Prąd literacki jako kategoria poetyki historycznej
Należy rozróżnić koniunktury wielkie i małe
W obręb koniunktur małych wchodziłyby tendencje organizujące wyodrębnione i ograniczone wycinki życia literackiego przynależne do danego czasu
Przez koniunktury wielkie rozumiemy tendencje, które określają rozwój literatury na obszerniejszym wycinku czasu i są większymi jednostkami literackiej historii. Koniunktury te nie są sumą koniunktur małych, wyposażonych w swoje charakterystyczne właściwości. Dochodzą tu do głosu to wszystko , co jest wspólne koniunkturom małym. Wszelkie hierarchie wydają się być fałszywe
Przy konstruowaniu prądu zadać sobie należy pytanie o sens i sposób istnienia prądu.
Markiewicz uważa, że prąd literacki jako konstrukcja naukowa jest oczywiście w swej treści różny od historycznie funkcjonujących, uświadomionych i utrwalonych poetyk i doktryn, tj. systemów norm literackich, chociażby nazwa jego oznaczała ten sam zbiór utworów
Często prąd i jego nazwa powstała jako zawołanie programowe pisarzy bądź krytyków
Nazwy prądów nie są obojętnymi imionami, które można dowolnie zmienić choćby dla uzyskania większej precyzji
Nie jest pewne czy uczestnicy prądu świadomi byli swojej odrębności, w jakim momencie ta świadomość stała się faktem
Perspektywa z jakiej konstruuje się prąd oraz stosunek do istniejącego repertuaru nazw prądów i okresów.
Pierwszy problem to oddalenie historyka literatury od okresu którym się zajmuje. Oddalenie to wpływa na samo przestrzeganie prądu. Krótkość dzisiejszych prądów świadczy o ożywionej działalności historyków. Tak naprawdę każdy segment tej historii składa się na jeden prąd, chociażby średniowiecze
Stąd tendencja do syntetycznego traktowania epok dawniejszych i w swoisty sposób rozdrabniającego widzenia epok nowszych..
Nie chodzi także o samo oddalenie historyka, ale także o wartościowanie bezpośrednia lub pośrednie. Kultura bowiem tworzy swoją wizję przeszłości, jednym zjawiskom przypisuje większą, innym mniejszą wartość. Z tej racji częste są zmiany stosunku do danego prądu.
Rozróżnienia
Na istotną rolę w kształtowaniu prądów literackich ma udział w danej kulturze narodowej. Podejmując tę tematykę historyk literatury uogólnia doświadczenia swojego własnego piśmiennictw lub piśmiennictwa, które stanowi przedmiot jego badań.
Nie ma bezwzględnej identyczności samych przedmiotów.
Np. kompleks zjawisk które zwykło się nazywać romantyzmem, ma jak wiadomo całkiem inny charakter w literaturze niemieckiej, francuskiej czy polskiej
Stosunek historyka do istniejących prądów
Repertuar ten musi być zbyt ubogi skoro historyk literatury musi tworzyć nowe nazwy, a z drugiej strony musi być przebogaty, skoro musi wybierać i dokonywać selekcji omawianych prądów.
Aby nazwy prądów były stosowane jako kategorie opisowe, wymagają historycznoliterackiej akceptacji.
Tworzenie nazw związane jest ze świadomością historycznoliteracką, zw. Z określoną sytuacją literacką.
Historyk również musi dokonać interpretacji, często wszelkie przejawy literackości możemy traktować jako przejaw symbolizmu, ekspresjonizmu czy impresjonizmu
Prąd literacki czy okres literacki wskazują na literaturę jako na przedmiot zainteresowania. Niejednego historyka interesują determinacje prądów i ich wpływ na dzieło. Każdy z historyków ujmuje prąd literacki inaczej, ze względu na tematykę. Może hierarchizować i może prowadzić do zagubień bowiem historyk różnie może rozłożyć akcenty
Prąd w ujęciu poetyki historycznej sprawia, że w centrum zainteresowania znajdują się te problemy, które pozwalają scharakteryzować dany prąd ze względu na jemu właściwe sposoby literackiego mówienia. Przemiany dokonują się w obrębie form literackich.
Prąd literacki pojmowany w kategoriach poetyki historycznej
Pozwala zintegrować szeroką problematykę wokół tego, co rzeczywiście literackie.
Stanowi kategorię uniwersalną
Tezy w powieściach nie powodują ze przestaje być dziełem literackim
Prąd w jako element procesu historycznoliterackiego jest zespołem możliwości, uwarunkowanymi przez czynniki różnego rodzaju. Możliwości te dotyczą z jednej strony sposobów pisania, z drugiej sposobów odbioru
Tak rozumiany prąd literacki wyznacza granice, określające sposoby kształtowania konwencji i wybór form literackich
Zespół możliwości ma charakter systemowy: tworzy określone warunki dla wypowiedzi literackiej, tworzy literacką langue epoki. U jego podstaw znajduje się pewien cykl norm, które determinują działania literackie. Normy te zostały przyjęte w przeszłości i funkcjonuje w zależności od kontekstu, w jaki została wprowadzona
Dla prądu literackiego problem przeszłości jest ogromnie ważny. Jego twórcy i uczestnicy są świadomi, że ich propozycje literackie są inne od tych, które już istnieją
Prąd dokonuje więc „projekcji diachronii w synchronię”
Stosunek ten pozwala wyróżnić dany prąd, wpływa także na charakteryzujący go zespół możliwości. Wpływa w trojakiej postaci:
Poprzez świadome nawiązanie do takich czy innych elementów przeszłości literackiej, a więc przez programowe kształtowanie tradycji
Poprzez tradycję, która nie jest przez reprezentantów prądu uświadomiona, wydawać się może obojętna, oddziaływuje jednak na ich poczynania
W postaci tradycji przez negację, czyli takiej, którą się odrzuca, pośrednio jednak na zasadzie przeciwstawienia
Prąd bowiem nie jest systemem poza dziełami, czymś wobec nich tylko zewnętrznym, dzieła stanowią jego dynamiczny komponent
Prąd pojmowany jako system nie sprawuje dyktatorskiej władzy nad indywidualnością twórczą, która podporządkowuje się takim czy innym jego dyrektywom
Izolacja danego prądu sprawia, że w ogóle pozwala on się wydzielić i analizować jako wyodrębniona pod pewnym kątem całość
Prąd wiąże się także z problemem periodyzacji. Zarysowują się dwa stanowiska wobec niej. Jedno negatywne, uważa ją za operację, która tylko uschematycznia proces rozwojowy literatury i wprowadza arbitralny porządek tam gdzie jest on zbyteczny
Drugie przywiązuje do periodyzacji szczególną wagę, każe uważać jej przeprowadzenia niemal za podstawowe zadanie krytyka, a w konsekwencji każe wyniki traktować jako obiektywne byty historyczne
Periodyzacja jest narzędziem, a poniekąd celem samym w sobie.
2