EPIKA

Epika - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory, w których:
1) świat przedstawiony ma charakter
fabularny
2) podmiot mówiący jest w zasadzie
usytuowany na zewnątrz świata
przedstawionego
3)podstawową formę wypowiedzi
stanowi narracja

Ze względu na kryterium formy przekazu rozróżnia się:
1) epikę wierszowaną np. epos, poemat
epicki, poemat heroikomiczny,
powieść poetycka, poemat dygresyjny
2) epikę prozaiczną np. nowela, powieść,
opowiadanie

Ze względu na rozmiar utworów
rozróżnia się:
1) duże formy epickie np. epos, powieść
2) krótkie formy epickie np. anegdota,
nowela, ballada

Ze względu na stosunek świata przedstawionego dzieła do czasu, który został w nim zobrazowany, rozróżnia się:
1) epikę współczesną (gdy świat przedstawiony odsyła do zjawisk pozostających w polu bezpośredniego doświadczenia pisarza)

2) epikę historyczną (gdy świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw, zabytków, źródeł pisanych
3) epikę fantastyczną (gdy świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników: w legendarnej przeszłości lub wyobrażonej przyszłości

2) epikę historyczną (gdy świat przedstawiony zbudowany jest z elementów pochodzących z rzeczywistości historycznej, którą twórca mógł znać tylko z pośrednich świadectw, zabytków, źródeł pisanych
3) epikę fantastyczną (gdy świat przedstawiony ulokowany jest w czasie nie mającym historycznych odpowiedników: w legendarnej przeszłości lub wyobrażonej przyszłości

Narrator - to postać należąca do fikcji dzieła literackiego, która akt mówienia, czyli narracja, kreuje na sprawcę świata przedstawionego i tego wszystkiego, co się w tym świecie dzieje: skoro mówi - istnieje.

-postać narratora nie jest tożsama z autorem, który jest rzeczywistym sprawcą dzieła, nawet wtedy, gdy prowadzi narrację w 1. os.
-pozycja narratora obejmuje przede wszystkim przyjęty w narracji punkt widzenia, dystans wobec opowiadanych postaci i zdarzeń, a więc czasową względem nich odległość oraz zasady wartościowania

Dwa typy narracji:

- Narracja autorska- (3 os.), w której opowiadacz umieszczony jest na zewnątrz świata przedstawionego i rozwija o nim relacje mniej lub bardziej zobiektywizowaną

„Lecz pod wieczór wstał wiatr, rozwiał mgły, oczyścił niebo i odsłonił zorze. Śniegi uczyniły się modre, a później fioletowe. Nie było mrozu, ale noc zapowiadała się pogodna. Z murów zeszli znów ludzie, prócz straży, kruki i wrony odleciały od szubienicy ku lasom.”
[H. Sienkiewicz Krzyżacy]

- Narracja pamiętnikarska
(1 os.) - narrator uzewnętrznia się tu jako „ja”, opowiadając o zdarzeniach, których był świadkiem lub w których sam uczestniczył (występuje wtedy równocześnie jako bohater utworu)

„…Ze smutkiem od kilku lat uważam, że na świecie jest coraz mniej dobrych subiektów i rozumnych polityków, bo wszyscy stosują się do mody.”
[B. Prus Lalka]

1) narrator autorski - nie należy do świata przedstawionego i nie ujawniony jest również jako podmiot literacki
a) narrator wszechwiedzący
b) narrator z wiedzą pozornie ograniczoną o tym, co dzieje się w świecie przedstawionym

c) Narrator będący obserwatorem interpretującym i oceniającym wydarzenia świata przedstawionego
d) narrator neutralny, którego opowiadanie zaledwie rejestruje fakty

2) Narrator utożsamiający się z autorem zewnętrznym dzieła

3) Narrator jest postacią fikcyjną, należącą do świata przedstawionego utworu
a) narrator opowiada o historii, w której uczestniczył
b) narrator rejestrujący swe aktualne przeżycia

4) Narrator, który godzi pewna sprzeczność: należąc do świata przedstawionego zachowuje przywilej wszechwiedzy o tym świecie

Narracja ze względu na charakter przedstawionego przedmiotu dzieli się na dwie formy:

1) opowiadanie - służy przestawieniu
zdarzeń
a) opowiadanie właściwe - jest sposobem prezentacji zdarzeń fabularnych w czasie przeszłym

b) opowiadanie unaoczniające - jest formą służącą przedstawieniu zdarzeń fabularnych niejako zaktualizowanych w teraźniejszości
c) opowiadanie informacyjne - jest forma przekazu uogólnionej wiedzy narratora o zdarzeniach

2) Opis - służy prezentacji elementów statycznych świata przedstawionego
a) opisy osób ( zewnętrzne i psychologiczne)
b) opisy tła zdarzeń
c) opisy sytuacji (forma pośrednia pomiędzy opisem a opowiadaniem)

Wypowiedzi bohaterów:

Są trzy sposoby relacjonowania wypowiedzi postaci literackich
1) mowa zależna
2) mowa pozornie zależna
3) mowa niezależna

MONOLOG
1) mowa zależna najprostszym sposobem jej wprowadzenia jest spójnik że po słowie oznaczającym mówienie lub myślenie

„Rycerz począł tłumaczyć się, że białego płaszcza z krzyżem nie przywdział tylko dlatego, iż gdyby to uczynił, niechybnie byłby pojman lub zabit przez mazowieckie rycerstwo”
[H. Sienkiewicz Krzyżacy]

2) Mowa pozornie zależna znakomicie nadaje się do relacjonowania w narracji monologu wewnętrznego postaci, przez który rozumiemy opowiadanie o procesie myślowym postaci literackiej, wprowadza do narracji zwroty, słowa i stosunek emocjonalny należące do postaci utworu

„Wypuścić go, tego ciemiężcę i kata zakonnych ludzi, zwycięzcę w tylu spotkaniach, przyczynę tylu klęsk i hańby (…) „

[H. Sienkiewicz Krzyżacy]

3) Mowa niezależna - przytoczenie wypowiedzi postaci, co się zwykle robi po dwukropku; polega na uhonorowaniu dosłownego brzmienia wypowiedzi bohatera

„Toteż Baryka, po dość długim z resztą namyśle, chrząknął i rzekł wesoło:
- obawiam się, że włosy pani mogą się zapalić od ognia i wtedy… „
[S. Żeromski Przedwiośnie]

DIALOG
1) mowa zależna
poszczególne stanowiska i racje włączone są w wypowiedź narratora i wprowadza je zdanie pierwsze; narrator streszcza wypowiedzi bohaterów
„Było to w Arras, wysokiej sali - radzili tam i decydowali burgrabiowie, mężowie stanu i głowy miast, jako to mówię. Ponieważ - orzekli - kraj ten, niedawno jeszcze w takiej niedoli, przemógł swe cierpienie (…) „
[T. Mann Wybraniec]

2) Mowa pozornie zależna
narrator wprowadza sytuację dialogową poprzez jakiś wyraz, w tym przypadku mówiła

„ Potem zabrzmiał głos pani, w owej dźwięcznie-nadobnej dojrzałości, do jakiej przywykli. Nie zapoznaje, mówiła, powagi i doniosłości propozycji, a tym bardziej jej źródła (…)”
[T. Mann Wybraniec]

3) Mowa niezależna dialogu nie przerywają żadne wtrącenia narratora, który nie chce ingerować w przebieg przytaczanej rozmowy

„Czy nie byłoby lepiej, gdyby nam Bóg dał żyć, jak żyją inne narody, ludzie z mięsa i kości? Byłby spokój na świecie.
- I nie byłoby wyjścia z Egiptu, z domu niewoli?
- Nie byłoby”
[J. Stryjkowski Sen Azrila]

Monolog pełni funkcje informującą i charakteryzacyjną
Dialog pełni funkcje informacyjną, charakteryzacyjną i dramatyczną

GATUNKI EPICKIE

Przykładowe gatunki epickie to:

Epos, poemat, satyra, bajka, gawęda szlachecka, romans, powieść filozoficzna, nowela, opowiadanie, powieść,

Epos (gr. epos = słowo)

- Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów rzucone na tło wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.

- Genetycznym źródłem eposu były mity, podania i baśnie utrwalające pamięć o doniosłych postaciach i zdarzeniach oraz wyznawane zbiorowo wartości i wierzenia religijne.

Poemat

- Poemat epicki - jest utworem o tematyce historycznej, która realizuje się w postaci jednowątkowej fabuły

- Powieść poetycka - odznacza się dużym stopniem zliryzowania i jako taka była typowym gatunkiem pogranicza epicko-lirycznego

- Poemat heroikomiczny - konwencja gatunkowa, której istota polega na parodiowaniu eposu; podstawowe motywy eposu tj. walki, bitwy, pojedynki są tutaj sparodiowane i mają charakter burdy, a bohaterowie nie maja nic wspólnego z herosami. Narracja posługuje się środkami stylistycznymi właściwymi eposowi, ma więc charakter podniosły i w ten sposób osiągalny jest efekt kontrastu między tematem a środkami wyrazu

Poematy niefabularne:
Poemat opisowy - utwór wierszowany, którego podstawową forma podawcza jest opis. Przedmiotem opisu jest przyroda, krajobraz, przedmioty, zajęcia ludzi
- Poemat dydaktyczny - obecność elementów dydaktycznych
- Poemat filozoficzny - wierszowany traktat będący wykładem doktryny filozoficznej, naukowej lub światopoglądowej

Poemat dygresyjny
- utwór wierszowany , fabularny, a więc narracyjny, o trudnych do ustalenia rygorach kompozycyjnych. Narrator wysuwa na plan pierwszy siebie i swoje czynności kreacyjne
- złożony z luźnych epizodów spojonych zwykle wątkiem podróży bohatera
- narrator traktuje opowiadane zdarzenia w sposób żartobliwy i ironiczny, dając do zrozumienia, że stanowi one tylko pretekst do wypowiadania różnorodnych refleksji czy uwag

Satyra

-Treścią utworu jest piętnowanie przez ośmieszenie rozmaitych wad ludzkich, obyczajowości i postaw wobec wszelkich zjawisk życia społecznego, również krytyka instytucji życia społecznego

Bajka

- krótki utwór, najczęściej wierszowany, którego treści dydaktyczne s kodowane za pomocą paraboli, czyli przypowieści

- fabuła, zdarzenia, postaci posiadają znaczenie alegoryczne

- najczęściej zaczyna lub kończy się morałem, który jest stałym elementem kompozycyjnym

- bohaterami są z reguły zwierzęta, które fabuła umieszcza w sytuacji właściwej stosunkom międzyludzkim

Romans

- Utwór narracyjny pisany wierszem lub prozą

- Treścią były przygody o charakterze awanturniczym i erotycznym, jakich bohater doznawał w podróży

Nowela

• Utwór narracyjny prozą o wyrazistej jednowątkowej fabule

• charakteryzuje się krótkotrwałą rozpiętością czasową , brakiem opisów, epizodów, dygresji, rozbudowanych charakterystyk postaci

• motywy zdarzeniowe mają charakter spoisty i dynamiczny i układają się wg schematu:

Zawiązanie akcji => kulminacja => rozwiązanie

Opowiadanie

• Jednowątkowa fabuła

• brak rygorów kompozycyjnych

• kompozycja jest luźna, otwarta, pojawiają się opisy, refleksje, dygresje

• pointa nie jest jednoznaczna, ani nawet wyrazista

• uobecnia się narrator, zwracając na siebie uwagę wyraźnie określonym stosunkiem do świata przedstawionego

Powieść

• Ukształtowana w czasach nowożytnych

• gatunek narracyjny prozą

• wielowątkowa fabuła

• Wielość postaci wprowadzanych do świata przedstawionego

• Kompozycja wątków o zróżnicowanym układzie:

a) prowadzone równolegle

b) w układzie przyczynowo skutkowym

c) w układzie celowościowym

d) w układzie hierarchicznym

Powieść społeczno - obyczajowa

- utwór utrzymany w kategoriach realizmu, o problematyce współczesnej autorowi, portretujący stosunki społeczne i zachownie ludzi, motywując je czynnikami społecznymi
- narrator opowiada o codzienności środowiska
i o tym, co je kształtuje
- ciąg zdarzeń układa się w zamkniętą całość

Powieść psychologiczna

- treścią są przeżycia psychiczne postaci i analiza ich sfery uczuciowej
- występuje pogłębiona analiza psychologiczna

Powieść historyczna

- utwór, którego świat przedstawiony sytuowany jest w mniej lub bardziej odległej przeszłości, licząc od momentu powstania utworu
- narrator wszystkowiedzący
- układ zdarzeń fabularnych jest w niej zwarty i zamknięty

Powieść sensacyjna

- na fabułę składają się wydarzenia mające duże tempo przebiegu oraz niespodziewane i nagłe zwroty akcji
- rysunek postaci jest prosty i nie pogłębiony psychologicznie

Powieść kryminalna

- treścią jest rozwiązanie zagadki, ustalenie potencjalnych zabójców, a później przedstawienie działań przestępczych

- bohaterem jest zawsze osoba podejmująca się rozwiązania zagadki

Powieść fantastyczna

- traktuje świat przedstawiony jako realnie istniejący, jakkolwiek czytelnik orientuje się, że świat ten nie podlega weryfikacji w kategoriach rzeczywistości

Powieść podróżnicza

- utwór budujący swoją fabułę ze zdarzeń, w jakich uczestniczą postaci popdczas odbywanych podróży, przy czym zazwyczaj jest to podróż po kraju egzotycznym

Powieść biograficzna

- utwór, którego treścią jest całe życie i działalność jednostki wybitnej
- zorganizowanie motywów zdarzeniowych w fabułę nadaje utworowi powieściowy, a więc literacki charakter

Bibliografia:

1) A. Kulawik, Poetyka. Wstęp do teorii dzieła literackiego, Kraków 1997,
2) Słownik terminów literackich, pod. red. J. Sławińskiego, wyd. 5, Wrocław 2008,
3) M. Głowiński, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Zarys teorii literatury, wyd. 5, Warszawa 1986.

---