caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

1

Ks. Jerzy Stefański

Stolica Apostolska Sede Vacante.

Wybór Benedykta XVI

Czas upływający od chwili zgonu papieża do dnia wyboru jego następcy

określany jest tradycyjną, „techniczną” formułą jako Sede Vacante (odtąd = SV).

Okres ten wypełniony jest szeregiem inicjatyw ustalonych przez prawodawstwo

kościelne, które normuje dalsze, zwyczajne funkcjonowanie i zarządzanie

Kościołem i zarazem zmierza do uporządkowanego przygotowania wyboru

nowego papieża. Aktualnie obowiązujące są w tej materii postanowienia Jana

Pawła II zawarte w Konstytucji Apostolskiej z dnia 22 lutego 1996 Universi

Domnici gregis

1

.

W naszej rozprawie

2

chcemy przybliżyć najważniejsze z tych wydarzeń

wypełniających okres SV, kładąc punkt ciężkości na obrzędowych inicjatywach

związanych z przygotowaniem i przebiegiem Conclave, które w dniu

19 kwietnia 2005 wybrało papieżem Benedykta XVI.

1

Zob. Johannes Paulus II, Constitutio Apostolica Universi Dominici Gregis, De Sede Apostolica vacante deque

Romani Pontificis electione, 22 februarii 1996, w: AAS 88(1996)305-343 (odtąd = UDG).

Warto tutaj za powyższym dokumentem przypomnieć, że prawie wszyscy papieże XX wieku

opublikowali relatywne rozporządzenia regulujące zasady wyboru nowego papieża, zob. np. Paulus VI,
Constitutio Apostolica Romano Pontifici eligendo, 1 X 1975, w: AAS 67(1975)609-645; Johannes XXIII, Motu
proprio Summi Pontificis electio, 5 IX 1962, w: AAS 54(1962)632-640; Pius XII, Constitutio Apostolica
Vacantis Apostolicae Sedis, 8 XII 1945, w: AAS 38(1946)65-99, itd.

2

Niniejsze opracowanie jest częścią swoistego „tryptyku” artykułów na temat prawodawstwa, liturgii i

zwyczajów związanych ze śmiercią i pogrzebem papieża, okresem Sede Vacante, Conclave oraz początkiem
posługi nowego papieża. Część pierwszą związaną z obrzędami pogrzebowymi odnoszącymi się do osoby
papieża, w oparciu o Ordo Exsequiarum Romani Pontificis z roku 2000 zob. J. Stefański, Liturgia pogrzebu
papieża. W rocznicę śmierci Jana Pawła II (1978-2005), w: M. Olczyk, P. Podeszwa (red.), Evangelizare
pauperibus, Gniezno 2007, ss.475-491. Część trzecia „tryptyku” omawia obrzędy liturgiczne związane z
początkiem nowego pontyfikatu w oparciu o księgę Ordo rituum pro ministerii petrini initio Romani Episcopi,
E Civitate Vaticana 2005, pp. 228. Ukaże się ona w Studia Gnesnensia.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

2

1. Wakat Stolicy Apostolskiej

A.

Sede Vacante oraz Conclave w dziejach Kościoła

Logiczne przesłanie i postępowanie wynikające z treści zawartej w

aksjomacie sede vacante nihil innovetur było obecne i znane w najstarszych

dziejach starożytnego Kościoła. Potwierdza to już św. Cyprian w swoich listach

z III wieku De lapsis

3

. Poza oczywistymi czynnościami związanymi z

organizacją pogrzebu zmarłego papieża, pozostałe sprawy odnośnie do bieżącej

administracji diecezją rzymską i całym Kościołem zwykle oczekiwały decyzji

nowo wybranego papieża.

Pierwsze struktury „instytucji personalnej” zarządzającej Kościołem w

okresie SV notuje się dopiero w VII wieku. Po śmierci papieża Seweryna (640)

powołano przedstawicieli kleru rzymskiego w postaci triumwiratu (najstarszy

arciprete, arcidiano oraz primicerio – szambelan) w celu rozwiązania

najpilniejszych kwestii powstałych po śmierci papieża. W Średniowieczu

funkcje te przejmują trzej najstarsi kardynałowie po jednym ze stopnia

(zaszeregowania) biskupa, prezbitera oraz diakona. Od XII wieku na znaczeniu

w okresie SV zyskuje osoba i funkcja kardynała Kamerlinga

4

, zarządcy dobrami

materialnymi Państwa Kościelnego. Do tego okresu znaczny wpływ na wybór

nowego papieża miały różne dwory imperatorskie. Dopiero Konstytucja

Apostolska Aleksandra III (1179) Licet de vitanda jednoznacznie ustaliła, że

prawo wyboru papieża przysługuje wyłącznie kolegium kardynałów, bez żadnej

interwencji ze strony ludu rzymskiego, kleru czy imperatora. Dokument

powyższy wprowadza obowiązującą do dzisiaj normę, że dla ważnego wyboru

Biskupa Rzymskiego wymagana jest większość dwóch trzecich głosów

3

Powtarzamy tutaj opinię dokumentowaną przez O. Pasquato, La Sede Vacante. Aspetto storico, w: Ufficio delle

Celebrazioni Liturgiche del Sommo Pontefice, Sede Apostolica Vacante. Storia – Legislazione – Riti – Luoghi e
cose, Città del Vaticano 2005, s. 83. Poniżej streszczamy podstawowe fakty historyczne odnośnie do SV zawarte
w tymże opracowaniu.

4

O roli i funkcji Kamerlinga w syntetyczny sposób informuje E. Wilemska, Kamerling, w: EK 8(2000),

kol. 448.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

3

obecnych kardynałów. Istotne jednak zasady obowiązujące kardynałów podczas

Conclave określił papież Grzegorz X w Konstytucji Apostolskiej Ubi periculum

w roku 1274

5

. Dokument ten po raz pierwszy używa terminu Conclave (łac. cum

clave, pod kluczem), ustala czas pierwszego zebrania wyborczego kardynałów

(10 dni po śmierci papieża), sposobu zamykania „pod kluczem” w określonym

pomieszczeniu (klucz od wewnątrz posiada kard. Kamerling, klucz zewnętrzny,

tzw. marszałek konklawe pochodzący z rodu Savelli, później Chigi – i to aż do

pontyfikatu Pawła VI!), zakaz przyjmowania i wysyłania korespondencji przez

kardynałów na czas Conclave, zakaz wpływania na wyborców przez autorytety

zewnętrzne, itd.

6

Zdecydowana większość powyższych rozporządzeń in genere

nie utraciła również dzisiaj swego znaczenia i zobowiązywania. Kolejne

konstytucje papieskie ogłaszane przez wielu papieży, praktycznie aż po Jana

Pawła II, szeregiem nowych norm, starały się doprowadzić instytucję Conclave

do możliwie największej obiektywności, wolności i swobody wyboru,

niezależności od interwencji jakiegokolwiek świeckiego władcy czy rządu,

określały sposób, miejsce i rodzaj wyboru papieża, osoby elektorów,

okoliczności ogłaszania ludowi wyniku głosowania, itd.

7

B.

Rola Kolegium Kardynałów

W okresie SV, zgodnie z UDG art. 2, który odwołuje się do „tysiącletniej

praktyki usankcjonowanej przez określone normy kanoniczne, potwierdzone

także w wyraźnym zaleceniu obowiązującego Kodeksu Prawa Kanonicznego

5

Szerzej o historii Conclave zob. Z. Zieliński, Konklawe, w: EK 9(2002), kol. 632 n.

6

Relatywnie bogato udokumentowane studium historyczne na temat Conclave zob. O. Pasquato, Conclave e

l’elezione del Romano Pontefice. Aspetto storico, w: Ufficio… (zob. przyp. 3), s. 107-130.

7

Ponieważ celem naszego opracowania nie jest historyczna analiza dziejów instytucji Sede Vacante ani

Conclave, w celu pogłębienia tego aspektu odsyłamy do literatury podanej w artykułach wymienionych w
przyp. 5 i 6.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

4

(kan. 349)”

8

zarządzanie Kościołem należy do kolegium Kardynałów. Zakres

jednak owego uprawnienia jest ściśle określony i dotyczy wyłącznie

zwyczajnych spraw, które domagają się ich szybkiego załatwienia oraz tego

wszystkiego, co jest związane z przygotowaniem wyboru nowego papieża,

opierając się wyłącznie na obowiązującym już prawodawstwie. Uprawnienia

jednakże Kolegium Kardynałów nie są w żadnej mierze tożsame z władzą lub

jurysdykcją w sprawach, które były zarezerwowane papieżowi za jego życia

(UDG art. 1). Decyzje Kolegium Kardynałów podejmowane są poprzez

głosowanie, w sprawach ważniejszych – w formie tajnej. Decyduje zdanie

większości (UDG art. 6, 10).

Przewiduje się dwojakiego rodzaju Kongregacje Kardynałów: ogólne oraz

partykularne. Kongregacjom ogólnym przewodniczy kardynał – dziekan. Był

nim po śmierci Jana Pawła II – kard. J. Ratzinger. Owe Kongregacje ogólne

powinny odbywać się codziennie, począwszy od dnia wyznaczonego przez

kardynała

Kamerlinga.

Pierwsze

takie

spotkanie

(przed

wyborem

Benedykta XVI) odbyło się w poniedziałek 4 kwietnia 2005 r. Do kompetencji

ogólnej Kongregacji Kardynałów należy m. in. ustalenie dnia i godziny

przeniesienia zwłok zmarłego papieża do Bazyliki św. Piotra (w celu oddania

czci przez wiernych), wyznaczenie dnia i godziny liturgii pogrzebowej papieża,

dopilnowanie przygotowań związanych z miejscem zamieszkania kardynałów –

elektorów oraz z miejscem wyboru papieża (Kaplica Sykstyńska), oficjalne

„złamanie” ołowianej pieczęci oraz Pierścienia Rybaka

9

, którymi firmowane

były

ważniejsze

dokumenty

papieskie.

W

sensie

administracyjnym

8

Powyższy cytat przejęty jest ze wstępu UDG, natomiast wspomniany kan. 349 przypomina, że „Kardynałowie

Ś

więtego Rzymskiego Kościoła tworzą szczególne Kolegium, któremu przysługuje prawo wyboru Biskupa

Rzymskiego, zgodnie z postanowieniami specjalnego prawa”.

9

„Pierścienia Rybaka” używali papieże do pieczętowania własnych Listów. Rozpoznajemy w nim obraz łodzi,

w której św. Piotr stojąc ciągnie sieć rybacką, zgodnie z przesłaniem Łk 5, 10 (… odtąd ludzi łowić będziesz…).
Historyczne informacje na temat Annulus piscatoris sięgają XIII wieku, zob. A. Nowowiejski, Wykład liturgii
Kościoła Katolickiego. Warszawa 1902, t. II, cz. I, s. 410. Chodzi tu o pieczęcie na dwóch listach z r. 1265 i
1266, które wysłał papież Klemens IV. Informuje o tym G. Batelli, Anello del Pescatore, w: Enciclopedia
Cattolica, 1(1948) kol. 1219-1220. Pierwszą wiadomość na temat zniszczenia, anulowania pierścienia zmarłego
papieża sięga pontyfikatu Leona X (1512-1521), zob. M. L. Ariosto, La morte e le esequie del Romano Pontifice.
Luoghi, arredi, vesti e suppellettili, w: Ufficio… (zob. przyp. 3), s. 76.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

5

najważniejszym zadaniem ogólnej Kongregacji Kardynałów jest wyznaczenie

dnia i godziny rozpoczęcia Conclave, czyli między 15 a 20 dniem od śmierci

papieża (UDG art. 37, 49).

Poza Kongregacjami ogólnymi przewidziane są także Kongregacje

partykularne. Biorą w nich udział jedynie kardynał Kamerling oraz trzej

kardynałowie wylosowani po jednym z trzech stopni kardynalskich (biskupi,

prezbiterzy oraz diakoni). Po trzech dniach ich tymczasowy urząd ustaje

i ponownie wylosowani są następni trzej, zwani asystentami. Ten proces wyboru

asystentów ma miejsce także w czasie trwania Conclave (UDG art. 7, 71).

Do kompetencji Kongregacji partykularnych należą sprawy o mniejszym

znaczeniu, które nie wymagają zaangażowania wszystkich obecnych już w

Rzymie kardynałów.

C.

Funkcjonowanie Kurii Rzymskiej

W okresie wakatu stolicy Apostolskiej wszyscy kierownicy dykasterii

Kurii Rzymskiej przestają pełnić swoje funkcje. Zgodnie z UDG (cały

rozdział III) dotyczy to urzędu kardynała Sekretarza Stanu, prefektów

wszystkich Kongregacji, arcybiskupów – przewodniczących różnych papieskich

Rad i Komisji oraz członków tychże dykasterii. Mogą oni jednak rozwiązywać

sprawy o mniejszym znaczeniu. Nie przestają natomiast pełnić swego urzędu i

zachowują swoje stanowiska: dziekan (a także vice-dziekan) Kolegium

Kardynałów, kardynał Kamerling

10

, kardynał – Penitencjarz Większy, kardynał

Wikariusz Rzymu, kardynał Archidiakon Bazyliki Watykańskiej, kardynał

Wikariusz

Generalny

Państwa

Watykańskiego,

arcybiskup

Substytut

Sekretariatu Stanu, wszyscy sekretarze dykasterii Kurii Rzymskiej, prefekt

10

W okresie wakatu Stolicy Apostolskiej wyjątkowo ważną rolę pełni kardynał Kamerling. W niniejszym

opracowaniu nie omawiamy szerzej tego urzędu, gdyż problematyka ta została już odpowiednio przez nas
uwypuklona, zob. J. Stefański, Liturgia pogrzebu papieża…, ss.479.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

6

Domu Papieskiego, sekretarz Urzędu ds. relacji z państwami, wszyscy legaci –

reprezentanci Stolicy Apostolskiej, Jałmużnik papieski, sekretarz Kolegium

Kardynałów oraz Mistrz Papieskich Ceremonii Liturgicznych.

2. Wybór papieża (Conclave) w wymiarze legislacyjnym

A.

Kardynałowie – elektorzy

O śmierci papieża powiadamia wszystkich kardynałów dziekan Kolegium

Kardynałów i informuje ich o dniu, godzinie i miejscu pierwszego posiedzenia

ogólnego Kongregacji Kolegium (UDG art. 19). Prawo wyborcze mają ci

kardynałowie, którzy w dniu rozpoczęcia wakatu Stolicy Apostolskiej nie

ukończyli jeszcze osiemdziesiątego roku życia. Kardynałowie, którzy ukończyli

ten rok życia, mogą jednak brać udział w zebraniach przygotowawczych do

Conclave. Maksymalna ilość kardynałów – elektorów nie powinna przekraczać

stu dwudziestu. Jan Paweł II w swej Konstytucji UDG (Wstęp) powtarza tutaj,

jak zresztą sam o tym przypomina, normy ustalone wcześniej przez Pawła VI

11

.

Po śmierci Jana Pawła II wiek elektorski posiadało 117 kardynałów na ogólną

ilość 183 żyjących purpuratów. Dwóch jednak, ze względów zdrowotnych nie

mogło wziąć udziału w Conclave. Chodzi tu o kardynała – emerytowanego

ordynariusza Manilii (Filipiny) Jaime Sin oraz kardynała ordynariusza

Monterrey (Meksyk) Adolfo Antonio Suárez Rivera. Elektorami polskiego

pochodzenia było 4 kardynałów: kard. J. Glemp (Warszawa), kard.

Fr. Macharski (Kraków), kard. M. Jaworski (Lwów – obrządek łaciński) oraz

kard. Z. Grocholewski (prefekt Kongregacji Wychowania Katolickiego –

Watykan).

11

Wykluczenie kardynałów, którzy ukończyli 80 rok życia z Conclave zapowiedział (po raz pierwszy w dziejach

Kościoła!) już w roku 1970 Paweł VI w Liście Apostolskim Ingravescentem aetatem, w: AAS 62(1970)811,
n. II, 2. Tę samą normę powtórzył Paweł VI w Konstytucji Apostolskiej poświęconej zasadom wyboru Biskupa
Rzymskiego w roku 1975 Romano Pontifici eligendo. De Sede Apostolica vacante deque electione Romani
Pontificis, w: AAS 67(1975)622, n. 33.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

7

Kardynałowie

przybywający

do

Rzymu

zostają

ulokowani

w

mieszkaniach w tzw. Domu św. Marty znajdującym się wewnątrz Watykanu.

Mieszkania przydziela się na zasadzie losowania

12

.

Zgodnie z UDG art. 36 elektorami mogą być także kardynałowie

ogłoszeni na Konsystorzu, pomimo że nie zostały im nałożone birety,

przekazane pierścienie ani też nie złożyli przysięgi. Nie mają natomiast prawa

wyboru kardynałowie kanonicznie usunięci lub tacy, którzy za zgodą papieża

sami zrezygnowali z tej godności. Wszyscy kardynałowie – elektorzy w

sprawach dotyczących wyboru nowego papieża zobowiązani są do „świętego

posłuszeństwa” i podporządkowania się decyzjom dziekana Kolegium

Kardynałów względnie innego kardynała działającego na mocy udzielonych mu

uprawnień (np. kardynała Kamerlinga).

B.

Regulamin wyboru papieża

Miejscem Conclave jest słynna Kaplica Sykstyńska zbudowana w latach

1475-1483 jako ważna część konstrukcji Pałacu Apostolskiego, znana zwłaszcza

z ogromnego fresku na ścianie ołtarzowej na temat Sądu Ostatecznego

namalowanego przez Michała Anioła w latach 1508-1512.

Pierwszy dzień Conclave (po śmierci Jana Pawła II wyznaczony na 18

kwietnia 2005) rozpoczyna się od porannej Mszy św. Wybory rozpoczynają się

po południu tego samego dnia. Kardynałowie ubrani w strój chórowy, po

złożeniu przysięgi dotrzymania tajemnicy oraz przestrzegania odpowiednich

norm zawartych w Konstytucji Apostolskiej UDG, przystępują do procedury

głosowania

13

.

12

Losowanie miejsca zamieszkania w Domu św. Marty uzasadnione jest faktem, że posiada on „zaledwie” 108

apartamentów oraz 23 pojedyncze pokoje, oczywiście z osobnymi łazienkami. Po raz pierwszy zatem od ponad
stu lat, kardynałowie – elektorzy nie będą mieszkać w „spartańskich” celach przy Kaplicy Sykstyńskiej.

13

Kwestie obrzędowo – modlitewne towarzyszące Conclave omówimy w następnym paragrafie.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

8

W pierwszym dniu ma miejsce jedno zaledwie głosowanie, wieczorem.

W następnych dniach (jeśli pierwsze nie wyłoniło przyszłego papieża) odbywają

się po dwa głosowania, czyli dwa rano i dwa wieczorem. Głosowanie jest jedyną

formą wyboru papieża. Jan Paweł II zniósł znane w historii praktyki wyboru

przez aklamację, inspirację czy kompromis (… per acclamationem seu

inspirationem… per compromissum… UDG art. 62). Procedura głosowania

obejmuje trzy etapy. Faza wstępna (prae-scrutinium) dotyczy przygotowania i

rozdzielenia kart do głosowania, wylosowania wśród kardynałów trzech

skrutatorów, trzech rewizorów i trzech do zbierania głosów od (ewentualnie)

chorych kardynałów oraz wypełnienie karty do głosowania nazwiskiem

przyszłego papieża (możliwie nierozpoznawalnym charakterem pisma).

W czasie tej fazy wyboru papieża, jak zresztą także w czasie pozostałych dwóch

etapów, o ile nie związane są bezpośrednio z głosowaniem (a nie np. ze

spaleniem kart do głosowania), w Kaplicy Sykstyńskiej pozostają wyłącznie

sami kardynałowie. Przewidziane prawem osoby towarzyszące, np. sekretarz

Kolegium Kardynałów, Mistrz Ceremonii Papieskich wraz z pozostałymi

dwoma ceremoniarzami, muszą opuścić Kaplicę Sykstyńską do czasu ich

ponownego wezwania.

Druga faza, właściwe głosowanie (scrutinium) obejmuje złożenie kart do

głosowania do specjalnej urny

14

, pomieszanie i liczenie głosów oraz obliczenie

głosów. Kartkę z wypisanym nazwiskiem elekta każdy kardynał przynosi do

ołtarza osobiście i po wypowiedzeniu formuły: „Powołuję na świadka Chrystusa

Pana, który mnie osądzi, że oddaję swój głos na tego, który zgodnie z wolą Bożą

powinien według mnie zostać wybrany” – wkłada ją do urny (zob. UDG art. 66).

Gdyby któryś z kardynałów elektorów ze względów chorobowych musiał

14

Przez wieki, aż po Conclave wyboru Jana Pawła II kartki wyborcze wkładano do obszerniejszego kielicha.

UDG art. 66 po raz pierwszy w tradycji Conclave wspomina o urnie do głosowania. Wykonał je (w sumie 3)
korzystając ze srebra i złoconego brązu znany włoski rzeźbiarz Cecco Bonanotte (autor m. in. nowych
jubileuszowych (2000 r.) drzwi wejściowych do Muzeum Watykańskiego oraz „Lampy Wotywnej” Pawła VI
dla Katakumb św. Kaliksta na Rok Jubileuszowy 1975), zob. R. Zagnoli, Le nuove urne per l’elezione del Papa,
w: Ufficio… (zob. przyp. 3), s. 160-163.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

9

pozostać w Domu św. Marty, po jego kartkę wyborczą udają się trzej wcześniej

wybrani kardynałowie – infirmiarze ze specjalnie zamykaną kasetką,

zawierającą otwór do włożenia kartki.

Kardynałowie skrutatorzy otwierają urnę, liczą głośno odczytują

nazwisko z każdej kartki i sumują swoje obliczenia. Kartki wyborcze, zgodnie z

przepisanymi normami nawlekane są na nitkę w miejscu pierwszego słowa

wydrukowanej formuły wyborczej: Eligo in Summum Pontificem…

Trzecia faza (post-scrutinium) obejmuje liczenie głosów, ich sprawdzenie

oraz spalenie kart wyborczych oraz ewentualnie wszelkich notatek

sporządzonych przez kardynałów. Wybrany papieżem zostaje ten kardynał –

elekt, który osiągnął dwie trzecie głosów ogólnej liczby obecnych na Conclave

kardynałów, a gdyby ta liczba nie była podzielna na trzy równe części, do

ważności wyboru wymagany jest jeden głos więcej. Gdyby przez pierwsze trzy

dni nie udało się dokonać kanonicznego wyboru papieża, zawiesza się na jeden

dzień głosowania, w celu umożliwienia kardynałom swobodnej wymiany

poglądów, czas na medytację i modlitwę. Gdyby znów następne 7 głosowań nie

dało pozytywnego rezultatu, można ponownie skorzystać z jednego dnia

przerwy. W ostateczności zastosuje się taki sposób wyboru, jaki ustali

większość absolutna kardynałów (UDG art. 75). Warto jednak w tym miejscu

przypomnieć, że w XX wieku żadne Conclave nie trwało dłużej niż 4 dni.

Piusa X (1903) wybrano 4 dnia, Benedykta XV (1914) trzeciego dnia, Piusa XI

(1922) 4 dnia, Piusa XII (1939) drugiego dnia, Jana XXIII (1958) po 3 dniach,

Pawła VI (1963) po 2 dniach, Jana Pawła I (1978) po 2 dniach, Jana Pawła II

(1978) podobnie, a Benedykta XVI (19 IV 2005) już następnego dnia po

rozpoczęciu Conclave.

Niezależnie od wyniku głosowania, kartki wyborcze muszą być spalone.

Pomagają w tym przywołani sekretarz Kolegium Kardynałów oraz ceremoniarze

wraz z Mistrzem Ceremonii Papieskich.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

10

Po dokonanym kanonicznie wyborze, kardynał – dziekan, vice-dziekan

lub pierwszy z kardynałów w porządku starszeństwa (tak było w przypadku

wyboru Benedykta XVI, gdyż, jak wiadomo, nowy papież pełnił uprzednio

funkcję dziekana Kolegium Kardynałów) zadaje pytanie elektowi, czy

przyjmuje wybór, a po otrzymaniu zgody pyta ponownie o przyszłe imię nowo

wybranego papieża. Wezwany na ten moment Mistrz Ceremonii Papieskich,

wraz ze swoimi dwoma pomocnikami, redaguje dokument dokonanego faktu

wyboru i przyjęcia odpowiedniego imienia.

Konstytucja Apostolska UDG nic nie mówi o tradycyjnym, białym

kolorze dymu oznajmiającego pozytywny wynik Conclave. Zauważyliśmy

jednak po wyborze Benedykta XVI podtrzymanie tego historycznego zwyczaju.

Pewności dokonanego wyboru i zakończenia Conclave oraz otrzymania

pierwszego Apostolskiego Błogosławieństwa z balkonu Bazyliki Watykańskiej

Urbi et Orbi potwierdzają bijące dzwony Bazyliki św. Piotra, które zostają

wprawione w ruch po decyzji bezpośrednio przekazanej przez Mistrza

Ceremonii Papieskiej. Jest to także nowość ostatniego Conclave.

3. Obrzędy Conclave

Wybór nowego papieża, jakkolwiek w swej istocie kieruje się normami

prawa kanonicznego i aktualnej Konstytucji Apostolskiej, otoczony jest

równocześnie szeregiem towarzyszących obrzędów. Swoją celebracyjną szatą

podkreślają one wyjątkowość wydarzenia, jakim dla Kościoła jest Conclave.

Poniżej omówiony celebracyjny wymiar Conclave opiera się na po raz pierwszy

oficjalnie opublikowanej i udostępnionej szerszemu kręgowi odbiorców, a nie

tylko kardynałom – elektom, księdze liturgicznej Ordo rituum Conclavis

15

15

Officium de liturgicis celebrationibus Summi Pontificis, Ordo rituum Conclavis, E Civitate Vaticana 2000,

ss. 344. Księga ta, wydana z polecenia Jana Pawła II, ze zrozumiałych względów, ujrzała światło dzienne
dopiero pięć lat później z okazji Conclave roku 2005. W Archiwum Urzędu Celebracji Papieskich są oczywiście

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

11

(odtąd = Ordo). Poszczególne paragrafy naszego opracowania są zgodne z

kolejnymi rozdziałami Ordo, uzupełnione o wydarzenia związane z wyborem na

papieża Benedykta XVI.

A.

Msza św. o wybór papieża

Początek Conclave wyznaczono na 18 kwietnia 2005. Przed południem,

zgodnie ze wskazaniami UDG art. 49, wszyscy kardynałowie – elektorzy (w

liczbie 115) wzięli udział w uroczystej Mszy św. koncelebrowanej pod

przewodnictwem kard. Dziekana Kolegium Kardynałów, czyli kard.

J. Ratzingera. Celebrę sprawowano w Bazylice św. Piotra, jakkolwiek Ordo

n. 18, z racji pastoralnych, nie wyklucza innego miejsca. Koncelebransi używają

szat koloru czerwonego. We Mszy św. stosuje się formularz Pro eligendo

Romano Pontifice (zob. pełen formularz wraz z czytaniami i wezwaniami

Modlitwy Powszechnej – Ordo n. 21-28).

Homilię w czasie omawianej tutaj Mszy św. rozpoczynającej Conclave

wygłosił główny celebrans – dziekan kolegium Kardynałów, kard. J. Ratzinger.

Homilia była obszernym komentarzem i analizą trzech czytań mszalnych

(Iz 61, 1-3a; Ef 4, 11-16; J 15, 9-17)

16

. Kard. J. Ratzinger przypomniał prawdę

o Miłosierdziu Bożym, o dojrzewaniu wiary, poznaniu Syna Bożego,

o przekształcaniu świata w Komunii z Chrystusem. Wymienił także szereg

„modnych”, współczesnych zagrożeń ideologicznych, które sprowadzają na

manowce fałszu nasze codzienne myślenie, jak marksizm, liberalizm,

kolektywizm, libertynizm, agnostycyzm, synkretyzm, ateizm, radykalny

indywidualizm, relatywizm, nowe sekty, itd. Kard. J. Ratzinger zakończył swą

teksty liturgicznych czy modlitewnych formuł stosowanych na poprzednich Conclave (np. Ordo Sacrorum
Rituum Conclavis z roku 1978, ss. 123- z okazji wyboru Jana Pawła I oraz Jana Pawła II), ale nie były one
szerzej udostępniane.

16

Pełen tekst homilii w języku polskim zob. Przewodnik Katolicki nr 17 z dnia 24 IV 2005, s. 8-9.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

12

homilię prośbą, aby po wielkim darze, jakim była osoba Jana Pawła II, zechciał

Chrystus Pan dać nowego pasterza „według swego serca”.

B.

Obrzędy w czasie Conclave

Po południu tego samego dnia, w którym kardynałowie – elektorzy

sprawowali Mszę św. o wybór papieża, ma miejsce uroczyste wejście na

Conclave. Nowością zadekretowaną przez UDG art. 50 jest miejsce pierwszego

zgromadzenia się kardynałów przed udaniem się do Kaplicy Sykstyńskiej

Pałacu Apostolskiego, właściwego miejsca wyboru papieża. Kardynałowie

ubrani w strój chórowy zbierają się najpierw w Kaplicy Paulińskiej. Procesyjne

przejście do Kaplicy Sykstyńskiej otwiera liturgicznym pozdrowieniem dziekan

Kolegium Kardynałów. W krótkim wprowadzeniu (Ordo n. 33) przypomina, że

cały Kościół trwa w modlitewnej jedności z Kolegium Kardynałów i prosi

Ducha Świętego o wybór godnego pasterza ludu Bożego, a Chrystus Pan, za

pośrednictwem Najświętszej Maryi Panny, świętych Piotra, Pawła i wszystkich

ś

więtych, „niechaj kieruje naszymi myślami w duchu prawdy”. Po tym

wezwaniu formuje się procesyjny orszak, któremu przewodniczy kleryk niosący

krzyż. Kardynałowie ustawiają się w porządku trzech stopni zaszeregowania

(kardynałowie diakoni, prezbiterzy, biskupi). W procesji tej biorą udział także:

diakon niosący uroczyście księgę Ewangelii (konieczna dla późniejszej formuły

i sposobu składania przysięgi), sekretarz Kolegium Kardynałów, kantorzy, dwaj

pomocniczy ceremoniarze, duchowny odpowiedzialny za wygłaszanie

konferencji (medytacji) pomiędzy głosowaniami, oraz oczywiście Mistrz

Ceremonii Papieskich (w dniu 18 kwietnia 2005 był nim abp P. Marini).

Procesja rozpoczyna się śpiewem Litanii do Wszystkich Świętych, w której dla

podkreślenia

uniwersalnego

charakteru

Kościoła

rozpoznawalnego

w

międzynarodowym zgromadzeniu kardynałów, wymieniani są święci zarówno

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

13

Kościoła Zachodniego, jak też Wschodniego. Po dotarciu do Kaplicy

Sykstyńskiej i zajęciu własnego miejsca przez elektorów, księga Ewangelii

zostaje umieszczona na specjalnym, szczególnie wyodrębnionym i ozdobnym

zarazem miejscu.

Po zakończeniu śpiewu Litanii, kardynał – dziekan intonuje hymn Veni,

creator Spiritus i kończy go modlitwą wypraszającą dla elektorów ducha

mądrości, prawdy i pokoju (Ordo n. 38).

Wstępem do właściwych sesji wyborczych Conclave jest złożenie przez

kardynałów – elektorów uroczystej przysięgi wierności wszystkim wskazaniom

zawartym w Konstytucji Apostolskiej UDG dotyczących zasad wyboru nowego

papieża, które musi się odbyć w duchu absolutnej wolności wraz z zachowaniem

całkowitej dyskrecji odnośnie do tego wszystkiego, co związane jest z wyborem

papieża (Ordo n. 40). Tę obszerną formułę przysięgi odczytuje kard. dziekan, a

następnie każdy z kardynałów – elektorów potwierdza ją osobiście podchodząc

w asyście ceremoniarza papieskiego do miejsca, na którym położona jest księga

Ewangeliarza. Indywidualna formuła przysięgi wyrażona jest słowami: „Ja,

kardynał NN to obiecuję, do tego się zobowiązuję i przysięgam. Tak mi

dopomóż Panie Boże i te święte Ewangelie, które dotykam moją ręką” (Ordo

n. 41). Następnie Mistrz Ceremonii Papieskich wypowiada tradycyjną formułę

Extra omnes nakazującą opuszczenie Kaplicy sykstyńskiej przez wszystkich nie

biorących udziału w głosowaniu. Pozostają jednak jeszcze dwaj nie elektorzy:

Mistrz Ceremonii Papieskich oraz wyznaczony duchowny w celu

przeprowadzenia

medytacji

na

temat

wyjątkowego

znaczenia

i

odpowiedzialności związanej z wyborem nowego papieża. Po zakończonej

medytacji także ci dwaj duchowni opuszczają miejsce wyboru papieża (Ordo

n. 44).

Każdy dzień trwania Conclave kardynałowie – elektorzy rozpoczynają

zazwyczaj od wspólnej Koncelebry. Zwyczaj koncelebrowania w czasie wyboru

papieża jest relatywnie nowy, bo praktykowany dopiero przy wyborze Jana

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

14

Pawła I oraz Jana Pawła II

17

. Aż do Conclave, które wybrało Piusa XI (1922)

wszyscy kardynałowie uczestniczyli w jednej Mszy św., podczas której, jak

zwyczajni wierni, przystępowali do Komunii św. Pius XI rozporządził, aby w

czasie następnego Conclave każdy z kardynałów mógł indywidualnie

sprawować Mszę św., choć zanotowano, że podczas Conclave związanego z

wyborem Piusa XII, Jana XXIII oraz Pawła VI nadal niektórzy z kardynałów

podtrzymywali stary zwyczaj przystępowania jedynie do Komunii św.

Obrzędy Conclave związane z wyborem Jana Pawła I i jego Następcy

przewidywały stosowanie (do wyboru) 6 formularzy mszalnych: trzy wotywne o

Duchu Świętym oraz trzy za Kościół, każdorazowo z trzema czytaniami

18

.

Zgodnie z obowiązującymi dzisiaj normami kardynałowie mogą wg

uznania koncelebrować lub celebrować Mszę św. w kaplicy Domu św. Marty, w

Kaplicy Sykstyńskiej lub innym dogodnym miejscu. W doborze formularzy

mszalnych obowiązują normy liturgicznego Kalendarza Generalnego. W dni

wolne od nakazanych formularzy, Ordo (nn. 79-82) proponuje cztery pełne

formularze Mszy wotywnych: De Spiritu Sancto, Pro Ecclesia, De Beata

Virgine Maria a cenaculo oraz De Sanctis Petro et Paulo Apostolis.

W czasie trwania Conclave, każdego dnia, kardynałowie wspólnie

odmawiają Liturgię Godzin, zwłaszcza Laudes i Nieszpory. Modlitwom tym

przewodniczy wezwany Mistrz Ceremonii Papieskich. Przed każdorazowym

głosowaniem ma miejsce krótkie nabożeństwo Słowa Bożego, składające się z

perykopy biblijnej, Modlitwy Powszechnej, Modlitwy Pańskiej i kończącej

oracji. Pięć takich celebracyjnych schematów zostało umieszczonych w

Appendice (nn. 96-100). Każda sesja wyborcza kończy się również krótkim

obrzędem dziękczynnym, łącznie z inwokacją wzywającą pomoc NMP.

Proponuje się zatem śpiew antyfony „Pod Twoją obronę”, względnie inny,

przystosowany do danego okresu liturgicznego np. Alma Redemptoris Mater,

17

Ten fakt, oraz poniżej referowane, powtarzamy za P. Jounel, Des funérailles de Paul VI a celles de

Jean-Paul I, w: LMD 135(1978)181.

18

Tamże.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

15

Ave Regina caelorum itd. (zob. Ordo n. 46, 104-107). Można kończyć sesje

również recytacją (lub śpiewem) Angelus Domini, lub w czasie paschalnym

Regina caeli.

C.

Przyjęcie i proklamacja wyboru

Po kanonicznie przeprowadzonym wyborze nowego papieża, najmłodszy

z kardynałów diakonów wzywa do Kaplicy Sykstyńskiej Mistrza Ceremonii

Papieskich wraz z jego dwoma pomocnikami. Wówczas kardynał dziekan, w

przypadku zaś gdyby on nie mógł lub został wybrany (przypadek kard.

J. Ratzingera), vice-dziekan Kolegium Kardynałów w imieniu wszystkich

elektorów prosi elekta o wyrażenie zgody na wybór pytając: „Czy przyjmujesz

kanoniczny wybór na Najwyższego Pasterza”? Po otrzymaniu pozytywnej

odpowiedzi ponownie pyta: „Jakie imię przyjmujesz”? Po otrzymaniu

odpowiedzi (czyli odnośnie do ostatniego Conclave chodzi o imię

Benedykta XVI), Mistrz Ceremonii Papieskich (abp P. Marini), mając za

ś

wiadków dwóch pomocniczych ceremoniarzy papieskich, redaguje dokument

potwierdzający przyjęcie wyboru przez nowego papieża oraz obranego przez

niego imienia (Ordo nn. 58-61).

Nowo wybrany papież, po przybraniu w zakrystii Kaplicy Sykstyńskiej z

pomocą Mistrza Ceremonii Papieskich właściwych jego urzędowi szat, zajmuje

centralne miejsce na katedrze. Vice-dziekan Kolegium Kardynałów w imieniu

wszystkich elektorów wygłasza dziękczynną formułę i pozdrawia nowego

papieża (Ordo n. 68). Następnie pierwszy z kardynałów diakonów odczytuje

tekst Ewangelii św. Mateusza 16, 18-19 „Ty jesteś Piotrem – skałą i na tej skale

zbuduję mój Kościół”. Proponowany jest także inny tekst do wyboru związany z

posługą pasterską (J 21, 15-17). Po proklamacji Ewangelii pierwszy z

kardynałów prezbiterów odmawia przewidzianą orację (Ordo n. 70)

wypraszającą obfitość łask dla następcy św. Piotra, który stanowi dla całego

ludu Bożego widzialny znak jedności wiary i wspólnoty miłości. Po tej

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

16

modlitwie do papieża podchodzą pojedynczo wszyscy obecni kardynałowie, w

kolejności wyznaczonej zasadą pierwszeństwa, aby nowo wybranemu złożyć

wyrazy czci i posłuszeństwa. Uroczysty śpiew hymnu Te Deum laudamus

kończy wydarzenia związane z wyborem papieża w Kaplicy Sykstyńskiej.

Następuje ostatni – publiczny akt uroczystego ogłoszenia wyboru nowego

papieża. Do zewnętrznego balkonu Bazyliki Watykańskiej zbliża się procesja

poprzedzona Krzyżem niesionym przez jednego z ceremoniarzy papieskich.

Przy wyborze Benedykta XVI był nim Mons. dr Konrad Krajewski. Krzyżowi

oraz osobie nowego papieża towarzyszą trzej kardynałowie reprezentujący trzy

stopnie ich zaszeregowania. Pierwszy z kardynałów diakonów, a był nim w dniu

wyboru Benedykta XVI – kard. Jorge Medina Estevez z Chile, wygłasza

tradycyjną, stosowaną już od elekcji Innocentego VIII (1484) formułę: Annuntio

vobis gaudium magnum; habemus papam…

19

.

Zwyczajowe pierwsze, improwizowane przemówienie nowego papieża

oraz uroczyste, pierwsze błogosławieństwo Urbi et Orbi kończy oficjalny okres

Sede Vacante oraz Conclave.

19

Tamże.