SYLWETKA: Mario Molina serów do przeĘledzenia zachowania si´
czÄ…steczek podczas reakcji chemicznych.
PoniewaÅ» jednak technika laserowa ma
Na ratunek warstwie ozonowej
równieŻ zastosowania militarne, praca
ta nie znalaz"a uznania w oczach stu-
denckich or´downików pokoju.
 MusieliĘmy zadaç sobie pytania: Po
co to robimy? Czy fundusze nie mog"yby
zostaç lepiej wykorzystane? Czy nauka
jest czymĘ dobrym, czy z"ym?  wspomi-
na Molina  Doszed"em do wniosku, Że
sama nauka nie jest ani dobra, ani z"a.
Oddzielnym problemem jest wed"ug nie-
go to, jaki uŻytek robią z niej ludzie.
Ch´ç zg"´bienia technologicznych im-
plikacji nauki przywiod"a Molin´ na po-
doktorski staÅ» do Rowlanda. Obiektem
ich badał
by"y freony.  O tych przemys"o-
wo wykorzystywanych zwiÄ…zkach wie-
dzieliĘmy tyle tylko, Że są wyjątkowo
trwa"e. MogliĘmy mierzyç ich st´Å»enie
w dowolnej cz´Ä˜ci atmosfery  relacjonu-
je Molina.  Ciekawi"o nas, co si´ z nimi
dzieje i czy mamy powody do obaw.
Paradoks historii freonów wyp"ywa
z ich dawnej reputacji, kiedy to uwaŻa-
ne by"y za substancje ca"kowicie bez-
pieczne. Podczas konferencji w 1930 ro-
ku wynalazca tych związków wdycha"
ario Molina oprowadza mnie Zniszczenie pow"oki ozonowej, która ich pary i zdmuchiwa" nimi Ęwiec´, do-
po swej pracowni w Massa- chroni powierzchni´ planety przed wodzÄ…c, Å»e sÄ… to materia"y niepalne
Mchusetts Institute of Tech- szkodliwym promieniowaniem ultra- i nietoksyczne. W ciÄ…gu nast´pnych
nology. Pe"no tu nietypowej aparatury. fioletowym, oznacza"oby znaczne zwi´k- pi´çdziesi´ciu lat dzi´ki freonom po-
Wchodzimy do ma"ego pokoju w g"´bi szenie liczby zachorowaÅ‚
na raka skóry wsta"o wiele wynalazków, jak na przy-
laboratorium, gdzie Molina wskazuje i zaçm´, a takÅ»e utrat´ plonów i wynisz- k"ad nowoczesne ch"odziarki, domowe
jedną ze swych ostatnich zabawek  czenie fauny. Poczucie zagroŻenia by"o i samochodowe klimatyzatory, opako-
silny mikroskop sprz´Å»ony z kame- tak wielkie, Å»e ponad 10 lat temu w tzw. wania aerozolowe, styropian, a takÅ»e
rą wideo. Opowiada, jak wraz ze stu- Protokole Montrealskim rządy krajów efektywny Ęrodek czyszczący uŻywany
dentami zbudowa" ten supernowocze- ca"ego Ęwiata podpisa"y zakaz stosowa- przy produkcji uk"adów scalonych i in-
sny zestaw, który pozwala Ęledziç me- nia i produkcji freonów. nych elementów elektronicznych.
chanizm powstawania drobnych czÄ…stek Ten, który z czasem mia" zostaç, choç Wi´kszoĘç zanieczyszczeÅ‚
atmosfe-
tworzÄ…cych chmury. Mam k"opoty ze niech´tnie, KasandrÄ… chemii, na poczÄ…tku rycznych, takich jak spaliny samocho-
skupieniem uwagi  mimo pe"nych uprawia" t´ nauk´ dla zabawy. PoniewaÅ» dowe czy dymy z kominów fabrycz-
entuzjazmu wyjaĘnieł
gospodarza. W interesowa" si´ niÄ… juÅ» jako ch"opiec, wy- nych, nie przedostaje si´ zbyt wysoko.
oknie, ponad jego ramieniem, widz´ rozumiali rodzice pozwolili mu urzÄ…dziç ReagujÄ… z rodnikiem hydroksylowym
(bez pomocy Å»adnych przyrzÄ…dów) laboratorium w jednej z "azienek obszer- (OH), który odgrywajÄ…c rol´  atmosfe-
fantastyczne ob"oki. JakoĘ nie spodzie- nego domu w stolicy Meksyku. ryczego detergentu , czyni je rozpusz-
wa"em si´, iÅ» cz"owiek, który wysunÄ…" Szko"´ z internatem ukoÅ‚
czy" w czalnymi w wodzie deszczowej. Moli-
tez´, Å»e freony (perhalogenoalkany*) Szwajcarii, wyÅ»sze wykszta"cenie zdo- na sprawdza", jak szybko z OH reagujÄ…
niszczÄ… warstw´ ozonowÄ… znajdujÄ…cÄ… bywa" w Niemczech i Francji, wreszcie freony. OdpowiedÄ™: wcale.  WyglÄ…da-
si´ jakieĘ 20 km ponad nami, b´dzie znalaz" si´ w Berkeley w University of "o na to, Å»e nic ciekawego nie moÅ»e si´
pos"ugiwa" si´ mikroskopem przy ba- California, gdzie zrobi" doktorat z che- im przydarzyç  wspomina.
daniu atmosfery. mii fizycznej. Gdy tam przyjecha" w JeĘli freonów nie rozk"adają czynniki
Molina, laureat Nagrody Nobla, do- 1968 roku, trafi" na okres protestów stu- chemiczne, moŻe poradzi sobie z nimi
strzeg" jednak niema"o w zaciszu swego denckich przeciwko wojnie w Wietna- Ęwiat"o s"oneczne. Po wykonaniu do-
laboratorium, przy czym by"y to odkry- mie. UĘwiadomi" sobie wówczas, jak Ęwiadczeł
laboratoryjnych Rowland
cia w duŻej mierze niepokojące. Z na- bardzo nauka i technologia oddzia"ują i Molina stwierdzili, Że w stratosferze pro-
tury nie jest panikarzem:  Nigdy nie na spo"eczeł
stwo. Pobyt w Berkeley mieniowanie ultrafioletowe ma wystar-
przepowiada"em koł
ca Ęwiata  Ęmie- wp"ynÄ…" równieÅ» na jego Å»ycie prywat- czajÄ…cÄ… energi´, aby rozrywaç oporne czÄ…-
je si´. W jego "agodnym g"osie wyczu- ne. Luisa Tan, która tak jak on praco- steczki. Obok innych produktów uwal-
wam jednak nut´ powagi. Gdy wraz z F. wa"a wtedy nad doktoratem, zosta"a niane sÄ… wówczas silnie reaktywne atomy
Sherwoodem Rowlandem og"osi" w z czasem jego Żoną i wspó"pracowni- chloru. Tymczasem nawet ma"e iloĘci
1974 roku prac´ o destrukcyjnej roli fre- kiem w wielu badaniach naukowych. tego pierwiastka mogÄ… niszczyç ozon,
onów, wielu ludziom zdawa"o si´, Å»e Praca Moliny mia"a charakter raczej aka- dzia"ajÄ…c jak katalizator (tzn. nie obniÅ»a-
wkrótce Ęwiat si´ zawali. demicki: chodzi"o o wykorzystanie la- jÄ…c swego st´Å»enia w tym procesie).
ÂWIAT NAUKI StyczeÅ‚
1998 15
JESSICA BOYATT
REAKCJA 1
TLENEK
CHLOR NISZCZY OZON, sam jednak
torium, wi´cej zaĘ poĘwi´ca na kontakty
CHLORU
CHLOR OZON TLEN
nie ulega zuŻyciu. Mario i Louisa T.
z rządowymi osobistoĘciami. Prezydent
Molina zaproponowali ciÄ…g reakcji,
Clinton uczyni" go w 1994 roku doradcÄ…
które wyjaĘniają mechanizm powstawania
rzÄ…dowym do spraw nauki i techniki.
polarnych dziur ozonowych
Molina zach´ca równieÅ» studentów
wskutek dzia"ania freonu.
z krajów rozwijajÄ…cych si´, zw"aszcza la-
tynoamerykał
skich, do studiowania kie-
dzieĘcia kilka pał
stw podpisa"o Proto- runków związanych z ochroną Ęrodowi-
REAKCJA 2
kó" Montrealski, który nak"ada" obowią- ska. (Jest pierwszym Amerykaninem
NADTLENEK CHLORU
zek natychmiastowego ograniczenia pro- pochodzenia meksykał
skiego, który
dukcji tych groÄ™nych substancji. Póę- otrzyma" Nagrod´ Nobla i jednoczeĘnie
niejsze poprawki zobowiąza"y pał
stwa pierwszÄ… osobÄ… urodzonÄ… w Meksyku,
rozwini´te do ca"kowitego zakazu wy- która zdoby"a ten laur w dziedzinie nauk
REAKCJA 3
twarzania freonów poczynajÄ…c od przyrodniczych.) Cz´Ä˜ç pieni´dzy z na-
S¸OÄ„CE 1995 roku (kraje rozwijajÄ…ce si´ grody przeznaczy" na stypendia dla m"o-
majÄ… czas do roku 2010). dych ludzi pragnÄ…cych studiowaç pro-
Protokó" Montrealski zosta" blemy ochrony Ęrodowiska w USA.
wprawdzie podpisany juÅ» po Molina dobrze zna skal´ ekologicznych
UWOLNIONY CHLOR,

odkryciu antarktycznej dziury plag, które gn´biÄ… kraje Trzeciego Âwia-
ZDOLNY DO POWTÓRNEGO
ZAINICJOWANIA REAKCJI 1 ozonowej, jednak nawet wówczas ta  wycinanie lasów, pustynnienie wiel-
wielu naukowców i polityków nie kich obszarów, rosnące skaŻenie wody
W czerwcu 1974 roku Rowland i Mo- mia"o pewnoĘci, czy dziur´ t´ rzeczy- i powietrza. Za konieczny podczas pro-
lina zamieĘcili w Nature artyku" wskazu- wiĘcie powodują freony, czy teŻ jest ona jektowania rozwiązał
uwaÅ»a wi´c wspó"-
jÄ…cy na zwiÄ…zek mi´dzy freonami a de- konsekwencjÄ… jakiegoĘ naturalnego cy- udzia" ludzi zamieszkujÄ…cych te regiony.
gradacjÄ… warstwy ozonowej. Publikacja klu. ZresztÄ… sam Molina, gdy dotar"y do UderzajÄ…cym przyk"adem jest rodzin-
ta, ku ich zdziwieniu, nie wzbudzi"a niego pierwsze doniesienia o polarnych ne miasto naukowca.  Kiedy by"em
wi´kszego zainteresowania. Kilka mie- niedoborach ozonu,  nie mia" poj´cia  dzieckiem, zanieczyszczenie Ęrodowiska
si´cy póęniej podczas sympozjum che- jak wspomina  czy win´ za to ponoszÄ… nie stanowi"o w Meksyku problemu -
micznego zorganizowali konferencj´ freony . Aby dowieĘç ich ewentualne- wspomina. OczywiĘcie, zmieni"o si´ to
prasowÄ….  Wreszcie zwrócono na nas go zwiÄ…zku z dziurÄ… ozonowÄ…, zapro- w ciÄ…gu ostatnich 50 lat. Molin´ dziwi
uwag´  wspomina Molina. ponowa" wraz z Å»onÄ… w 1987 roku nowÄ… fakt, Å»e z zanieczyszczeniem miast wal-
I rzeczywiĘcie: przez nast´pne lata do seri´ reakcji chemicznych, które po czy si´ tak ospale, choç problem jest oczy-
Kongresu wp"yn´"a masa listów w spra- czterech latach znalaz"y potwierdzenie wisty w porównaniu z udowodnieniem
wie freonów, pod wzgl´dem iloĘci ust´- eksperymentalne. obecnoĘci freonów w stratosferze.  KaÅ»-
pujÄ…ca jedynie fali korespondencji z okre- Argumenty te przekona"y wi´kszoĘç dy to widzi, czuje i wdycha  zauwaÅ»a.
su wojny wietnamskiej. RzÄ…d szybko ekspertów w dziedzinie nauki i polityki, Molina ma nadziej´, Å»e podobna ar-
zareagowa", wprowadzajÄ…c w 1977 roku choç niektórzy nadal podchodzili do teo- gumentacja przekona polityków, zw"asz-
poprawki do Ustawy o Czystym Powie- rii Moliny sceptycznie. Dopiero w 1995 cza w krajach rozwijajÄ…cych si´, do na-
trzu (Clean Air Act). Zgodnie z nimi roku odby"y si´ w Kongresie przes"ucha- tychmiastowej redukcji zanieczyszczeÅ‚
,
wszelkie substancje  o duÅ»ym prawdo- nia majÄ…ce wyjaĘniç, czy dziura ozono- których Ä™ród"em sÄ… paliwa kopalne. Po-
podobieł
stwie niszczÄ…cego wp"ywu na wa naprawd´ istnieje oraz, jeĘli tak, czy mog"oby to równieÅ» w walce z global-
stratosfer´ winny podlegaç kontroli. win´ rzeczywiĘcie ponoszÄ… freony. Jak nym ociepleniem. Molina nie uwaÅ»a
Wkrótce zakazano w USA stosowania na ironi´, Molina wraz Rowlandem i Pau- wprawdzie zwiÄ…zku mi´dzy produktami
freonów jako noĘników aerozoli. Prze- lem J. Crutzenem z Max-Planck-Instiute spalania paliw kopalnych a zmianami
mys" chemiczny zaczÄ…" szukaç substan- für Chemie w Moguncji w"aĘnie w tym klimatu za ca"kiem dowiedziony, jednak
cji alternatywnych. Najcz´stsze zamien- roku odbierali Nagrod´ Nobla w dzie- wp"yw tych substancji na zanieczyszcze-
niki to chlorofluoroalkany oraz fluo- dzinie chemii. Stan Arizona uzna" Proto- nie skupisk miejskich nie podlega, jego
roalkany zawierające wodór. (Te pierw- kó" Montrealski za nieobowiązujący na zdaniem, dyskusji. Potrzeba dzia"ania
sze uwalniają chlor, zatem równieŻ nisz- swym terytorium. Takie poczynania wy- wynika tu zatem z podstaw bardziej so-
czÄ… ozon; sÄ… jednak mniej groÄ™ne od fre- stawiajÄ… cierpliwoĘç Moliny na ci´Å»kÄ… lidnych, niÅ» w czasach wprowadzania
onów, gdyÅ» z regu"y rozk"adajÄ… si´ przed prób´. Mówi, podnoszÄ…c g"os:  MoÅ»na ograniczeÅ‚
na produkcj´ i stosowanie
dotarciem do stratosfery. Natomiast wybraç si´ w stratosfer´, zobaczyç, ile jest freonów.  Gdy spoglÄ…dam na te zagad-
fluoroalkany nie stanowiÄ… Å»adnego za- tam chloru i przekonaç si´, Å»e pochodzi nienia ca"oĘciowo, staje si´ dla mnie ja-
groÅ»enia dla warstwy ozonowej.) on z rozk"adu freonów . sne, Å»e musimy podjÄ…ç zdecydowane
Trzeba zauwaÅ»yç, Å»e te energiczne kro- Spo"ecznoĘç naukowa uwaÅ»a ozono- kroki w sprawach energetycznych 
ki podj´to mimo braku danych o spadku wÄ… zagadk´ za praktycznie rozwiÄ…zanÄ…. oĘwiadcza Molina. Ciekawe, co teÅ» doj-
st´Å»enia ozonu w stratosferze. S"ynnÄ… Wydaje si´, Å»e wyzwaniem jest dziĘ ra- rza" w swoim mikroskopie.
dziur´ ozonowÄ… nad AntarktykÄ… odkryto czej wprowadzenie w Å»ycie postanowieÅ‚
Sasha Nemecek
dopiero w 1985 roku. Molina podkreĘla Protoko"u Montrealskiego. (Ostatnia bo-
T"umaczy"
ten fakt i sugeruje, Å»e koniecznoĘç  po- lÄ…czka: kwitnÄ…cy czarny rynek freonów.) Robert Ko"os
dejmowania dzia"ał
mimo braku osta- Natomiast zespó" Moliny nie osiad" na
tecznych dowodów jest typowa dla roz- laurach i bada rozmaite reakcje zacho-
* Termin ten oznacza nasycony w´glowodór (al-
wiązywania problemów ekologicznych . dzące w atmosferze, równieŻ te, które
kan), w którym wszystkie atomy wodoru zastąpio-
D"uÅ»ej trwa"y negocjacje mi´dzynaro- powodujÄ… skaÅ»enie powietrza w miej- no atomami chlorowców (fluoru, chromu, bromu
lub jodu). Alkany ca"kowicie podstawione fluorem
dowe w sprawie dalszego losu freonów. skich aglomeracjach. Jednak sam Moli-
i chlorem zwyczajowo nazywa si´ freonami, nato-
Wreszcie we wrzeĘniu 1987 roku dwa- na mniej czasu sp´dza ostatnio w labora- miast chlorem i bromem  halonami (przyp. t"um.).
16 ÂWIAT NAUKI StyczeÅ‚
1998
BRYAN CHRISTIE