O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Poważną grupę nazwisk neofitów stanowią nazwiska utworzone sztucznie. Wśród nich dość

powszechnie występowały takie, które nawiązywały do samego aktu konwersji.

Nazwiska te możemy odnaleźć zarówno w aktach metrykalnych poszczególnych miast, jak też

w nobilitacjach.

Jest kilka typowych grup, które z dużym prawdopodobieństwem wskazują na neofickie

korzenie. Zastrzec się jednak muszę, że nie każda rodzina nosząca to nazwisko ma szanse na

dotarcie do przodka, który zmienił wiarę. Znamy bowiem wiele przypadków, że nazwiska takie

były przyjmowane przez rdzenną ludność polską.

Poniżej podaję najbardziej typowe grupy nazwisk.

Nazwiska z rdzeniem „nowy”

 

Na liście nowo ochrzczonych w Warszawie w latach 1700-1800 mamy trzech Nowakowskich i

dwóch Nowickich. W późniejszych latach dochodzi jeszcze dwóch Nowakowskich i jeden

Nowicki.

Na Sejmie w 1764 roku dwaj neofici Nowakowscy otrzymują nobilitację.

Gdy sprawdzimy herbarzach, to dojdziemy do wniosku, że Nowakowscy pojawiają się bardzo

późno. Nowakowscy h. Ślepowron w 1733, Nowakowscy h. Trzy Księżyce w roku 1764, herbu

Przyjaciel w 1768 roku, herbu Sas w 1782 roku, herbu Cholewa w 1782 roku, a herbu Kuracjusz

dopiero w 1789 roku. (Uruski)

1 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Podobnie rzecz się ma z Nowickimi. Co prawda pierwsza wzmianka dotyczy rodziny

wymienionej w 1524 roku, ale później przez ponad dwa wieki, brak jest o nich informacji.

Nobilitacje pojawiają się dopiero począwszy od 1764 roku. Legitymacje przed Heroldią podają u

Nowickich wywody jedynie do ojca lub dziadka.

Oczywiście nie jest to żaden dowód na to, że te rodziny są pochodzenia żydowskiego, ale też w

rozważaniach nie można tej cechy pomijać, bowiem wiek XVIII obfitował w liczne nobilitacje

wychrzczonych Żydów, przy czym nie zawsze było to jednoznacznie odnotowywane, gdyż

często najpierw następowała konwersja, później jednostki aktywne wybijały się w zasługach,

skutkiem czego następowała nobilitacja.

Przyjąć można, że przynajmniej część neofitów przypierała nazwiska z rdzeniem „nowy”.

Nazwiska utworzone od zwrotu „z dobrej woli”

Wśród nobilitowanych za czasów Stanisława Poniatowskiego, aż sześć rodzin neofickich nosiło

to nazwisko.

 

Jak podaje Teodor Jeske – Choiński w swojej pracy Żydzi oświeceni (Warszawa 1910),

 w rejestrze neofitów warszawskich z XVIII wieku, nazwisko występuje dziesięciokrotnie.

W pierwszej połowie następnego wieku, sześć rodzin Dobrowolskich przyjęło chrzest. Neofitów

2 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

o tym nazwisku notuje się w Kamieńcu Podolskim i w Łęczycy.

 Pierwszy przyjmuje to nazwisko krakowski Żyd Jan Dobrowolski, ochrzczony w Warszawie w

1672 roku. W herbarzach znajdujemy cały szereg przykładów rodzin neofickich noszących to

nazwisko.

Dobrowolscy herbu Doliwa, ochrzczeni w końcu XVII wieku, herbu Nowina (Marcin, ochrzczony

w Szkudach w 1760 roku, nobilitowany w 1768 ) herbu Nieczuja (Michał, chrzest w Warszawie

w 1775 roku, nobilitacja w 1790 roku), herbu Odyniec ( Jan chrzest 1749, nobilitacja 1764, dla

jego synów w 1788).

Jak zauważa Jan Bystroń w „Nazwiskach polskich”, pokrewnymi tematycznie nazwiskami

neofickimi były: Dobrańscy (1785 Warszawa), Dobrochowscy (1741 Łęczyca), Dobrzyński (nob.

1764). Wśród frankistów popularne były nazwiska Wolański, Wolicki, Wolski oraz zlokalizowane

w okolicach Włocławka nazwisko Chęciński (1774) i Chutkowski (1767).

Nazwisko Krzyżanowski

Do dawnych rodów Krzyżanowskich (herbu Dębno i Świnka), wywodzących się od Krzyżana

(Chrystiana) dołączyło szereg nowych rodzin, którzy w ten sposób chcieli podkreślić

przywiązanie do nowej wiary.

W spisie neofitów warszawskich znajdujemy 5 Krzyżanowskich i jednego Krzyżaneckiego. W

następnych latach 4 rodziny neofickie przyjęły to nazwisko.

Mateusz Mieses w książce „Z rodu żydowskiego”, podaje, że istnieje duże

prawdopodobieństwo, iż „nowa” szlachta, która pojawia się w herbarzach stosunkowo późno

(herbów: Dołęga, Krucyni, Mora, Skrzydło ) nie ma nic wspólnego z miejscowościami

Krzyżanowice czy Krzyżanów, a raczej nawiązuje do konwersji, poprzez podkreślenie symbolu

chrześcijańskiego.

3 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Wśród nobilitowanych spotykamy trzech neofitów noszących nazwisko Krzyżanowski (herbu

Skrzydłolot i Dąb).

 

Często wśród neofitów spotyka się oboczności tego nazwiska i tak Krzyżewski (frankista),

Krzyżanecki (1732), Krzyżański (1775), Krzyżanowski (1781 Kłodawa) i Krzyżmowski (1759).

Nazwiska zawierające pochwałę Boga.

Jan Bystroń zwraca uwagę na dość częste stosowanie przez neofitów nazwisk, świadczących o

chwaleniu Boga: Boguchwalski (1733), Bogdańska (1787, 1836) Bogusławski (cztery rodziny

neofickie do roku 1841), Chwalibogowski (1778), Chwalibóg (1834).

Dodać należy, że tak jak i w innych wypadkach, samo nazwisko nie może przesądzać

pochodzenia, bowiem Bogdański, Bogusławski i Chwalibóg, to także dawne szlacheckie

nazwiska odimienne.

Nawroccy

Wielu autorów przytacza to nazwisko, jako typowe nazwisko nawróconych na wiarę

chrześcijańską.

W 1674 roku ochrzciła się w Warszawie Marianna Nawrocka, a w 1830 roku Michał Nawrocki.

W roku 165 w farze włocławskiej przyjęli chrzest małżonkowie Nawroccy z Dobrzynia z córkami.

Później w 1830 roku przyjmuje je Aron Lewkowicz Messerstein, a w roku 1832 Izrael

Judkowicz.

4 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Mieses sugeruje, że „nowa” szlachta Nawrockich herbu Lubicz i Pobóg, powinna być łączona z

pniem neofickim.

Również Liber chamorum wspomina o Nawrockim, który okradł swojego ojca Hircka z Płocka  i

przyjął chrzest.

Nazwiska od miesięcy.

Bardzo powszechnie używanym sposobem na tworzenie nazwisk neofitów, było oparcie się o

nazwy miesięcy. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że nadawano nazwisko

zgodnie z miesiącem w którym przyjmowano chrzest.

Jednak często obserwuje się zdecydowane rozbieżności. Stało się tak zapewne wówczas, gdy

ustaliła się już zasada nadawania neofitom nazwisk od miesięcy, wówczas nazwisko nadawano

bez względu na datę konwersji.

Niektóre miesiące nie były najlepsze do tworzenia nazwisk i ma to odzwierciedlenie w ilości

urobionych od nich nazwisk. Stosunkowo mało jest Październickich, czy Listopskich.

Poniżej przytoczę zestawienie poczynione przez Jana Bystronia w książce „Nazwiska polskie”.

Zestawienie zrobione jest w porządku kalendarzowym i jeśli nie zaznaczono inaczej, dotyczy

warszawskich neofitów. Daty oznaczają odnotowany chrzest.

Styczyński (trzech 1820-1823)

Lutyński (1767,1792), Lutomski (1823), Lutnicka (1822)

5 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Marzecki (1772, 1825), Marczewski (1777, potem w XIX w. jeszcze trzech), Marczyński (1824),

Markowski (siedmiu w XIX w. wszyscy chrzczeni w marcu)

Kwieciński (1780 Radom, 1791, 1799 w XIX w. w Warszawie osób 12, w tym jeden ewangelik

konwertyta 1850), Kwiatkowski (od 1817-1844 osób 14, może niektórzy są tłumaczeniami

niemieckich –blumów?) Kwietniewski (1823, 1825), Kwiatkiewicz (1820), Aprilewicz (1765).

Majewski (trzy rodziny frankistów, 1775, we Włocławku 1769-1787 czterech, w Warszawie w

pierwszej połowie XIX w. dziewiętnastu), Majowski (Radom 1726 i 1760) Majecki (1771).

Czerwiński (jeden frankista, 1764, 1789, 1825, 1846), Czerniecki (1766, Łęczyca 1790) Junecki

(1773).

Lipiński (jeden frankista, w Nieszawie 1778, 1789; w XIX w. jedenastu), Lipiecka (1834)

Lipczyński (Radom 1776, 1836).

Sierpiński (1770, w XIX w. cztery kobiety) Sierpowski (dwóch w 1772)

Wrzesiński (1741,1775,1779, w XIX w. dwóch) Wrzesieński  (1770), Wrześniewska (dwie w XIX

w.)

Październiki (1770) Paździerska (1830) Oktober (1773)

Listopski (Włocławek 1790)

Grudziński (1766, ośmiu w XIX w.)

6 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Wśród szlachty istnieje kilka starych rodów, które były notowane w dawnych czasach i noszą

nazwiska, które można było urobić od miesięcy, ale albo się nie zachowały do dzisiaj, albo

brakuje im ciągłości genealogicznej. Tak czy inaczej przypadki takie należą do wyjątków.

Majewscy herbu Stary Koń notowani byli w XV wieku, herbu Nałęcz w 1697 ale poza tym

pozostałe rodziny notowane były dopiero w XVIII wieku lub jeszcze później i są

prawdopodobnie pochodzenia neofickiego.

Stary ród Czerwińskich herbu Lubicz wspomniany w 1389, nazwany tak od wsi w powiecie

ostrołęckim, nie ma niestety ciągłości. Inni Czerwińscy są już całkiem świeżej daty.

Istniał stary ród Lipczyńskich herbu Korwin wspomnianych w 1565 roku, ale inni wpisani są do

ksiąg dopiero w 1830 roku. Podobnie stare rody Lipińskich herbu Schur i Brodzic, które

nazwiska swoje wzięli od wsi, nie mają nic wspólnego z licznymi rodzinami noszącymi to

nazwisko, wylegitymowanymi dopiero w końcu XVIII wieku (Dołęga, Korsak, Lubicz, Mutyna).

Wśród szlachty pochodzącej najprawdopodobniej od neofitów, jak twierdzą liczni autorzy

dziewiętnastowieczni, znajdują się też Paździerscy herbu Ślepowron, Listopaccy herbów Lubicz

i Mora oraz Grudzińscy herbu Łabędź i Paprzyca.

W przypadku Grudzińskich, była też stara rodzina herbu Grzymała, pochodząca z Grudna w

powiecie poznańskim, nie mająca nic wspólnego z neofitami, ale stanowiła ona wyjątek.

Żydowski autor, Mateusz Mieses napisał, że „Musimy jednak uważać za prawdopodobne, że

wszędzie, gdzie w Polsce spotykamy nazwiska powyższego typu, ma się do czynienia z

potomkami jakiegoś nowochrzczeńca. Gdyby się zdarzył jaki wyjątek w tym kierunku, byłaby to

egzemcja raczej, która poświadcza prawdziwość reguły”.

Nazwiska od dni tygodnia.

7 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Oprócz miesięcy, także nazwy dni tygodnia często dawały początek nazwiskom neofitów.

Niedzielskiego herbu Szeliga spotykamy wśród nobilitowanych w 1765 roku.

W spisie neofitów warszawskich z pierwszej połowy XIX wieku Choińskiego, nazwisko

Niedzielski spotykamy trzy razy.

Mamy też Niedzielskich w Kłodawie (1755) i Kamieńcu Podolskim (1756, 1771, w XIX w.

jeszcze dwie kobiety).

Wśród szlachty polskiej, nazwisko to wcześniej występuje sporadycznie, począwszy od końca

XVI wieku . Mamy więc plebana Niedzielskiego herbu Prus. Niedzielskiego na Rusi herbu Sas,

Stefana Niedzielskiego, stolnika litewskiego.

Częstotliwość tego nazwiska, tak u pospólstwa, jak i u szlachty, wzrasta dopiero w wieku XVIII.

U Uruskiego pojawiają się Niedzielscy herbów Laryssa, Topór, i Pogoń.

Wśród frankistów z Buska, pojawia się też nazwisko Piątkowski.

Jak zastrzega się Jan Bystroń, nie wszystkie te nazwiska nadawane były neofitom. Część z

nich mogła być nadawana dzieciom chrzczonym w te dni tygodnia, a pochodzącym od

niewiadomych rodziców.

Oczywiście trudno wyczerpać temat nazwisk nadawanych neofitom. To temat dość trudny z

uwagi na dość częste zjawisko celowego zacierania śladów pochodzenia żydowskiego.

W wielu wypadkach znamy moment chrztu, ewentualnie nobilitacji, a już znacznie trudniej jest

prześledzić potomków.

8 / 9

O nazwiskach żydowskich cz. 3 - nazwiska neofitów c.d.

Ponadto neofici otrzymywali lub przybierali sami nazwiska w sposób dość dowolny i obok

wymienionych grup nazw osobowych, możemy spotkać w zapisach całkowicie różne nazwiska.

Podam tu jedynie kilka przykładów dla ilustracji: Bernstein staje się w 1835 roku Chrzanowskim,

Lejbuś Michalewicz ochrzczony w 1822 roku przyjmuje nazwisko Dąbrowski, Mordko Hayman w

1844 staje się Drzewieckim, a Szmul Szpik Holz w 1845, Jastrzębskim.

 

Na zakończenie tej krótkiej gawędy o nazwiskach neofitów, warto wspomnieć o fingowaniu

rodowodów, przy okazji wywodów szlacheckich. Było to zjawisko bardzo powszechne i nie

stanowiło specyfiki neofitów, ale dość znacznie utrudnia właściwe dotarcie do korzeni.

Bystroń przytacza dwa takie przykłady.

Jan Gottlieb Bloch (1836-1902), syn Szulima z Leszna, dorobiwszy się majątku, otrzymuje

szlachectwo w roku 1883 i przyjmuje herb Ogończyk z niewielką odmianą. Herbem tym

pieczętowała się stara rodzina szlachecka nosząca takie samo nazwisko – Bloch.

Znany bankier warszawski Rawicz (1827-1901) potrafił przeprowadzić w heroldii petersburskiej

za pomocą adopcji któregoś ze zubożałych Rawiczów,  dowód pochodzenia od starej szlachty

tego nazwiska.

Waldemar Fronczak

 

9 / 9