Semiotyka
Jej historia zaczęła się od starożytności
Jedno z najwcześniejszych pojęć pojawiało się u Arystotelesa 384-322( min. Pojęcie semeiotikos- pochodzący od znaku)
Na semiotyczne rozważania w starożytności składały się prace sofistów z V wieku, dialogi i listy Paltona( zwłaszcza w Kratylosie, w „Sofiście” oraz w „Liście VII”; ponadto w pismach Filona Aleksandryjskiego, Ptolemeusza, Sekstusa Empiryka, Galena, Boecjusza i innych
Na gruncie starożytności pojawiło się rozróżnienie oznak(symptomów) i znaków, które zawdzięczamy tyleż lekarzom empirykom co stoikom i sceptykom
Za oznaki uznawano pewne zjawiska, stany rzeczy lub widoczne własności organizmów, które pozostawały w określonym związku z ich rozmaitymi zaburzeniami oraz stanami chorobowymi
Pierwsi semiotycy bardziej skupiali się na oznakach niż znakach, opisywali również specyfikę oznak jako pozostających w bezpośrednim, naturalnym i funkcjonalnym powiązaniu z tym, co oznaczały( np. gorączka jako oznaka choroby, dym jako oznaka pożaru
Oznaki różniły się zatem od znaków relacją pomiędzy tym, co oznaczone, a samym oznaczaniem
Semiotykę z kolei zdefiniowano jako wiedzę o znakach lub ogólną teorię znaków
W starożytności uznano więc, że oznaki mając charakter naturalny, natomiast znaki-konwencjonalny
Dwie tradycje wiedzy o znakach
Pierce: świat jako uniwersum znaków
Pierce przejął termin semiotyka od filozofa angielskiego Joahna Lockea,
Teoria semiotyczna Pierce`a miała charakter triadyczny, znak bowiem definiowany był jak relacja trójczłonowa; połączenia materialnego środka przekazu (tak zwanego wehikułu nośnika znaczenia), przedmiotu oraz znaczenia
Te trzy konstytutywne elementy były konieczne abyśmy mogli określić coś mianem znaku
Z środek przekazu(reprezentant) Pierce uznawał właściwie każde zjawisko o charakterze empiryczno-zmysłowym( dźwięki języka, napisy, rzeczy, zachowania, gesty itp.)
Gdy chodzi o przedmiot(referent), do którego znak się odnosi, to znów Pierce`a nie interesował przedmiot jako taki, lecz tyko jego bycie obiektem realizacji znakowej
Trzeci element triady-znaczenie znaku- (interpretant) pełnił funkcję mediacyjną między środkiem przekazu i przedmiotem zastępowanym przez znak
Interpretant oznaczał treść znaku,
Każdy znak w koncepcji Pierce`a był więc interpretantem w postaci innego znaku
Konsekwencje takiego założenia były istotne-każdy znak zakładał bowiem zawsze inny znak, a znaczenia było dostępne tylko przez i interpretację, czyli przekład danego znaku na kolejne znaki
W ten sposób proces tworzenia znaczeń przybierał charakter nieograniczonej semiozy
Szczegółowa typologia znaków( oparta na powiązaniu znaku z jego przedmiotem):
Znaki powiązane ze swoimi przedmiotami przyczynowo i ustanawiające bezpośrednią relację wskazywania(indeksy); indeksem ognia jest dym, indeksem choroby kichanie
Znaki wiążące się z przedmiotami na mocy relacji podobieństwa(znaki ikoniczne lub po prostu ikony); oparte na zasadzie mimiezis np. portret, zdjęcie
Symbole-znaki powiązane ze swoim przedmiotami jedynie na mocy konwencji, oparte na umowie społecznej, konwencji przyjętej przez ogół społeczeństwa np. cyfry, litery, wyrazy..
Koncepcje Pierce`a rozbudowywano
TRÓJKĄT OGDENA I RICHARDSA
POJĘCIE(odniesienie) Nie istnieje bezpośredni związek między dźwiękiem
a obiektem w rzeczywistości. Do identyfikacji obiektu
niezbędne jest pojęcie.
FORMA OBIEKT
(symbol) (przedmiot)
Charles Morris poszerzył triadyczny model znaku, dodając do niego dwa składniki i tworząc tym samym semiotykę pentadyczną
Wyróżniamy w niej następujące elementy:
Środek przekazu(instrument)
Interpretant( wszystko, co można pomyśleć na temat danego znaku)
Znaczenia(podstawowe pojęcie, na które można przełożyć znak
Denotat(przenośnik znaku, fragment rzeczywistości, od którego odnosi się znak
Odbiorca znaku lub interpretator, ten kto posługuje się słowem „drzewo” i je interpretuje
PODZIAŁ SEMIOTYKI WG CH. MORRISA
Syntaktyka bada relacje między znakami wewnątrz danego systemu (reguły rządzące odmianą jednostek języka, tworzeniem konstrukcji i ich przekształceniem).
Semantyka bada relacje między znakami a rzeczywistością, do której odsyłają (reguły przyporządkowujące znakom językowym oraz ich konstrukcjom fragmenty rzeczywistości pozajęzykowej).
referencjalna
prawdziwościowa
Pragmatyka bada relacje między znakami a użytkownikami (reguły przypisujące znaki językowe klasom sytuacji komunikacyjnych ze względu na zróżnicowanie stylistyczne, socjalne, terytorialne, chronologiczne, idiolektalne).
Semiologia-
nauka o znakach zainicjowana przez Ferdinanda de Saussure`a, współcześnie rozwijana przed wszystkim we Francji
Ferdynand de Saussure: narodziny semiologii
Podkreślał system znaków-typ organizacji określonego rodzaju znaków pozostających ze sobą w ścisłych relacjach i zależnościach funkcjonalnych( np. system znaków języka naturalnego)
Stworzył diadyczną(dwuczłonową) teorię znaków
Termin znak de Saussure stosował na oznaczenia połączenia obrazu akustycznego i pojęcia, lub inaczej: związek elementu znaczącego i elementu znaczonego
Ferdynand de Saussure nawiązywał do komunikacyjnego rozumienia znaku. Według niego znakiem nazywany połączenie pojęcia i obrazu akustycznego. Znak językowy łączy więc nie tyle rzecz i nazwę, ale pojęcie i obraz akustyczny. Ten ostatni nie jest dźwiękiem materialnym, czymś czysto fizycznym, ale psychicznym odbiciem dźwięku, wyobrażeniem, jakie daje nam o nich świadectwo zmysłowe. Słowo traktowane jako znak jest czymś dwoistym, powstałym ze złączenia dwóch składników. Obydwa te składniki zawarte w znaku językowym są zatem natury psychicznej, a połączone są więzią asocjacji.
Saussure proponuje zachowanie wyrazu „znak” dla oznaczenie całości i zastąpienie wyrazu „pojęcie” przez element znaczony (signifie), a „obraz akustyczny” przez element znaczący (signifiant). Znak ma charakter binarny (dwudzielny): złożony ze strony oznaczającej (signifiant) i oznaczanej (signifié). Więź pomiędzy tymi elementami ma charakter arbitralny, ponieważ pojęcia się zmieniają, nie ma żadnego koniecznego, naturalnego, istotnego znaczenia wiążącego signifiant i signifié.
Desygnat-rzeczywisty przedmiot, do którego odnosi się znak lub który jest przez znak zastępowany
Łotman: model, tekst, kultura
Szkoła tartuska
Jedna z ważniejszych szkół semiologicznych XX wieku powstała w latach sześćdziesiątych przy uniwersytecie w Tartu( Estonia)
Do najważniejszych przedstawicieli należą Jurija M. Łotman, Borys Uspienski,...
Łotman zajmował się zagadnieniem tzw. Modelowania artystycznego jako najważniejszego problemu semiotycznej teorii sztuki
Interesowała go idea języka naturalnego jako głównego źródła i wzorca modelowania artystycznego
Kategoria modelu wykazywała wyraźne związki z Psychologią sztuki Lwa Wygotskiego
W jednym z programowych artykułów wprowadził podział języków na trzy kategorie: języki naturalne, sztuczne oraz języki wtórne, a więc takich, które nie tylko posługują się językiem naturalnym jako materiałem, ale skonstruowane są na podobnej zasadzie jak język naturalny
Wg niego wtórnym systemem mogą być: religia, nauka, filozofia, malarstwo, muzyka, rytuał itp., także literatura
Literaturze przyznawał podwójną rolę-jako jednocześnie systemu modelującego(pełniącego funkcję poznawczą) oraz systemu znakowego( f. komunikacyjna)
W jego koncepcji stwierdzenie, że dane dzieło sztuki jest modelem oznaczało to, że dane dzieło odtwarza jakiś fragment rzeczywistości, tworząc zarazem jego odpowiednik-podobny, ale nie tożsamy
Łotman określił każdy znak i każdy tekst jako złożony z planu wyrażania i planu treści
Systemowość planu wyrażania była oczywista i wielokrotnie już opisywana przez lingwistów
Łotman twierdził również że plan treści ma charakter systemowy, ponieważ treści znaków mogą być pomyślane jedynie jako powiązane określonymi relacjami łańcuchy strukturalne
Przeanalizował również procesy powstawania znaczenia w literaturze, uznając je za rodzaj przekodowań wewnętrznych(w ramach tego samego systemu) lub zewnętrznych(pomiędzy różnymi systemami)
Za pomocą tych kategorii zinterpretował na przykład romantyzm literacki(jako system o dominujących przekodowaniach wewnętrznych) oraz realizm( nastawiony na przekodowania zewnętrzne)
Początkowo Barthes opisał teorię semiotyczną jako próbę wyjaśnienia pojęcia „mitu”;
Później wprowadził pojęcie konotacja dla wyjaśnienia bagażu ideologicznego znaku;
Teoria znaku Barthesa pozostawała pod silnym wpływem Ferdynanda de Saussure'a; Barthes przenosi językoznawczą teorię semiotyczną na znaki ikoniczne;
Głównym problemem teorii znaku Barthesa był związek elementu znaczącego (signifiant) i znaczonego (signifiè); Barthes zajmował się znaczeniem znaku, jego celem było opisane znaczenia jednostkowego budowanego przez znak;
Barthes zajmował się również systemami semiologicznymi; w jego ujęciu był min „mit”, „symbol” (oparte na konotacji) i „język” (oparty na denotacji).
Semiotyka jest według Barthesa nauką o formie, ponieważ bada znaczenie niezależnie od treści; w tym sensie mitologia - uważana przez Barthesa za system znakowy (semiotyczny) jest nauką formalną, ale także ideologiczną; bada ona bowiem formy idei; system Barthesa jest w trójwymiarowy składa się z trzech elementów: znaczącego, znaczonego i znaku, które funkcjonują w porządku oznaczania pierwszego stopnia (opartym na denotatywnym znaczeniu) i drugiego stopnia (opartym na znaczeniu konotatywnym).
Teoria znaku Barhesa szukała oparta zarówno w języku (denotacja), jak i w powszechnie panujących w danej grupie społecznej uwarunkowaniach kulturowych (konotacja);
Teoria znaku Barthesa jest więc teorią ideologiczną, a jej systemem może być „język” (system lingwistyczny) „mit”, „symbol” (system kulturowy, ideologiczny);
Barthes wierzył, że znaczące kulturowe systemy semiotyczne koncentrują się na stanie obecnym; mitologia otaczająca najważniejsze znaki danej społeczności przedstawia dzisiejszy stan świata, choćby nie wiadomo, jak chaotyczny i niesprawiedliwy, jako stan neutralny, nieunikniony i wieczny;
Znaki znajdujące się w przekazie nie są uniwersalnie dane, ale są określone historycznie i społecznie w wyniku istniejących celów i interesów, które się za nimi skrywają.
Systemem znaków są również paradygmat i syntagma, które umożliwiają organizację znaków w kody, które rozumieć należy jako „systemy oznaczania”; wszystkie kody niosą ze sobą znaczenie, są uwarunkowane kulturowo; mają funkcję komunikacyjną i społeczną;
Systemy znakowe mają charakter uniwersalny; „język - zdaniem Barthesa - występuje zarówno w mediach opartych na piśmie jak i w fotografii; jest nim bowiem każda jednostka lub system znaczący nie większego znaczenia czy posługuje się on słowami czy znakami ikonicznymi, indeksalnymi; nie znaczy to jednak, że należy traktować „mit” jako „język”, ponieważ są to oddzielne systemy znakowe.
Sygnifikacja - porządek oznaczania, system budowania znaczenia danego znak, który może być negocjacyjny i interaktywny;
Denotacja-odnosi się do opisowego i dosłownego poziomu znaczenia, wspólnego dla praktycznie wszystkich członków danej kultury; „świnia” denotuje zatem pojęcie pożytecznego różowego zwierzęcia, które posiada ryj i zawinięty ogonek;
opisuje związki zachodzące wewnątrz samego znaku pomiędzy jego elementem znaczącym i znaczonym, a także pomiędzy znakiem i jego odpowiednikiem w rzeczywistości (pojęciem, do którego odsyła); odnosi się do przyczynowo skutkowego znaczenia znaku; denotacja ukazuje na zdjęciu to, co jest na nim znajduje (ulica albo park).
jest systemem negocjowania znaczenia pomiędzy odbiorcą a tekstem (de Saussure);
konotacja
dotyczy znaczeń, które powstają dzięki odniesieniu elementów znaczących do szerszych kontekstów kulturowych; znaczenie znaku obejmuje tutaj skojarzenie z innymi kulturowymi kodami znaczenia; w zależności od wykorzystanego subkodu „świnia” może konotować niemiłego policjanta albo męskiego szowinistę;
opisuje trzy różne sposoby działania znaku; jest oparta na interakcji, ponieważ znak spotyka się tutaj z emocjami i wartościami kulturowymi jego użytkowników, a znaczenie przez niego budowane nabiera walorów subiektywnych;
interpretant ulega wpływowi interpretującego i wpływowi obiektu, czy znaku;
czynnikiem krytycznym konotacji jest element znaczący (signifiant) on jest wyznacznikiem konotacji;
konotacja ukazuje w jaki sposób dane miejsce zostało sfotografowane (park w słoneczny dzień albo ulica w strugach deszczu).
według Barthesa mit to opowiadanie, w którym dana kultura tłumaczy i przez który rozumie dane aspekty rzeczywistości i natury;
mity naturalizują historię; mity są w rzeczywistości produktami pewnej klasy społecznej, która odgrywa ważną rolę w danym okresie historycznym (np. burżuazja) i która zyskała społeczną przewagę właśnie dzięki szczególnemu biegowi historii;
mity rozpowszechniają pewne znaczenia; są ich nośnikiem; z tego powodu znak według Barthesa jest zmitologizowany i ideologiczny - gdyż mit niosąc ze sobą historię, neguje ją i próbuje zmieniać na korzyść danej klasy społecznej, a następnie przedstawić jako naturalną oraz prawdziwą historycznie i społecznie; Mit zaciemnia i mistyfikuje pochodzenie klasy społecznej, a także jej wymiar polityczny oraz społeczny; mit „kobiecości” i „męskości” rozwijał się n potrzeby męskiej części burżuazji w społeczeństwie kapitalistycznym, powstał on by nadać specjalny sens warunkom społecznym stworzonym przez XIX wieczną industrializację;
mit to kulturowy sposób myślenia o czymś, sposób konceptualizowania i rozumienia; mit jest związany z myślą, która może być traktowana jako znak (Peirce);
Barthes widzi mit jako łańcuch powiązanych koncepcji znaczenia.
mit jest zatem bliski ideologii, która funkcjonuje na poziomie konotacji. Barthes uważał, że nie wszystkie znaki semiotyczne i nie każdy znak niesie ze sobą ideologiczny bagaż, ale tam gdzie sa znaki jest również i ideologia.
mit jest systemem semiotycznym drugiego rzędu, czyli metajęzykiem - jest to język drugiego poziomu, który mówi o języku pierwszego poziomu;
Barthes twierdził, że każdy znak ideologiczny jest rezultatem połączonych ze sobą systemów znaków:
pierwszy poziom jest ściśle opisowy - obraz znaczącego elementu i znaczone pojecie łączą się, by stworzyć denotatywny znak;
drugi poziom natomiast polega na tym, że denotatywny znak pełni rolę znaczącego i łączy się z nowym elementem znaczonym (odszukiwanym w systemie kulturowym), który tworzy razem z nim znak w porządku konotatywnym;
W swoich późniejszych pracach Barthes wskazuje, że znaki nie mają jednego stabilnego znaczenia denotacyjnego, ale są polisemiczne; oznacza to, że noszą w sobie wiele potencjalnych sensów i można je interpretować na wiele różnych sposobów; wytworzenie znaczenia wymaga aktywnego uczestnictwa czytelników oraz wykorzystania kompetencji kulturowych; to odbiorcy tekstu tworzą jego znaczenie - jest to proces interaktywny; interpretacja tekstu zależy bowiem od posiadanego przez nich repertuaru kulturowego oraz ich znajomości kodów społecznych;
Według Barthesa znaczenie tekstu jest niestabilne i nie można go ograniczyć do pojedynczych słów, zdań czy fragmentów; nie istnieje żadne pojedyncze źródło sensu - znaczenie jest raczej wynikiem związków między tekstami (intertekstualności) jak znaczenie znaku wynika z jego związku z innymi znakami;
Postulat mówiący o tym, że czyste i stabilne znaczenie denotacyjne nie istnieje opiera się na twierdzeniu, że wszelkie znaczenie nosi w sobie ślady innych znaczeń z innych miejsc;
Znaczenie znaku nigdy nie jest „czyste”, lecz zawsze ambiwalentne i niejednoznaczne; znaczenie jest z natury rzeczy nieustabilizowane, zależy od interpretacji a nie od języka;
Obrazy wizualne i znaki ikoniczne są polisemiczne: „podkreślając swoje elementy znaczące, pociągają za sobą płynny łańcuch elementów znaczonych, czytelnika, który może wybrać jedne z nich, a zignorować inne”. Słowa pomagają w „ustabilizowaniu się płynnego łańcucha elementów znaczonych, dzięki czemu znika zagrożenie związane z niepewnymi treściowo znakami”.
Eco: semiotyka i interpretacja
Eco o estetyce średniowiecznej
Umberto Eco, wybitny włoski teoretyk i eseista, pisarz, zajmował się latach pięćdziesiątych zagadnieniami św. Tomasza z Akwinu
Już u Akwinaty dostrzegał myśli strukturalistyczne; odkrywał podobieństwa między scholastyką a strukturalizmem-obydwie koncepcje wypracowały np. uniwersalną logikę i proponowały opis rzeczywistości za pomocą opozycji binarnych
W 1968r. Pojawiła się pierwsza i najsłynniejsza książka semiotyczna badacza włoskiego pod tytułem „Nieobecna struktura”, potem „Formy treści”, „Traktat semiotyczny”
Fascynował się kulturą masową-filmem, komiksem, powieścią kryminalną czy fantastyczną i rolą jaką odgrywały one w kształtowaniu się wizji świata współczesnego człowieka i to skierowało go do analizy semiotycznej, a nawet jak sam określił do uprawiania „partyzantki semiologicznej” czy też „wojny podjazdowej”- tzn. umiejętnego rozszyfrowywania przekazów kultury masowej
1969r. Międzynarodowe Stowarzyszenie Badań Semiotycznych wybrało Eco na sekretarza generalnego
Eco z czasem dostrzegł nieścisłości spod znaku de Saussure`a i Levi-Straussa
Drażniła Eco sztucznie ustanowiona niepodatność modeli strukturalistycznych na wpływy historyczne i zmiany społeczne
Teoria semiologiczna była dla Eco ostatecznie jednoznaczna z ogólną teorią kultury, zaś semiologia dostarczać miała niezbędnych narzędzi do badania świata znaków.
Eco przyznawał konsekwentnie uniwersum kulturowemu status semiotyczny, uznając je za system systemów znaczeń, w którym zachodzą nieprzerwane procesy wymiany komunikacyjnej.
Kultura była tu zatem rozumiana jako nieskończony proces semiozy(wytwarzania znaków i ich interpretowania)
Zajmował się teorią interpretacji, bowiem praktyka interpretacji była równoznaczna z procesem rozumienia tekstu, a poprzedził ją zawsze dekodowanie-ujmowanie ogólnego sensu wypowiedzi, przypominającym „tworzenie hipotez” z koncepcji Peirce`a
Komunikat lub tekst został uznany przez niego za swego rodzaju „pustą formę”, której można przypisać rozmaite znaczenia
Stworzył kategorię „czytelnika modelowego”
Według niego każdy autor zakłada model hipotetycznego czytelnika(modelowego)
Autor bowiem w takim samym stopniu miał współdziałać z czytelnikiem w procesie wytwarzania wypowiedzi, w jakim ów zakładany czytelnik miał współdziałać z autorem
Czytelnik był tylko figurą z tekstu
Stworzył dwie najważniejsze tezy
Możliwości i ograniczenia czytelnika
Czytelnik( odbiorca pełni ważna funkcje w tworzeniu sensu literackeigo, który bez odbiory pozostałby tylko w sferze potencjalności
Władza odbiory nad teksem nie jest nieograniczona, co oznacza, że praktyka interpretowania nie jest aktem całkowicie swobodnym, lecz procesem opatrzonym szeregiem restrykcji
Rozmyślał nad „intencją dzieła”, a więc jego obiektywna strukturą, daną czytelnikowi niezależnie od autora i nad „intencją czytelnika” odnoszącą się właśnie do jego wkładu w interpretację dzieła, wkładu rozumianego jednak nie jako swobodna twórczość w kreowaniu znaczeń literatury, lecz jako umiejętności dekodowania kodów i konwencji
By jednak akt interpretacji osiągnął pełnię swojej adekwatności, należało dodać do tego jeszcze trzeci rodzaj intencji „intencje autra”- jako partnerki owej potrójnej relacji komunikacyjno-interpetacyjnej.
Eco i jego czytelnik modelowy rozpadał się dodatkowo w koncepcji na dwa typy czytelnika-czytelnika naiwnego(takiego, który stara się zrozumieć znaczenia tekstu, ale nie zawsze mu się to udaje, oraz czytelnika krytycznego, który powinien zrozumieć mechanizmy znaczenia tekstu i nie dąć się złapać w syntaktyczno-semantyzne pułapki zastawione przez autora
Najwyższą instancją okazał się super-czytelnik, którego nazwał „godnym sługą semiozy”; on posiadał absolutną kompetencję i dla niego tekst nie miał już żadnych tajemnic.
1
Signifie
Signifiant