11. Gra z konwencjami, stereotypowość i antystereotypowość opowiadań i powieści Witolda Gombrowicza

• Gombrowicz prezentuje dwie postawy: wyzwalający humor i mroczna wstydliwość

• debiutem Gombrowicza był „Pamiętnik z okresu dojrzewania” (1933 rok)

• igra w nim z XIX wiecznymi konwencjami (fantastka podróżnicza w stylu Alla Poe; dziennik morskiej żeglugi; nowela detektywistyczna; autobiograficzna gawęda o latach młodości)

• jest to zbiór opowiadań, w których dominuje motyw niedojrzałości

• bohater to postać duchowo nieukształtowana, poszukująca i potykająca się o formy które pozwoliły by mu określić siebie i świat

• ze schematem niewydarzonego outsaiderstwa łaczy się kompromitacja form, które przymierza postać

• wartości wysokie stają się sztuczne i oparte na społecznym umówieniu

• demaskownie dokonuje się konsekwentnie od dołu

• historie są dość osobliwe, odsłaniają ukryte pragnienia i zakamarki psychiki bohaterów

• „Dziewictwo”: bohaterkę pociąga brud i rodzi się w niej potrzeba zbrukania

• „Tancerz mecenasa Kraykowwskiego”: człowieka chorego pociąga mecenas, uosobienie mieszczaństwa

• „Biesiada u hrabiny Kotłubaj”: bohatera pociąga arystokracja ale nie potrafi osiągnąć jej wyrafinowanej perwersyjności

• „Zbrodnia z premedytacją”: opowieść mająca za podstawę kryminał ale jego zasady są odwrócone

• „Na kuchennych schodach”: ministra MSZ pociągają niedomyte sługi

• podstawowe opozycje u Gombrowicza

• forma - chaos

• dojrzałość - niedojrzałość

• wyższość społeczna - niższość społeczna

• te pary znajdują się w ruchu

• relacje przeciwieństw charakteryzuje wzajemne przyciąganie

• Gombrowicza pociągała niedojrzałość gatunku jakim jest powieść brukowa („Opętani”)

• fabuły Gombrowicza to psychomachie (udramatyzowane konflikty wewnętrzne człowieka, które zazwyczaj pozostają zasłonięte przez formę)

• forma to zawsze zamknięcie, ograniczenie wolności, narzuca jednostce społeczne określenia, a jedyna gra z nią może odsłonić chaos

• to sposób w jaki człowiek spotyka się z innymi, tworzy kulturę

• fałszuje i ogranicza człowieka, jest dla niego więzieniem

• Gombrowicz ma dwojaki stosunek do formy: pochwala ją i zwalcza

• pisarz usiłuje wymknąć się formie (poddaje próbie formy już istniejące)

• historie opowiadane przez Gombrowicza są bliskie życia, wydobywają kompleksy, ukryte pragnienia i niedostosowanie bohaterów do życia

• groteska u Gombrowicza ma znaczenie filozoficzne

• groteskowość form, zachowań czy fabuł ich jaskrawa umowność to sposób pokazania rządzącej życiem nieautentyczności konwencji

• jest to uniwersalny sposób przedstawienia rzeczywistości

• „Ferdydurke” (ukazała się w 1937 roku, postdatowana na 1938 rok)

• wielka satyra społeczno - kulturalna (wyśmiewa m.in. szkołę, nawiną obyczajowość warstw inteligenckich, anachroniczność polskiego dworku, idee sentymentalnego bratania się z ludem)

• wszystkie ataki wpisują się w walkę o autentyczność kultury polskiej

• ujawnia psychologię społeczną (istniejemy poprzez narzucanie sobie form)

• kładzie nacisk na alienacyjny charakter formy, która fałszując człowieka przyczynia się do powstania zła i głupoty

• przynosi także nową formę autotematyzmu

• demaskowanie fikcji utworu literackiego

• wyraża skrajny indywidualizm Gombrowicza

• dzieło zostaje podporządkowane autorowi

• Gombrowicz przeprowadza bohatera przez różne sytuacje społeczne

• wszystko opisane jest parodystycznie, ze skłonnością do przerysowań, typizacji i groteski

• akcję tego utworu cechuje nieprzewidywalność i nieprawdopodobieństwo

• wyraźnie nawiązuje do XVIII wiecznej powiastki filozoficznej (bohater na własnej skórze mógł doznać nieprzewidzianych konsekwencji swoich poglądów)

• jest to raczej podobieństwo, niż stylizacja

• lekkość tonu skontrastowana z tematem poważnym

• bohaterom bliżej do typów, niż charakterów

• złamana zostaje zasada życiowego prawdopodobieństwa

• narzuca się „pupę” (niedojrzałość), „gębę” (pewną formę), a wykroczenie poza przyjęte zasady kończy się „kupą” (ogólny chaos)

• świat bezforemny nie jest jednak możliwy, przechodzi z formy do formy

• Ferdydurke to zdejmowanie kolejnych masek powagi i formy, którymi posługujemy się w codziennym życiu

---