3
Do Czytelnika słów kilka o epoce nowożytnej
i pożytkach studiowania historii
.
10
Część I
NOWE HORYZONTY –
POWSTANIE NOWOŻYTNEGO ŚWIATA
Wiedza słów, wiedza obrazów – humanizm
i Odrodzenie
1. Ku wielkim zmianom
.
14
2. Dlaczego Italia?
.
15
3. Co to jest Odrodzenie?
.
18
4. Giganci Odrodzenia
.
21
5. Poznaj samego siebie – literatura Odrodzenia
.
24
6. Najszlachetniejsza ze wszystkich sztuk – postęp cywilizacyjny
w XVI w.
.
26
7. Wizerunek człowieka poczciwego – humanizm renesansowy
w Polsce
.
29
8. Renesans wawelski
.
33
9. Złoty wiek Rzeczypospolitej – mecenat i kultura
z dala od Krakowa
.
39
10. Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie –
o szesnastowiecznej szkole
.
41
Rozłam zachodniego chrześcijaństwa – reformacja
i odnowa katolicka
1. Przykład Apostołów? – okoliczności wybuchu reformacji
.
47
2. Luter przeciwko odpustom
.
49
3. Pożar się rozszerza – reformacja luterańska
.
50
4. Genewski przykład – reformacja kalwińska
.
54
SPIS TREŚCI
I
II
4
5. Paryż wart jest mszy – reformacja we Francji
.
55
6. Rewolta poddanych – kalwinizm w Niderlandach
.
56
7. Zbuntowana monarchia – reformacja w Anglii
.
58
8. Poza Kościołem nie ma zbawienia – sobór trydencki
.
60
9. Reforma trydencka
.
61
10. Kontrreformacja
.
63
11. Państwo bez stosów – pierwszy etap reformacji w Polsce
.
64
12. Państwo bez stosów – drugi etap reformacji w Polsce
.
66
13. Uczona i wymowna pobożność – reforma trydencka
w Polsce
.
69
14. Sarmackie Ateny – reformacja, kontrreformacja i kultura
narodowa
.
71
15. Chrześcijaństwo wschodnie – unia brzeska
.
72
16. Mozaika wyznaniowa polsko-litewskiej
Rzeczypospolitej
.
74
Poza horyzont – wielkie podróże i odkrycia geograficzne
Europejczyków
1. Cywilizacje pozaeuropejskie – Azja i Afryka
.
78
2. Cywilizacje pozaeuropejskie – Ameryka
.
80
3. W poszukiwaniu korzeni i złota – Portugalczycy wyruszają
na oceany
.
82
4. Zamiar, który zdawał się niemożliwy – odkrycie
Ameryki
.
85
5. Po złoto i sławę – podbój Ameryki
.
87
6. Nowy i Stary Świat
.
91
7. Utrapienia i rozkosze żeglarzy – życie codzienne
w wyprawach zamorskich
.
94
Pieniądz krąży coraz szybciej – gospodarka Europy
i Polski w XVI w.
1. Rewolucja cen
.
98
2. Kto zyskał? – skutki rewolucji cen
.
100
3. Kto stracił? – skutki rewolucji cen
.
102
4 Skowaliście ojcowskie granaty na pługi – polska szlachta zakłada
folwarki
.
104
5. Kto do Gdańska wie drogę z żytem a z popioły – produkcja
folwarczna i wywóz płodów rolnych
.
107
6. Gdańsk i inne miasta
.
109
7. Rzeczpospolita w przemianach gospodarczych Europy
.
112
Europa w świecie, Rzeczpospolita w Europie
1. A ty, szczęśliwa Austrio, żeń się – polityka Habsburgów
w XVI w.
.
115
2. Imperium, w którym nie zachodziło słońce, i zmierzch
uniwersalizmu cesarskiego
.
117
3. W cieniu półksiężyca – Europa a ekspansja turecka
.
119
SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI
III
IV
V
5
4. Wuj i siostrzeniec – Polska a Prusy Zakonne w początkach
XVI w.
.
121
5. W walce o porty Bałtyku – kwestia inflancka w drugiej połowie
XVI w.
.
123
6. Władcy, terytoria, stany – wzmocnienie rządów królewskich
w szesnastowiecznej Europie
.
126
„Nic o nas bez nas” – demokracja szlachecka
w Rzeczypospolitej XVI w.
1. Nic nowego bez wspólnej zgody wszystkich – podstawy demokracji
szlacheckiej
.
130
2. Poddać króla prawu – ruch egzekucyjny
.
131
3. Chęci wielkie ku pożytkowi Rzeczypospolitej – sejmy
egzekucyjne
.
133
4. Jedno nierozdzielne i nieróżne ciało – unia lubelska
.
134
5. Bez króla, pana zwierzchniego mieszkając – trudne
bezkrólewie
.
136
6. Pierwsza wolna elekcja
.
137
7. Rozdwojone elekcje 1575 i 1587 r.
.
138
8. Rzeczpospolita Obojga Narodów – państwo
i społeczeństwo
.
140
Część II
WIEK ROZUMU
W manufakturze, obserwatorium i na operowej scenie – gospo-
darka i kultura Europy w XVII w.
1. Każdy ma prawo handlować – kolonie Europejczyków
w XVII w.
.
148
2. Kompanie i manufaktury – organizacja handlu
i produkcji
.
151
3. Oto źródło wielkości i potęgi państwa – rynek kapitałowy
i merkantylizm
.
154
4. Miasto i wieś
.
156
5. Myślę, więc jestem – poznawanie świata
.
158
6. Aby wszystko było fikcyjne, ale zdawało się rzeczywiste – sztuka
barokowa
.
161
7. Na operowej scenie – teatr i muzyka w epoce Baroku
.
165
8. Z wizytą w Amsterdamie – sztuka i życie codzienne kraju
mieszczan i protestantów
.
166
Europa w XVII w. – różne wzory organizacji państwa
i społeczeństwa
1. Podobna do potwora – Rzesza Niemiecka po wojnie
trzydziestoletniej
.
171
VI
I
II
6
2. Państwo to ja – rządy absolutne Ludwika XIV we Francji
.
174
3. Od absolutyzmu do monarchii konstytucyjnej – Anglia
w XVII w.
.
176
4. Bez grozy nie można utrzymać państwa – Wielkie Księstwo
Moskiewskie w XVI–XVII w.
.
179
„Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy” –
polsko-litewska Rzeczpospolita w XVII w.
1. W walce z państwem carów
.
184
2. Przeciw nawałom z Północy – wojny szwedzkie
.
188
3. W kleszczach Hohenzollernów – Brandenburgia i Prusy Książęce
a Rzeczpospolita
.
194
4. Powstanie kozackie – problem wewnętrzny
i międzynarodowy
.
195
5. Pod grozą półksiężyca – Rzeczpospolita w wojnach
z Turkami
.
198
6. Królestwo i Rzeczpospolita – kryzys państwa i społeczeństwa
w XVII w.
.
201
Między Wschodem i Zachodem – kultura barokowa polsko-
-litewskiej Rzeczypospolitej
1. W kościołach, pałacach i dworkach – mecenat i architektura
epoki Baroku
.
211
2. Między Wschodem i Zachodem – kultura polska doby
Baroku
.
216
3. Pan na zagrodzie równy wojewodzie – sarmatyzm i sarmackie
obyczaje
.
218
4. Nauka wszędzie człowieka zdobi – rodzina i wychowanie
młodzieży
.
223
Część III
WIEK OŚWIECENIA
Wolność czynienia użytku z rozumu – cywilizacja XVIII w.
1. Eksplozja demograficzna w XVIII w.
.
230
2. Prymat Anglii – rewolucje agrarna i przemysłowa
.
231
3. Pozwólcie im działać – liberalizm gospodarczy
.
234
4. Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – przełom
umysłowy Oświecenia
.
235
5. Wolność jest darem nieba – idee Oświecenia i władza
polityczna
.
237
6. Duch badawczy – odkrycia i wynalazki oświeceniowe
.
240
7. W stylu polskim i angielskim – sztuka i obyczajowość epoki
Oświecenia
.
241
SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI
III
IV
I
7
Rosja, Prusy, Austria i Rzeczpospolita do połowy XVIII w.
1. Przyspieszona europeizacja – Rosja w XVIII w.
.
247
2. Państwo zmilitaryzowanego absolutyzmu – Prusy
w XVIII w.
.
251
3. Wszystko dla ludu, nic dzięki ludowi – reformy w monarchii
Habsburgów w XVIII w.
.
254
4. Jedni do Sasa, drudzy do Lasa – rządy Wettinów w polsko-
-litewskiej Rzeczypospolitej
.
256
5. Nie rządem Polska stoi – polityczne skutki rządów saskich
.
260
6. Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa – gospodarka i kultura
czasów saskich
.
262
Wolność, ale czy równość? – rewolucje amerykańska
i francuska
1. Kolonie angielskie w Nowym Świecie
.
267
2. Zjednoczyć się lub umrzeć – konflikt kolonii z metropolią
.
268
3. Życie, Wolność, Szczęście – wojna o niepodległość
.
271
4. My, Naród Stanów Zjednoczonych... – konstytucja nowego
państwa
.
274
5. Stan trzeci tworzy naród – wybuch rewolucji we Francji
.
276
6. Nie ma już odtąd żadnej szlachty – od monarchii konstytucyjnej
do republiki
.
278
7. Biada wrogom rewolucji – terror jakobiński i zmiany
społeczne
.
281
8. Naprzód dzieci Ojczyzny – zwycięstwa armii rewolucyjnej
i rządy Dyrektoriatu
.
283
Odrodzenie w upadku – Rzeczpospolita w dobie reform
stanisławowskich
1. Poniatowski na tronie – ostatnia elekcja
w Rzeczypospolitej
.
288
2. W obronie wiary i wolności – konfederacja barska i pierwszy
rozbiór
.
289
3. Daremny gest Rejtana – sejm rozbiorowy i jego
postanowienia
.
292
4. Cztery sprężyny szczęśliwości państwa – przemiany gospodarczo-
-społeczne czasów porozbiorowych
.
294
5. Królewska nauk i sztuk siedziba – Warszawa czasów
stanisławowskich
.
299
6. Wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów – okoliczności
zwołania Sejmu Wielkiego
.
305
7. Poznawszy zadawnione rządu naszego wady – stronnictwa
polityczne w sejmie i pierwsze reformy
.
306
8. Los nas wszystkich od konstytucji narodowej zawisł – druga
kadencja sejmu i uchwalenie Konstytucji 3 maja
.
307
II
III
IV
8
„Finis Poloniae” – targowica, insurekcja i likwidacja państwa
polskiego
1. Z samych panów zguba Polaków – konfederacja targowicka
i wojna w obronie konstytucji
.
313
2. Przeciw „zarazie jakobińskiej” w Rzeczypospolitej
– drugi rozbiór
.
315
3. Wolność przeciw despotyzmowi – okoliczności wybuchu
powstania kościuszkowskiego
.
315
4. Ci, co nie wiedzieli, że ojczyznę mają – bitwa pod Racławicami
i uniwersał połaniecki
.
318
5. Insurekcja w Warszawie
.
319
6. Wolność – Równość – Całość – Niepodległość – działania
wojenne w drugiej fazie powstania
.
321
7. Finis Poloniae – trzeci rozbiór Polski
.
325
„Dał nam przykład Bonaparte...” – Europa i Polacy
w czasach napoleońskich
1. Wielka kariera małego generała – Francja od konsulatu
do cesarstwa
.
327
2. Jeszcze Polska nie umarła... – Legiony Polskie
we Włoszech
.
329
3. Wasz stwórca się zjawił – ekspansja napoleońskiej Francji
i zmiany w Europie
.
331
4. Co nam obca moc wydarła, szablą odbijemy... – Księstwo
Warszawskie
.
334
5. Bitwa! gdzie? w której stronie? – schyłek epopei napoleońskiej
i klęska w Rosji
.
338
6. Koniec epoki napoleońskiej
.
341
Część IV
WIEK PARY
Nie tylko para – rozwój gospodarczy i przemiany
społeczne Europy i Ameryki w pierwszej połowie XIX w.
1. Tworzyć zobopólne bogactwo – poznawanie świata,
komunikacja i wynalazki naukowo-techniczne w pierwszej połowie
XIX w.
.
346
2. Między erą rolniczą i erą przemysłową – przemiany demograficzne
i gospodarcze w Europie w pierwszej połowie XIX w.
.
352
3. Blaski i cienie kapitalizmu
.
355
4. Lekarstwa na nędzę i recepty na szczęście – socjalizm,
komunizm i liberalizm
.
360
5. W królestwie ducha – Europa romantyków
.
364
SPIS TREŚCI
SPIS TREŚCI
VI
I
V
9
Jeden kontynent, dwa światy – ład międzynarodowy
i siły go rozsadzające w pierwszej połowie XIX w.
1. Restauracja, czyli pokusa „świętego” spokoju
.
368
2. Żandarmi Europy – główne zasady polityki mocarstw
w latach 1815–1830
.
371
3. „Młoda Europa”
.
375
4. Praga i Budapeszt – budzenie się naszych południowych
sąsiadów
.
377
5. Gmach restauracji kruszy się – niepodległość Grecji
.
378
6. Wolność wiedzie lud na barykady – pierwsze rewolucje
w Europie
.
380
7. Domena wolności – Stany Zjednoczone i wyzwalanie się państw
Ameryki Południowej
.
382
Podzielone społeczeństwo – Polacy pod trzema
zaborami 1815–1830
1. Trzy zabory, wiele światów
.
387
2. Liberalny eksperyment – Królestwo Polskie
w latach 1815–1830
.
390
3. Naród żyje tak długo, jak długo żyje jego kultura – życie duchowe
i artystyczne Polaków
.
394
4. Wsi spokojna, wsi wesoła?
.
397
5. Początki „epoki pary” w Królestwie Polskim
.
399
6. Hej, kto Polak, na bagnety! – powstanie listopadowe
1830/1831 r.
.
401
7. Na paryskim bruku – Wielka Emigracja
.
406
Wiosna Ludów
1. Przed „trzęsieniem ziemi” – przyczyny Wiosny Ludów
.
412
2. Wiosna Ludów w krajach Europy
.
413
3. Za naszą i waszą wolność – rewolucja na Węgrzech
.
416
4. Słowianie i Włosi w dobie Wiosny Ludów
.
418
5. Synowie jednej matki Ojczyzny – próby powstańcze na ziemiach
polskich w 1846 r.
.
419
6. Wiosna Ludów na ziemiach polskich
.
421
Źródła cytowanych fragmentów
.
424
Indeks
.
426
Źródła fotografii
.
432
II
III
IV