(Microsoft Word - S\263awomir Lippki Samob\363jstwa sakralne w nowych ruchach religijnych dziedzictwo czy konieczno\234\346)

Sławomir Lippki

Instytut Religioznawstwa Uniwersytet Jagielloński

SAMOBÓJSTWA SAKRALNE W NOWYCH RUCHACH

RELIGIJNYCH - DZIEDZICTWO CZY KONIECZNOŚĆ?

Samobójstwa, zwłaszcza zbiorowe, popełniane przez członków Nowych

Ruchów Religijnych (dalej NRR) są zjawiskiem, które jak dotąd znajdowało
się na marginesie badań religioznawczych. Czym jest samobójstwo sakralne i
czy  jest  współczesnym  wytworem  tzw.  sekt  destrukcyjnych?  Spróbuję  od-
powiedzieć  na  pytanie,  czy  ów  fenomen  jest  charakterystyczny  dla  czasów
obecnych,  czy  teŜ  jest  znany  historykom  religii.  Trzeba  jednak  wyraźnie
zaznaczyć,  Ŝe  mówimy  o  samobójstwie  sakralnym,  tzn.  takim,  w  którym
występuje  wyraźna  i  czytelna  motywacja  religijna.  Przy  takim  załoŜeniu  z
oczywistych  względów  nie  interesują  nas  przypadki  np.  samobójstw  popeł-
nianych  przez  rolników  (członków  róŜnych  Kościołów)  z  powodu  długów.
Samobójstwo sakralne stanowi ciekawe zagadnienie socjologiczne, zwłaszcza
jeśli  przyjrzymy  się  mu  z  punktu  widzenia  etiologii  samobójstw  zapropono-
wanej  przez  E.  Durkheima

. Badania prowadzone przez socjologów, mimo

upływu wielu lat, w zasadzie potwierdzają skonstruowany przez niego model

Samobójstwo jest stałym elementem cywilizacji ludzkiej, jest z nią nie-

rozerwalnie związane. Zarówno ludy niepiśmienne, jak i wysoko rozwinięte
kultury nie były wolne od ludzi, którzy z własnej woli i z róŜnych powodów

E. Durkheim (1964, s. 163) ustalił trzy zaleŜności. 1. Samobójstwo zmienia się

w stosunku odwrotnym do stopnia integracji społeczności religijnej, 2. Samobójstwo zmienia
się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji społeczności domowej, 3. Samobójstwo
zmienia się w stosunku odwrotnym do stopnia integracji społeczności politycznej.

Dobrym przykładem na potwierdzenie tezy durkheimowskiej jest przykład roku 1981

w Polsce, kiedy odnotowano w polskiej statystyce samobójstw (a takŜe innych zachowań
dewiacyjnych) zdecydowany spadek (por. Jarosz 1997: 151).

107

NOMOS

32/33(2001)

odbierali sobie Ŝycie. Z badań wynika, Ŝe jednym z tych powodów moŜe być takŜe
religia. Co prawda, etnolodzy wskazują na niektóre ludy nie znające samobójstw lub
gdzie zdarzają się one bardzo rzadko, ale są to wyjątki (Ślipko 1978: 389). Spotykamy

się takŜe ze zróŜnicowanym podejściem do problemu samobójstwa, przewaŜnie
jednak ciało samobójcy budzi trwogę (Girard 1993: 38) i pochówek bardzo często ma
inną formę, niŜ w przypadku ludzi zmarłych śmiercią naturalną

. Obok społeczności,

które potępiają samobójstwo w kaŜdej postaci, występują ludy o całkowicie innym
nastawieniu do tego zjawiska. Badacze ludów syberyjskich odnotowali, Ŝe chorzy
Czukczów, Kodaków i Nieńców nie chcieli umierać własną śmiercią, lecz popełniali

samobójstwo lub prosili przyjaciół o skrócenie Ŝycia, Ŝeby w ten sposób uwolnić się
od dręczącego ich demona. Samobójców otaczano bowiem szacunkiem i wierzono, Ŝe
na drugim świecie czeka ich szczęśliwe Ŝycie (Nawrocki 1988: 136).

Na Dalekim Wschodzie takŜe nie ustalono jednego stanowiska wobec

samobójców. Spotykamy się z potępieniem: dusze ludzi, którzy odebrali sobie Ŝycie,
były uwaŜane za demony zła, sprawców chorób i innych nieszczęść (Wasiliew 1974:

426).  Z  podobnym  motywem  spotykamy  się  takŜe  w  Polsce,  gdzie  demonologia
ludowa  jest  bogata  w  opowieści  o  duszach  samobójców,  które  przewaŜnie  są  złymi
duchami  (Pełka  1987:  53).  MoŜna  takŜe  spotkać  gloryfikację  samobójstwa.
Klasycznym  przykładem  są  samobójstwa  Ŝon  po  śmierci  męŜa.  W  tym  przypadku
zachowanie  takie  nie  tylko  się  chwali,  ale  wręcz  jest  oczekiwane.  Dotyczy  to  Chin,
ale  przede  wszystkim  Indii

. Mam na myśli obrzęd

który jest na tyle ciekawy i

złoŜony, Ŝe doczekał się wielu opracowań (por. Wałkówska 1967).

Szacunkiem darzono takŜe ludzi, którzy odbierali sobie Ŝycie po śmierci władcy.

Dotyczy to przede wszystkim Azji i Afryki. Z przykładami dotyczącymi Indii
moŜemy się zapoznać w popularnej w Polsce ksiąŜce

A. L.

Indianie z Alabamy wrzucają zwłoki do rzeki, w Afryce często zakopuje się ciało bez

Ŝadnych ceremonii. W XVII-wiecznej Francji „aresztowano" trupa i wytaczano mu proces.
Jakuci wyrywali drzewo, z którego zdjęli wisielca i całe palili. Podobnych przykładów moŜna
przytoczyć wiele. O wyŜej wspomnianych czytamy u Slipki (dz. cyt.: 389; por teŜ Leeuw,
van der 1978: 252, Delumeau 1986: t. II, 211; Szynkiewicz 1984: 166).

Motyw samobójstw Ŝon po śmierci męŜa występuje właściwie prawie wszędzie. Przy-

kładów dostarcza m.in. mitologia grecka. S. Piłaszewicz (1978: 50-51) wspomina o mitycz-
nym co prawda przypadku w ksiąŜce

A. Nawrocki (1988)

wspomina o takim zwyczaju wśród Hunów. O takim samym zwyczaju pisze teŜ L. Levy-
Bruhl (1992: 390). Początków tego typu zachowań dopatruje się ten autor w zwyczaju
porzucania na pustyni wdów, gdyŜ po śmierci męŜa były Ŝonami ducha.

108

Bashama (1973: 123, 397). Koreluje z tym świadectwo pozostawione przez włoskiego
podróŜnika Marca Polo w

który pisze: „...gdy król pomrze i ciało

jego jest palone na stosie, wówczas wszyscy owi panowie, którzy wasalami jego byli,

jak powiedziałem, rzucają się w ogień i płoną wraz z królem, aby dotrzymać mu
towarzystwa na tamtym świecie" (Polo 1954: 424). Marco Polo opisuje takŜe zwyczaj,
który, mimo bezpośredniego związku z osobą władcy, wyraźnie wskazuje na sakralny
charakter samobójstwa.

Gdy jakiś człowiek popełni przestępstwo, zasądzony i na śmierć przez króla jest

skazany,  wówczas  skazaniec  ten  oświadcza  gotowość  popełnienia  samobójstwa  ku
czci i przez miłość do jakiegoś bóstwa. I król zezwala na to. Wówczas wszyscy krewni
i  przyjaciele  przyszłego  samobójcy  biorą  go,  wsadzają  na  wóz,  dając  mu  dwanaście
noŜy i wiozą go przez całe miasto, idąc przy nim i wołając: „Oto ten dzielny człowiek
chce się zabić przez miłość dla takiego a takiego bóstwa". I w ten sposób woŜą go po
całym mieście. Kiedy zaś przybędą na miejsce kaźni, wówczas ten, który ma umrzeć,
bierze nóŜ w rękę i wielkim głosem krzyczy: „Zabijam się dla miłości takiego boŜka".
Po  tych  słowach  wbija  sobie  dwa  noŜe  w  biodro,  po  czym  dwa  w  ramię,  następnie
bierze inne i wbija sobie w brzuch i dwa w piersi. I cóŜ wam rzeknę? Tyloma noŜami
się przebija, aŜ sam sobie śmierć zadaje. Wykrzykuje przy kaŜdej ranie: „Zabijam się
dla miłości tego bóstwa". I tak wraziwszy sobie wszystkie noŜe, bierze ostrze o dwóch
rączkach, podobne do tego jakim obrabia się koło, kładzie je sobie na karku i mocno ku
sobie ciągnąc, szyję ucina, nóŜ bowiem jest bardzo ostry. Gdy się zabije, krewni palą
ciało z wielką radością. śona zaś jego rzuca się natychmiast w ogień dla miłości męŜa
(dz. cyt.: 425).

Ten rodzaj samobójstwa jurydycznego (sanskr.

był w Indiach często

praktykowany.

MoŜna oczywiście podwaŜać szczerość samobójstwa człowieka skazanego na

śmierć. WaŜny jednak w tym wypadku jest fakt, Ŝe śmierć samobójcza oczyszcza i

posiada wartość. Jest ofiarą, co automatycznie umiejscawia człowieka w sferze

Obszarem, na którym samobójstwo było zjawiskiem często spotykanym, była

Japonia. W średniowiecznej Japonii śmierć wasala w ślad za panem

była

zjawiskiem nagminnym (Kotański 1990: 43).

popełniane po śmierci pana

nosiło nazwę

albo

Nazwa

pochodzi z późniejszego okresu

(Spiewakowski 1989: 12). Obrzęd rozcięcia brzucha był dość szeroko

rozpowszechniony we wczesnych okresach historii ludów Dalekiego Wschodu i został

przejęty przez Japończyków. Jako materiał porównawczy wskazuje się obrzęd

rozcięcia brzucha u Ajnów oraz jeden ze sposobów samobójstwa aborygenów Wysp

Japońskich, polegający takŜe na rozcięciu jamy brzusznej o nazwie

(dz. cyt.: 12).

Dla Japończyków źródła

109

tego obrzędu tkwią w sferze

Traktują oni brzuch jako wewnętrzne

źródło emocjonalnej egzystencji, a otwarcie go metodą

oznacza jak

gdyby odsłonięcie własnych szczerych i prawdziwych uczuć. Według pojęć
samurajskich

jest ostatecznym usprawiedliwieniem się wobec nieba i

ludzi i zawiera w sobie więcej symboliki niŜ zwykłe samobójstwo (dz. cyt.: 26).
Wskazywaliśmy juŜ na samobójstwo o charakterze jurydycznym. Pełniło ono
taką rolę m.in. w Indiach, Japonii i w wielu społecznościach niepiśmiennych,
gdzie czasami przypominało swoim charakterem „sąd boŜy". W literaturze
religioznawczej spotykamy się z opisem samobójstw będących konsekwencją
złamania

Przypomnijmy krótko, Ŝe J.G. Frazer uwaŜał, iŜ „cała teoria

tabu, a przynajmniej znaczna jej część, jest, jak się zdaje, jedynie
szczególnym zastosowaniem magii sympatycznej" (Frazer 1978: 47). G. van
der Leeuw pod pojęciem

rozumie obdarzone mocą przedmioty, osoby,

okresy czasu, miejsca i czynności.

oznacza to, co wyraźnie nazwane,

wyłączone, czasownik

znaczy „czynić świętym". Jest to pewnego ro-

dzaju ostrzeŜenie: „Uwaga! Wysokie napięcie" (Leeuw, van der 1978: 79).
Na ogół jest lub staje się

kaŜdy przedmiot, czynność lub osoba, która ma

w sobie jakąś siłę (Eliade 1966: 21). Freud rozumie przez

kaŜdy zakaz

zawarty w zwyczajach czy obyczajach lub w wyraźnie sformułowanych
prawach (Freud 1967: 29). Naruszenie

nie powoduje wymierzenia kary,

lecz uruchamia moc, która doprowadza do róŜnych skutków, np. samobójstwa.
Rzecz dotyczy oczywiście społeczeństw, gdzie występuje myślenie w kate-
goriach

MoŜna dyskutować czy istnieją społeczeństwa, a zwłaszcza

grupy o charakterze religijnym, takŜe te współczesne, gdzie nie ma Ŝadnego

W tym miejscu musi nam wystarczyć stwierdzenie, Ŝe samobójstwo

mogło być reakcją na złamanie, często bezwiedne, określonego

Najczę-

ściej  chodzi  o  seks,  który  odgrywał  niezwykle  istotną  rolę  nie  tylko  w  spo-
łecznościach  tzw.  pierwotnych,  ale  jest  takŜe  jednym  z  głównych  tematów,
wokół których skupia się krytyka niektórych NRR. Paul Ricoeur pisze: „...do-
minująca rola zakazów seksualnych jest czymś zupełnie zdumiewającym, jeśli
porównać ją z dwiema opisanymi wyŜej cechami: objęciem zakazami czynów
moralnie  obojętnych  i  milczeniem  tych  samych  kodeksów  w  odniesieniu  do
kłamstwa, kradzieŜy, a niekiedy zabójstwa"  (Ricoeur 1986: 29-30). Przykłady
opisanego  powyŜej  mechanizmu  pochodzą  z  literatury  o  charakterze  mitolo-
gicznym  (Indie,  Grecja,  fiński  epos

lecz znamy takŜe przykłady

historyczne. Po klęsce Rzymian pod Kannami nastroje w mieście opanował
Fabiusz Maximus, który doprowadził do skazania na śmierć dwie westalki,

110

którym udowodniono winę nierządu. Jedną z nich zakopano Ŝywcem, druga zaś

popełniła samobójstwo (Jaczynowska 1987: 59).

W ten sposób wróciliśmy do Europy, gdzie istnieje bogata refleksja na temat

samobójstwa. Nie ma tu miejsca na skrótową choćby próbę podsumowania

wielowiekowej dyskusji, która toczy się właściwie do czasów dzisiejszych. Nie ulega

jednak wątpliwości, Ŝe mimo dominacji chrześcijaństwa, które potępia samobójców,

pojawiały się i nadal pojawiają głosy broniące prawa do odebrania sobie Ŝycia. Trzeba

jednak przypomnieć, Ŝe staroŜytne kanony dopuszczają jeden jedyny wypadek

samobójstwa: w razie gdyby dziewicy zagraŜało zgwałcenie (Evdokimow 1986: 127).

Euzebiusz, Chryzostom i Hieronim takŜe dopuszczali takie wyjątki. Jest to jednak

margines i ortodoksyjne chrześcijaństwo konsekwentnie potępia samobójstwo,

tłumacząc je róŜnymi przyczynami. W 1686 r. w Londynie ukazała się ksiąŜka, której

autor sugerował, Ŝe przyczyną zwiększonej liczby samobójstw jest koniunkcja dwóch

planet, Saturna i Jowisza (Cavendish 1975: 80). Podobnie zresztą tłumaczono

epidemie z XIV w., a takŜe pojawienie się syfilisu w Europie w XV w. (dz. cyt.: 198).

Demoniczny charakter samobójstwa mógł potwierdzać fakt, Ŝe wiele kobiet

oskarŜonych o czary odbierało sobie Ŝycie w więziennych celach (Levack 1991: 27).

Podobnie Luter uwaŜał, Ŝe to szatan doprowadza do samobójstwa. Według Lutra

samobójców „przymusza moc szatańska tak jak zabójca morduje kogoś w lesie"

(Friedenthal 1991: 301). W

z 1529 r. pisał:

Diabeł stale czyha na nasza Ŝycie i wyładowuje na nas swą złość, powodując

wszelkie wypadki i niedomagania cielesne. Jednym łamie kark lub odbiera rozum,
innych topi w wodzie, jeszcze innych doprowadza do samobójstwa lub do innych
nieszczęść (Delumeau 1986: 219).

Głos w sprawie samobójstwa zabrał takŜe Sobór Watykański II:

[...] wszystko, co godzi w samo Ŝycie, jak wszelkiego rodzaju zabójstwa [...], eutanazja
i dobrowolne samobójstwo; [...] są czymś haniebnym, zakaŜając cywilizację ludzką
[...] i są jak najbardziej sprzeczne z czcią naleŜną Stwórcy

W przypadku róŜnych Kościołów uwaŜanych za nieortodoksyjne sprawa nie jest juŜ

tak oczywista. Jednym z bardziej znanych przykładów są donatyści - nazwa pochodzi

od imienia kartagińskiego biskupa Donata (313-355).

s. 558.

111

Tworzyli grupy tzw. agonistów („Ŝołnierze Chrystusa"), zwanych przez prze-
ciwników  cyrkumcelionami  (od  krąŜenia  wokół  chłopskich  zabudowań),
które  w  róŜnych  okolicznościach  rzucały  się  w  ogień  lub  urwiska  skalne.
Cieszyli  się  chwałą  męczenników  (Strzelczyk  1992:  112).  Do  niebywałych
wprost ekscesów i przypadków samobójstw dochodziło wśród członków sekt
prawosławnych  (Stawiński  2000:  65,  95,  99,  157,  161).  Samobójstwo  jako
drogę  ucieczki  przed  Antychrystem  wybierali  starowiercy  w  XVII-wiecznej
Rosji.  Prześladowania  wszczęte  przez  państwo  doprowadziły  diakona  Igna-
cego  Sołowieckiego  do  uznania,  Ŝe  oczyszczający  ogień  jest  jedynym  roz-
wiązaniem. Doszło do tego, Ŝe organizował masowe samospalenia, jak np. 4
marca  1687  r.  w  klasztorze  paleostrowskim,  gdzie  miało  odebrać  sobie  Ŝycie
ok.  2700  osób  (Przybył  1999:  153)

. Lęk przed światem, którym rządzi Zło,

przetrwał wśród starowierców do czasów współczesnych, czego dowodem są
samobójstwa i zabójstwa, do których dochodziło w Kanadzie w reakcji na
decyzję rządu nakazującą wysyłanie dzieci do szkół powszechnych (dz. cyt.:
158). Na Zachodzie znany jest przypadek katarów i ich obrzędu

który

polegał na zagłodzeniu się. Obrzęd ten musiał być poprzedzony przyjęciem

Był to rodzaj sakramentu udzielanego przez Doskonałych;

zapewniał odpuszczenie grzechów i połączenie duszy z duchem (Nelli 1979: 50).

praktykowany był zwłaszcza u schyłku XIII w. Faktem jest jednak,

Ŝe absolutny post

zawsze był czymś wyjątkowym i źle widzianym

przez większość wierzących (tamŜe: 187).

O samobójstwach popełnianych w róŜnych okresach i na róŜnych sze-

rokościach  geograficznych  moŜna  by  pisać  bardzo  duŜo.  Za  najwaŜniejszą
jednak  w  tym  momencie  uwaŜam  konstatację,  Ŝe  samobójstwo  nie  jest  wy-
tworem współczesnej cywilizacji, Ŝe ludzkość nie wypracowała jednoznacznej
oceny  tego  zachowania  i  przede  wszystkim,  Ŝe  samobójstwo  sakralne,  czyli
takie,  gdzie  występuje  motywacja  sakralna,  nie  zrodziło  się  w  głowach przy-
wódców róŜnych NRR. Nie chcę ich przez to bronić, ale nie moŜna zapomnieć,
Ŝe  samobójstwo  przez  tysiąclecia  było  jedną  z  form  (bardzo  specyficzną)
dialogu między człowiekiem i sferą

Dialogu najbardziej skrajnego,

E. Przybył (1999: 154) cytuje takŜe wypowiedź Awwakuma, jednego z przywódców oporu

przeciwko reformom Nikona, który w

napisał: „A nad Wołgą tysiące tysięcy

mieszkańców odmawiających przyjęcia pieczęci antychrystusowej pod miecz połoŜono. A
niektórzy gorliwi obrońcy zakonu, którzy, zrozumiawszy zło odstępstwa, zbierają się z Ŝonami i
dziećmi w swych zagrodach i, aby nie zginąć marnie duchem, spalają się dobrowolnie w ogniu.
Dobry to wybór w Panu".

112

gdyŜ wykluczał kompromis. Dialogu, którego nie jest w stanie zaakceptować
ani zrozumieć zdroworozsądkowe społeczeństwo.

W drugiej połowie XX w. wydarzyło się kilka spektakularnych zbioro-

wych  samobójstw  popełnionych  przez  członków  róŜnych  NRR.  Najbardziej
znany i tragiczny był przypadek Świątyni Ludu kierowanej od 1950 r. przez
Jima Jonesa. ZałoŜona w Indianapolis w Stanach Zjednoczonych grupa prze-
niosła  się  pod  koniec  lat  siedemdziesiątych  do  Gujany,  gdzie  stworzyła  ko-
munę,  która  wzbudziła  zastrzeŜenia  władz  amerykańskich  podejrzewających
Jonesa o łamanie praw członków Świątyni. Efektem tego była wizyta członka
kongresu Leo Ryana. Wizyta była katalizatorem wydarzeń, które nastąpiły 18
listopada  1978  r.  Po  zastrzeleniu  kongresmana  i  członków  delegacji  Jim
Jones  zarządził  zbiorowe  samobójstwo.  Według  oficjalnych  danych  zmarło
914 osób. Jones angaŜował się wcześniej w działalność polityczną, podkreśla
się takŜe jego przeraŜenie zbliŜającą się (jak sądził) nuklearną zagładą świata.
Wędrówki róŜnych grup religijnych i poszukiwanie „ziemi obiecanej" świad-
czą o potrzebie odcięcia się od świata, który jest „źródłem zła". Gujana miała
być  dla  członków  Świątyni  Ludu  takim  bezpiecznym  miejscem.
było miejscem pełnym

w przeciwieństwie do pro fańskiego świata na

zewnątrz. Gdy władze amerykańskie zainteresowały się komuną Jonesa, ten
uznał, Ŝe nie ma juŜ miejsca na Ziemi wolnego od Zła.

Apodyktyczny przywódca przypisujący sobie boską misję (a nawet bo-

skie pochodzenie), wyczekiwanie końca czasów, odcięcie się od świata, so-
teriologia skupiona na kosmosie są czynnikami, które występując łącznie
mogą - choć nie muszą - świadczyć o potencjalnym zagroŜeniu dla zdrowia i
Ŝycia wyznawców danej grupy.

W 1993 r. do podobnej tragedii doszło na farmie w Waco (USA), gdzie

przebywali członkowie Gałęzi Dawidowej, na czele której stał David Koresh.
Naprawdę  nazywał  się  Vernon  Howell  i  utrzymywał,  Ŝe  jest  pomazańcem
boŜym i jego misją  miało być otwarcie Siódmej Pieczęci  z Apokalipsy (Obj.
10,7). Przepowiadał koniec czasów i twierdził, Ŝe posiada wiedzę niezbędną
do  urzeczywistnienia  boskiego  planu.  Przez  ponad  miesiąc  media  śledziły
oblęŜenie farmy przez siły FBI, które podejrzewały mieszkających w Waco o
gromadzenie broni. Na skutek poŜaru zginęło 85 osób. Do dziś właściwie nie
ma  jednoznacznej  odpowiedzi  na  pytanie,  czy  poŜar  był  wypadkiem  czy
świadomym  zamierzeniem.  Nieliczni,  którzy  przeŜyli,  wierzyli,  Ŝe  1335  dni
od  dnia  śmierci,  czyli  13  grudnia  1996  r.  David  Koresh  zmartwychwstanie,
by objąć władzę nad światem.

113

Początek lat dziewięćdziesiątych to takŜe zbiorowe samobójstwo popeł-

nione  przez  członków  Zakonu  Świątyni  Słońca,  kierowanego  przez  Luca
Joureta  i  Josepha  di  Mambro.  Grupa,  nawiązująca  do  tradycji  średniowiecz-
nych  templariuszy,  charakteryzowała  się  bogatą  obrzędowością.  Doktryna
była  niezwykle  rozbudowana  i  do  końca  nie  określona  dla  nowoprzyjętych.
Według Luca Joureta Ziemia nie była przeznaczona dla wybranych, a on sam
miał doprowadzić do „prawdziwego Ŝycia" na odległej planecie. 5 października
1994  r.  w  miejscowościach  Cheiry  i  Granges-sur-Salvan  znaleziono  zwłoki
53 osób (Tryc-Ostrowska 1997). W tej ostatniej miejscowości znaleziono ciała
przywódców  Świątyni  Słońca.  Dwa  dni  przed  BoŜym  Narodzeniem  1995  r.
dalszych  16  członków  Świątyni  odebrało  sobie  Ŝycie.  Ich  ciała,  ułoŜone  w
kształcie  gwiazdy,  odnaleziono  w  okolicach  Grenoble.  Dwa  lata  później,  23
marca  1997  r.  odkryto  zwęglone  ciała  pięciu  członków  Świątyni  w  Saint-
Casimir w Kanadzie. Fakt, Ŝe śmierć przywódców i głównych ideologów nie
powstrzymała  członków  grupy  od  odebrania  sobie  Ŝycia  wskazuje  na  to,  Ŝe
doktryna rozwija się niezaleŜnie od osoby przywódcy. W przypadku Świątyni
Słońca  istnieje  powaŜne  podejrzenie  zbiorowego  morderstwa.  Nowością  był
fakt, Ŝe rytuał nie odbył się jednocześnie i w jednym miejscu (por. Mikołejko
1996). NaleŜy takŜe podkreślić ten aspekt eschatologii wyznawanej przez człon-
ków grupy, mówiący o tym, Ŝe na Ziemi nie ma zbawienia. Celem jest „mityczna
kraina" gdzieś w kosmosie i ciało staje się przeszkodą w dotarciu do niej.

Z podobnym motywem spotykamy się w doktrynie grupy o nazwie Wrota

Niebios (Heaven's Gate). 27 marca 1997 r. 39 jej członków popełniło samo-
bójstwo w San Diego (USA). Przywódca Wrót Niebios, James Applewhite
widział w śmierci rodzaj wyzwolenia z dualizmu ducha i ciała. Podobnie jak
Świątynia Słońca Applewhite lokował Królestwo BoŜe w kosmosie. Zbiorowe
samobójstwo członków Wrót Niebios miało związek z ukazaniem się komety
Hale-Boppa, za którą miał się znajdować statek kosmiczny, przybywający po
zwolenników Applewhite'a. Przy łóŜkach, na których leŜały ciała martwych
członków Heaven's Gate, stały spakowane torby.

W podróŜ w kosmos zamierzało się takŜe wybrać 32 zwolenników Nie-

mki  Heide  Fittkau-Garthe,  która  przepowiedziała  koniec  świata  na  początek
1998  r.  Grupa  zamierzała  popełnić  samobójstwo  na  najwyŜszym  szczycie
hiszpańskiej  wyspy  Teneryfa,  skąd  ich  dusze  miało  zabrać  UFO.  Do  samo-
bójstwa nie doszło na skutek interwencji policji (Dz 1998: 9).

Niewiele wiadomo o plemieniu Ata z wyspy Mindanao, którego 60

członków otruło się 19 września 1985 r. na polecenie kapłana, by „zobaczyć

114

obłicze  Boga".  Jak  podała  prasa,  1  listopada  1986  r.  w  zachodniej  Japonii
znaleziono  spalone  ciała  siedmiu  kobiet  z  Kościoła  Przyjaciół  Prawdy.  Ko-
biety pozostawiły poŜegnalny list, w którym wyjaśniały, Ŝe przyczyną samo-
bójstwa  była  śmierć  ich  duchowego  przewodnika  Kiyoharu  Miyamoto.  To
samobójstwo  wpisuje  się  w  japońską  tradycje

popełnianego po

śmierci suwerena, w tym wypadku był to mistrz duchowy. W sierpniu 1987 r.
w okolicach Seulu odnaleziono ciała 32 osób naleŜących do grupy załoŜonej
przez Park Soon-Ja, kobiety uwaŜającej się za bóstwo. Wszyscy mieli pode-
rŜnięte gardła, co moŜe świadczyć o morderstwie a nie samobójstwie. Podobną
wątpliwość moŜna mieć w przypadku Ramona Moralesa Almazana z Meksy-
ku, którego w grudniu 1991 r. oskarŜono o spowodowanie zatrucia środkiem
toksycznym 29 jego sympatyków w świątyni (Dz. 1998: 10).

Wielkie Białe Bractwo „Jusmałos", kierowane przez Jurija Kriwonogowa

i Marię Cwygun, ustaliło datę końca świata na 24 listopada 1993 r. i wezwało
do popełnienia zbiorowego samobójstwa. Wskutek zamieszek datę przesuwa-
no i zmieniano scenariusz wydarzeń. Finał sprawy odbył się w sądzie (Paw-
luczuk 1998: 222-262).

Przykłady moŜna by mnoŜyć. Oczywiście najbardziej spektakularne są

te,  które  doprowadzają  do  śmierci  wielu  osób  i  które  trafiają  na  pierwsze
strony gazet. Tragedie przemawiają do wyobraźni i zrozumiałe stają się próby
zdroworozsądkowego  wytłumaczenia  tych  zjawisk.  Najprostszym,  a  przez  to
bardzo  zwodniczym,  wydaje  się  uznanie,  Ŝe  mamy  do  czynienia  z  chorymi
psychicznie. Niczego to tak naprawdę nie rozwiązuje. Jak pisze H. Grzyma-ła-
Moszczyńska (1991: 130):

Sama wiedza psychologiczna nie jest wystarczająca. Psycholog musi rozumieć

doświadczenie religijne, nie redukując go do formy doświadczenia regresywnego; zaś
nawrócenie i zaangaŜowanie traktować jako procesy nieredukowalne do psychoanali-
tycznie interpretowanych mechanizmów obronnych.

Poza tym, jeśli istotą wiary religijnej jest jej nieweryfikowalność, to brak

jest przesłanki do uznania za psychicznie chorego człowieka, który wierzy, Ŝe
Bóg wyśle po niego kosmitów, by mógł zostać zbawionym, a by móc odbyć
podróŜ kosmiczną, musi popełnić samobójstwo. W tej perspektywie wszelkie
„wiary" są „chore" lub wszystkie są „zdrowe". Społeczeństwa współczesne
często jednak spychają poza margines „normalności" NRR, zwłaszcza te o
charakterze apokaliptycznym i mesjańskim. I jeśli szukać zagroŜeń, to jednak
chyba wśród tych grup, gdzie mamy do czynienia z absolutną władzą

115

przywódcy. Najbardziej groźne wydają się te, które lokują rozwiązania ziem-
skich problemów „gdzieś" w kosmosie i nie mają do końca ukształtowanej
doktryny religijnej. Doktryna, która Ŝyje, rozwija się, moŜe (aczkolwiek nie
musi) doprowadzić do rozwiązań skrajnych - do sytuacji, w której samobójstwo
zostanie uznane za jedyną formę ratunku i zbawienia bądź teŜ poświęcenia.

Nie moŜna pominąć twierdzenia, Ŝe w NRR właściwie nie ma samo-

bójstw  zbiorowych,  lecz  mamy  tam  do  czynienia  z  morderstwami  popełnia-
nymi  na  członkach  przez  nawiedzonych  przywódców.  Jako  przykład  podaje
się  Świątynię  Ludu  i  Gałąź  Dawidową.  Oczywiście  nie  moŜna  wykluczyć
takiej  moŜliwości  i  kaŜdemu  przypadkowi  trzeba  się  dokładnie  przyjrzeć.
Sądzę jednak, Ŝe próba generałizacji byłaby kolejnym uproszczeniem proble-
mu. Samobójstwa sakralne nie znikną, będą nadal nam towarzyszyć, zmieniać
się  będzie  tylko  ich  natęŜenie,  które  religioznawcy  będą  śledzić  i  opisywać.
Jednak  przyczyny  zmiany  tego  natęŜenia  leŜą  gdzie  indziej.  NaleŜy  się  wy-
strzegać  łatwej  pokusy  tłumaczenia  wszystkiego  chorobą  psychiczną  samo-
bójców,  pseudonaukowych  sloganów  o  praniu  mózgów  itp.  Jak  przypomina
J. Hillman (1996: 156):

Łacińskie słowo „norma" oznaczało kątownik ciesielski, czyli instrument, który

miał gwarantować, Ŝe linie będą proste. Przykładając taką miarę, moŜna oczywiście
doszukać się bardzo wielu odchyleń; wszystko, co nie jest „proste" lub „prostokątne"
zostanie w ten sposób uznane za patologiczne.

NaleŜy takŜe przywołać w tym miejscu opinię C.G. Junga, który w

wykazał, Ŝe „nie ma takiego człowieka, który by odpowiadał

normie statystycznej. Wszyscy jesteśmy chorzy, poniewaŜ przesąd patologi-
czny zagnieździł się na stałe wewnątrz modelu statystycznego" (tamŜe: 156).

Samobójstwa sakralne stale towarzyszyły religii. Nie tylko nonkonformi-

stycznym grupom funkcjonującym na obrzeŜach wielkich tradycji religijnych,
ale  i  wewnątrz  nich.  Przypomnijmy  samospalenia  mnichów  buddyjskich  na
początku  lat  siedemdziesiątych  w  proteście  przeciw  katolickim  rządom  po-
łudniowego Wietnamu. Nie sposób wręcz wymienić wszystkich samobójców
islamskich,  którzy  w  imię  wyznawanych  przez  siebie  prawd  skazują  się  na
śmierć w zamachach bombowych.

TakŜe Kościół katolicki, który od staroŜytności potępia samobójstwo,

sięgnął do tego drastycznego środka, by zaprotestować przeciw dyskryminacji.
Myślę tu o pakistańskim biskupie Josephie, który odebrał sobie Ŝycie strzałem
w głowę, aby zaprotestować przeciwko skazaniu na śmierć 25-letniego Ayuba

116

Masiha za rzekomą pochwałę ksiąŜki Salmana Rushdiego

Biskup

John Joseph miał 67 lat (NIK 1998: 8).

Na zakończenie przywołam diagnozę postawioną przez Włodzimierza

Pawluczuka (1998: 254):

Tragedią naszych czasów jest całkowita bezradność światopoglądu, a zatem -

ludzkiego rozumu i ludzkiej podmiotowości wobec sposobu bycia ukształtowanego w
kręgu  mieszczańskiego  etosu,  dziś  święcącego  swe  triumfy  i  miaŜdŜącego  wszelkie
religijne, polityczne i moralne próby nadania dziejom podmiotowego sensu. Wszystko
pochłania  Moloch  odpodmiotowionego  procesu  cywilizacyjnego,  wszelkie  próby  poli-
tycznego  czy  religijnego  przeciwstawienia  się  mu  noszą  znamiona  samobójczej  de-
wiacji. MnoŜenie się sekt samobójczych jest tego przejawem.

Nonsensem byłoby podejrzewać wszystkie NRR o skłonność do agresji, która

moŜe zakończyć się zbiorowym samobójstwem. Nawet przynaleŜność do tzw. sekt

apokaliptycznych nie niesie z sobą konieczności odebrania sobie Ŝycia.

Myśl o zbawieniu, jakkolwiek je rozumieć, i o końcu świata będzie zapewne

jeszcze długo nam towarzyszyć i motywować ludzkość do zachowań skrajnych: od

poświęcenia i miłosierdzia po agresję zewnętrzną lub wewnętrzną. W cieniu

zbiorowych tragedii dziesiątek i setek osób, które odbierają sobie Ŝycie z powodów

religijnych pozostają samotni samobójcy, działający na pograniczu religii i polityki,

którzy w nadziei na zbawienie decydują się na śmierć, zabijając w zamachach

dziesiątki osób, będących rzeczywistymi ofiarami samobójców sakralnych.

BIBLIOGRAFIA

B a s h a m A. L. (1973).

Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

C a v e n d i s h R. (1975).

London: Rutledge & Kegan Paul. D e l u m e a u J. (1986).

Warszawa: Instytut

Wydawniczy PAX.

Dz (1998).

„Gazeta Wyborcza", nr 9 z 12 stycznia.

E l i a d e M. (1966).

Warszawa: KsiąŜka i Wiedza.

E v d o k i m o w P. (1986).

Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.

F r a z e r J. (1978).

Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

F r e u d Z. (1967).

Warszawa: KsiąŜka i Wiedza.

117

F r i e d e n t h a l R. (1991).

Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

G i r a r d R. (1993).

Poznań: Brama KsiąŜnica Włóczęgów i Poetów. Grzy

mała-Mos ze zy ńs ka H. (1991).

„Przegląd Religioznawczy", 4 (162). s. 123-132.

H i 11 m a n J. (1996).

Warszawa: Wydawnictwo KR.

J a c z y n o w s k a M. (1987).

Warszawa: PWN.

J a r o s z M. (1997).

Warszawa: PWN.

Kotański W. (1990).

Warszawa: Iskry.

Lee u w G. van der (1978).

Warszawa: KsiąŜka i Wiedza.

L e v a c k B. P. (1991).

Wrocław: Ossolineum.

L e v y - B r u h l L. (1992).

Warszawa:

PWN.

Mi k o l e j k o A. (1996).

„Przegląd Religioznawczy", 2, 165-

182.

Nawrocki A. (1988).

Warszawa: Iskry.

N e 11 i R. (1979).

Warszawa: Państwowy

Instytut Wydawniczy. NIK. (1998).

„Gazeta

Wyborcza", nr 107, 8 maja.

P a w l u c z u k W. (1998).

Kraków: Zakład Wydawniczy

NOMOS.

P e ł k a L. (1987).

Warszawa: Iskry.

Polo M. (1954).

Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Przybył E. (1999).

Kraków: Zakład

Wydawniczy NOMOS.

R i c o e u r P. (1986).

Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.

S t a w i ń s k i P. (2000).

Kraków: TRĄD ART.

S t r z e l c z y k J. (1992).

Warszawa: Państwowy

Instytut Wydawniczy.

S z a c k i J. (1964).

Warszawa: Wiedza Powszechna.

S z y n k i e w i c z S. (1984).

Warszawa: Iskry.

Ś l i p k o T. (1978).

Kraków.

S p i e w a k o w s k i A. (1989).

Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

T r y c - O s t r o w s k a M. (1997).

„Rzeczpospolita", 74

(4631) z 28 marca.

Wałkówska H. (1967).

Wrocław: Ossolineum.

W a s i l i e w L. (1974).

Warszawa: Państwowy Instytut

Wydawniczy.

118