazywać. Dopiero

po okresie przemian ustrojowych Gombrowicz z całą mocą przemówił przy pomocy swoich

książek do publiczności literackiej i teatralnej w Polsce. Jego powieść Ferdydurke, z okresu

dwudziestolecia międzywojennego, została wprowadzona do kanonu lektur obowiązkowych

w szkole średniej.

Gombrowicz zmarł 25 lipca 1969 r. we francuskiej miejscowości Vence na niewydolność

płuc. Jego dzieła były przekładane na wiele języków, m.in. na angielski, francuski, niemiecki,

hiszpański, holenderski, portugalski, włoski, serbsko-chorwacki, duński, szwedzki, norweski,

japoński. Na temat jego utworów powstało również wiele książek i artykułów

historycznoliterackich. Wypowiedzi, listy, zeznania, opinie znajomych, przyjaciół i członków

rodziny, dotyczące Witolda Gombrowicza, zebrała i opublikowała w książce Jaśniepanicz

Joanna Siedlecka.

Streszczenie utworu

Powieść została podzielona na czternaście rozdziałów (ich numery i tytuły podajemy

pogrubioną czcionką). Akcja toczy się w I połowie XX w. Głównym bohaterem i zarazem

narratorem jest trzydziestoletni pisarz o zdrobniałym imieniu Józio, który nieoczekiwanie –

jako niedojrzały – zostaje umieszczony w szkole. Ten fakt owocuje zdarzeniami

stanowiącymi podstawę do refleksji filozoficznych.

Streszczenie utworu strona 3 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

I. Porwanie. Józio budzi się we wtorkowy ranek w poczuciu niesmaku i dziwnego „lęku

nieistnienia”. Jest trzydziestoletnim mężczyzną. Przypomina sobie siebie z okresu, kiedy był

nastolatkiem. Wygląda na człowieka dorosłego, ale nie czuje się nim, nie bardzo wie, kim

właściwie jest. Wspomina swoją książkę – Pamiętnik z okresu dojrzewania – która przyniosła

mu opinię niedojrzałego. Zauważa również, że człowiek ustawia się i organizuje względem

czegoś – nie jesteśmy samoistni, jesteśmy tylko funkcją innych ludzi, musimy być takimi,

jakimi nas widzą (12)

2

. Pod wpływem własnego obrazu – sobowtóra – Józio pragnie stworzyć

swoją własną formę. Trzydziestolatek przystępuje do pisania książki, w której zamierza się w

pełni wyrazić, gdy nieoczekiwanie przychodzi doń prof. Pimko, kulturalny filolog z Krakowa

(17), który traktuje go jak ucznia, egzaminuje i stwierdza zasadnicze braki. Zachowanie

gościa, starszego, stanowczego nauczyciela, wymusza na Józiu grzeczność, układność,

potulność. Pimko zabiera go więc do szkoły dyrektora Piórkowskiego, by uzupełnił wiedzę w

klasie szóstej, w gronie kilku nastolatków. Józio nie jest w stanie zaprotestować, nie może

obronić się przed narzuconą mu rolą młokosa, uczniaka.

II. Uwiezienie i dalsze zdrabnianie. Józio przybywa do szkoły podczas dużej pauzy,

obserwuje nowych kolegów w wieku od dziesięciu do dwudziestu lat, chodzących w kółko,

jedzących śniadanie. Za płotem stoją matki i przyglądają się swoim dzieciom – to jeszcze

bardziej umacnia w nich niedojrzałość i niewinność. Pimko jest wizytatorem z kuratorium i

stara się pokazać jednemu z nauczycieli, w jaki sposób sterować młodzieżą, jak narzucić im

dziecięcą formę, tzn. „pupę”. Belfer podrzuca kartkę ze stwierdzeniem, że chłopcy są

niewinni. To wzbudza ich bunt, opór, chcą udowodnić, że jest inaczej. Są jednak i tacy, którzy

zgadzają się z tą opinią i nie zamierzają jej zmieniać.

Klasa dzieli się na dwie grupy: zbuntowanych chłopaków z Miętusem (Miętalskim) na czele

i grzecznych chłopiąt, którym przewodzi Syfon (Pylaszczkiewicz). Miętus i jego druhowie

używają wulgarnych wyrażeń, opowiadają sobie sprośne historyjki o kobietach. Ich

przeciwnicy są układnymi, pilnymi uczniami, poprawnie formułującymi myśli,

wykonującymi polecenia nauczycieli; są erotycznie nieuświadomieni. Miętus grozi, że zmusi

Syfona do przejścia na swoją stronę, gwałcąc go „przez uszy”, tzn. mówiąc mu na siłę to,

czego tamten nie chce słyszeć i wiedzieć (wulgarne słowa, opowieści o kobietach).

Streszczenie utworu strona 4 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Tymczasem Pimko rozmawia z dyrektorem Piórkowskim o przyjęciu do szkoły nowego

ucznia.

Odbywa się lekcja języka polskiego. Nauczyciel Bladaczka nie ma ochoty pracować, ale

obawia się kontroli, więc zmusza uczniów do przyjmowania utartych formułek, które nie

podlegają dyskusji – o tym, że Słowacki wzbudza [...] zachwyt i miłość, ponieważ wielkim

poetą był (42). Nieoczekiwanie przeciwko tej opinii buntuje się Gałkiewicz, twierdząc, że

poezja ta nikogo nie zachwyca, wszystkich nudzi, czytają ją tylko uczniowie zmuszeni

obowiązkiem szkolnym. Nauczyciel nie potrafi znaleźć trafiających do przekonania

argumentów, powtarza znane formuły i zarzuca Gałkiewiczowi brak inteligencji. Z odsieczą

przychodzi pedagogowi Pylaszczkiewicz, który, jak zawsze, jest świetnie przygotowany,

recytuje odpowiednie fragmenty, zna utwory. Jego wystąpienie sprawia, że nikt już nie ma

odwagi bronić stanowiska Gałkiewicza. Uczniowie pokornie powtarzają schematyczne

zdania.

III. Przyłapanie i dalsze miętoszenie. Po skończonej lekcji chłopcy znowu wrócili do sporu

o niewinność. Na uboczu pozostawali jedynie niezależny Kopyrda i nowy uczeń, Józio. Ten

ostatni postanowił jakoś przeciwdziałać „zgwałceniu” Syfona, ale został wezwany przez

Miętusa do roli superarbitra w pojedynku na miny. Miętus wykrzywiał twarz w

najokropniejsze grymasy, zaś Syfon przybierał miny zachwytu i uwznioślenia. Po lekcji

łaciny – na której ujawnił się brak wiedzy uczniów, zaś na jęki Gałkiewicza, że nie interesują

go konstrukcje gramatyczne, Syfon dał popis przekładu – doszło do pojedynku między

liderami zbuntowanych chłopaków i niewinnych chłopiąt oraz do ogólnej bijatyki. Józio

przyjął postawę bierną, nie mógł się ruszyć z miejsca. Na koniec, w drzwiach z największym

spokojem stanął profesor Pimko.

IV. Przedmowa do Filidora dzieckiem podszytego. Narrację o losach Józia i jego kolegów

przerywają dwa rozdziały o innej tematyce. W Przedmowie... narrator nawiązuje do

konstrukcji całego dzieła, które rozwija się przed oczyma czytelnika, i zapowiada relację z

pojedynku profesorów G. L. Filidora z Leydy oraz Momsena z Colombo („anty-Filidora”),

którą nazywa opowiadaniem, w innym miejscu nowelą lub felietonem. Mówi o rozterkach

pisarza, którego dzieło, powstające w męce, jest potem odbierane przez czytelnika zaledwie w

Streszczenie utworu strona 5 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

części, pomiędzy telefonem a kotletem (70). Zadaje sobie podstawowe pytanie, czy człowiek

stwarza formę, czy odwrotnie. Wyraża swój bunt wobec twórców sztuki ulegających

koncepcjom artystycznym, stawiając siebie w roli kpiarza z owych wydumanych teorii.

Zarzuca im naśladownictwo mistrzów, fałsz, pretensjonalność. Podział na artystów i resztę

ludzi uważa za bzdurę. Sztuka polega na tworzeniu formy, a nie dzieł doskonałych pod

względem formy. Artyści powinni przestać uważać się za istoty wyższe. Narrator wygłasza

hasła, nawołuje do określonej postawy – do przezwyciężenia formy, wyzwolenia się z niej.

Postrzega siebie jako część ludzkości i zauważa powszechny podział na części.

V. Filidor dzieckiem podszydy. Prof. Syntetologii, Filidor, zmierzył się z analitykiem, prof.

Momsenem, który zawsze wszystko rozkładał na części. Jego ofiarą padła żona Filidora, którą

najpierw rozebrał wzrokiem, by następnie kolejno wskazywać części jej ciała i ostatecznie

zrobić błyskawiczną analizę moczu. Skompromitowana kobieta znalazła się w stanie rozkładu

w szpitalu, zaś syntetyk wraz z asystentami (wśród nich był narrator) próbowali szukać

ratunku. Załatwienie sprawy przy pomocy spoliczkowania nie udało się. Profesor sprzedał

cały swój dobytek i rozmienił gotówkę (850000 zł) na złotówki. Postanowił wykorzystać je

do „składu” partnerki „anty-Filidora”, Flory Gente. Po długim dokładaniu złotówek na kupę

poczuła się ona znużona, coraz bardziej skupiała wzrok w jednym punkcie, stawała się sumą

(94). Pokonany „anty-Filidor” uderzył w twarz przeciwnika, doprowadzając w ten sposób do

syntezy. Tymczasem żona Filidora powracała w szpitalu do zdrowia – zaczęła jednoczyć

części (94).

Doszło do pojedynku, który rozegrał się na zasadach symetrii: Ruchom jednego uczestnika

odpowiadały podobne gesty drugiego. Obaj odstrzeliwali kolejno części ciała kobiety swojego

rywala. Po latach Filidor wspominał ów pojedynek z rozmarzeniem – dobrze się pukało! (97).

Usłyszawszy opinię, że mówi jak dziecko, odpowiedział – Wszystko podszyte jest dzieckiem

(98).

VI. Uwiedzenie i dalsze zapędzanie w młodość. Józio relacjonuje następny etap swojego

losu. Pimko zaprowadził go do państwa Młodziaków na stancję. Jest to nowoczesna rodzina

złożona z trzech osób: ojca – Wiktora – inżyniera-konstruktora, matki – Joanny inżynierowej

o społecznikowskich pasjach oraz ich córki – Zuty wysportowanej pensjonarki. Ludzie ci

Streszczenie utworu strona 6 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

deklarują swoją nowoczesność, zerwanie z mieszczańską tradycją i wszelkimi konwenansami.

W ich domu panuje kult niezależności, sportu, swobody obyczajowej, naturalności. Belfer

chce, by Józio zakochał się w nowoczesnej szesnastolatce i w prowokacyjny sposób krytykuje

jej maniery, by tym bardziej zainteresować chłopca. Józio domyśla się jego planu i chce

stamtąd uciec, jednak nie może się na to zdobyć.

VII. Miłość. Józio istotnie coraz bardziej jest zakochany w pensjonarce, ale ona nie zwraca

na niego uwagi. Dowiaduje się, że interesuje się nią Kopyrda, nowoczesny chłopak z jego

klasy.

VIII. Kompot. Szkoła poraża bohatera codziennym poczuciem niemożności. Zgwałcony

przez uszy Syfon nie mógł dać sobie rady z natłokiem gorszących myśli i powiesił się na

wieszaku. Miętus marzy o poznaniu prawdziwego parobka i zbrataniu się z nim – naturalnym

i bezpośrednim. Tymczasem przychodzi do domu Młodziaków, by spotykać się w kuchni ze

służącą (namiastka ludu). Zuta lekceważy zabiegi Józia, który chce zwrócić jej uwagę.

Posądzany ciągle o staroświeckość i niedojrzałość, Józio zamierza zdemaskować członków tej

rodziny, którzy w istocie są tradycjonalistami, a tylko na pokaz, oficjalnie deklarują

nowoczesne poglądy (symbolem owej awangardy jest zachęcanie Zuty, by urodziła nieślubne

dziecko). Wstępem do zburzenia nowoczesnej formy była nieestetyczna konsumpcja kompotu

po obiedzie. Józio wrzucił do niego różne kawałki jedzenia i śmieci. Był to dla Młodziaków

widok bulwersujący.

IX. Podglądanie i dalsze zapuszczanie się w nowoczesność. Józio nakazuje żebrakowi, by

stał przed domem z gałązką w zębach. Sam próbuje podglądać Zutę, następnie czyta pisane

do niej listy i zauważa, że interesowali się nią mężczyźni, których nigdy by o to nie

podejrzewał, np. prokurator, podoficer, obywatel ziemski. Jest też oficjalne pismo od Pimki,

który wzywa Zutę do siebie w celu uzupełnienia wiadomości (twórczość Norwida) pod

groźbą usunięcia ze szkoły, oraz zachęcający do intymnego spotkania list od Kopyrdy. Józio

wpada na pomysł, by wysłać do nich obu liściki (podrabia pismo Zuty) z zaproszeniem na

spotkanie w nocy (Kopyrda o północy, zaś Pimko po północy).

X. Hulajnoga i nowe przyłapanie. Józio podgląda Młodziaków i Zutę w łazience, licząc na

to, że ujawnią oni tam swoje słabości i prawdziwą twarz, a następnie zostawia wiadomość, że

Streszczenie utworu strona 7 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

ich widział. Dorośli są wyraźnie wytrąceni z równowagi, zaś Zuta nie, bo też ona

zachowywała się jak zwykle, przeczuwała bowiem, że jest podglądana.

Kiedy w nocy przyszedł do Zuty Kopyrda, a niedługo późni Pimko, ona – zaskoczona –

wpuściła ich do pokoju. Wtedy Józio wszczął alarm, że wkradli się złodzieje. Obaj nocni

goście Zuty schowali się do szaf. Najpierw Józio zdemaskował Kopyrdę, jednak

Młodziakowie uznali, że to bardzo nowoczesne, że ich córkę odwiedził w nocy kolega. Wtedy

Józio ujawnił obecność Pimki w drugiej szafie. Był to kulminacyjny moment, w którym

pozornie nowocześni rodzice pensjonarki okazali się tradycjonalistami, zbulwersowanymi

spotkaniem dwóch mężczyzn – chłopca i starca – w sypialni córki. Młodziak policzkuje

profesora, dochodzi do zbiorowej kotłowaniny. Józio pakuje swoje rzeczy i postanawia

opuścić stancję, Po drodze zabiera Miętusa, który po zgwałceniu służącej doszedł do wniosku,

ż

e to nie to samo, co poznanie parobka. Obaj opuszczają dom z zamiarem ucieczki na wieś.

XI. Przedmowa do Filiberta dzieckiem podszytego. Podobnie jak rozdziały o szkole i o

pobycie Józia u Młodziaków zostały rozdzielone czcią dotyczącą Filidora, tak teraz, dla

symetrii, przed przeniesieniem akcji na wieś, pisarz wprowadza dwa fragmenty o Filibercie

(również „dzieckiem podszytym”). Narrator mówi o oczekiwaniach wobec literatury, którym

autor stara się sprostać, tzn. podsuwa interpretację, hierarchię wartości, porządkuje treści,

Najgorsza jest jednak męka złej formy (179). W długim zapisie „w słupku” wylicza powody

cierpienia twórcy, a następnie liczne możliwości genezy dzieła – względem (wobec) kogo

powstało, zaś potem – z czego wynikło.

XII. FiIibert dzieckiem podszyty. Kpiarsko naśladując logikę zdarzeń ułożonych w

porządku przyczynowo–skutkowym, narrator opowiada o tym, jak potomek pewnego

wieśniaka z Paryża, champion świata w tenisie, grał mecz wśród żywiołowych oklasków.

Nagle zabrakło piłki rozbitej strzałem pewnego pułkownika, co doprowadziło do agresji

zawodników wobec siebie. Przy okazji kula ugodziła pewnego armatora w szyję. Zona, nie

mogąc nic zrobić w tłumie, wyładowała emocje na policzku sąsiada. Okazał się on

epileptykiem i wybuchnął w ataku szału. Te zdarzenia wywołały kolejne o podobnym

charakterze (każde nagradzane przez tłum oklaskami). Objęły one również przedstawicieli

obcych państw. Mężczyźni dosiadali kobiety jak konie. Nieoczekiwanie na środek placu

Streszczenie utworu strona 8 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

wyszedł markiz de Filiberthe i zapytał, czy ktoś chce obrazić jego żonę. Wówczas

zapanowała cisza. „Podjechało” doń trzydziestu sześciu mężczyzn dosiadających panie,

ponieważ także poczuli się dżentelmenami. Obrażona przez nich żona Filiberta poroniła, on

zaś podszyty dzieckiem [...] i uzupełniony dzieckiem (185) odszedł zawstydzony do domu

wśród grzmotu oklasków.

XIII. Parobek, czyli nowe przychwycenie. Józio udaje się z Miętusem na poszukiwanie

parobka. Spotkani na przedmieściu dozorcy i stróże oraz chłopscy synowie kształcący się w

mieście nie spełniają oczekiwań Miętalskiego. Wszyscy mają sztuczne „gęby”. Wędrujący

mijają kilka wsi, gdzie nikogo nie spotykają. Natknęli się w końcu na ludzi zachowujących

się jak groźne psy (wzięto ich za urzędników, którzy chcą biedakom zabrać resztę dobytku). Z

kłopotów wybawia ich ciotka Hurlecka z domu Lin, która pamięta Józia z dzieciństwa

(wychowywał się w dworze w Bolimowie do dziesiątego roku życia). Zabiera ich do swojego

samochodu i przywozi do rodzinnej posiadłości. Po drodze opowiada o domownikach i

wspomina Józia jako malca, na nowo wpędzając go w dzieciństwo. Oblicza, że powinien

mieć już trzydzieści lat (Miętus jest tym zaskoczony), ciągle częstuje cukierkami. Jest ciepła,

dobrotliwa, troskliwa, nie sposób jej niczego odmówić. Na miejscu zostaje dokonana

prezentacja. Wśród licznej rodziny Józio przypomina sobie wuja Konstantego (zwanego

Kociem), kuzyna Zygmunta i poznaje młodziutką Zosię. Członkowie rodziny opowiadają o

swoich chorobach, służba uniżenie usługuje.

Miętus wreszcie zobaczył upragnionego parobka, lokajczyka Walka, który usługuje przy

stole, ale na bosaka, w niedzielnym ubraniu, z naturalną gębą prostaka. Do pokoju chłopcy

dostają butelki z ciepłą wodą do łóżka i konfitury, co jeszcze bardziej akcentuje, że są

traktowani jak dzieci. Miętus woła Walka, żeby się z nim pobratać, jednak parobek nie

rozumie, o co chodzi, reaguje jedynie na rozkazy. Józio psuje zabiegi Miętusa, dając

lokajczykowi w twarz. Uderzenie sprowadza Zygmunta, który chwali postawę Józia –

parobków należy bić, bo wtedy szanują pana. Miętus wymyka się nocą do kuchni i wraca

szczęśliwy, ponieważ udało mu się skłonić Walka, by uderzył go w twarz. W ten sposób

doszło do „zbra...tania się” (zapis według Gombrowicza) z ludem. Józio dochodzi do

wniosku, że i tu dopada go „pupa” i „gęba”, których tak bardzo chciał uniknąć. Hierarchia

Streszczenie utworu strona 9 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

panująca na wsi uzmysławia mu, że każdy ma swoje miejsce i zachowuje się odpowiednio do

niego oraz do zachowania innych wobec niego.

XIV. Hulajgęba i nowe przyłapanie. Wiadomość o brataniu się Miętusa z Walkiem i o tym,

ż

e służba za dużo mówi o Hurleckich dociera za sprawą lokaja Franciszka do Konstantego i

Zygmunta. Konstanty podejrzewa skłonności homoseksualne Miętusa. Józio stara się

wyjaśnić, że nie chodzi o to, ani o bolszewickie rewolucyjne plany, ale o zwykłe zbratanie się

dwóch chłopców w podobnym wieku, jednak te tłumaczenia nie wystarczają. Rozochocona

służba, np. Walek i Marcyśka, opowiada o rodzinie Józia różne tajemnice np. że panicz

Zygmunt ma na wsi „starkę” – starszą wdowę, z którą spotyka się w krzakach, że pani

dziedziczka boi się krowy, że Konstanty ze strachu przed dzikiem wskoczył na plecy

leśniczego, że wstyd tak nic nie robić i żyć na cudzy koszt. Lokaj Franciszek donosi o tym

panu. W tej sytuacji wszyscy (nie przyznając się do tego) poszukują Miętusa. Znajdują go w

końcu na skraju zagajnika i widzą, że Walek daje mu kuksańce. Parobek uciekł do lasu, zaś

Konstanty i Zygmunt postanawiają go wyrzucić z dworu. Rozmowa z Miętusem nie przynosi

oczekiwanych efektów, ponieważ upiera się on przy brataniu się z parobkiem, mówi gwarą,

zarzuca Józiowi, że dał się przekabacić na stronę panów. Postanowiono, że goście zjedzą

kolację w swoim pokoju, a rano wyruszą pociągiem do Warszawy.

Józio decyduje, że uciekną z Bolimowa w nocy. Miętus upiera się, żeby zabrać z sobą

Walka. Kiedy Józio udaje się po niego do kuchni, budzi się wuj Konstanty, następnie

Zygmunt i cały dwór. Walek posądzony o kradzież, zostaje poddany swoistej musztrze –

podaje do stołu, spełnia wszelkie rozkazy i jest bity. Pod oknem gromadzi się tłum ludzi ze

wsi, zwabionych hałasem. Kiedy Miętus przychodzi po Walka, Konstanty i Zygmunt chcą mu

dać nauczkę – tzn. zbić po pupie. Chłopak chowa się za parobka, który nieoczekiwanie

wymierza silny policzek Konstantemu. Lud wpada do pokoju przez wybite szyby i zaczyna

się kotłowanina. Józio sprowadza ciotkę i ją również włącza do owej „kupy”.

Józio postanawia jak najszybciej opuścić dwór Hurleckich. Zabiera z sobą spotkaną Zosię.

Dla zachowania pozorów przed rodziną wmawia jej, że to porwanie. Sytuacja ta skłania ją do

zwierzeń i wyznań, a to z kolei zmusza do nich Józia, chociaż tak naprawdę chciał mieć tylko

pretekst do opuszczenia Bolimowa, a potem zamierza opuścić Zosię. Ostatecznie łączy ich

Streszczenie utworu strona 10 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

pocałunek – musiałem ucałować swoją gębą jej gębę, gdyż ona swoją gębą moją ucałowała

gębę (254). Okazało się, że próba ucieczki od „pupy” i „gęby”, od narzuconej formy,

zawiodła. Można tylko popaść w inną formę, zaś przed człowiekiem uciec w ramiona innego.

Utwór kończy zdanie: Uciekam z gębą w rękach. Po nim znajduje się dopisek: Koniec i

bomba / A kto czytał, ten trąba! Oraz inicjały: W. G. (254).

Walka z formą

Powieść Ferdydurke jest przykładem eksperymentatorskiego ujęcia problematyki z

pogranicza psychologii, filozofii, socjologii. Wskazuje uwikłania człowieka w zachowania,

pozy, gesty, słowa wymuszone na nim przez otoczenie, wytwarzane na skutek relacji z

innymi ludźmi. Owe formy jednakże uwierają, sprawiają, że przyjmujący je przestaje być

autentyczny, naturalny, staje się natomiast sztuczny i nieszczery. Przy tym on sam ma

poczucie zniewolenia przez konwencje, układy, zasady itp. Narrator powieści ma głęboką

ś

wiadomość, że jest wplątany w ową sieć uzależnień, która wymusza odpowiednie w danej

sytuacji reakcje. Pragnie uwolnić się od nich, zdobyć niezależność, jednak liczne wysiłki,

które podejmuje w tym celu, nie przynoszą oczekiwanego rezultatu.

Pojęcie formy

Według Witolda Gombrowicza forma jest społeczną rolą, maską, sposobem istnienia wśród

innych i zależnie od nich (od tego, kim są, jacy są, jak zachowują się w określonych

sytuacjach). Tak rozumiana, jest ona narzędziem organizacji życia społecznego, metodą

współegzystowania, wzajemnego porozumienia. Według badacza dzieł Gombrowicza,

Tadeusza Kępińskiego, Forma – to wszystkie sposoby przejawiania się (wyrażania,

manifestowania, zachowania) człowieka.

3

Forma jest – generalnie rzecz biorąc – rodzajem więzów krępujących swobodę i naturalność

jednostki, dlatego też należy dążyć do przeciwstawienia się jej, do tego, by to nie ona

panowała nad człowiekiem, lecz odwrotnie. Trzeba jednak docenić jej funkcję porządkującą

Pojęcie formy strona 11 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

rzeczywistość i relacje międzyludzkie. Tak rozumie ją w Ferdydurke Jan Błoński: bezmierny

chaos świata stara się człowiek poskromić – o ile możliwe! – ujmując go w zapamiętywalne

formy. Formy umysłowe, werbalne, gestyczne, społeczne, jakie się tylko da.

4

Natomiast

Zdzisław Łapiński podkreśla społeczną rolę formy i wiąże jej istnienie z obecnością drugiego

człowieka.

5

Jest to „całość adresowana”, a więc zawsze skierowana do kogoś. Jakkolwiek

uściślilibyśmy znaczenie pojęcia „forma” w powieści Ferdudyrke, zawsze trzeba będzie

stwierdzić, że jest ona wynikiem wzajemnego oddziaływania na siebie ludzi. Jest więc –

podobnie jak te relacje zmienna, dynamiczna, często zaskakująca.

Formę można narzucać i przyjmować, można ją odtrącać na rzecz innej. Jest ona sposobem

ustanawiania hierarchii między ludźmi. Można być osobą wymuszającą określoną formę na

innych lub ofiarą takich działań, często bez zgody na nie. Z założenia wyższą pozycję w

takich układach międzyosobowych przyjmują autorytety naukowe, rodzice i pedagodzy

wobec uczniów, lekarze wobec chorych, bogaci wobec ubogich, szefowie wobec

podwładnych itp. Nietrudno zauważyć, że wcielenie się w którąkolwiek z wymienionych ról

pociąga za sobą określone formy: np. styl bycia, sposób wypowiadania się, gestykulację.

Stereotyp ucznia i nauczyciela skłania jednego i drugiego do przyjęcia pewnych zachowań.

Takimi chcą oni widzieć siebie nawzajem, ale również takimi chcą ich widzieć inni. Stąd

bierze się pojęcie tego, co wypada, a co nie, tego, co należy, co się powinno zrobić lub

powiedzieć, a czego absolutnie nie. Zawsze jednak formę narzuca rola społeczna w układzie

interpersonalnym i za każdym razem ujawnia się dominacja jednej osoby nad drugą. Te

spostrzeżenia bardziej wnikliwie, na konkretnych przykładach z powieści, omówimy w

kolejnych częściach opracowania.

Na koniec warto przypomnieć, że Gombrowicz jasno mówi, iż nie można całkowicie

odrzucić formy, nie można się z niej raz na zawsze, ani nawet na jakiś czas, uwolnić: nie ma

ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę, a przed człowiekiem schronić się można jedynie w

objęcia innego człowieka. Przed pupą zaś w ogóle nie ma ucieczki (254).

Pojęcie formy strona 12 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

„Pupa”, „gęba” i „łydka”

Forma jako sposób wyrażania siebie i trwania w relacjach z innymi ludźmi zależy również

od różnych sytuacji życiowych, mody, wieku. Gombrowicz wyróżnia kilka modeli formy,

które nazywa swojsko brzmiącymi rzeczownikami: pupa, łydka i gęba.

Pierwsze z wymienionych określeń kojarzy się z dzieckiem, całkowitym jego uzależnieniem

od dorosłych, a przy tym z otaczającą je troską z ich strony. Jak można się przekonać, bohater

Ferdydurke Józio, trzydziestoletni pisarz – zostaje wpędzony na nowo, po wielu latach, w

formę chłopca, ucznia gimnazjum. Dzieje się tak za sprawą profesora i wizytatora w jednej

osobie, Pimki, który przybywa doń pod pretekstem złożenia kondolencji po śmierci ciotki i

nieoczekiwanie egzaminuje go. Stwierdziwszy braki w wykształceniu Józia, Pimko zabiera go

z sobą do szkoły. Stanowczość i „belferskość” starego profesora zmuszają bohatera do

uległości i potulnego podporządkowania się woli przybyłego. Pobyt w szkole jest okazją do

obserwacji metod „upupiania” gimnazjalistów, a więc utrzymywania ich w stanie dziecięcym.

Temu celowi służą socjotechniczne zabiegi Pimki (prowokacyjny list o niewinności uczniów),

schematyczne i nudne slogany wygłaszane na lekcji języka polskiego przez profesora

Bladaczkę, które chłopcy muszą bezkrytycznie powtarzać. Utrzymywanie gimnazjalistów w

roli niewinnych dzieci wynika również z obecności pod płotem matek przyglądających się z

zachwytem swoim pociechom.

Narzucanie „pupy” (dziecinnej formy) najbardziej jest widoczne na przykładzie Józia, który

– jak wiemy – ukończył trzydzieści lat. Pupa jest więc symbolem niedojrzałości i może być

narzucona człowiekowi w każdym wieku, jeżeli tylko znajdzie się w podobnej sytuacji, tzn.

jeżeli zostanie stwierdzona rozbieżność między wiekiem a postawą, wiedzą, sposobem życia.

Próba buntu przed narzucaniem niewinności, podjęta przez Miętusa i jego kolegów, nie

prowadzi do oczekiwanych skutków, jest jednak znakiem świadomości, że chłopcy są

poddawani wychowawczej „obróbce” (inaczej mówiąc: upupianiu) oraz że zgoda na

narzuconą rolę jest fałszem. Syfon, który początkowo wraz ze swoimi zwolennikami bronił

opinii niewinnych chłopiąt, został ostatecznie pokonany (gwałt przez uszy – wulgarne słowa)

i niedługo później popełnił samobójstwo. Miętus tymczasem zapragnął spotkania z

„Pupa”, „gęba” i „łydka” strona 13 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

parobkiem, który uosabia najbardziej naturalną formę. Jednostkowe akty niezgody na „pupę”

nie burzą jednakże uświęconego tradycją układu: belfer – uczeń, ani też nie odmienią

schematycznego, programowego kształtowania uczniowskich poglądów, jakie odbywa się w

szkole.

„Łydka” jest w utworze symbolem zdrowia, sportu, energii, efektownej sylwetki,

nowoczesnego stylu życia, w tym również swobody seksualnej, a więc zerwania z tradycją

pod każdym względem. Józio styka się z nią w domu Młodziaków, u których zatrzymuje się

na stancji. Inżynierostwo deklarują nowoczesny stosunek do życia, zachęcają swoją córkę,

nastolatkę, do swobodnego, naturalnego zachowania, którego ukoronowaniem będzie

nieślubne dziecko. „Łydka” kojarzy się z postawą pensjonarki Zuty Młodziakówny, która jest

ucieleśnieniem atrakcyjności fizycznej. Jej wiedza nie jest imponująca (nie zna Norwida),

jednak jej sylwetka jest doskonała. Zuta jest wysportowana, zgrabna, a przy tym lekceważąca

autorytety (nonszalanckie milczenie wobec Pimki, gdy przyprowadził Józia na stancję). Jest

obiektem zainteresowania młodych (Józio, Kopyrda) i dojrzałych mężczyzn (świadczą o tym

listy, które otrzymywała), a także starego belfra, Pimki. Jej obojętność drażni Józia i

prowokuje do działań mających na celu zdemaskowanie jej jako zwyczajnej dziewczyny (np.

próba zakłócenia jej stabilnego nastroju, przez okaleczoną muchę, którą wraz z różą Józio

umieszcza w jej tenisówce).

Pobyt Józia w domu Młodziaków jest okazją do spostrzeżenia, że ich nowoczesność jest

tylko pozorna, udawana, że w istocie są tradycyjnymi rodzicami, którzy nie pozwolą staremu

belfrowi na uwodzenie ich córki (podstępne zwabienie przez Józia do sypialni dziewczyny

Kopyrdy i Pimki). Mszcząc się za traktowanie go jak przeciętnego dzieciaka, Józio

doprowadza do ujawnienia ich podwójnej formy: oficjalnie odgrywają nowoczesnych ludzi,

zaś prywatnie i naprawdę są tradycjonalistami.

Poza „pupą” i „łydką” narrator utworu używa określenia „gęba”. Ma ono szerszy zakres

znaczeniowy, w którym mieszczą się wszelkie formy przyjmowane przez ludzi i narzucane

im. Z „gębą” (twarzą) kojarzy się mimika, różne grymasy, a więc także reakcje na sytuacje,

słowa, gesty, zachowania innych. Jest to forma uzewnętrzniana w wyrazie twarzy, za każdym

razem charakterystyczna dla odpowiednich osób w jakiejś sytuacji życiowej i uzależniona od

„Pupa”, „gęba” i „łydka” strona 14 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

tego, wobec kogo jest przyjmowana.

Najbardziej znamiennym fragmentem z fabuły powieści, w którym rozważa się „gębę”, są

ostatnie rozdziały, traktujące o wyprawie Józia i Miętusa w poszukiwaniu parobka oraz o ich

pobycie w dworku Hurleckich w Bolimowie. Tu bohater obserwuje relacje między warstwami

społecznymi, a więc tradycyjny układ zależności chłopów od szlachty. Reprezentanci

poszczególnych warstw znają swoje miejsce w hierarchii społecznej i zależnie od niego

legitymują się odpowiednią „gębą”. Hurleccy żyją ponad stan, na koszt innych, a ich styl

ż

ycia jest właściwy dla bogatych ziemian. Mają też przywilej korzystania ze służby, którą

traktują z wyższością, biją po twarzy lokajczyka itp. Służba, rekrutująca się z wieśniaków, to

ludzie prości, niewykształceni, posługujący się gwarą, znoszący bez sprzeciwu, a nawet z

akceptacją złe traktowanie ze strony „państwa ze dworu”. Na twarzy Walka wypisany jest

strach, pokora, uległość, służalczość, dlatego też Miętus pragnie go ośmielić, skłania do

złamania tej formy przez uderzenie w twarz gościa Hurleckich (właśnie Miętusa). Pragnie się

z nim „bra...tać” i podważa w ten sposób wielowiekowy hierarchiczny podział społeczeństwa

(zapis z wielokropkiem w środku wyrazu ujawnia jednak wahanie i sztuczność owego

kontaktu, mającego na celu zlikwidowanie nierówności społecznej, a przy tym – zapewnienie

sobie naturalnej „gęby”).

Józio wobec formy

Główny bohater przekonuje się, że człowiekowi zawsze i wszędzie w kontaktach z innymi

towarzyszy forma i nie można od niej uciec. Można jedynie przyjąć inną gębę niż

dotychczasowa. Na podstawie osobistych doświadczeń Józio uświadamia sobie, że w różnych

okolicznościach był uwikłany w formę, zaś zmiana miejsca pobytu i otaczających osób

prowadziła jedynie do przybrania nowej narzucanej mu gęby.

Witold Gombrowicz sam określił charakter i rolę Józia w powieści: Jakiż jest ów bohater

Ferdydurke? Wewnętrznie cały jest fermentem, chaosem, niedojrzałością. Aby objawić się na

zewnątrz, szczególnie wobec innych ludzi, potrzeba mu formy (przez „formę” rozumiem

wszelkie nasze sposoby uzewnętrzniania się: słowa, idee, gesty, postanowienia, czyny, etc.).

Józio wobec formy strona 15 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Lecz forma ta ogranicza go, gwałci, wykoślawia. Zmuszony jest wyrażać się przy pomocy

ustalonego systemu postaw, sposobów bycia, więc wciąż jest nieprawdziwy, czuje się

aktorem. Forma to kostium, który przywdziewamy, by okryć naszą nagość zawstydzającą... a

zwłaszcza, by wobec innych wydać się bardziej „dojrzałymi” niż jesteśmy. A więc forma nasza

tworzy się głównie w sferze międzyludzkiej.

6

Trzydziestoletni pisarz, choćby tylko na podstawie wieku, wydaje się osobą dorosłą,

odpowiedzialną, z racji zawodu – wykształconą, zdolną do obserwacji i opisu rzeczywistości.

Gombrówicz pokazuje jednak Józia jako infantylnego, skłonnego do dziecinnych zachowań, a

przy tym niedouczonego. Taka kreacja bohatera wiąże się z odbiorem samego pisarza przez

krytyków jego pierwszego dzieła zatytułowanego Pamiętnik z okresu dojrzewania, w którym

autor przyznał się do niedojrzałości. Józio – narrator (odpowiednik pisarza) to postać, której,

mimo wieku, narzucono opinię człowieka zdziecinniałego, niedorosłego, niedoświadczonego.

Ponowne umieszczenie go w szkole jeszcze bardziej pogłębia ów stan rzeczy, ale jest zarazem

szansą, że w odpowiednim środowisku wychowawczym zostanie on ukształtowany według

powszechnie obowiązujących stereotypów zachowań. „Upupienie” Józia jest więc wynikiem

opinii o nim, a zarazem efektem działania belfra Pimki, przedstawiciela oświaty i pokolenia,

któremu należy się posłuszeństwo i szacunek. Józio poddaje się więc szkolnej rzeczywistości,

choć niejednokrotnie ma ochotę się wyrwać. Dostrzega fałsz, pozory, udawanie, jednak długo

nie potrafi przełamać bierności.

Józio pozostaje „z pupą” podczas pobytu w domu Młodziaków. Tu przeżywa fascynację

pensjonarką i przyjmuje postawę zakochanego młokosa, który pragnie zwrócić na siebie

uwagę, często niekonwencjonalnymi metodami (np. siorbanie podczas obiadu). Świadomość

narzuconej mu formy coraz bardziej uwiera i dlatego bohater zdobywa się na prowokacje,

podstęp, prowadzi swoistą grę, dzięki której demaskuje fałsz postawy „nowoczesnych”

Młodziaków. Doprowadziwszy do „kupy”, zamieszania, chaosu, ogólnej bijatyki, wymyka

się z mieszczańskiego domu filistrów i udaje wraz z Miętusem na wieś.

Podczas pobytu w dworku Hurleckich (krewnych Józia) inicjatywę w działaniu przejmuje

Miętus. Józio tymczasem obserwuje jego starania o pozyskanie względów parobka, przygląda

się formom narzuconym przez układ warstw społecznych i znowu wymyka się podczas

Józio wobec formy strona 16 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

kotłowaniny szlachty z wieśniakami w ogólnej „kupie”, by za chwilę wpaść w objęcia Zosi i

razem z nią wyruszyć w stronę Warszawy. Teraz już Józiowi towarzyszy świadoma gra

formą. To on przejmuje inicjatywę i osiąga dominację w układzie z dziewczyną. Przyjmuje

rolę zakochanego młodzieńca, ponieważ tego oczekuje Zosia, jednak od początku ma

pewność, że nie będzie się angażował poważnie w ów związek. By usprawiedliwić swoje

odejście z Bolimowa bez pożegnania, ustala z Zosią, że jest jej adoratorem, który ją porwał.

Ś

wiadomie i konsekwentnie Józio konstruuje dla siebie i partnerki nową gębę. Dzięki

przejrzystej kreacji głównego bohatera powieści Gombrowicz ujawnił swoje poglądy na temat

formy i konieczności trwania w niej na użytek układów międzyludzkich. Wyraźnie

przedstawił też pogląd na temat dynamiki ról – gęba jest zmienna, ale zawsze jakaś jest,

ponieważ właśnie ona wynika z relacji z innymi i pozwala je tworzyć.

Koncepcja człowieka

Główny bohater Ferdydurke nosi popularne imię Józio. Jest przeciętnym człowiekiem

urodzonym w szlacheckiej rodzinie. Ma okazję zetknąć się ze szkołą i nauczycielami, ze

ś

rodowiskiem mieszczańskim i chłopskim. Jest pokazany jako pisarz, uczeń, zakochany

chłopak, obserwator zachowań otaczających go osób. Józio jest więc bohaterem

uogólnionym, człowiekiem w ogóle. Jego literacka kreacja jest odpowiedzią na pytanie o

koncepcję człowieka w powieści Gombrowicza.

Jak staraliśmy się wykazać wyżej, jednostka ludzka jest stale tworzona w relacjach z innymi

osobami. Jest przez nie i sytuacje życiowe tak dalece zdeterminowana, że przyjmuje

określone, zmienne formy, uzależnione od aktualnego układu interpersonalnego. Poruszana w

tym rozdziale problematyka jest – jak widać – kontynuacją wcześniej podjętych rozważań o

formie.

Koncepcja człowieka strona 17 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Forma jako wynik relacji międzyludzkich

W ujęciu Witolda Gombrowicza człowiek jest zdecydowanie istotą społeczną, która

najlepiej egzystuje w zespole: w rodzinie, grupie rówieśniczej, zawodowej, warstwie

społecznej itp. Za każdym razem, w kontakcie z drugą osobą, jednostka – jak już

stwierdziliśmy – przybiera zależną od konkretnej sytuacji i relacji formę. Uczniem można być

tylko wobec nauczyciela, mistrza w jakiejś dziedzinie, chłopem („chamem”) wobec

szlachcica, zakochanym młokosem wobec pensjonarki. Człowiek staje się istotą pełniejszą,

bogatszą o pewne doświadczenia, kiedy spotyka się z innymi ludźmi w różnych

okolicznościach życiowych. Tak pojmowane stosunki interpersonalne przypominają założenia

filozofii spotkania (dialogu).

Człowiek uwikłany w związki z innymi nie tylko przybiera wymuszane na nim formy, ale

również może być ich wytwórcą, może je wykorzystywać w swoistej grze z otaczającymi go

osobami. Raz przyjmuje gębę, innym razem ją narzuca i w ten sposób kształtuje własną

osobowość, a także wspiera formowanie charakteru i zespołu zachowań tych, z którymi się

kontaktuje. Dzięki formom ludzie mogą się z sobą porozumiewać, zaś najbardziej

powszechnym sposobem komunikowania się jest język (także forma).

Współistnienie osób prowadzi do gry następującej: 1) poddanie się formie innej osoby i

wygaszanie własnej cechy (zdegradowanie formą), 2) spotęgowanie się cechą innego

człowieka (wywyższenie lub upodobnienie), 3) wytworzenie nowej formy przez negację, 4)

wytworzenie nowej formy wobec (dla) innego człowieka.

7

Tak widzi owe relacje w

Ferdydurke Joanna Ślósarska.

Będąc istotą społeczną, człowiek nie przestaje być tworem biologicznym. Jest więc także, a

nawet przede wszystkim, zdeterminowany przez ciało, które ze względu na swoje potrzeby,

odruchy, instynkty również skłania do podporządkowania się określonym formom. Myśl tę

celnie ujął Zdzisław Łapiński: Gorączkowy ruch, jaki obserwujemy wśród postaci

Gombrowiczowskich, jest wypadkową dwu niezależnych od siebie czynników – dynamiki

biologicznej i dynamiki konwencji społecznych. Przed dynamiką biologiczną nie ma

schronienia, bo dosięga ona człowieka w nim samym – poprzez jego ciało.

8

Forma jako wynik relacji międzyludzkich strona 18 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Rola Józia wśród innych ludzi jest dosyć szczególna. Uczestniczy w życiu klasy jako uczeń,

podporządkowuje się woli belfra Pimki, prowadzi swoistą demaskatorską grę z Młodziakami,

jest członkiem rodziny szlacheckiej – przynależy do określonej warstwy społecznej, jest

kolegą Miętusa, rywalem Kopyrdy, podrywaczem Zuty i zdobywcą względów Zosi. Po

bardziej wnikliwej analizie jego relacji z innymi bohaterami, moglibyśmy wskazać jeszcze

więcej funkcji, ról czy też zadań głównej postaci Ferdydurke. Józio nie zadowala się jednak

ż

adną z tych sytuacji i własnych form. Przyjmuje wobec nich dystans, próbuje się z nich

wyrwać. Mimo niemal bezustannego towarzyszenia mu różnych osób, czuje się wśród nich

nieswojo, sztucznie. Trwa w świadomości, że wokół niego toczy się gra pozorów, w którą on

sam się angażuje (najbardziej wyraźnie widać to w jego zafałszowanym stosunku do Zosi).

Rozdwojenie osobowości

Bohater Ferdydurke przeczuwa, że człowiek nie zawsze jest oficjalnie nienaturalny, że

istnieje jakaś jego forma mówiąca o nim prawdę, pozaoficjalna, ta jednak jest skrzętnie

ukrywana przed innymi (metodą jej poznania jest podglądanie kogoś w sytuacji intymnej, gdy

jest sam i czuje się bezpiecznie, myśli, że nikt na niego nie patrzy, np. w łazience).

Egzystowanie jednostek w społeczeństwie niejako wymusza wszelkie zabiegi, by się

przypodobać innym, zwrócić na siebie uwagę, wzbudzić zainteresowanie i wywołać

pozytywną opinię o sobie. Jednostka stara się uzyskać względy otoczenia, kokietuje, udaje

inną niż w istocie jest, by ów cel osiągnąć. Oficjalna, demonstrowana wobec ludzi forma jest

więc pozowaniem na kogoś innego, świadomym kształtowaniem własnej „gęby” wobec

innych. Człowiek ma nadzieję, że dzięki oficjalnej formie uzyska akceptację, uznanie, jakieś

korzyści w kontaktach społecznych.

Sztuczna, oparta na pozorach i kłamstwie oficjalna sfera osobowości nie jest bynajmniej tą

najbardziej rzetelną i właściwą. Jest jeszcze ukrywana, zastrzeżona tylko dla własnej

ś

wiadomości, sfera pozaoficjalna, prywatna, intymna. W niej zawiera się ludzki biologizm,

ś

mieszne słabości charakteru, krępujące upodobania itp. Jednak w niej człowiek jest

naprawdę sobą, jest naturalny, spontaniczny, prawdziwy.

Rozdwojenie osobowości strona 19 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Pomiędzy oficjalną a nieoficjalną stroną życia istnieje łącznik – ta sama osoba. Między nimi

jest jednak też przepaść, one nie spotykają się z sobą w tym samym czasie. Tę drugą mamy

tylko dla siebie i w wyjątkowych sytuacjach dla najbliższych, do których mamy pełne

zaufanie. Jest to tabu ściśle chronione i niedostępne dla osób postronnych. Jego ujawnienie

grozi katastrofą towarzyską, ośmieszeniem, skandalem, do którego przecież nikt nie chce

dopuścić.

Ferdydurke to utwór, w którym na kilku wyrazistych przykładach można obserwować

rozdwojenie osobowości. Józio jest zarazem dorosłym pisarzem i niedojrzałym uczniakiem,

który dopiero zdobywa wiedzę o świecie i ludziach. Pimko jest statecznym belfrem, ale nie

może oprzeć się pokusie poflirtowania z pensjonarką w nocy, w jej sypialni. Młodziakowie

stylizują się na nowoczesnych rodziców, ale w naturalny (i całkiem tradycyjny) sposób

troszczą się o przyszłość swojej jedynaczki, gwałtowanie reagując na widok Pimki w jej

pokoju. Uczniowie bezmyślnie powtarzają utarte slogany podawane im do zapamiętania przez

nauczycieli, ale zdarza się pęknięcie formy uległości i szczere wyznanie, że naprawdę

Słowacki ich nie zachwyca, choć powtarzali dotąd owe schematyczne sądy. Walek zachowuje

się jak przystało na parobka, ale wyzwala się w nim potrzeba zrównania ze szlachtą.

W świadomości i zachowaniu bohaterów ujawnia się rozdwojenie ich samych na

przeciwstawne sobie sfery osobowości. Do głosu dochodzą sprzeczne cechy i zachowania.

Oficjalnie trzymamy fason i dostosowujemy się do oczekiwań innych, ale w głębi własnego

„ja” odczuwamy inaczej, buntujemy się, jesteśmy zupełnie inni, podtrzymujemy własny

indywidualizm.

Niedojrzałość

Witold Gombrowicz poddaje rozważaniu problem niedojrzałości, jako najbardziej

znamienny rys człowieka, który uważa się za kompromitujący i godny politowania.

Społeczny stereotyp człowieka dorosłego zobowiązuje do opanowania w kontaktach z ludźmi,

odpowiedniego poziomu wiedzy, imponującego dorobku materialnego itp. Tymczasem w

każdym z nas – jak pokazuje pisarz – tkwi dziecko. Każdy ma swoje marzenia, lubi być

Niedojrzałość strona 20 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

rozpieszczany, ma skłonność do leniuchowania. Dotyczy to zarówno ludzi wkraczających w

dorosłość, jak i zdecydowanie starszych. Wybitni znawcy różnych dyscyplin naukowych

również bywają „dzieckiem podszyci”. Człowiek nie jest istotą doskonałą pod względem

dojrzałości. Charakteryzuje go niepełność, a więc właśnie niedojrzałość.

Dążymy do dojrzałości, siły i mądrości wieku dorosłego, a równocześnie nieodparcie

pociąga nas młodość. Ale młodość to niższość. Być młodym, to być mniej silnym, mniej

dojrzałym, mniej mądrym. I oto zadziwiająca sprzeczność. Z jednej strony człowiek chce być

doskonały, chce być Bogiem. Z drugiej, chce być młody, chce być niedoskonały. Człowiek

dorosły znajduje się więc pomiędzy Bogiem a Młodym.

9

Pamiętamy, że Ferdydurke to

literacka odpowiedź na ataki krytyków wywołane publikacją debiutanckiego Pamiętnika z

okresu dojrzewania. Zagadnienie to fascynowało pisarza od początku jego twórczości.

Skoro niedojrzałość jest formą niższą w stosunku do dojrzałości, naturalną koleją rzeczy

człowiek postrzega innych jako niedojrzałych, nie w pełni ukształtowanych, siebie stawiając

w pozycji wyższej, w roli autorytetu oceniającego. Dojrzałość i niedojrzałość znajdują się

wobec siebie w stosunku doskonałości do niedoskonałości. Lecz z perspektywy niedojrzałości

doskonałość dorosłych okazuje się fasadą kryjącą fikcje i mistyfikacje, których obalenie i

desakralizacja nie jest rzeczą trudną, jeśli wezwie się na pomoc sprawy „niejadalne,

womitalne, złe, dysharmonijne, odpychające i odstręczające, ach, szatańskie, które zrzuca

organizm ludzki” [Ferdydurke].

10

Każdy człowiek (przynajmniej oficjalnie) zmierza do wypracowania sobie dojrzalej

osobowości. Jest ona związana nie tyle z wiekiem, co z ukształtowaną formą. W tym

rozumieniu niedojrzałość jest brakiem owej formy, stanem dochodzenia do niej,

krystalizowania się osobowości, światopoglądu. Bywa, że człowiek pozornie jest dojrzały, ale

w istocie, w najgłębszych tajnikach własnej psychiki, przechowuje dziecinne marzenia, czuje

się w pełni wolny, umie się cieszyć drobnostkami, korzysta z umiejętności fantazjowania.

Niedojrzałość jest zazwyczaj skrywana. Zawiera się w nieoficjalnej sferze osobowości.

Gombrowicz interesuje się właśnie tym, co w człowieku niedojrzałe, nieoficjalne. Ludzie

dojrzali są zakuci w różne formy i narzucają je innym. Są wytwórcami rygorów, zasad,

zakazów i nakazów, krępujących swobodę myślenia i działania. Są przy tym zakłamani,

Niedojrzałość strona 21 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

nieszczerzy, nieuczciwi względem innych i siebie samych, bo w istocie wcale nie akceptują

owych zasad i sami chętnie by je odrzucili w swoim życiu.

Wojciech Wyskiehl

11

zestawił na zasadzie przeciwieństwa pojęcia fascynujące

Gombrowicza. Owe antynomie są – można rzec – konsekwencją porządku i chaosu. Wśród

nich wymienione są: dojrzałość – niedojrzałość, wyższość – niższość, starość – młodość,

aktywność – gnuśność. Nietrudno zauważyć, że tak określone antynomie są wynikiem lub

raczej wariantem pary: dojrzałość – niedojrzałość. Wyraźnie też stereotyp społeczny nakazuje

doceniać pierwsze z wymienionych w owych parach kategorii. Ich reprezentanci dominują

nad przedstawicielami haseł wymienionych na drugim miejscu. Tak właśnie realizują się

relacje międzyludzkie w codziennym życiu: nauczyciele „upupiają” młodzież, rodzice kierują

losem dzieci, szlachcic wydaje dyspozycje lokajowi, szef pracownikom itd. Pimko jest

(przynajmniej oficjalnie) dojrzały, zaś z całą pewnością starszy i o wyższej pozycji społecznej

od Józia, dlatego uzurpuje sobie prawo do decydowania o jego przyszłości, tłamsi jego

osobowość, oczekuje posłusznego podporządkowania się. Chociaż niedojrzałość wydaje się

szlachetna w swojej szczerości, jest z założenia na przegranej pozycji wobec sztucznej

dojrzałości.

Autor Ferdydurke przedstawia problem niedojrzałości na przykładzie szkoły i rodziny –

instytucji programowo narzucających „pupę”. Pimko i ciotka Hurlecka traktują Józia jako

smarkacza, mimo że jest to trzydziestoletni mężczyzna. Dla nich jest obiektem

wychowawczego działania, źródłem wspomnień z jeszcze bardziej niedojrzałego okresu.

Przyglądając się gimnazjalistom, można zauważyć, że przyjmują oni różne postawy wobec

narzucanej im „pupy”. Grupa „niewinnych chłopiąt” pod wodzą prymusa Syfona stara się

posłusznie realizować wskazówki belfra, zaś zbuntowane „chłopaki” z Miętusem na czele

mówią „brzydkie wyrazy”, stosują przemoc, nie przygotowują się do lekcji. Pierwsi bez

sprzeciwu dają się wpędzić w dzieciństwo (niewinność), drudzy przeciwko temu protestują,

ale mimo to zachowują swoją niedojrzałość (niewykrystalizowana forma chłystka). Stojący na

boku Kopyrda stylizuje się na nowoczesnego, niezależnego młodzieńca, ale jest to poza

przybrana na użytek starań o względy pensjonarki. Niedojrzałość ujawnia się również w

listach pisanych do Zuty, w których dorośli ludzie, na wysokich stanowiskach, proszą

Niedojrzałość strona 22 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

szesnastolatkę o spotkanie, podrywają ją, a przy tym proszą o dyskrecję, bo sami rozumieją,

jak bardzo krępujące i kompromitujące może być ujawnienie ich postępowania.

Niedojrzałość – brak pełnej formy, cząstkowość, niepełność – to problematyka

przedstawiona w teoretycznych przedmowach i opowiadaniach skrzyżowanych z esejem,

które rozdzielają poszczególne etapy akcji Ferdydurke. Skutki działania „antyFilidora” i jego

kochanki wobec profesora „Syntetologii” Filidora i jego żony, a następnie walka

reprezentanta analizy z przedstawicielem syntezy ujawniają skutki analitycznego rozkładu i

cząstkowości. Podobnie rzecz ma się w części Filibert dzieckiem podszyty – brak piłki na

boisku doprowadza do serii tragicznych w skutkach zdarzeń i zachowań nie licujących z

pozycją i powszechnie znaną statecznością uczestników tych wypadków. Groteskowe ujęcie

zagadnienia jeszcze bardziej wyostrza jego sens. Niedojrzałość to brak wykrystalizowanej

formy.

Poetyka utworu

Ferdydurke, określana jako powieść, odbiega od tradycyjnego modelu tego gatunku.

Czytelnik zauważa zaskakujące rozwarstwienie narratora. Inaczej jest skonstruowany w

partiach dotyczących losów Józia i fragmentach „dodanych” – tzn. w rozdziałach o Filidorze

oraz Filibercie i w przedmowach do tych części. Tradycyjny, przyczynowo-skutkowy ciąg

zdarzeń jest w zasadzie zachowany, ale kojarzony z nim realizm zostaje zaburzony przez

zastosowanie poetyki snu, naruszenie logiki zachowań bohaterów, wprowadzenie części,

których fabuła dotyczy innych miejsc, bohaterów, sytuacji niż wskazane w opowieści o Józiu

oraz przez luźną kompozycję. Pisarz stosuje zaskakujące figury stylistyczne, nawarstwienie

się powtórzeń, symboliczny kod językowy, wydobywając w ten sposób efekty groteskowe

również na poziomie językowym tekstu.

Ogólnie rzecz biorąc, Ferdydurke to powieść awangardowa, groteskowa, oryginalna pod

względem konstrukcyjnym i tematycznym, wykorzystująca wiedzę psychologiczną epoki,

poszukująca odpowiedzi na pytanie o sposób istnienia człowieka w społeczeństwie.

Artystyczny efekt Ferdydurke polega na stopieniu poetyki realistycznej z romantyczno-

Poetyka utworu strona 23 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

symboliczną. Z tej pierwszej pochodzi automatyzm zdarzeń i odruchów, immanentna logika

łańcucha faktów, niepodległa wobec roszczeń działających osób, rodem z drugiej jest

arbitralność zestawień (słów, rzeczy, zajść), poprzez którą manifestuje się buntowniczy

indywidualizm narratora.

12

Kompozycja

Utwór o tajemniczym tytule jest intrygujący pod względem strukturalnym. Słowo

Ferdudurke zostało utworzone od nazwiska bohatera powieści Lewisa Babbit, które brzmi

Freddy Durkee. Połączone i nieco spolszczone wyrazy mają charakter asemantyczny, po

prostu nic istotnego nie znaczą.

13

Zawiera się tu sugestia, że mamy do czynienia ze swoistą

grą z czytelnikiem, zabawą literacką. Tymczasem, chociaż utwór ma luźną kompozycję i

składa się z fragmentów treściowo i formalnie różnych, jest on precyzyjnie przemyślany pod

względem budowy.

Wątek fabularny skupiony wokół postaci Józia (zarazem narratora tej opowieści) rozwija się

w trzech etapach. Rozdziały I-III ukazują głównego bohatera podczas pobytu w szkole, VI-X

przedstawiają go jako lokatora na stancji w nowoczesnym domu Młodziaków, zaś XIII i XIV

– podczas wędrówki z Miętusem w poszukiwaniu parobka, w okresie pobytu w dworku

Hurleckich i powrotu do Warszawy. Pisarz konsekwentnie rozdziela fragmenty akcji

umiejscowione w różnych środowiskach. Szkoła, stancja i szlachecki dworek to miejsca, w

których Józio wchodzi w odmienne relacje interpersonalne, za każdym razem przyjmuje

jednak określoną formę wyzwoloną przez okoliczności, stopień i rodzaj powiązania z innymi

postaciami. Fragmenty te są z sobą spójne pod względem stylistyki oraz rozwoju przemyśleń

Józia.

Inny charakter mają części oddzielające trzy etapy losów Józia. Są to dwukrotnie

wprowadzone dwa rozdziały. Każda para tych fragmentów pozostaje z sobą w związku

tematycznym: pierwszy z dwu jest określony jako przedmowa do następnego. Poza tym

obydwie przedmowy (rozdziały IV i XI) mają podobny – teoretyzujący, eseistyczny –

charakter, zaś następujące po nich abstrakcyjne, groteskowe opowiadania mają analogicznie

Kompozycja strona 24 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

brzmiące tytuły: Filidor dzieckiem podszyty oraz Filibert dzieckiem podszyty.

Jak sam narrator-autor sygnalizuje, obydwie części rozdzielające akcję główną (losy Józia)

zostały tu umieszczone świadomie, w oparciu o logiczną, porządkującą zasadę symetrii –

Choćbym chciał, nie mogę, nie mogę i nie mogę uchylić się żelaznym prawom symetrii oraz

analogii (178). Wyjaśnia również, powołując się na argumenty o charakterze

autotematycznym, jaki cel przyświeca twórczemu wysiłkowi: muszę wprowadzić hierarchię

mąk oraz hierarchię myśli, skomentować dzieło analitycznie, syntetycznie i filozoficznie, aby

czytający wiedział, gdzie głowa, gdzie nogi, gdzie nos, a gdzie pięta, by nie zarzucono, żem

nieświadomy własnych celów i nie kroczę prosto, równo, sztywno jak najwięksi pisarze

wszechczasów, lecz w piętkę bezsensownie gonię (178). Ujawniona tu „męka”

tworzenia wiąże się z obawą użycia złej formy, złego exterieur'u, czyli inaczej mówiąc

męczarnia frazesu, grymasu, miny, gęby [...] (179).

Pisarz zadbał więc o szczegóły kompozycyjne, biorąc pod uwagę relacje semantyczne

między – na pozór odległymi tematycznie – częściami. Filibert i Filidor oraz towarzyszące im

osoby to również niewolnicy form, konwenansów, reguł międzyludzkiej gry. Podobnie jak

Józio, a nawet bardziej wyraziście (groteskowe wyolbrzymienie) są określeni przez formę. Ich

los, byt, życie zależy od „gęby” i zdolności do jej zachowania.

Na koniec warto wspomnieć o konsekwentnie realizowanej przez pisarza „kupie”, która jest

efektem zdarzeń w poszczególnych częściach. W szkole wybucha konflikt i dochodzi do

pojedynku na miny pomiędzy Miętusem a Syfonem, angażującego również innych uczniów.

W rodzinie Młodziaków dochodzi do ujawnienia prawdy o niby-nowoczesnych rodzicach i

ostatecznej kotłowaniny w pokoju Zuty, w którą zostają wciągnięci Pimko i Kopyrda,

przybyli na spotkanie z pensjonarką. Jeszcze więcej osób wpada w wir bójki wynikłej z

konfliktu form w dworku Hurleckich w Bolimowie – jest to przecież walka klas o swoje

przywileje i prawa. Ten zabieg można też zaobserwować w daleko idącej rywalizacji Filidora

i anty-Filidora oraz ukazany z całym rozmachem w ogólnej bijatyce na stadionie (Filibert

dzieckiem podszyty). Za każdym razem powodem „kupy” jest zburzenie formy czy też

konflikt pomiędzy różnymi (z reguły przeciwstawnymi) formami.

Po stwierdzeniu licznych przemyślanych i konsekwentnie realizowanych zabiegów, można

Kompozycja strona 25 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

by sądzić, że Ferdydurke to zwyczajna powieść, której autor zadbał o strukturalny

perfekcjonizm. Tymczasem jest to utwór obficie inkrustowany licznymi niespodziankami,

zaskakującymi sytuacjami i reakcjami na różne zjawiska czy też wypowiedzi, wypełniony

niezwykłymi przygodami i zdarzeniami, groteską obecną w świecie przedstawionym, a także

w języku postaci. Wykorzystanie owej różnorodności środków stanowi o atrakcyjności

książki, zaś ich użycie uzasadnia filozoficzne przesłanie utworu.

Logika poszczególnych opowieści odbiega jednak od reguł rządzących rzeczywistością.

Zdarzenia, w jakie został uwikłany Józio (trzydziestolatek na nowo wtłoczony w formę

ucznia) oraz te, które rozgrywają się w opowiadaniach o Filidorze i Filibercie, nie znajdują

potwierdzenia w doświadczeniu życiowym czytelników. Są one nieprawdopodobne,

niesamowite, zaskakujące, groteskowe i absurdalne. Postaci zostały ukazane jako nosiciele

pewnych postaw lub reprezentanci określonych zachowań – nie są to „pełne” osobowości.

Karykaturalne wyolbrzymienie ich niektórych rysów (np. styl belfra lub nowoczesnej

rodziny) śmieszy, ale też pozwala bardziej wnikliwie przyjrzeć się formom i ich zmienności.

Absurd jest tu niejako usprawiedliwiony poetyką oniryczną (jest to jakby akcja rozwijająca

się we śnie Józia).

Gombrowicz sam daje czytelnikowi dowód, że dokonał tu, co prawda, filozoficznej

interpretacji ról społecznych człowieka, ale zrobił to w groteskowy, zabawny sposób i

czytelnik powinien mieć doń dystans. Zakończenie utworu brzmi:

Koniec i bomba

A kto czytał, ten trąba!

(254).

Wraz z tytułem sugeruje ono, że powaga miesza się tu ze śmiechem, sens z bezsensem.

Tytuł i końcowy dwuwiersz stanowi swoistą klamrę formalną utworu. W planie treściowym

pojawia się ona również całość rozgrywa się od nieprawdopodobnego porwania Józia przez

Pimkę do szkoły, zaś kończy przypadkowym uprowadzeniem Zosi przez Józia z Bolimowa.

Kompozycja strona 26 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Miejsce, czas, fabuła

Akcja Ferdydurke została umiejscowiona w Polsce, w Warszawie i w Bolimowie. To

stwierdzenie jednak nie oddaje tego, co jest najbardziej istotne dla wymowy utworu. Otóż,

chodzi tu przede wszystkim o zaznaczenie – poprzez zmianę miejsca wydarzeń – stanu

niedojrzałości Józia, który z prywatnej samotni własnego mieszkania zostaje nagle wyrwany i

„wrzucony” w wir społecznych rozgrywek, ścierania się różnych opcji, kształtowania

(dopiero kształtowania!) formy – a więc przeniesiony do szkoły. Druga ważna zmiana miejsca

związana jest z ujawnieniem innego rodzaju formy – wynikającej z różnic w stosunku do

tradycji (staroświeckość – nowoczesność). Trzecia jest jeszcze bardziej znamienna, wskazuje

bowiem znaczne rozbieżności w mentalności warstw społecznych, a więc rozszerza dyskusję

o formie na duże grupy ludzi.

Specyficzne nacechowanie semantyczne (jakby własną formę) mają wnętrza, w których

ż

yją bohaterowie. Pokój Zuty od razu określa samą postać, która wypełnia go swoim

charakterem, stylem bycia, zaś salon w ziemiańskim dworku i zastawiony stół wskazują

upodobania szlachty itp. Oprócz przestrzeni zamkniętych, w Ferdydurke została ukazana

szeroka panorama wsi, natury, jednak bez charakterystycznej dla tradycyjnych gatunków

powieściowych techniki szczegółowego opisu. Jest to raczej zasygnalizowanie otwartości,

wielkiej przestrzeni bez ludzi, a więc również bez konieczności przybierania i przypinania

innym „gęby”.

Myśląc o miejscu akcji Ferdydurke, należy raczej wskazywać środowiska, w których

znalazł się główny bohater: szkoła, stancja, dwór szlachecki. Są one tylko kilkoma z wielkiej

liczby miejsc (środowisk), których wpływ na psychikę i zachowanie człowieka jest na tyle

silny, że przyjmuje on dostosowaną do nowych okoliczności „gębę”.

Czas w powieści Gombrowicza podlega innym zwyczajom niż nakazywałyby prawa fizyki.

Trzydziestoletni pisarz zostaje potraktowany przez profesora Pimkę jak niedouczony

nastolatek i takim się staje (nie przestając pamiętać o swoim prawdziwym wieku). Jak we śnie

zdarza się ludziom nagle przenosić w czasie i przestrzeni w dowolnym kierunku, tak bohater

Ferdydurke podporządkowuje się owej celowej i świadomej manipulacji czasem, którą

Miejsce, czas, fabuła strona 27 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

inicjuje Pimko. Dzięki temu zabiegowi pisarz zrywa z realizmem, wprowadza element

oniryczności oraz dopuszcza wszelkie kolejne udziwnienia.

Czas akcji nie ma tu znaczenia historycznego, chociaż część utworu odnosi się do epoki, w

której jeszcze żyła, w znamiennym dla siebie stylu, zubożała szlachta ziemiańska. Jest to

raczej czas potrzebny Józiowi do tego, by nareszcie mógł dojrzeć, przyjąć określoną i bardziej

zdecydowaną postawę wobec zdarzeń i osób. Okres pobytu w szkole, na stancji oraz

wędrówka przez przedmieścia i tereny wiejskie, by ostatecznie znaleźć się w rodzinnym

dworku, służą obserwacji i dojrzewaniu do decyzji, by kolejno wyrywać się z tych środowisk,

by przyjąć pozycję zapewniającą dominację nad innym człowiekiem (Zosią) i na koniec

stwierdzić, że bunt wobec form nie jest właściwy, bowiem zawsze którąś z nich należy

przyjąć. Pojawiają się tu nagłe przeskoki czasowe, np. wspomnienia ciotki Hurleckiej i

samego Józia, które mają unaocznić przedłużającą się infantylną „pupę” – formę dziecka,

niedojrzałość.

Opowieść o losach Józia jest ułożona według zasady przyczynowo-skutkowej, jednak ten

konstrukcyjnie spójny, choć nie zawsze logiczny z życiowego punktu widzenia, ciąg zdarzeń

jest wielokrotnie rozrywany przez elementy jakby „z innej bajki” lub z innego snu. Technika

splatania się płaszczyzn fabularnych wywiedzionych z różnych światów (np. związanych z

Filidorem i Filibertem) pozwala jednak na wzmocnienie myśli filozoficznej, która unosi się

nad całym dziełem.

Fabuła odbiega od reguł tworzenia jakiegoś jednego typu powieści. Można tu spotkać

elementy prozy przygodowej, miłosnej, społecznej, psychologicznej, a także innych gatunków

literackich. Zaburzenie porządku fabularnego, niesamowitość zdarzeń, brak realistycznej

logiki ich przebiegu, wrażenie snu i zarazem jawy, prawdy i fałszu, spokoju i lęku w psychice

głównego bohatera sprawiają, że czytelnik zauważa tu parodię, która dotyczy środowisk,

pozorowanych zachowań, poczucia dorosłości itp. Narzucony w utworze dystans do

przedstawionych zdarzeń, osób, stylów życia towarzyszy również dystansowi wobec

tradycyjnych jednoznacznych form literackich – stąd również gra przynależnymi do nich

ś

rodkami wyrazu.

Miejsce, czas, fabuła strona 28 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

Narracja

Jak przystało na powieść awangardową, autor w oryginalny sposób kształtuje narratora (lub

raczej narratorów). Jak wspomnieliśmy wyżej, utwór jest zbudowany na elementach (żeby nie

powiedzieć: na gruzach) tradycyjnych form wypowiedzi. Pisarz wybiera z nich dowolne

cechy, swobodnie je zestawia, ale wykorzystuje w pełni świadomie (świadczą o tym

metaliterackie uwagi narratora-autora). Relacja Józia o swoich przygodach i refleksjach jest

ukształtowana niekiedy jak dziennik intymny, innym razem jak reportaż, kiedy indziej – jak

powiastka filozoficzna lub jak zaczepna, groteskowa, parodiująca traktaty filozoficzne mowa

myśliciela bawiącego się językiem.

W typowej powieści realistycznej narracja była obiektywna, trzecioosobowa, jej nadawca

nie należał do świata przedstawionego, nie był bohaterem dzieła, wypowiadał się jednolitym,

pozbawionym ekspresji stylem. W powieści Ferdydurke narracja jest o wiele bardziej

złożona, rozdzielona pomiędzy trzech nadawców, z których każdy posługuje się trochę innym

stylem i przedstawia różne sprawy.

Najwięcej miejsca zajmuje opowiadacz, który jest zarazem głównym bohaterem utworu.

Józio reprezentuje też w pewnym sensie autora książki (zgodność pewnych cech, szlacheckie

pochodzenie, pisarz). Tworzy on jakby pamiętnikarski zapis swoich przygód i przeżyć, a więc

jego uwagi są subiektywne, pełne ekspresji, ujawniają stany psychiczne mówiącego.

Inny punkt widzenia reprezentuje narrator w Przedmowach do dwu opowiadań dodanych do

fabuły o Józiu Kowalskim. Tekst pochodzi wyraźnie od autora, który uzasadnia swoją decyzję

o napisaniu owych wstępów, określa ich funkcję i charakter wprowadzonych utworów. Są to

fragmenty o zagęszczeniu dygresji metaliterackich i filozoficznych, jakby komentarze

odautorskie, pozwalające zrozumieć intencje pisarza. Są one wyrażone w pierwszej osobie

liczby pojedynczej. Ów narrator utożsamia się jednak z Józiem, mówiąc np. Pimko mnie

upupił (67).

Odmienną konstrukcję, zbliżoną do narratora powieści realistycznej, przedstawia

opowiadacz zdarzeń, w jakie uwikłani zostali Filidor, Filibert i ich otoczenie (narratorzy

poszczególnych opowiadań są wariantem tego samego modelu). Chociaż jest to narracja

Narracja strona 29 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

trzecioosobowa, oddaje zdarzenia tak niesamowite i sprzeczne z regułą prawdopodobieństwa,

ż

e o realizmie nie może tu być mowy.

Wykorzystanie w utworze różnych perspektyw narracyjnych i – co za tym idzie –

odmiennych form wypowiedzi sprawiło, że czytelnik otrzymał książkę zaskakującą nie tylko

pod względem tematyki, ale również sposobu jej ujęcia. Nowatorskim zabiegiem był

prowadzony przez narratora (pisarza) jednostronny „dialog” z czytelnikiem (zwroty, np. na

końcu książki). Atrakcyjność Ferdydurke podważa zarazem dotychczasową tradycję prozy

realistycznej i naturalistycznej, odbiega również od typowej powieści psychologicznej, a

także od pamiętnika w pełnym sensie tego terminu. Poza groteskowym, satyrycznym ujęciem

rzeczywistości przedstawionej, wnosi komentarz do obowiązujących w literaturze konwencji i

upodobania do czystości gatunkowej, łamiąc uświęcone wcześniejszą praktyką zasady.

Bohaterowie

Postaci Ferdydurke nie zostały skonstruowane jako pełne osobowości. Prawie wcale nie ma

informacji o ich przeszłości. Są one tylko nośnikami pewnych aktualnie rozważanych form,

mają określone „gęby”, które zostały im przypięte w danej sytuacji wobec takich a nie innych

osób („gęb”). Pełnego rysunku psychologicznego nie uzyskał nawet główny bohater utworu.

W tej części naszego opracowania przedstawimy tylko kilka postaci z powieści

Gombrowicza, by wskazać ich funkcje i ujawnić, że istotnie są one zaledwie szkicem

bohatera literackiego. To „uproszczenie” jest konsekwentnym celowym zabiegiem pisarza,

wskazującym, że zbyt rozlewne, szczegółowe prezentacje osób, nie zawsze są uzasadnione i

konieczne. Wydaje się, że Gombrowicz sięgnął tu do psychologicznej teorii zwanej

behawioryzmem – analizy psychiki poprzez obserwację zachowań, wyglądu zewnętrznego

osób. Ferdydurke jest dziełem nowatorskim również w zakresie sposobu kreowania

bohaterów literackich.

Józio to trzydziestoletni pisarz, którego wiedza i umiejętność radzenia sobie w różnych

sytuacjach odbiegają od modelu właściwego dla człowieka dorosłego, tzn. dojrzałego.

Dokonuje się w nim jak gdyby rozdwojenie (widzi własnego sobowtóra): mimo wieku jest

Bohaterowie strona 30 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

niedojrzały. Jest on zarazem narratorem opowieści o własnych przygodach, przekazuje swoje

refleksje dotyczące sposobu istnienia człowieka wśród innych. Podejmuje próby uwolnienia

się z narzucanych mu form, nie chce być traktowany jak dziecko ani w szkole, ani przez

krewnych. Wpada również w sidła własnej niedojrzałości, zakochując się w pensjonarce

Zucie i starając się zwrócić jej uwagę dość „szczeniackimi” metodami. Na koniec przyjmuje

do wiadomości, że całkowite uwolnienie się od formy nie jest możliwe i już świadomie

przyjmuje kolejną, a nawet sam narzuca „gębę” dziewczynie.

Miętus, ordynarny łobuz (27), jest niemiłym wyrostkiem, którego słownictwo

naszpikowane jest wulgaryzmami. Zdaje on sobie sprawę z tego, że nie tylko niewinność

(„pupa”) uczniaka, ale również forma zbuntowanego chłopaka są pozerstwem. Pragnie

ucieczki od „inteligenckich fizdrygałków” (35) do parobka – a więc do naturalności,

szczerości, bezpośredniości. Nie dostrzega jednak własnej sztuczności w upodobnieniu się do

wieśniaków.

Syfon, przeciwwaga Miętusa, inaczej Pylaszczkiewicz, to reprezentant ugrzecznionych

niewinnych chłopiąt we wszystkim podporządkowanych szkolnemu systemowi. Jest zawsze

przygotowany do lekcji, nie używa wulgarnych słów, gotów jest bronić się przed próbą

narzucenia mu „gęby” zbuntowanego, niepokornego chłopaka. Ubiera się i zachowuje

zgodnie z oczekiwaniami nauczycieli. Ma opinię kujona, lizusa, ale też wybawiciela podczas

lekcji. Zgwałcony przez uszy nie potrafi już normalnie egzystować i ostatecznie popełnia

samobójstwo.

Pimko jest belfrem w doskonałej postaci, wizytatorem powołanym do kontroli stanu

edukacji i wychowania w gimnazjach. T. Pimko, doktor i profesor, a właściwie nauczyciel,

kulturalny filolog z Krakowa, drobny, mały, chuderlawy, łysy, i w binoklach, w spodniach

sztuczkowych, w żakiecie, z paznokciami wydatnymi i żółtymi, w bucikach giemzowych,

ż

ółtych (17). W innym miejscu czytamy o nim: dystyngowany, kordialny, starawy profesor

jeszcze z przedwojennej Galicji (106). Prototypem tego bohatera był profesor Uniwersytetu

Jagiellońskiego, Tadeusz Sinko (brzmieniowa gra nazwisk) – jest to więc parodystyczna

kreacja znanej osoby. Pimko prowadzi przebiegłą grę z uczniami, by tym skuteczniej wpędzić

ich w poczucie dziecięcości i niewinności. Podrzucając kartkę, a więc działając podstępnie,

Bohaterowie strona 31 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

pokazuje nauczycielowi, że wszelkie metody są dobre, by uzyskać oczekiwany efekt.

Przyjmuje postawę autorytetu i tonem nie znoszącym sprzeciwu przemocą zabiera Józia do

szkoły, uprzednio przeegzaminowawszy go z wiedzy szczegółowej w różnych dyscyplinach.

Bez owego terenu działania, którym jest szkoła, Pimko byłby nikim. Szkoła zapewnia mu

możliwość realizowania się w formie belfra. Reprezentuje on konserwatywny pogląd na

system oświaty. Działa schematycznie, według z góry zakładanego i wypróbowanego

scenariusza. Jego wyniosła belferskość zostaje zdegradowana podczas przyłapania go w nocy

w pokoju Zuty. Sidła zastawione nań przez Józia sprowadzają belfra do pozycji prymitywnej

istoty biologicznej, kierującej się instynktami.

Bladaczka to bezmyślny nauczyciel, podporządkowany schematom, nazywany tak dla

szczególnie niezdrowej i ziemistej cery (40), który każe uczniom powtarzać utarte frazesy,

niezgodne z odczuciami i przekonaniami młodzieży, np. Słowacki wielkim poetą był! (42).

Jego postać obnaża schematyczność szkolnej edukacji.

Młodziakowie są przykładem fałszywej formy. Stylizują się na nowoczesnych rodziców,

tzn. tolerancyjnych pod względem obyczajowym. Wiktor Młodziak jest inżynierem i to

zobowiązuje go do zachowania powagi i stateczności. To Europejczyk, inżynier i

uświadomiony urbanista, który kształcił się w Paryżu [...], czarniawy, w ubraniu – swobodny,

w bucikach żółtych, giemzowych [...], w kołnierzyku á la Słowacki i w rogowych okularach,

pozbawiony przesądów czerstwy pacyfista i wielbiciel naukowej organizacji pracy, z

dowcipami i anegdotami naukowymi oraz dowcipami z kabaretów [...] (131). Prawdziwe „ja”

ujawnia w intymnych sytuacjach – w łazience (typowy inteligent-chamuś z gębę tak

kretynicznie krotochwilną, obmierźle sprośną i plugawo zbaraniałą – 157) oraz w rozmowie z

ż

oną w sypialni, gdzie posługuje się zdrobnieniami i zachowuje infantylnie.

Młodziakowa, kobieta dość otyła, lecz inteligentna i uspołeczniona, z bystrym i bacznym

wyrazem twarzy, członkini komitetu dla ratowania niemowląt lub dla zwalczania plagi

ż

ebraniny dziecięcej w stolicy (106). Joanna nie pracuje zawodowo, ale aktywnie uczestniczy

w działalności społecznej. Pozę nowoczesności przerywa jedynie podczas czynności

wykonywanych w łazience. Młodziakowie są w istocie zakuci w formę staroświeckich

rodziców, którą na co dzień skrzętnie ukrywają, ale ostatecznie obnażają w reakcji na wizytę

Bohaterowie strona 32 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

starego belfra w sypialni ich córki.

Zuta Młodziakówna jest symbolem młodości, nowoczesności, witalności, sportu i seksu –

zjawisko potężne (101) w oczach Józia. Lat szesnaście, sveater, spódnica, gumiane sportowe

półbuciki, wysportowana, swobodna, gładka, gibka, giętka i bezczelna! (101).

Demonstracyjnie lekceważy autorytety, zachowuje się niegrzecznie wobec starszych, jest

bardzo samodzielna, wiele czasu poświęca podtrzymywaniu dobrej kondycji fizycznej.

Zwraca na siebie uwagę mężczyzn w różnym wieku. Bez większych starań rozkochuje w

sobie Józia.

Hurleccy reprezentują warstwę szlachecką. Mimo zubożenia, żyją ponad stan, wystawnie

jadają, źle traktują służbę. Konstanty (wuj Józia) jest bezwzględny i wyniosły wobec

parobków, zaś żonie pozwala na infantylizujące zdrobnienie: Kociu (199). Jest chudy, wysoki,

wymoczkowaty, łysawy, o cienkim długim nosie, z długimi, cienkimi palcami, o wąskich

ustach i delikatnych chrapach, o bardzo wykończonych manierach, wyrobiony i otrzaskany, z

nadzwyczajną swobodą bycia i niedbałą elegancją światowca [...] (199). Owa poza pęka, gdy

wychodzi na jaw, że za sprawą Miętusa służba pozwala sobie krytykować zachowanie

członków rodziny Hurleckich, że dochodzi niemal do przewrotu klasowego. Owe

anarchistyczne tendencje obnażają prawdziwą formę Konstantego, człowieka niekulturalnego,

zdolnego do zadawania bólu i wykorzystywania swojej społecznej przewagi. Ciotka jest

uosobieniem ciepła, opiekuńczości, nadmiernej czułości, uporczywie i nieznośnie wspomina

dzieciństwo Józia z jego wstydliwymi szczegółami. Wszystkich do znudzenia częstuje

cukierkami. Stara się łagodzić wszelkie napięcia. W sytuacji przełamywania buntu Walka,

podczas bicia go przez jej męża i syna, nie angażuje się, tylko szybko i obojętnie wycofuje,

sygnalizując, że jej dobrotliwość i życzliwość wobec świata nie jest formą prawdziwą i

doskonalą.

Walek – parobek i lokajczyk w dworku Hurleckich – doskonale zna swoje miejsce wśród

służby i pokornie znosi wszelkie przykrości. Jego bierność przełamuje jednak Miętus i

dochodzi do jawnego złamania dawnej formy. Jego wygląd zewnętrzny świadczy o

przeciętności, zwyczajności, naturalności, braku ogłady: miał nie więcej niż osiemnaście,

duży ni mały, nie brzydki ż nie przystojny – włosy miał jasne, ale blondynem nie był. Uwijał

Bohaterowie strona 33 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

się i obsługiwał boso [...] (200). Jego „gęba” została określona jako naturalna, ludowa, grubo

ciosana i zwykła [...], która przenigdy nie zyskała godności twarzy [...] (201). Opis postaci

Walka, reprezentanta ludu, ma na celu ukazanie braku godności warstwy upodlonej,

sprowadzonej do roli służby. W innym miejscu Józio opisuje ludzi szczekających,

upodobnionych do psów, którzy w tej formie bronią się przed jeszcze większym wyzyskiem.

Walek nie w pełni rozumie sens zachęty Miętusa do bicia go po twarzy. Po oporach jednak

znajduje w tym satysfakcję. Zmiana formy i niemożność powrotu do poprzedniej prowadzi do

ogólnej „kupy” – walki wsi z dworem. W nowej roli Walek jednak nie umie się w pełni

odnaleźć, jest to dla niego forma obca, nienaturalna z punktu widzenia parobka.

Filidor, profesor Syntetologii uniwersytetu w Leydzie, działał w patetycznym duchu

Wyższej Syntezy głównie za pomocą dodawania + nieskończoność. [...] Był to mężczyzna

dobrego wzrostu, niezłej tuszy, z rozwianą brodą i twarzą proroka w okularach (85). Stacza

on niezwykły pojedynek filozofów ze swym przeciwieństwem, anty-Filidorem, profesorem

działającym w służbie Analizy. Ofiarą pada przede wszystkim jego żona (a także kochanka

anty-Filidora), następnie majątek, by na koniec policzek wymierzony mu przez przeciwnika

przywrócił właściwą syntetyczną formę i zdrowie profesorowej. Jest to postać abstrakcyjna o

absurdalnym sposobie bycia, służąca egzemplifikacji tezy, że każdy ruch wywołuje stosowny

anty-ruch, każda osoba ma swoje przeciwieństwo, na dwu biegunach rzeczywistości jest

synteza i analiza.

Filibert, określony tu ironicznie i zarazem górnolotnie jako Philippe Hertal de Filiberthe,

jest (podobnie jak Filidor) znakiem, że akcja wywołuje reakcję. Zareagowawszy na

zamieszanie na stadionie, zapytał – poczuwszy się dżentelmenem – czy ktoś chce obrazić jego

ż

onę. Kiedy zjawiło się wielu gotowych ją obrazić i stanąć do pojedynku, on jak dziecko

zawstydził się i poszedł do domu (185), ujawniając swoją niedojrzałość, mimo wcześniej

przyjmowanej formy dżentelmena gotowego bronić honoru swojej małżonki.

Język

W warstwie językowej Ferdydurke jest również powieścią złożoną, intrygującą, oryginalną

Język strona 34 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

i groteskową. Utwór cechuje się wielostylowością. Każdemu stylowi dostępna jest jedynie

cząstka prawdy, każda wypowiedź zdradza swego autora kreując niejako własny podmiot.

Gornbrowicz nie formułuje „naturalnych” wypowiedzi literackich, nie odrzuca starych

konwencji, aby ustanawiać nowe, uznawane za niekonwencje – lecz stylizuje, parodiuje,

„przedrzeźnia” najróżniejsze wzorce wypowiedzi literackich. Samo zorganizowanie

komunikatu pełni niejako rolę cudzysłowu, w który ujęte zostają sensy słów i zdań. [...]

Gornbrowiczowska stylizacja mniej lub bardziej zbliża się do parodii

14

– ale odczytywanie jej

jako dialogu z innymi tekstami zuboży jej sens, bo autor przedstawia w niej nie swoim stylem

własne problemy.

Poszczególne postaci wypowiadają się w sposób charakterystyczny dla przyjętej przez nie

„gęby”, zaś jego naruszenie jest równoznaczne z odrzuceniem nieszczerej, fałszywej formy.

Młodziak rezygnuje z powagi i nowoczesnej pozy, by w zaciszu sypialni posługiwać się

ż

ałosnym, infantylnym stekiem zdrobnień irytujących jego żonę, np. majteczki, majtaski,

zdradunia, zdradeczka, karczek. Dowcipkuje, używając protekcjonalnego tonu i stylu

potocznie nazywanego „świntuszeniem”. Parobek Walek używa gwary – prostackiego języka

niewykształconych wieśniaków, zaś silenie się na wielkopański styl przy stole Hurleckich

wypada żałośnie. Podobnie zaskakująco i dziwacznie brzmi gwara w ustach Miętusa: Nie

wyjode, powiedom, nie wyjode, jescebyk! (233). Takich przykładów obnażania prawdziwej

„gęby” przy pomocy języka jest tu wiele. Uczniowie posługują się swoim żargonem – np.

postawił mu kica (56), tzn. ocenę niedostateczną.

Przy pomocy narratora autor kompromituje również zawikłany, zmetaforyzowany język

poezji, dając swoje tłumaczenie, w którym każdy wyraz został zastąpiony słowem łydka

(150). Podejmuje też dyskusję z tematycznymi upodobaniami literatury, stosując wymowne

porównania i oksymorony: Nie, nie mówcie mi o tych waszych zrymowanych bólach, które

połykamy gładko jak ostrygę, nie mówcie o cukierkach hańby, kremie czekoladowym zgrozy,

ciasteczkach nędzy, landrynkach cierpienia i smakołykach rozpaczy (138).

Fragmentem o podobnym przesłaniu, szczególnie obficie wyposażonym w wyliczenia, jest

Przedmowa do Filiberta dzieckiem podszytego (178-182), gdzie rozważania teoretyczne o

literaturze wspiera pobrzmiewające drwiną wypunktowanie „w słupku” różnych rodzajów

Język strona 35 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

męki, leżących u podstawy księgi (179-180), tzn. u źródeł twórczości, oraz podobne

zestawienie powodów (i odbiorców), dla których dzieło powstało (181-182).

Od tradycji literackiej odbiega również sposób konstruowania opisów przyrody. W

Ferdydurke są one jeszcze mniej istotne i dużo skromniejsze niż charakterystyki postaci. Wieś

została przedstawiona w kilku zasadniczych zarysach, pojedynczymi słowami lub strukturami

eliptycznymi: Przestrzeń. Na widnokręgu – krowa. Ziemia. W dali przeciąga gęś. Olbrzymie

niebo. We mgle horyzont siny (190). Nie ma w nich epickiej rozlewności i nastrojowości.

Autor zrezygnował też z popisów stylistycznych, a więc odciął się od tradycyjnej prozy takie

pod względem opisów.

Język Ferdydurke jest jak gdyby zabawą słowną. Mnóstwo tu wyliczeń, rymowanek,

splotów stylu wysokiego i niskiego, operowania kontrastowymi zestawieniami,

powtórzeniami leksykalnymi oraz składniowymi (np. nagromadzenie imiesłowowych

równoważników zdania – por. s. 12, częste stosowanie inwersji). Język jest pokazany jako

najbardziej uzewnętrzniony składnik formy i narzędzie jej narzucania. Zwracając się

zdrobniałymi słowami do uczniów, stosując infantylne cip, cip, cip i tym podobne chwyty

językowe, Pimko zmusza ich do trwania w dzieciństwie, w formie, którą dla nich uznał za

najwłaściwszą. Niektórzy z nich próbują ją złamać przy pomocy wysoce niestosownych

„brzydkich wyrazów”.

Przy pomocy języka można również wartościować innych i ich poczynania, np. wyraźnie

negatywny wydźwięk mają słowa: chłoptyś, chłopięta.

Dzięki umiejętnemu manipulowaniu językiem autor uzyskuje nowe niepowtarzalne sensy,

np. mówiąc o Pimce, Józio stwierdza: kulturalnie, jawnie, legalnie, oficjalnie i formalnie

profesorem przyniewalał (153). Po wyliczeniu (to częsty środek stylistyczny w powieści)

przysłówków użytych w funkcji okolicznika sposobu następuje wiele wyjaśniający

neologizm: przyniewalał. Jest to kontaminacja (ściągnięcie w jedną postać wyrazową) dwóch

słów: przywalał i zniewalał. Znaczenia obu składników neologizmu są w nim zawarte i

dodatkowo podkreślone oryginalnym wynalazkiem słowotwórczym.

Najbardziej istotne znaczenie dla odbioru dzieła ma wymyślony przez autora symboliczny

kod pojęć określających różne formy: „pupa”, „gęba”, „łydka”. Ich znaczenie wskazaliśmy w

Język strona 36 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

rozdziale poświęconym formie. Trzy proste określenia z języka potocznego, które oznaczają

różne części ciała, stały się więc pojęciami filozoficznymi, odnoszącymi się do sposobu

istnienia człowieka wśród innych ludzi. Jedno z nich ma charakter szczególny – „pupa” to

znak dziecięcości, określenie zawiera w sobie niewinność, sympatię do malucha, konieczność

opiekowania się nim itp. Przynależy ono do mowy dziecięcej lub ewentualnie do słownika

opiekunów dzieci. W powieści ma rangę symbolu, zaś jego przeciwwagą jest, podobne w

brzmieniu, wulgarne słowo na literę d. „Łydka” jest słownym symbolem sportu, młodości i

witalności oraz zgrabnej, atrakcyjnej sylwetki. Wyraz ten należy do języka biologii oraz

ogólnego. „Gęba” jest znakiem maski narzucanej człowiekowi przez otoczenie, zaś samo

słowo ma charakter kolokwialny.

Język Ferdydurke jest bogaty pod względem innowacji i wykorzystania semantycznych

właściwości słownictwa oraz konstrukcji składniowych, często powtarzanych,

nawarstwianych, wzmacnianych w wyliczeniach po to, by zaznaczyć w odbiorze

czytelniczym wszystko to, co autor uznał za istotne. Sposób wypowiadania się postaci

sygnalizuje zarazem, jaką przyjęła formę, jest więc ważnym czynnikiem jej konstruowania i

zarazem obnażania. Poprzez język można przeciwstawić się formie, zmienić ją. Język jest

więc dla Gombrowicza nie tylko tworzywem literackim, ale codziennym sposobem istnienia.

Ferdydurke jako uniwersalne dzieło filozoficzno-psychologiczne

Dyskusja o formie, jaka odbywa się na kartach Ferdydurke, dotyczy przedstawionych tam

postaci i modeli ich zachowania. Jak wskazaliśmy wyżej, dzieło jest nowatorskie nie tylko

pod względem tematycznym, ale również jako przykład powieści awangardowej, wyraźnie

odmiennej od tradycji epickiej.

Jest to satyryczna wizja sztywnych reguł i póz rządzących ludźmi wtopionymi w różne

ś

rodowiska. Wyśmianie schematów szkolnych, mody na nowoczesność, hierarchii warstw

społecznych jest zbudowane na zabiegach groteskowych. Absurdalne przygody Józia

wynikają z posądzenia o niedojrzałość. Próby obrony przed narzucanymi formami prowadzą

jednak donikąd i również są tu ośmieszone. Można więc uznać, że jest to zabawna opowieść o

Ferdydurke jako uniwersalne dzieło filozoficzno-psychologiczne strona 37 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

losach bohatera zaplątanego w sidła wewnętrznego konfliktu pomiędzy wiekiem

ś

wiadczącym o dorosłości a poczuciem niedojrzałości. Tymczasem Ferdydurke, przy sporym

ładunku komizmu i groteski, jest utworem w gruncie rzeczy poważnym i doniosłym,

sytuującym się w nurcie rozważań o koncepcji człowieka i relacjach międzyosobowych w

społeczeństwie.

Utwór Gombrowicza jest w dużej mierze powieścią psychologiczną, opartą na przejętej z

psychologii technice behawiorystycznej – tzn. opisu postaci poprzez elementy zewnętrzne

(głównie zachowanie). Z takiego ujęcia wyrasta ogląd i ocena osób przedstawionych w

Ferdydurke oraz system symbolicznych pojęć określających ich sposób istnienia. Z kolei

stwierdzenie, że człowiek funkcjonuje w społeczeństwie zamknięty w jakiejś formie, z

przypiętą „gębą”, prowadzi do konstatacji, że nie jest to jego jedyne oblicze, a na pewno nie

ma wiele wspólnego ze szczerością i prawdą. Jest więc istotą rozdwojoną pomiędzy to, co

oficjalne, a to, co nieoficjalne, osobiste, ukrywane, ocierające się nieraz o śmieszność.

Człowiek popada w konflikt z własną formą, poszukuje ucieczki, przeżywa w związku z tym

lęki egzystencjalne (tu ukazane groteskowo, a więc tym bardziej wyraziście i dosadnie).

Ujęcie behawiorystyczne ustępuje niekiedy rozważaniom wyrosłym z ducha psychoanalizy –

Józio śni, widzi siebie (sobowtór), sięga do pomysłów rodem z analizy freudowskiej – próba

zwrócenia na siebie uwagi Zuty oraz zmuszenia jej do złamania własnej formy (np.

okaleczona mucha obok róży w sportowym bucie), oparta na przewidywaniu jej reakcji.

Gombrowicz jako agnostyk nie analizuje relacji jednostki ludzkiej do Boga, widzi ją tylko

jako ustawioną względem innych ludzi. Jednak – pozbawiona Boga – nie jest, jak by się

mogło wydawać wolna i w pełni samodzielna, ponieważ zniewalają ją otaczające osoby.

Owe psychologiczne rozważania sytuują się na pograniczu filozofii i socjologii. Człowiek –

jak stwierdza autor – jest istotą społeczną. Koncepcja człowieka, jego sposób istnienia zależy

od grupy rodzinnej, zawodowej, środowiskowej, w której przyszło mu żyć. Jest taki, a nie

inny, bo takim chce go widzieć otoczenie, bo taką formę narzucają mu warunki, sytuacje,

ludzie.

Ferdydurke jest dziełem trudnym do jednoznacznej klasyfikacji gatunkowej. Jan Błoński

odkrył w nim przypowieść, sparodiowaną bajkę, powiastkę filozoficzną, powieść satyryczną,

Ferdydurke jako uniwersalne dzieło filozoficzno-psychologiczne strona 38 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

obyczajową i psychologiczną

15

, Artur Sandauer dostrzega w Ferdydurke prekursorkę powieści

egzystencjalnej.

16

Można tu jeszcze mówić o fantastyce, karnawalizacji, parodii, surrealizmie,

najprościej jednak pozostać przy pojemnym określeniu, że jest to powieść awangardowa,

groteskowa o bardzo złożonej strukturze. Przyjęła się równie ogólna, wynikająca z tematyki i

konstrukcji dzieła, opinia, że Ferdydurke to utwór filozoficzno-psychologiczny.

Jakkolwiek staralibyśmy się określić to dzieło pod względem gatunkowym, nie ulega

wątpliwości, że ma ono wymiar uniwersalny. Jest próbą określenia miejsca człowieka w

społeczeństwie oraz wynikających z tego faktu konsekwencji. Przedstawione postaci,

zdarzenia i „gęby” są tylko przykładami wielu możliwości, zaś umieszczenie ich w otoczce

absurdu prowadzi do uogólnienia, stwarza dystans do konkretu. W tym sensie trudno

odmówić racji tym, którzy dostrzegają w Ferdydurke paraboliczność – ona sama jest już

przesłanką uniwersalizmu. Po kilkudziesięciu latach od wydania utworu, po zmianach

ustrojowych i społecznych, przesłanie o dostosowywaniu się człowieka do oczekiwań

otoczenia oraz o wewnętrznej niezgodzie na narzucane schematy jest nadal czytelne i

aktualne. Uniwersalizm utworu znacznie wzmocniło odejście autora od poetyki realizmu –

osadzenia w jasno określonym czasie i warunkach.

Przypisy

1. Informacje biograficzne pochodzą z: J. Błoński, Gombrowicz Witold, w: Literatura

polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. l, Warszawa 1984, s. 313-314; Nota biograficzna,

w: W. Gombrowicz, Ferdydurke, Kraków 1997, s. 280-282.

2. Cytaty z utworu pochodzą z wydania: W. Gombrowicz, dz. cyt.; liczby w nawiasach

wskazują odpowiednie strony książki.

3. T. Kępiński, Ferdydurke, w: tenże, Witold Gombrowicz i świat jego młodości, Kraków

1976, s. 67.

4. J. Błoński, Fascynująca Ferdydurke, w: tenże, Forma, śmiech i rzeczy ostateczne. Studia

o Gombrowiczu, Kraków 1994, s. 36.

Przypisy strona 39 / 40

Witold Gombrowicz „Ferdydurke”

5. Tamże, s. 38-39.

6. Cyt. za: Witold Gombrowicz, w: Pisarze awangardy dwudziestolecia międzywojennego,

autokomentarze. Leśmian, Witkacy, Schulz, Gombrowicz, Warszawa 1995, s. 159-160.

7. J. Ślósarska, Poeta formy. Formowanie się człowieka i świata w utworach Witolda

Gombrowicza, „Litteraria” 1984, s. 127-139.

8. Z. Łapiński, ja Ferdydurke. Gombrowicza świat interakcji, Lublin, 1985, s. 30.

9. Witold Gombrowicz, w: Pisarze awangardy ..., dz. cyt., s. 163.

10. C. Segre, Chaos i kosmos u Gombrowicza, „Pamiętnik Literacki” 1973, z. 4, s. 278.

11. W. Wyskiel, Witold Gombrowicz. Twórczość literacka, Kraków 1975, s. 21-24.

12. J. Jarzębski, Wokół Ferdydurke, w: tenże, Gra w Gombrowicza, Warszawa 1982, s. 271.

13. Por. wyjaśnienia: W. Bolecki, Przewodnik po labiryncie, w: W. Gombrowicz,

Ferdydurke, Kraków 1996, s. 260.

14. W. Wyskiel, dz. cyt., s. 28-29.

15. J. Błoński, Fascynująca Ferdydurke, dz. cyt., s. 88-89.

16. Za: T. Kępiński, dz. cyt., s. 106.

Przypisy strona 40 / 40