M

ichał Głowiński

„O intertekstualności”

Pamiętnik Literacki, 1986, z .4

O intertesktualnosći

• Jest to termin teoretycznoliteracki. Słowo to utworzyła Julia Kristeva w swej pierwszej książce.. twierdziła ona, że nie można analizować tekstu, jeśli nie sytuuje się jej w taki czy inny sposób wobec innych tekstów, a rozważania o intertekstualności wynikły właśnie z tej niepodważalnej tezy. Samo pojęcie wynikało z pewnej potrzeby literatów i traktowano go jako novum, wręcz nowatorstwo.

• Z czasem zaczęto różnie podchodzić do samego pojęcia i dookreślać jego zakres badań. Badacz intertekstualności np. przyglądając się cytatowi, zaczerpniętemu od jakiegoś autora, nie będzie tylko ograniczał się do wyjaśnienia skąd ten cytat, ale będzie go obchodził powód dla którego cytat ten został zaczerpnięty, w jaki sposób go wprowadził, czy umotywował ów cytat, jaką funkcję on pełni i jak współbrzmi z innymi przytoczeniami, odwołaniami, aluzjami.

• Sfera intertekstualności zawiera obręb relacji z innymi utworami(znaczeniowe, zamierzone, widoczne). Faktem intertekstualnośći jest np. oddziaływanie ballad Niemcewicza na ballady Mickiewicza.

• W obręb badań wchodzą również wyrażenia cudzysłowowe.

Stosunek do koncepcji Bachtina

• Bachtin wytyczył drogę, nie można jednak dociekań intertekstualnych traktować jako jedną z realizacji jego programu badawczego. Bachtin analizował problemy, które stały się przedmiotem rozważań badaczy intertekstualnośći, ale ich w sposób jasny nie wyodrębniał. Nie rozróżniał dialogiczności wewnętrznej, wynikającej z jej struktury, a dialogiczności, wynikającej z wypowiedzi innych.

• Dalej, dzięki Bachtinowi, zwrócono uwagę że intertekstualność to także sprawy stylizacji, czyli naśladowanie języka innego środkami jeżyka własnego. Dialogiczność jest pojęciem szerszym niż intertekstualność.

Kategorią naczelną jest trans-tekstualność( w książce Genettego). Istnieje 5 podstawowych typów relacji transseksualnych.

1. Intertekstualność, rozumiana nader wąsko jako rzeczywiste występowanie tekstu w tekście, wchodzi więc tu w grę cytat, aluzja, plagiat.

2. Para-tekstualność, w jego obręb wchodzą wszelkie komentarze do utworu zawarte w nim samy, a więc przedmowy, posłowia, tytuły, epigrafy itp.

3. Meta- tekstualność, występuje wówczas gdy w jednym tekście pojawiają się komentarze dotyczące tekstu innego, jest to więc relacja ze swej struktury krytyczna

4. Hipertekstualność, mamy z nią do czynienia wówczas, gdy zachodzi relacja jednocząca tekst B(hipertekst) z wcześniejszym tekstem A( hipotekst).

5. Archi tekstualność, polega na tym, że tekst odsyła zawsze do ogólnych reguł, wg których został zbudowany, co czasem bywa w sposób para-tekstowy zaznaczone( powieść, sielanka, esej)

II

• Najłatwiejszym do uchwycenia przykładem działania intertekstualności są te typy wypowiedzi literackich, w których odwołania do innych tekstów stały się głównym czynnikiem wyróżniającym, a więc parodia, pastisz, trawestacja, parafraza, burleska itp.

• Odwołanie intertekstualne jest zawsze odwołaniem zamierzonym, a więc wprowadzonym świadomie( choć stopień świadomości jest różny), adresowanym do czytelnika, który powinien zdać sobie sprawę, że z takich czy innych powodów autor mówi w danym fragmencie swojego dzieła cudzymi słowami.

• fakcie z zakresu poetyki mówimy gdy uznajemy że odwołanie jest świadome, gdy zaś jest nieświadome, uznajemy je za przypadek z zakresu psychologii twórczości.

• Odwołanie intertesktualne stanowi składnik struktury znaczeniowej tekstu, nie przesądza jeszcze z góry o jego funkcji, nie określa też stosunku do tego , co zostało przejęte. Element zapożyczony może w nowym dla siebie otoczeni pełnić rolę najrozmaitsze, czasem przeciwstawne tym, w jakie został wyposażony w swym otoczeniu macierzystym. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem dekontekstualizacji i rekontestualizacji

• Dekontesktualizacji, bo jakiś element wyjęty został z tekstu lub pewnego typu tekstów, odłączony od tego, co nadało mu znaczenie.

• Rekontekstualizacji, ponieważ został wprowadzony w kontekst nowy, i to w nim właśnie ma funkcjonować, nie tracąc zresztą tego, co nazwać by można świadectwem pochodzenia.

Kategoria interpretantu

• Interpretant to zespół czynników, który określa w nowym kontekście stosunek do tekstu przyjętego czy w terminologii, jaką posługuje się Riffaterre, a także wielu badaczy francuskich intertesktu. Interpretant to wskaźnik, w pewien sposób instruujący, jak ów element należy traktować, wyznaczający perspektywę, z jakiej ma być postrzegany. O wyposażeniu decyduje właśnie interpretant.

• Sprawa interpretantu wiąże się bezpośrednio ze sprawą odbioru konstrukcji intertekstualnych

• Pisząc o specyficznych właściwościach itnertekstualności renesansowej, wprowadzono termin alegacji. Określił a w ten sposób te przypadki, w których przywołanemu tekstowi przyznaje się swoistą autorytatywność. Alegacje to odwołania tekstowe nie łączące się z żywiołem dialogiczności, takie, w których cytat czy aluzja nie tylko nie staje się czynnikiem wielogłosowości, ale utwierdza jednogłosowość. Dzieje się tak wówczas, gdy przywołany tekst traktowany jest jako autorytatywny, obowiązujący, a priori słuszny i wartościowy; w konsekwencji tekst cytujący zostaje podporządkowany tekstowi cytowanemu. Pierwszy ma stać się autorytatywny za sprawą autorytatywności drugiego. .alegacja występuje w literaturze min. w zadaniach propagandowych

Historycznoliterackie cechy intertekstualności

• Intertekstualność staje się komponentem kolejnych historycznych poetyk. Ujawnia się to już w wyborze sfer odwołania, a więc swoistego kształtowania zespołu hipotek stów. Niektórzy twierdzą, że pewnego typu relacje intertekstualne służą świadomemu wyeliminowaniu odwołań innych, a więc kształtowaniu repertuaru. Postać i zakres tego repertuaru nie jest nigdy faktem obojętnym

2

---