ROZDZIAA
III
POGL
DY PRZEDSTAWICIELI ROSYJSKIEJ MYŚLI SPOA
ECZNEJ PIERWSZEJ POA
OWY XIX
WIEKU
Kształtowanie się poglądów słowianofilów i okcydentalistów
Wiek XIX w sposób szczególny zaznaczył się w procesie rozwoju myśli społeczno-politycznej narodu
rosyjskiego. Dowodzą tego między innymi narodziny doktryn ideowych wywodzących się z założenia o
występowaniu naturalnego zróżnicowania ludzkości pod względem narodowościowym . W okresie tym
niejednokrotnie powracano również do poglądów poprzedników, zawierających krytyczne analizy
dotyczące wydarzeń związanych z formowaniem się struktury feudalnej, uzupełniając je świeżym
spojrzeniem oraz wyjaśnieniem budzących wątpliwości faktów i nieścisłości w historii ziemi ruskiej.
W życiu intelektualnym Rosji do końca lat trzydziestych XIX wieku panowała orientacja proniemiecka,
odgrywająca ważną rolę w światopoglądzie inteligencji rosyjskiej. Wprawdzie orientacja ta nie utraciła
przodującego znaczenia i w latach czterdziestych dziewiętnastego wieku, lecz jej wpływ na rozwój
intelektualny Rosjan coraz bardziej tracił na sile. W Rosji głównym ośrodkiem myśli filozoficznej tego
nurtu było moskiewskie Koło Miłośników Mądrości  lubomudrow. Stowarzyszenie funkcjonowało w
Moskwie w latach 1823-1825 i zostało formalnie rozwiązane po tragicznym zakończeniu powstania
dekabrystów, jednak idee głoszone przez członków koła były  do początków lat trzydziestych XIX
wieku  nadal rozwijane i wpływały na rozwój rosyjskiej myśli filozoficznej. Przedstawiciele tego koła
byli zwolennikami filozofii Friedricha Schellinga oraz Johanna Fichtego , propagując w swych
poglądach romantyzm niemiecki (reprezentowany m.in. przez Ludwiga Tiecka, Novalisa  Friedricha
von Hardenberga, Ernsta Theodora Amadeusa Hoffmana) i filozofię idealistyczną, a tym samym
radykalnie odcinając się od filozofii racjonalistycznej, tzn. przedstawicieli francuskiego Oświecenia.
Powstanie koła lubomudrów wiąże się nierozerwalnie ze specyfiką życia umysłowego i społecznego
Rosji w pierwszym ćwierćwieczu XIX wieku, kiedy to rozwijały się różnego rodzaju nurty umysłowe,
kulturalne i polityczne .
Ruch lubomudrów reprezentowany był głównie przez założone w 1823 r. tajne Koło Miłośników
Mądrości, do grona którego należał m. in. książę Władimir Fiodorowicz Odojewski(1803/1804-1869),
prozaik i myśliciel, uchodzący za romantyka, łączącego schellingianizm z elementami mistycyzmu, i
przyjmującego zasadę postępowania:  niezależność  najwyższym dobrem . Myśliciel ten nazywa
Rosję Północnym Wschodem, uważa przy tym, że kultura zachodnia i rosyjska potrzebują siebie
wzajemnie, gdyż tylko ich współistnienie może stworzyć duchową przestrzeń dla pełnej realizacji
wartości humanistycznych. Wprawdzie badacz nie rozpatruje dogłębnie historii narodu rosyjskiego,
lecz stara się sprecyzować swoje poglądy wobec kwestii stosunków Europa  Rosja, w dużej mierze
skupiając się w swych rozważaniach na kwestiach o charakterze ogólnoludzkim i uniwersalnym .
Uczeni, którzy wraz z Odojewskim w istotnej mierze przyczynili się do rozwoju XIX-wiecznej rosyjskiej
myśli społeczno-politycznej, prezentują szeroki wachlarz zainteresowań. Należą do nich: M. Pogodin
(historyk), D. Wieniewitinow (poeta i myśliciel) oraz dwóch przyszłych słowianofilów: I. Kirejewski
(folklorysta) i A. Koszelow(działacz i publicysta).
Po powstaniu dekabrystów zainteresowania lubomudrów ulegają pewnemu przewartościowaniu:
filozofia przyrody ustępuje miejsca filozofii historii, a centralnym zagadnieniem ich rozważań staje się
problem stosunków Rosji i Europy zachodniej. Szczególna uwaga poświęcona zostaje kwestii
wzajemnych kontaktów, jak również opozycji między czynnikami rdzennie narodowymi a
przeszczepioną Rosji przez cara Piotra I cywilizacją europejską. Problemy te rozpatrywane były m.in.
przez Dmitrija Władimirowicza Wieniewitinowa (1805-1827) w artykule pt. O stanie oświecenia w
Rosji, wydanym w roku 1826. Myśliciel stwierdził w nim, że kulturze rosyjskiej brak jest  samoistności
oraz że jedynym sposobem wytworzenia jej byłaby izolacja Rosji od Europy, dzięki czemu możliwe
byłoby wyklarowanie nowej postawy społeczeństwa rosyjskiego  świadomego swej samodzielnej
misji historycznej . Wieniewitinow uważał, że w Rosji dzięki rozwojowi i dążeniu do uniezależnienia
życia intelektualnego od naśladownictwa wzorów obcych stworzone zostaną sprzyjające podwaliny do
wzmocnienia kraju. W swym artykule pt. Kilka myśli do planu czasopisma (1826) D. Wieniewitinow
zaproponował cały program zmian dotyczących wielu sfer rosyjskiego życia intelektualnego. Poza tym
głosił, że Rosja  wszystko otrzymała z zewnątrz i stąd pochodzi uczucie naśladownictwa, które
samemu talentowi przynosi w dani nie podziw, lecz służalstwo .
W odróżnieniu od Wieniewitinowa Władimir Odojewski (1804-1869) twierdził, iż Rosja dysponuje
ogromnie silnym instynktem kultywowanym przez wieki, który został zaprzepaszczony przez
mieszkańców Europy zachodniej. Pomimo przyswojenia sobie dorobku europejskiego (dzięki
reformom cara Piotra I) stwierdzenie, iż Rosjanie nabyli  doświadczenie starców, ale nie przestali być
dziećmi  według Odojewskiego  nadal pozostawało aktualne. Z tego właśnie względu zadaniem
Rosji miało być wypełnienie doniosłej misji  zaszczepienia Europie nowych sił, tchnięcia nowego
życia w starą, kostniejącą kulturę . Poglądy te wyrażone zostały w epilogu utworuRusskie no%0ńi 
Rosyjskie noce (1844), w wypowiedzi głównego bohatera  Fausta, apelującego do młodzieży
rosyjskiej, iż misja Rosji polegać ma raczej na uratowaniu kultury europejskiej aniżeli na zastąpieniu
jej przez kulturę nową, jakościowo odrębną. Przedstawiony w Rosyjskich nocach Zachód dysponuje
przestarzałą strukturą polityczną, ekonomiczną i społeczną, natomiast Rosjanie są  nowi i świeży, nie
mają nic wspólnego ze zbrodniami starej Europy . Dzieło to jawi się jako rezultat wieloletnich
przemyśleń Władimira Odojewskiego, zespalając w jedną całość różne pod względem treściowym,
problemowym i strukturalnym utwory literackie  jest to cykl nowelistyczny (dialog filozoficzny z 10
wstawionymi nowelami), z których część ma zabarwienie dydaktyczne lub polemiczne, inne utrzymane
są w konwencji romantycznej, zaś epilog o wydz
więku mesjanistycznym świadczy o ewolucji
poglądów Odojewskiego ku słowianofilstwu .
W antyoświeceniowym światopoglądzie Odojewskiego pojawiła się romantyczna myśl o religijnym
posłannictwie narodów słowiańskich wobec Europy nowych czasów. W schemacie autora Rosyjskich
nocy  dziewiętnasty wiek należy do Rosji , jako część świata słowiańskiego, posiadającego w sobie
 świeże potężne soki .
Poglądy Odojewskiego antycypowały ideologię słowianofilską z jej krytyką Europy, który to prąd
umysłowy był bezpośrednią kontynuacją myśli lubomudrów. Nie dziwi więc fakt, iż idea o tym, że
Rosja wchłonie i da nowe życie wszystkiemu, co najlepsze w kulturze europejskiej, była przodująca
również w poglądach N. Stankiewicza, W. Bielińskiego i A. Hercena  liderów słowianofilstwa .
Rosyjskie elity intelektualne pierwszej połowy XIX wieku poszukiwały odpowiedzi na pytanie o sens
dziejów Rosji, jej miejsce w historii świata i przyszłość tego kraju. Wynikiem rozważań myślicieli
rosyjskich, obejmujących płaszczyznę historyczną i kulturalną, była konkluzja, że Rosja pod względem
cywilizacyjnym jest krajem całkowicie odrębnym, różniącym się od pozostałych krajów Europy.
Historia inaczej ukształtowała tu ludzi i kraj, nadając im cechę wyjątkowości, a przeszłość Rosji
niełatwo jest rozwikłać. Odmienne postawy wobec przeszłości kraju, ustroju doprowadziły do
polaryzacji poglądów i ukształtowania dwóch przeciwstawnych nurtów ideowych. Słowianofilstwo
zwracało się ku przeszłości i rozwijało na rodzimym podłożu, wyrastało z ducha kultury starej Rusi,
prawosławia i mesjanistycznych idei Moskwy pretendującej do roli Trzeciego Rzymu, wysoko ceniło
moralność i autentyczne bogactwo cnót rosyjskiego ludu . Okcydentalizm natomiast odwoływał się do
ideałów rozumu, postępu, europejskiej cywilizacji i wytworzonych przez nią instytucji .
W skomplikowanej sytuacji społecznej i kulturowej dziewiętnastowiecznej Rosji słowianofilstwo
stanowiło próbę powrotu do staroruskiej jedności duchowej poprzedzającej rozłam w Cerkwi,
wywołany reformami patriarchy Nikona. Przedstawiciele tego ruchu odtwarzali utraconą kulturę
staroruską ze szczątków etnograficznych i zabytków piśmiennictwa, łącząc je z nauką Ojców Kościoła
Wschodu. Słowianofile często sięgali do dorobku europejskiej myśli religijno-filozoficznej,
przeciwstawiając jednak przy tej okazji chrześcijaństwo wschodnie chrześcijaństwu zachodniemu.
Należy tu podkreślić, że rosyjska myśl religijno-polityczna (ludowa pobożność i mesjanistyczna idea
Moskwy  trzeciego Rzymu) ukształtowała się pod bezpośrednim wpływem Bizancjum, skąd przyjęto
zasadę paralelizmu Boga i monarchy (po upadku Konstantynopola samodzierżawie rosyjskie wzięło
na siebie rolę ostatniego i jedynego zarazem obrońcy prawosławia przed  innowiercami ). Na tej
podstawie słowianofile budowali własną mesjanistyczną historiozofię, będącą już sztandarowo
prawosławną, zdecydowanie antyrzymską i antygermańską, doprowadzając w ostateczności do
powstania imperatorskiego panslawizmu .
Natomiast okcydentalizm stawiał na europejskie ideały rozumu, postępu i cywilizacji. Jako ruch
demokratyczny, wyrastał z ducha oświeceniowego szlachty rosyjskiej, kształcącej się w coraz to
większym stopniu na uniwersytetach zachodnich. Z tych względów niezwykle wysoko oceniali
okcydentaliści epokę cara Piotra I, którą uważali za godny kontynuowania początek  europeizacji
Rosji.
Wasilij Szczukin przedstawił ogólną definicję okcydentalizmu, która brzmi następująco:  Pod
okcydentalizmem pojmuje się zwykle jeden z kierunków rosyjskiej myśli społecznej lat 40-tych wieku
XIX, opozycyjny względem słowianofilstwa, którego przedstawiciele występowali o przezwyciężenie
zacofania Rosji i likwidację samodzierżawia i głosili zarazem konieczność rozwoju kraju na drodze, po
której szły kraje zachodnioeuropejskie . Okcydentalizm ukształtował się pod znacznym wpływem
ruchu dekabrystów, będąc pierwszą swoistą reakcją na bezpośredni kontakt Rosji z Europą w trakcie
wojen napoleońskich. Okcydentalizm był atakiem na podstawy rosyjskiego  świętego
samodzierżawia, którego pierwsze symptomy można odnalez
ć już w powieści Radiszczewa Podróż z
Petersburga do Moskwy (1790 r.), w której autor ujawnia nieludzki wyzysk na wsi i nędzę chłopa
rosyjskiego.
Filozofowie zwani słowianofilami,  naszymi Słowianami lub też  partią moskiewską , wykreowali
platformę filozoficzno-ideologiczną, w opozycji do której znalez
li się przedstawiciele nurtu zwanego
okcydentalizmem (inaczej  partia peterburska ). Polemika słowianofilów i okcydentalistów została
wzbudzona publikacją w czasopiśmie  Teleskop w roku 1836 Listu filozoficznego okcydentalisty
Piotra Czaadajewa . Była to odważna odpowiedz
Czaadajewa na wyzwanie ciężkich czasów epoki
Mikołajowskiej, tj. lat 1825-1855, kiedy represje aparatu władzy i wszechobecna cenzura odcisnęły
swe piętno na umysłach ówczesnych elit intelektualnych kraju. Ogólnie rzecz ujmując, List potępiał
absolutystyczny reżim w Rosji. Artykuł ten zawierał pesymistyczną wizję Rosji w przeszłości, która
według autora nie potrafiła skorzystać z doświadczeń europejskich i zastosować ich w Rosji.
Publikację Czaadajewowskich Listów filozoficznych wielu odebrało jako nawoływanie pierwszego
wolnego głosu w tamtych czasach. Pobudzeni nowym, świeżym impulsem słowianofile  wyraz
nie i
świadomie nawiązując do myśli Czaadajewa, choć nie zawsze podążając wyznaczonymi przezeń
ścieżkami  oddali się przede wszystkim refleksji historiozoficznej oraz rozważaniom z dziedziny
filozofii kultury. Zajmował ich w pierwszej mierze problem identyfikacji kulturowej Rosjan, kwestia
filozoficznego ujęcia relacji między Wschodem, czyli ich prawosławną ojczyzną, a germano-
romańskim Zachodem Europy. Czaadajewowska propozycja historiozoficznego ujęcia relacji między
Rosją a Zachodem była, po wygaśnięciu polemiki słowianofile  okcydentaliści, kultywowana przez
panslawistów pokroju Iwana Aksakowa, a zwłaszcza Nikołaja Danilewskiego, autora głośnej
rozprawy Rosja i Europa .
W latach trzydziestych i czterdziestych dziewiętnastego stulecia przed rosyjską inteligencją pojawiła
się potrzeba sprostania wyzwaniu, jakim była konieczność nowego określenia się, zdefiniowania
narodowej kultury w obliczu wielkiego ucisku epoki mikołajowskiej, rozpoczętego rozrachunkiem z
powstaniem dekabrystów. Pokolenie Czaadajewa oraz pierwszych słowianofilów i okcydentalistów
musiało wybierać między czerpaniem z bogatego (i w pewnej mierze  sprawdzonego ) dorobku kultury
zachodniej a nawiązywaniem do wyjątkowości i niepowtarzalności kultury rosyjskiej. Konfrontacja z
ową alternatywą rozłączną ( albo Wschód-albo Zachód ) kazała rosyjskim filozofom trzeciej i czwartej
dekady dziewiętnastego stulecia bądz
przyznać, że Rosja jest częścią Zachodu, bądz
doprowadzić do
stwierdzenia o zupełnej odmienności kultury i dziejów narodu rosyjskiego.
Pierwszy wybór wiązał się z koniecznością przyznania Rosji statusu podrzędności; o ile bowiem
społeczeństwa zachodnie tamtych czasów żyły ideą postępu  tak intelektualnego, jak i materialnego,
wytwórczo-technicznego  o tyle w Rosji mikołajowskiej panował w tych dziedzinach absolutny
marazm i stagnacja. Stan ten nie był zresztą wolą narodu rosyjskiego jako takiego, lecz został
podyktowany egzystowaniem w warunkach represji politycznych, w warunkach absolutnego sposobu
sprawowania władzy w kraju, etc. W obliczu takich faktów rosyjskim okcydentalistom pozostała
smutna konstatacja opóz
nienia cywilizacyjnego ich ojczyzny, słynne Czaadajewowskie stwierdzenie,
że Rosja to tabula rasa wśród narodów .
Drugim wyjściem, w pewnym sensie łatwiejszym, gdyż nie wymagającym przyznania własnej
ojczyz
nie statusu pośledniości  i tą właśnie drogą podążył Kiriejewski wraz z towarzyszami  było
uznanie Rosji za  inny świat , to jest za unikalną, niepowtarzalną kulturę rządzącą się własnymi
prawami rozwoju. Stanowisko to bliskie będzie w latach sześćdziesiątych dziewiętnastego stulecia
Danilewskiemu, naczelnemu ideologowi panslawizmu.
Spór zaistniały w pierwszej połowie XIX wieku pomiędzy słowianofilami reprezentowanymi przez
szlachtę konserwatywną, kultywującą obyczaje dawnej Rosji, i okcydentalistami  zwolennikami
przenoszenia na grunt rosyjski dorobku cywilizacyjnego Europy zachodniej, istotnie przyczynił się do
ożywienia rosyjskiej myśli historycznej omawianego okresu (mimo że ideologia słowianofilska, będąca
najbardziej widocznym w Rosji przejawem konserwatywno-romantycznej reakcji, przez niektórych
historyków oceniana jest jedynie jako interesujące odgałęzienie ogólnoeuropejskiego
konserwatywnego romantyzmu) . Zwolennicy ruchu słowianofilskiego pokładali szczególne nadzieje w
prawosławnej Rosji. Należy tu przypomnieć, iż sama nazwa  słowianofil oznaczała pierwotnie nie tyle
przyjaciela  braci Słowian (rzucona w formie obelżywej przez okcydentalistów przyjęła się póz
niej w
sensie pozytywnym), ile człowieka przeciwstawiającego Rosję  czysto słowiańską Rosji
zokcydentalizowanej. Centralnym zagadnieniem ideologii słowianofilskiej był problem stosunku Rosji
do Europy zachodniej. W Rosji światopogląd słowianofilski kształtowany był już od lat 30-40. XIX
wieku i charakteryzował tę część inteligencji rosyjskiej, która podstaw przyszłości Rosji poszukiwała w
jej historii, negując zdobycze cywilizacji zachodnioeuropejskiej, jak również zachodniemu
racjonalizmowi przeciwstawiając rosyjską wiarę. Pod wpływem filozofii niemieckiej słowianofile skupili
się w swych poglądach przede wszystkim na miejscu Rosji w historii i świecie . Z twórczością
Schellinga i Hegla związane jest powstanie w Rosji jednego z najbardziej oryginalnych nurtów myśli
filozoficznej . Zarówno Rosja, jak i Niemcy  aczkolwiek w różnym stopniu  były krajami zacofanymi.
Ujawnienie się w tych krajach w XIX wieku kryzysu, mającego swoje podstawy najprawdopodobniej w
strukturze ustrojowej, umożliwiły myślicielom obu narodów powrót do archaicznych struktur
społecznych i patriarchalnej tradycji (niejednokrotnie sytuujących się blisko koncepcji utopii).
Słowianofilska krytyka Europy zachodniej była więc w istocie rzeczy (aczkolwiek nie tylko)
konserwatywno-romantyczną krytyką cywilizacji kapitalistycznej, tęsknotą za utraconymi ideałami 
utopią o charakterze kompensacyjnym (w marzeniach o utraconej harmonii zawsze znajduje wyraz
odczucie jakiejś obcości, braku) . Pod wpływem niemieckiej myśli romantycznej zapatrywania
indywidualne Kiriejewskiego, braci K. i I. Aksakowów, Chomiakowa oraz Samarina (ideologię tworzyła
szlachta rodowa, wywodząca się ze starych rodów bojarskich) złożyły się na światopogląd kolektywny
określany jako  słowianofilstwo właściwe lub  klasyczne , które oddziaływało na kręgi inteligencji
konserwatywnej, ale pozostając światopoglądem zamkniętego koła arystokracji. W tym samym czasie
powstała ideologia  narodowości oficjalnej będąca wykładnią przede wszystkim aparatu
państwowego . Wspólne dla słowianofilów i  oficjalnej narodowości było negowanie myśli
zachodnioeuropejskiej i tworzenie mitu o wyższości kultury rosyjskiej i jej szczególnej roli w przyszłych
losach Europy. Rosyjski słowianofilski prąd umysłowy pragnął wyklarować i wyidealizować własną,
rodzimą cywilizację, a następnie rozwijać ją w oparciu o religię (prawosławie) i władzę
(samodzierżawie).
Okcydentaliści uznawali wzorce cywilizacyjnego Zachodu, podziwiali system wartości i kopiowali
sprawdzone wzory, lecz zdawali sobie sprawę, że są w jakimś sensie odpowiedzialni za ujemne skutki
propagowanego przez siebie postępu. Okcydentalizm rosyjski był alternatywą cywilizacyjną
reprezentującą w sobie całą kulturę zachodnią i przeciwstawiał ją całej tradycji wschodniosłowiańskiej.
Natomiast słowianofile twierdzili (m.in. W. Bieliński, K. Kawielin), iż jedynie współczesna im Rosja
odeszła od swojej historii w wyniku naśladowania Europy. Rosja ma swoją historię, do której należy
powrócić. Należy powrócić do ludu, który nie uległ europeizacji, zachował samoistne formy życia,
obyczaju, kultury i wiary. Dla okcydentalistów Piotr I rozpoczął proces rozwoju Rosji, obudził ją ze snu
barbarzyństwa; dla słowianofilów  dokonał gwałtu na historii, tradycji i kulturze.
Zderzenie dwóch nurtów ideowych  słowianofilstwa i okcydentalizmu  ujawniło ich znaczące
zróżnicowanie zarówno w ocenie przez nie kwestii stosunków społecznych panujących w
średniowieczu, jak i pod względem swej zawartości i spoistości wewnętrznej.
W latach pięćdziesiątych w ramach szeroko rozumianego słowianofilstwa powstał nowy nurt umysłowy
określany jako  młoda redakcja czasopisma  Moskwitianin (zaczęła dochodzić do głosu inteligencja
nieszlacheckiego pochodzenia  tzw.  raznoczyńcy ), któremu przewodzili Apollon Aleksandrowicz
Grigorjew (1822-1864) i Aleksander Nikołajewicz Ostrowski (1823-1886). Swoją nieprzychylność
wobec Zachodu wyrażali oni poprzez popieranie idei narodowości (chociaż wpływy cywilizacji
zachodnioeuropejskiej na Rosję uznawali za rzecz historycznie niezbędną).  Młoda redakcja była
bezpośrednią poprzedniczką poczwiennictwa ukształtowanego w latach sześćdziesiątych XIX wieku.