96

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Wody s∏odkie i torfowiska

Nizinne i podgórskie
rzeki ze zbiorowiskami
w∏osieniczników

Kod Physis: 24.4: euhydrofityczna roÊlinnoÊç rzek

Definicja

Cieki wodne – nizinne do podgórskich – poroÊni´te przez
zakorzenione w dnie roÊliny zanurzone lub z p∏ywajàcymi
liÊçmi ze zwiàzku

Ranunculion fluitantis lub wodne mszaki.

Charakterystyka

Dna koryt strumieni i rzek, najcz´Êciej (I) – II – V rz´du
o Êrednio intensywnym do intensywnego przep∏ywie wody,
osadach z dominujàcà frakcjà piaszczystà, ˝wirowà lub
drobnokamienistà, zasilane wodami podziemnymi lub
z intensywnà wymianà wód mi´dzy korytem rzeki a jej stre-
fà hyporeicznà poprzez przepuszczalne osady denne. Cie-
ki te przynajmniej we fragmentach poroÊni´te sà przez
p∏aty roÊlin zakorzenionych w dnie i z zanurzonymi w wo-
dzie p´dami, rzadziej wytwarzajàcych równie˝ liÊcie p∏ywa-
jàce po powierzchni wody lub p´dy cz´Êciowo wyniesione
ponad powierzchni´ (cz´ste przy brzegu lub w mikrosiedli-
skach o spowolnionym przep∏ywie wody). W sk∏ad roÊlin-
noÊci siedliska wchodzà równie˝ przytwierdzone do dna
mszaki i makroskopowe glony (zielenice nitkowate, kra-
snorosty i ramienice).

Podzia∏ na podtypy

W zachodnioeuropejskich klasyfikacjach wyró˝nia si´ zwy-
kle kilka (do 6–7) ró˝niàcych si´ strukturà roÊlinnoÊci pod-
typów, w zale˝noÊci od odczynu wody i jej potencja∏u tro-
ficznego (Francja) lub charakteru geologicznego pod∏o˝a
(wapienne – bezwapienne, co koresponduje z odczynem)
i spadku odcinka cieku (Niemcy). Ze wzgl´du na brak lub
niewielkà reprezentacj´ na terenie Polski niektórych z uwa-
runkowaƒ fizycznych stanowiàcych podstaw´ klasyfikacji,
zwykle zubo˝onà struktur´ zbiorowisk roÊlinnych w gra-
nicznym obszarze zasi´gu siedliska na terenie Polski oraz
s∏aby stopieƒ poznania i nieliczne tylko opisy roÊlinnoÊci,
brak jest obecnie podstaw do Êcis∏ego i udokumentowane-

3260

Rz´Êl hakowata (

Callitriche hamulata), w∏osiecznik p´dzelkowaty (Batrachium penicillatum

)

i rdestnica st´piona (

Potamogeton obtusifolius)

w korycie Starej Radwi (Rosnowo, pow. Koszalin)

97

Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników

go wyró˝nienia podtypów siedliska. Niektóre przes∏anki do
ewentualnej póêniejszej klasyfikacji zostanà wskazane
w opisie odmian siedliska. Nie nale˝y jednak oczekiwaç –
nawet po dok∏adniejszym zbadaniu – mo˝liwoÊci zapropo-
nowania równie zró˝nicowanego podzia∏u, jak w europej-
skim obszarze klimatu atlantyckiego.

Umiejscowienie siedliska w polskiej
klasyfikacji fitosocjologicznej

Omawiane siedlisko wed∏ug polskiej klasyfikacji obejmuje
jedynie zwiàzek

Ranunculion fluitantis, zaliczany do klasy

Potametea, przy czym jedynie jeden z gatunków uznawa-
nych za charakterystyczne dla tej klasy (

Elodea canadensis)

wyst´puje jako sk∏adnik zbiorowisk tego siedliska.
Pozycja syntaksonomiczna siedliska w polskiej klasyfikacji
przedstawia si´ nast´pujàco:
Klasa

Potametea

Rzàd

Potametalia

Zwiàzek

Ranunculion fluitantis

Zespo∏y:

Ranunculetum fluitantis w∏osienicznika rzecz-
nego
Ranunculo–Callitrichetum hamulatae rz´Êli
hakowatej i w∏osieniczników
Ranunculo–Sietum erecto–submersi podwodnej
formy potocznika i w∏osieniczników

Stan poznania tych zespo∏ów na obszarze Polski jest dale-
ce niewystarczajàcy, a przysz∏e badania prawdopodobnie
doprowadzà do znaczàcej rewizji tej klasyfikacji. M. in. wy-
mieniony w definicji siedliska wg Natura 2000 zwiàzek
Callitricho–Batrachion (opisywany jako charakterystyczny
dla rzek z wyraênymi przep∏ywami ni˝ówkowymi, a wi´c ty-
powymi dla klimatu Polski) nie zosta∏ uwzgl´dniony w pol-
skiej klasyfikacji fitosocjologicznej. W europejskich bada-
niach roÊlinnoÊci zanurzonej rzek podkreÊla si´ jednak
cz´sto nieadekwatnoÊç metodyki fitosocjologicznej do kla-
syfikacji zbiorowisk roÊlin wód p∏ynàcych.

Bibliografia

3260 – Rivi¯res des étages planitiaire ∫ montagnard avec

végétation du

Ranunculion fluitantis

et du

Callitricho–Ba-

trachion

In: Ministére de l’écologie et du développement du-

rable: Le réseau écologique européen Natura 2000. Cahier

d habitats, Habitats humides: 191–222. http: //natura2000.

environnement. gouv. fr

ADAMEC L., ONDOK P. 1992. Water alkalization due to photo-

synthesis of aquatic plants: the dependence on total alkalini-

ty. Aquatic Botany 43: 93–98.

ANDRZEJEWSKI W., NAGENGAST B. 2002. Bioró˝norodnoÊç rezerwa-

tu przyrody „S∏onawy” na rzece We∏nie. W: Puchalski W., PAWEL-

CZUK J. K. (red.) Bliskie Naturze Kszta∏towanie Dolin Rzecznych.

Wydawn. Uczeln. Politechniki Koszaliƒskiej, Koszalin: 80–81.

BAATTRUP–PEDERSEN A., LARSEN S. E., RIIS T. 2003. Composi-

tion and richness of macrophyte communities in small Da-

nish streams – influence of environmental factors and weed

cutting. Hydrobiologia 495: 171–179.

BAATTRUP–PEDERSEN A., RIIS T. 1999. Macrophyte diversity and

composition in relation to substratum characteristics in regu-

lated and unregulated Danish streams. Freshwater Biology

42: 375–385.

BAATTRUP–PEDERSEN A., RIIS T., HANSEN H. O. FRIBERG N.

2000. Restoration of a Danish headwater stream: short–term

changes in plant species abundance and composition. Aqua-

tic Conserv.: Mar. Freshw. Ecosyst. 10: 13–23.

BAATTRUP–PEDERSEN A., SKRIVER J., WIBERG–LARSEN P. 2000.

Weed–cutting practice and impact on trout density in Danids

lowland streams. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27:

674–677.

BARENDREGT A., WASSEN M. J. 1994. Surface water chemistry

of the Biebrza River with special emphasis on nutrient flow

and vegetation. W: Report 2: Biebrza Wetlands Research of

the Utrecht University presented at the Workshop „Biebrza

Wetlands”, October 1993, IMUZ, Falenty. Red. M. J. Wassen,

H. Okruszko. Falenty, Utrecht: 133–146.

BARRAT–SEGRETAIN M. H., AMOROS C. 1995. Influence of flo-

od timing on the recovery of macrophytes in a former river

channel. Hydrobiologia 316: 91–101.

BARRAT–SEGRETAIN M. H., BORNETTE G., 2000. Regeneration

and colonization abilities of aquatic plant fragments: effect of

disturbance seasonality. Hydrobiologia 421: 31–39.

BARRAT–SEGRETAIN M. H., HENRY C. P., BORNETTE G. 1999.

Regeneration and colonization of aquatic plant fragments in

relation to the disturbance frequency of their habitats. Arch.

Hydrobiol. 145: 111–127.

BERNEZ I., HAURY J. 1996. Downstream effects of hydroelectric

impoundment on river macrophyte communities. In: Leclerc

M., Capra H., Valentin S., Boudreault A., Cote Y. (eds) Eco-

hydraulics 2000 Québec, INRS–Eau Québec: A13–A24.

BIA¸OKOZ W. 1999. Biebrzaƒski Park Narodowy – Plan Ochro-

ny. Operat Ochrony Ekosystemów Wodnych.

BODNER M. 1994. Inorganic carbon source for photosynthesis in

the aquatic macrophytes Potamogeton natans and Ranuncu-

lus fluitans. Aquatic Botany 48:109–120.

BORNETTE G., AMOROS C., LAMOUROUX N. 1998. Aquatic

plant diversity in riverine wetlands: the role of connectivity.

Freshwater Biology 39: 267–283.

BORNETTE G., GUERLESQUIN M., HENRY P. H. 1996. Are the

Characeae able to indicate the origin of groundwater in for-

mer river channels? Vegetatio 125: 207–222.

BRYLI¡SKA M. (red.) 2000. Ryby s∏odkowodne Polski. PWN, War-

szawa, s. 521.

CARBIENER R., TRÉMOLIÉ RES M., MERCIER J. L., ORTSCHEIT A.

1990. Aquatic macrophyte communities as bioindicators of

eutrophication in calcareous oligosaprobe stream waters

(Upper Rhine plain, Alsace). Vegetatio 86: 71–88.

DAJDOK Z., PROåKÓW J. 2003. Flora wodna i b∏otna Dolnego

3260

Âlàska na tle zagro˝eƒ i mo˝liwoÊci ochrony. W: Kàcki Z.

(red.) Zagro˝one gatunki flory naczyniowej Dolnego Âlàska.

PTPP „Pro Natura”, Wroc∏aw:131–150.

DUFF J. H., HENDRICKS S. P., JACKMAN A. P., TRISKA F. J. 2002.

The effect of Elodea canadensis beds on porewater chemi-

stry, microbial respiration, and nutrient retention in the Shin-

gobee River, Minnesota, North America. Verh. Internat. Vere-

in. Limnol. 28: 214–222.

DYDUCH–FALNIOWSKA A., HERBICH J., HERBICHOWA M.,

MRÓZ W., PERZANOWSKA J. 2002. Wdra˝anie koncepcji

sieci NATURA 2000 w Polsce w latach 2001–2003. Materia-

∏y instrukta˝owe dla wojewódzkich zespo∏ów realizacyjnych:

Krótka charakterystyka typów siedlisk przyrodniczych o zna-

czeniu europejskim, wyst´pujàcych w Polsce. Kraków-

–Gdaƒsk 2002.

EICHENBERGER E., WEILENMANN H. U. 1982. The growth of

Ranunculus fluitans Lam. in artificial canals. In: Symoens J. J.,

Hooper S. S., Compere P. (eds.) Studies on aquatic vascular

plants. Royal Botanical Soc. Belgium, Brussels: 324–332.

EUROPEAN COMMISSION, DG ENVIRONMENT, NATURE AND

BIODIVERSITY 2003. NATURA 2000. Interpretation Manual

of European Union Habitats. EUR 25.

FJORBACK C., KRONVANG B. 2002. Interaction between aqu-

atic macrophytes and stream hydraulics in a Danish stream:

implications of different weed–cutting methods. Verh. Inter-

nat. Verein. Limnol. 28: 1299–1303

GREULICH S., BORNETTE G.1999. Competitive abilities and re-

lated strategies in four aquatic plant species from an inter-

mediately disturbed habitat. Freshwater Biology 41:

493–506.

HARRISON S. S. C. 2000. The importance of aquatic margins to

invertebrates in English chalk streams. Arch. Hydrobiol. 149:

213–240.

HARRISON S. S. C., HARRIS I. T., CROEZE A., WIGGERS R. 2000.

The influence of bankside vegetation on the distribution of

aquatic insects. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27:

1480–1484.

HATTON–ELLIS T. W., GRIEVE N. 2003. Ecology of watercourses

characterised by

Ranunculion fluitantis and Callitricho–Batra-

chion vegetation. Conserving Natura 2000 Rivers Ecology

Series No. 11, English Nature, Peterborough, s.64,

http: //www.riverlife.org.uk

HAURY J., 1996. Assessing functional typology involving water

quality, physical features and macrophytes in a Normandy ri-

ver. Hydrobiologia 340: 43–49.

HAURY J., AĪDARA L. G. 1999. Macrophyte cover and standing

crop in the River Scorff and its tributaries (Brittany, northwe-

stern France): scale, patterns and process. Hydrobiologia

415: 109–115.

HAURY J., DUTARTRE A., BINESSE F., CODHANT H., VALKMAN G.

2001. Macrophyte biotypologies of rivers in Lozere – France.

Verh. Internat. Verein. Limnol. 27: 3510–3517.

HERBICH J., GÓRSKI W. 1993. Specyfika, zagro˝enia i problemy

ochrony przyrody dolin ma∏ych rzek Pomorza. W: Tomia∏ojç

L. (red.) Ochrona przyrody i Êrodowiska w dolinach nizinnych

rzek Polski. Wydawn. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kra-

ków: 167–188.

JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., FRIEDRICH S. 1986. RoÊlinnoÊç

rzeczna, torfowiskowa i êródliskowa projektowanego Drawieƒ-

skiego Parku Narodowego. W: Agapow L., Jasnowski M. (red.)

Przyroda projektowanego Drawieƒskiego Parku Narodowego.

Gorzowskie Towarzystwo Naukowe, Gorzów Wlkp.: 69–94.

JO¡CA T., DÑBROWSKA B. B. , PUCHALSKI W. 2002. Ekologicz-

ne efekty podpi´trzeƒ ma∏ych rzek na przyk∏adzie Skotawy.

W: Puchalski W., Pawelczuk J. K. (red.): Bliskie Naturze

Kszta∏towanie Dolin Rzecznych. Wydawn. Uczeln. Politechni-

ki Koszaliƒskiej, Koszalin: 109–111.

KAENEL B. R., BUEHRER H., UEHLINGER U. 2000. Effects of aqu-

atic plant management on stream metabolism and oxygen

balance in streams. Freshwater Biology 45: 85–95.

KING J. J., O’GRADY M. F., CURTIN J. 2000. The experimental

drainage maintenance (EDM) programme: engineering and

fisheries management interactions in drained Irish salmonid

channels. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27: 1480–1484.

KRASKA M. 1998. RoÊlinnoÊç rzek Drawy i P∏ocicznej w Drawieƒ-

skim Parku Narodowym. Operat Ochrony Ekosystemów

Wodnych Drawieƒskiego Parku Narodowego. Zak∏ad Ochro-

ny Wód Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznaƒ.

LIFE IN UK RIVERS 2003. Monitoring watercourses characterised by

Ra-

nunculion fluitantis

and

Callitricho–Batrachion

vegetation com-

munities. Conserving Natura 2000 Rivers Monitoring Series No. 11,

English Nature, Peterborough, s. 30, http://www.riverlife.org.uk

LUCASSEN E. C. H. E. T., SMOLDERS A. J. P., ROELOFS J. G. M.

2000. Increased groundwater levels cause iron toxicity in

Glyceria fluitans

(L.). Aquatic Botany 66: 321–327.

MABERLY S. C., MADSEN T. V. 2002. Use of bicarbonate ions as

a source of carbon in photosynthesis by

Callitriche herma-

phroditica.

Aquatic Botany 73: 1–7.

MADSEN T. V. 1991. Inorganic carbon uptake kinetics of the stre-

am macrophyte

Callitriche cophocarpa

Sendt. Aquatic Bo-

tany 40: 321–332.

MADSEN T. V. CEDERGREEN N. 2002. Sources of nutrients to ro-

oted submerged macrophytes growing in a nutrient–rich stre-

am. Freshwater Biology 47: 283–291.

MADSEN T. V., CHAMBERS P. A. JAMES W. F., KOCH E. W., WEST-

LAKE D. F. 2001. The intewraction between water movement,

sediment dynamics and submersed macrophytes. Hydrobio-

logia 444: 71–84.

MADSEN T. V., HAHN P., JOHANSEN J. 1998. Effects of inorga-

nic carbon supply on the nitrogen requirement of two sub-

merged macrophytes, Elodea canadensis and

Callitriche

cophocarpa.

Aquatic Botany 62: 95–106.

MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-

wisk roÊlinnych Polski. PWN, Warszawa.

MIREK Z., PI¢KO–MIRKOWA H., ZAJÑC A., ZAJÑC M. Vascular

Plants of Poland – A Checklist. Krytyczna lista roÊlin naczynio-

wych Polski. http: //bobas.ib–pan.krakow.pl/czek/check.htm

NIELSEN S. L., SAND–JENSEN K.1993. Photosynthetic implica-

tions of heterophylly in

Batrachium peltatum

(Schrank)

Presl. Aquatic Botany 44: 361–371.

98

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Wody s∏odkie i torfowiska

3260

99

Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

NORMANN H. D. 1967. Experiments on the uptake of phosphate

by

Ranunculus fluitans

L Am. Arch. Hydrobiol. 33: 243–54

NOWAK A. (red.) 2001. Ostoje przyrody Natura 2000 w woje-

wództwie opolskim (koncepcja regionalna) . Prace Opolskie-

go Towarzystwa Przyjació∏ Nauk Wydz. III. Opole, s.173.

OBRDLÍK P., RAST G., NIEZNA¡SKI P., HAMPLOVÁ V., DÖPKE M.,

GÜNTHER–DIRINGER D. 2003. Graniczne meandry Odry –

fenomen o znaczeniu europejskim (raport za okres od mar-

ca 2001 do kwietnia 2003). WWF, Rastatt, s. 66.

O’HARE M. T., MURPHY K. J. 1999. Invertebrate hydraulic micro-

habitat and community structure in

Callitriche stagnalis

Scop. patches. Hydrobiologia 415: 169–176.

PROåKÓW J. 2004.

Batrachium penicillatum

Dumort. (

Ranun-

culaceae) na Dolnym Âlàsku. Acta Botanica Silesiaca 1:

000–000 (w druku)

PROåKÓW J., SZELÑG Z. 2001.

Batrachium penicillatum

Du-

mort. – W∏osienicznik (jaskier) p´dzelkowaty. W: Kaêmiercza-

kowa R., Zarzycki K. (red.): Polska czerwona ksi´ga roÊlin.

Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Inst. Botaniki im. W. Szafera

PAN, Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 148–149.

PUCHALSKI W. 2000. The capability of bottom communities to

decrease fluctuations of nutrient concentrations in small stre-

ams. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27: 1371–1375.

RIIS T., BIGGS B. J. F. 2003. Hydrologic and hydraulic control of

macrophyte establishment and performance in streams. Lim-

nol. Oceanogr. 48: 1488–1497.

RIIS T., SAND–JENSEN K. 2001. Historical changes in species

composition and richness accompanying perturbation and

eutrophication of Danish lowland streams over 100 years.

Freshwater Biology 46: 269–280.

RIIS T., SAND–JENSEN K., LARSEN S. E. 2001. Plant distribution

and abundance in relation to physical conditions and location

within Danish stream systems. Hydrobiologia 448: 217–228.

RIIS T., SAND–JENSEN K., VESTERGAARD O. 2000. Plant com-

munities in lowland Danish streams: species composition

and environmental factors. Aquatic Botany 66: 255–272.

ROBACH F., THIÉBAULT G., MULLER S., TRÉMOLIÉRES M. 1996.

A reference system for continental running waters: plant

communities as bioindicators of increasing eutrophication in

alkaline and acidic waters in north–eastern France. Hydro-

biologia 340: 67–76.

RUTKOWSKI L. 1993. Nowe i ma∏o znane zbiorowiska roÊlinne Bo-

rów Tucholskich. W: Rejewski M., Nienartowicz A., Boiƒski M.:

Bory Tucholskie. Walory przyrodnicze – Problemy ochrony –

Przysz∏oÊç. UMK, Toruƒ: 79–88.

SAND–JENSEN K. 1998. Influence of submerged macrophytes

on sediment composition and near–bed flow in lowland stre-

ams. Freshwater Biology 39: 663–679.

SAND–JENSEN K. ANDERSEN K., ANDERSEN T. 1999. Dynamic

properties of recruitment, expansion and mortality of macro-

phyte patches in streams. Internat. Rev. Hydrobiol. 84:

497–508.

SAND–JENSEN K., PEDERSEN O. 1999. Velocity gradients and

turbulence around macrophyte stands in streams. Freshwater

Biology 42: 315–328.

SCHNITZLER A., EGLIN I., ROBACH F., TRÉMOLIÉRES M. 1996.

Response of aquatic macrophyte communities to levels of

P and N nutrients in an old swamp of the upper Rhine plain

(Eastern France). Écologie 27: 51–61.

THIÉBAUT G., MULLER S. 1999. A macrophyte communities se-

quence as an indicator of eutrophication and acidification le-

vels in weakly mineralised streams in north–eastern France.

Hydrobiologia 410: 17–24.

TRÉMOLIERES M., EGLIN I., ROECK U., CARBIENER R. 1993. The

exchange process between river and groundwater on the

central Alsace floodplain (eastern France) : I. The case of the

canalised river Rhine. Hydrobiologia 254: 133–148.

TURA¸A K. 1970. Cytotaxonomical studies in

Ranunculus flu-

itans

Lam. and

R. penicillatus

(Dumort.) Bab. from lower

Silesia (Poland) . Preliminary report. Acta Biol. Cracov., Ser.

Bot. 13: 119–123+Plat. 20–23.

URBAN D. 1996. Zbiorowiska wodne i szuwarowe doliny Ciemi´-

gi. Annales UMCS, Sectio E, 17: 119–137.

WERPACHOWSKI C. 2000. Lista roÊlin naczyniowych Kotliny Bie-

brzaƒskiej ze szczególnym uwzgl´dnieniem Biebrzaƒskiego

Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody,

19.4: 19–52.

WHITE D. S., HENDRICKS S. P. 2000. Lotic macrophytes and sur-

face–subsurface exchange processes. In: Jones J. B. , Mulhol-

land P. J. (eds.) Streams and ground waters, Academic Press,

San Diego: 363–379.

WIEGLEB G., HERR W. 1985. The occurrence of communities with

species of

Ranunculus

subgenus

Batrachium

in central Eu-

rope – preliminary remarks. Vegetatio 59: 235–241.

WRIGHT J. F., CLARKE R. T., GUNN R. J. M., WINDER J. M.,

KNEEBONE N. T., DAVY–BOWKER J. 2003. Response of

the flora and macroinvertebrate fauna of a chalk stream

site to changes in management. Freshwater Biology 48,

s. 894–911.

ZALEWSKI M., PUCHALSKI W., FRANKIEWICZ P., BIS B. 1993. Ri-

parian ecotones and fish communities in rivers – intermedia-

te complexity hypothesis. In: Cowx I. G. (Ed.): Rehabilitation

of Inland Fisheries, Fishing New Books, Blackwell Sci. Publ.,

Oxford, s.152–160.

ZA¸USKI T. 2003. Materia∏y do planu ochrony rezerwatu „Piekie∏-

ko”. Biuro Us∏ug Ekologicznych i Urzàdzeniowo-LeÊnych

OPERAT, Toruƒ.

˚UKOWSKI W. 2001.

Groenlandia densa

(L.) Fourr. – Rdestni-

ca g´sta. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska

czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Inst.

Botaniki im. W. Szafera PAN, Inst. Ochrony Przyrody PAN,

Kraków: 407–408.

Wojciech Puchalski

Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników

3260

100

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Wody s∏odkie i torfowiska

Wody s∏odkie i torfowiska

B. Opis podtypu

Nizinne i podgórskie rzeki ze
zbiorowiskami w∏osieniczników

Kod Physis: 24.4

Cechy diagnostyczne siedliska

Cechy obszaru
Siedlisko jest okreÊlane przez roÊlinnoÊç zanurzonà, przy-
twierdzonà do uziarnionych osadów mineralnych (piasek,
˝wir, drobne kamienie) na dnie koryt strumieni i rzek o in-
tensywnym przep∏ywie wody i zauwa˝alnym zasilaniu przez
wody podziemne lub wymianie wód mi´dzy strefà koryta
a interaktywnà strefà migrujàcych wód gruntowych (hypo-
reicznà). Wyst´puje na odcinkach erozyjnych i przejÊcio-
wych cieków wodnych niskiej lub Êredniej rz´dowoÊci, w ni-
˝ej po∏o˝onych odcinkach akumulacyjnych zanika.
Do najwa˝niejszych czynników Êrodowiskowych okreÊlajàcych
wyst´powanie, rozmieszczenie i struktur´ siedliska nale˝à:
¸agodne warunki klimatyczne w pó∏roczu zimowym.
Gatunki roÊlin tworzàce dominujàce zbiorowiska (rz´Êle,
w∏osieniczniki) nie tylko nie zamierajà (lub zamierajà jedy-
nie cz´Êciowo) na zim´, ale jeszcze w listopadzie zachowu-
jà aktywnoÊç fotosyntetycznà; mszaki

(Fontinalis, Scapa-

nia) sà zdolne do fotosyntezy równie˝ przez ca∏à zim´.
Wiele z reprezentowanych tu gatunków roÊlin nie tworzy zi-
mowych organów przetrwalnych, niekiedy równie˝ nie roz-

mna˝a si´ generatywnie, tak wi´c przezimowanie p´dów
wegetatywnych w niezamarzajàcym cieku jest warunkiem
przetrwania zimy. Z tego wzgl´du zasi´g geograficzny sie-
dliska w Polsce jest ograniczony do Pomorza, zachodniej
Wielkopolski i Âlàska.
Sezonowa stabilnoÊç hydrologiczna rzek. Wyst´pu-
jàce tu roÊliny z jednej strony wymagajà co najmniej
umiarkowanego przep∏ywu wody (zasilanie w pobierane
z wody przez liÊcie substancje biogenne, przeciwdzia∏anie
sedymentacji zawiesiny na powierzchni roÊlin), z drugiej -
zwi´kszony przep∏yw wezbraniowy powoduje mechanicznà
fragmentacj´ i odrywanie p´dów oraz erozj´ dna. Z tego
wzgl´du preferowane sà zimowe maksima odp∏ywu (gdy
p´dy roÊlin sà najs∏abiej rozwini´te), a w lecie brak wez-
braƒ spowodowanych nawalnymi deszczami i brak d∏ugo-
trwa∏ych okresów ni˝ówek. Pod tym wzgl´dem najkorzyst-
niejsze warunki wyst´pujà w rzekach Pomorza.
Zasilanie koryt wodami podziemnymi. Ten czynnik
∏àczy w sobie kilka mechanizmów. Du˝a retencja gruntowa
w zlewni, warunkujàca ten typ zasilania, oprócz czynników
klimatycznych decyduje o wy˝ej opisanej stabilnoÊci hydro-
logicznej. W okresie zimowym dop∏yw wód podziemnych
podnosi temperatur´ wody koryta rzecznego i zapobiega
jego zamarzaniu. Dlatego te˝ na obszarach o klimacie kon-
tynentalnym wyst´powanie omawianego siedliska jest
ograniczone do cieków êródliskowych. Wody podziemne
dostarczajà te˝ niezb´dnych dla roÊlin substancji biogen-
nych, a ich intensywna wymiana zapobiega ich odtlenieniu
i powstawaniu w nich toksycznych zredukowanych zwiàz-
ków (amoniak, siarkowodór, Fe

++

). Na tej zasadzie najlepiej

3260

1

Podwodna forma potocznika wàskolistnego (

Berula erecta fo. submersa) w korycie rzeki Grabowej (Polanów)

101

Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników

wykszta∏cone zbiorowiska roÊlinne obserwuje si´ w rzekach
charakteryzujàcych si´ najwi´kszym Êrednim odp∏ywem
jednostkowym w przeliczeniu na km

2

powierzchni zlewni

(Grabowa na Pomorzu) . Dobrze te˝ rozwijajà si´ w inten-
sywnie zasilanych wy∏àcznie wodami podziemnymi starych
korytach rzecznych przy obiektach hydroenergetycznych,
gdzie wody powierzchniowe zosta∏y poprowadzone równo-
leg∏ym kana∏em derywacyjnym. Dla zrealizowania zasilania
podziemnego dno rzeki musi byç zbudowane z osadów
o du˝ym przewodnictwie hydrologicznym; dno ilaste lub or-
ganiczne wyklucza rozwój omawianego siedliska. Krytycz-
nym okresem dla przetrwania roÊlin mo˝e byç sucha jesieƒ,
gdy du˝a zawartoÊç zwiàzków organicznych z dekompozy-
cji roÊlin làdowych, niedostatecznie rozcieƒczona przez wo-
dy gruntowe, prowadzi do ich odtlenienia i toksycznoÊci
zredukowanych rozpuszczonych substancji.
Dost´p Êwiat∏a. Wi´kszoÊç roÊlin naczyniowych charak-
terystycznych dla tego siedliska wymaga dobrych warun-
ków Êwietlnych i s∏abo si´ rozwija na odcinkach zacienio-
nych przez drzewa i wysokà zielnà roÊlinnoÊç brzegowà.
Dost´p Êwiat∏a ma szczególne znaczenie w przypadku do-
p∏ywu zredukowanych wód podziemnych o du˝ej zawarto-
Êci materii organicznej, prowadzàcego do odtlenienia stre-
fy korzeniowej roÊlin w osadach dennych. Intensywna foto-
synteza staje si´ wtedy warunkiem doprowadzenia tlenu
do osadów i przeciwdzia∏ania toksycznoÊci wody Êródosa-
dowej. W zacienionych odcinkach rzek o niskiej trofii do-
brze rozwijajà si´ mszaki i krasnorosty.
Dost´pnoÊç wolnego dwutlenku w´gla. Wi´kszoÊç
wyst´pujàcych w tym siedlisku roÊlin ca∏kowicie zanurzo-
nych mo˝e asymilowaç jedynie wolny CO

2

i nie ma zdolno-

Êci przyswajania wodorow´glanów. Z tà w∏aÊciwoÊcià zwià-
zane sà opisywane z Europy Zachodniej odmiennoÊci flory-
styczne podtypów zwiàzanych z dominujàcymi w zlewni
ska∏ami krystalicznymi i osadowymi (innymi istotnymi czyn-
nikami mo˝e byç równie˝ zawartoÊç wapnia, odczyn i zwià-
zana z niskim pH potencjalna toksycznoÊç glinu i metali
ci´˝kich). Efektywnym êród∏em CO

2

sà wody podziemne

zasilajàce koryto rzeki lub procesy dekompozycji na obsza-
rach podmok∏ych w dolinie (Biebrza). Wyczerpanie CO

2

przez fitoplankton rozwijajàcy si´ w eutroficznych jeziorach
i zbiornikach zaporowych, po∏àczone tak˝e ze wzrostem
temperatury wody, powoduje zanik omawianego siedliska
na odcinkach rzek poni˝ej zbiorników wód stojàcych.
Dost´pnoÊç zwiàzków biogennych (N, P). Rozpusz-
czone nieorganiczne formy azotu i fosforu pobierane sà
zarówno z wody poprzez liÊcie, jak z osadów przez korze-
nie. Pozbawione korzeni p´dy oderwane od pod∏o˝a nie
obni˝ajà intensywnoÊci pobierania zwiàzków biogennych.
Istniejà obserwacje wskazujàce na zanikanie zbiorowisk
roÊlinnych omawianego siedliska w Polsce jako skutek eu-
trofizacji wód rzecznych, a z drugiej strony w Danii wyka-
zano, ˝e liczba jego stanowisk nie zmniejszy∏a si´ w ciàgu
ostatnich 100 lat mimo znacznie intensywniejszej eutrofi-
zacji ni˝ u nas. SprzecznoÊç ta wynika z faktu, ˝e wzrost

trofii wody rzeki powoduje intensywniejszy wzrost p´dów
roÊlin przy niezmienionej masie korzeni. To z kolei zwi´k-
sza podatnoÊç na mechaniczne niszczenie i wyrywanie ro-
Êlin przez letnie fale wezbraniowe, charakterystyczne dla
niestabilnych hydrologicznie rzek klimatu kontynentalne-
go, a rzadkie w klimacie oceanicznym.
Poszczególne gatunki roÊlin zbiorowisk w∏osieniczników
i rz´Êli charakteryzujà si´ zró˝nicowanà efektywnoÊcià i dy-
namikà asymilacji ró˝nych form azotu (NH

4

+

, NO

3

–

i NO

2

–

)

i fosforanów. Osiàgajà wysokà aktywnoÊç metabolicznà
w ni˝szych temperaturach ni˝ inne hydrofity, stàd ich liczne
wyst´powanie w wodach ch∏odnych, klasyfikowanych zwykle
jako oligo–mezotroficzne. Niedobór substancji biogennych
w wodach o niskiej trofii jest kompensowany ich dop∏ywem
z wód podziemnych i wymianà wody w szybko p∏ynàcym cie-
ku. W rzekach cieplejszych latem (i równoczeÊnie opisywa-
nych jako eutroficzne) przegrywajà konkurencj´ z bardziej
efektywnymi w wy˝szej temperaturze rdestnicami i moczar-
kà, które ponadto nie sà uzale˝nione od dost´pnoÊci wolne-
go CO

2

. Ten czynnik staje si´ kolejnà przyczynà zaniku

omawianego siedliska w wodach o wysokiej produktywno-
Êci.
PrzezroczystoÊç wody. Ma∏y ∏adunek zawiesiny niesiony
wodami rzeki jest istotnym czynnikiem warunkujàcym ist-
nienie siedliska. M´tnoÊç wody i sedymentujàce na po-
wierzchni p´dów czàstki pogarszajà warunki Êwietlne dla
roÊlin, zawiesina glinokrzemianowa absorbuje limitujàce
rozwój roÊlin fosforany, a drobne czàstki osadzajàce si´ na
dnie powodujà jego kolmatacj´ i ograniczenie dop∏ywu
wód podziemnych. Stagnacja wód w osadach i brak wy-
miany gazowej prowadzi do odtlenienia osadów i ich tok-
sycznoÊci dla roÊlin.

Fizjonomia i struktura zbiorowisk
Na siedlisko sk∏adajà si´ p∏aty ró˝nych (cz´sto niedok∏adnie
zdefiniowanych fitosocjologicznie) zbiorowisk roÊlin zakorze-
nionych w dnie cieku (lub przytwierdzonych do pod∏o˝a –
w przypadku mszaków i glonów), o p´dach zanurzonych
w wodzie i unoszàcych si´ w pràdzie wody. Poszczególne ga-
tunki roÊlin mogà równie˝ wytwarzaç liÊcie p∏ywajàce po po-
wierzchni wody (w warunkach spowolnionego przep∏ywu wo-
dy) lub p´dy cz´Êciowo wystajàce nad powierzchni´ wody
(przy brzegu cieku), co mo˝e uniezale˝niaç roÊliny od wolne-
go CO

2

rozpuszczonego w wodzie. P∏aty roÊlin w nurcie, po-

przedzielane liniami szybkiego pràdu wody, sà zwykle jedno-
gatunkowe, na tym samym odcinku rzeki mogà wyst´powaç
obok siebie p∏aty ró˝nych gatunków. Pokrycie dna p∏atami
roÊlin mo˝e wynosiç od kilku do ponad 80%. P´dy roÊlin mo-
gà mieç ró˝nà d∏ugoÊç – od kilku cm mszaków (

Scapania sp.)

lub kilkunastu cm kontrastujàco jasnozielonych rz´Êli do kil-
ku metrów w przypadku w∏osienicznika rzecznego

Batra-

chium fluitans; ten gatunek, o ile w ogóle wyst´puje, stanowi
g∏ówny element strukturotwórczy siedliska.
Podstawowà formà ˝yciowà roÊlin w tym siedlisku sà roÊliny
zimozielone, niewytwarzajàce organów spichrzowych ani

3260

1

form przetrwalnikowych, rozmna˝ajàce si´ wegetatywnie
przez fragmentacj´ p´dów i ich przytwierdzanie do pod∏o˝a
w innym miejscu i zakorzenianie. Rozmna˝anie generatywne
ma mniejsze znaczenie, o ile w ogóle wyst´puje. Oprócz tej
formy ˝yciowej mogà wyst´powaç zanurzone w wodzie eko-
typy (fo.

submersa) gatunków roÊlin posiadajàcych k∏àcza,

których formy typowe wyst´pujà w zbiorowiskach brzegów
wód lub w wodach stojàcych; w tym siedlisku rozmna˝ajà si´
one równie˝ wegetatywnie lub przez nasiona przeniesione
z ich typowych siedlisk. Niekiedy obserwuje si´ w strefach za-
stoiskowych p∏ywajàce na powierzchni p´dy rz´s.
W siedlisku mogà wyst´powaç równie˝ osiàgajàce
znaczne rozmiary p∏aty glonów makroskopowych. Naj-
cz´Êciej spotyka si´ przytwierdzone do twardego pod∏o-
˝a, zwykle kamieni, plechy krasnorostów –

Batracho-

spermum sp. lub Lemanea sp., lub zielenicy Cladophora
glomerata oraz rozwijajàce si´ na dnie piaszczystym p∏a-
ty

Vaucheria sp. Na powierzchni wi´kszych kamieni za-

uwa˝alne sà krwistoczerwone plamy krasnorostu

Hilde-

brandtia rivularis. Na nieporoÊni´tym przez roÊliny
i nieerodowanym piaszczystym dnie cieków, szczególnie
w miejscach umiarkowanego wysi´ku bogatych w fosfor
wód podziemnych, wyraênie widoczny jest bràzowy nalot
wielogatunkowych zbiorowisk okrzemek ze zwykle domi-
nujàcymi gatunkami z rodzajów

Nitzschia i Navicula.

W miejscach wyp∏ywu zredukowanych wód podziemnych
tworzà si´ obfite naloty bakterii siarkowej

Lamprocystis

roseo–persicina.
Omawiane siedlisko jest miejscem szczególnie licznie,
w porównaniu z innymi siedliskami rzecznymi, wyst´pu-
jàcej fauny bezkr´gowców wodnych. Poszczególne ich
gatunki wykazujà zauwa˝alne preferencje w zale˝noÊci
od charakterystycznej dla gatunku roÊliny morfologii p´-
dów i ich aktualnej produkcji. Najwa˝niejszymi repre-
zentantami fauny sà skorupiaki (

Gammarus sp., Asellus

sp.), ma∏e ma∏˝e (

Sphaeriidae), larwy j´tek, widelnic,

chruÊcików oraz muchówek z rodziny

Simmulidae i Chi-

ronomidae. RoÊliny wodne nie stanowià znaczàcej bazy
pokarmowej; bezkr´gowce te ˝ywià si´ zakumulowanà
materià organicznà, mikroskopowymi glonami lub odfil-
trowywanà zawiesinà. Bezkr´gowce sà podstawowà ba-
zà pokarmowà dla ryb rzecznych.
Wi´kszoÊç gatunków ryb zwiàzanych z szybko p∏ynàcymi
rzekami preferuje siedliska nieporoÊni´te roÊlinnoÊcià,
z dnem ˝wirowym i kamienistym. Obszary dna poroÊni´-
te roÊlinnoÊcià sà êród∏em pokarmu dla ryb, schronie-
niem dla narybku, a tak˝e poÊrednio wp∏ywajà na po-
wstawanie preferowanego przez ryby uk∏adu bystrzy i za-
stoisk w nurcie rzeki i zró˝nicowania morfologii cieku.
W przypadku zarówno zbyt s∏abego, jak i zbyt intensyw-
nego poroÊni´cia koryta rzeki przez roÊlinnoÊç zag´sz-
czenie ryb spada, a w drugim przypadku cenne reofilne
gatunki ryb ust´pujà i zostajà zastàpione przez gatunki fi-
tofilne, o mniejszym znaczeniu w kategoriach funkcji eko-
systemu, w´dkarstwa i ochrony przyrody.

Reprezentatywne i dominujàce gatunki
roÊlin
I. RoÊliny zimozielone, o p´dach zanurzonych lub z p∏ywa-
jàcymi liÊçmi, nietworzàce organów spichrzowych:
w∏osienicznik rzeczny

Batrachium fluitans *

w∏osienicznik skàpopr´cikowy

Batrachium tricho–
phyllum *

w∏osienicznik wodny

Batrachium aquatile–
ssp. pseudofluitans *

w∏osienicznik p´dzelkowaty

Batrachium penicillatum1

rz´Êl hakowata

Callitriche hamulata *

rz´Êl d∏ugoszyjkowa

Callitriche cophocarpa

rdestniczka g´sta

Groenlandia densa *1

rdestnica nawodna

Potamogeton nodosus *3

zdrojek (mech) wodny

Fontinalis antypyretica

wàtrobowiec

Scapania

undulata

II. Formy zanurzone (fo.

submersa) roÊlin brzegowych

z apikalnà strefà wzrostu
potocznik wàskolistny

Berula erecta *

przetacznik bobowniczek

Veronica beccabunga *

przetacznik bobownik

Veronica anagalis–
aquatica *

rukiew wodna

Nasturtium officinale *

III. Formy zanurzone (fo.

submersa) roÊlin brzegowych

i wodnych z rozwini´tymi k∏àczami i bazalnà strefà wzrostu
∏àczeƒ baldaszkowaty

Butomus umbellatus *

je˝og∏ówka pojedyncza

Sparganium emersum

grà˝el ˝ó∏ty

Nuphar lutea *

IV. RoÊliny niecharakterystyczne, niekiedy licznie wyst´pujà-
ce w siedlisku lub w strefach przejÊciowych
moczarka kanadyjska

Elodea canadensis

rdestnica k´dzierzawa

Potamogeton crispus

rdestnica alpejska

Potamogeton alpinus

rdestnica przeszyta

Potamogeton perfoliatus

mi´ta wodna

Mentha aquatica

rz´sa drobna

Lemna minor

rz´sa trójrowkowa

Lemna trisulca

ramienica

Chara fragilis 2

Uwagi: * gatunki dominujàce i równoczeÊnie charaktery-
styczne w znaczeniu fitosocjologicznym

(1) gatunki roÊlin notowane w Polsce na pojedynczych,
reliktowych stanowiskach
(2) charakterystyczna dla siedlisk rzecznych w zachod-
niej Europie, w Polsce bardzo rzadka w tym siedlisku
(3) tylko liÊcie p∏ywajàce.

Odmiany siedliska
S∏abe poznanie siedliska na obszarze Polski nie pozwala
na Êcis∏e wyró˝nienie jego odmian. Na uwag´ zas∏uguje
potencjalna mo˝liwoÊç wyró˝nienia odmian, które po do-
k∏adniejszym zbadaniu mogà okazaç si´ nawet podtypami
siedliska.
• Odmiana typowa, z p∏atami co najmniej kilku gatun-

ków reprezentatywnych i dominacjà iloÊciowà w∏osie-
niczników, szczególnie w. rzecznego

B. fluitans. W stre-

102

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Wody s∏odkie i torfowiska

Wody s∏odkie i torfowiska

3260

1

103

Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

fach brzegowych rozwini´te p∏aty roÊlin z II i III grupy.
Wyst´puje w rzekach pó∏nocno–zachodniej i zachodniej
Polski.

• Odmiana zubo˝ona, z wyst´pujàcymi pojedynczymi

gatunkami w∏osieniczników, rz´Êli lub innych gatunków
I grupy, mo˝liwa obecnoÊç gatunków II i III grupy. Cz´sto
wyst´puje na Âlàsku i w obszarze granicznym area∏u wy-
st´powania.

• Odmiana kontynentalna, z dominacjà potocznika

i mo˝liwym wyst´powaniem gatunków II grupy oraz rz´-
Êli, zwykle bez w∏osieniczników, wyst´puje na odcinkach
êródliskowych cieków prawdopodobnie na terenie ca∏e-
go kraju, szczególnie na obszarach krasowych zbudowa-
nych ze ska∏ wapiennych (Jura Krakowsko–Cz´stochow-
ska, Roztocze) .

• Odmiana „liÊci wst´gowatych”. Tworzona g∏ównie

przez zbiorowiska roÊlin III grupy, tu nale˝à m.in. opisywa-
ne z Drawy zaroÊla podwodnej formy ∏àczenia baldaszko-
watego

Butomus umbellatus. Wyró˝niona ze wzgl´du na

odmiennà fizjonomi´, sposób zimowania (k∏àcza), rozmna-
˝ania i zasiedlania nowych area∏ów, mniejsze zag´szczenie
bezkr´gowców i wi´kszà odpornoÊç na wykaszanie roÊlin-
noÊci. Prawdopodobnie nie uzale˝niona od dop∏ywu wód
podziemnych.

• Odmiana wy˝ynna z obszarów ska∏ krystalicz-

nych. Dno kamieniste, poroÊni´te przez mszaki lub

B.

penicillatum, na odcinkach zacienionych mogà domino-
waç plechowe krasnorosty (

Batrachospermum monilifor-

me), tworzàc siedlisko o wyjàtkowo niskim zag´szczeniu
bezkr´gowców. Wody o niskiej trofii, ze szczególnym de-
ficytem fosforu i du˝ej podatnoÊci na zakwaszenie. Wy-
st´puje w Sudetach i Górach Âwi´tokrzyskich.

Mo˝liwoÊci pomy∏ki z innymi siedliskami
Wykaz siedlisk Natura 2000 nie obejmuje ˝adnych innych
siedlisk rozwijajàcych si´ w nurcie rzek.
Z innych, nieobj´tych ochronà zbiorowisk mo˝liwe jest pomy-
lenie w∏osieniczników z p∏atami rdestnicy grzebieniastej

Pota-

mogeton pectinatus o podobnej fizjonomii, rozwijajàcej si´
(wraz z innymi gatunkami rdestnic i moczarkà) w nurcie eutro-
ficznych rzek, zwykle na dnie ilasto–piaszczystym, nieprze-
puszczalnym dla wód podziemnych. Rdestnice obumierajà je-
sienià i zimujà w postaci organów przetrwalnikowych w dnie
rzeki.
Mo˝liwe jest równie˝ pomylenie wst´gowatych liÊci pod-
wodnych ∏àczenia baldaszkowatego

Butomus umbellatus

i je˝og∏owki pojedynczej

Spargasnium emersum z innymi

gatunkami roÊlin o podobnym pokroju, wyst´pujàcymi
w rzekach o wysokiej trofii na dnie ilastym lub mulistym
(strza∏ka wodna

Sagittaria sagittifolia, manna jadalna Gly-

ceria fluitans, manna mielec G. maxima).
W stojàcych, a niekiedy równie˝ wolno p∏ynàcych wodach
dolin rzecznych (starorzecza, kana∏y, rozlewiska) wyst´pujà
inne gatunki w∏osieniczników, rz´Êli i mchów, które mogà byç
mylone z charakterystycznymi dla omawianego siedliska.

PrzejÊcia mi´dzy „êródliskiem” (7220) a po∏o˝onym poni-
˝ej, stanowiàcym omawiane siedlisko „ciekiem êródlisko-
wym” mogà byç p∏ynne.

Identyfikatory fitosocjologiczne

Zwiàzek

Ranunculion fluitantis

Zespo∏y:

Ranunculetum fluitantis w∏osienicznika rzecznego
Ranunculo–Callitrichetum hamulatae rz´Êli
hakowatej i w∏osieniczników
Ranunculo–Sietum erecto–submersi podwodnej
formy potocznika i w∏osieniczników

Dynamika roÊlinnoÊci

RoÊlinnoÊç omawianego siedliska rozprzestrzenia si´ przez
mechaniczne odrywanie fragmentów p´dów (przez wody
wezbraniowe, zwierz´ta, sp∏ywajàce rzekà ga∏´zie drzew)
i nast´pne ich zakotwiczenie w dnie (z wykorzystaniem nie-
równoÊci dna lub istniejàcych przeszkód w nurcie (kamie-
nie, ga∏´zie) i ukorzenienie w sprzyjajàcych warunkach
(opisanych wy˝ej). Masowe powstawanie nowych p∏atów
nast´puje po powodziach nawet w dolnych odcinkach
rzek; wraz z póêniejszym ograniczeniem dop∏ywu wód
podziemnych (lub pogorszeniem ich jakoÊci) i kolmatacjà
dna przez sedymentujàce osady drobnoczàsteczkowe p∏a-
ty te w wi´kszoÊci zanikajà.
Tworzàcy si´ p∏at przyczynia si´ do sedymentacji wleczonego
rumowiska i zawiesiny, przez co poziom powierzchni dna we-
wnàtrz p∏atu podnosi si´, a z czasem równie˝ zmienia si´ je-
go sk∏ad granulometryczny na bardziej drobnoczàsteczkowy,
równie˝ o wi´kszej zawartoÊci materii organicznej. Mo˝e to
doprowadziç do kolmatacji dna i zmniejszenia dop∏ywu wód
podziemnych lub ich chemicznego zredukowania, co z kolei
prowadzi do rozpadu i zaniku p∏atu; oderwane p´dy zako-
rzeniajà si´ w innym miejscu. Równie˝ mechaniczna erozja
dna z jednej strony p∏atu i akumulacja z drugiej przyczynia
si´ do stopniowej „w´drówki” p∏atu. Rozprzestrzenianie si´
p∏atów na ca∏à szerokoÊç cieku prowadzi do zwi´kszenia ich
podatnoÊci na erozj´ nawet przy mniejszych wezbraniach.
Znaczàca erozja p∏atów obserwowana jest w okresie zimo-
wym (zw∏aszcza przy wystàpieniu zlodzenia), nie nast´epu-
je jednak ich masowe zamieranie na zim´.
Relacja mi´dzy powierzchnià zaj´tà przez p∏aty poszczególnych
gatunków jest zmienna i zale˝na od zmieniajàcych si´ warun-
ków hydrologicznych. Generalnie, w∏osieniczniki dominujà
w latach i strefach o wysokim przep∏ywie na osadach gruboziar-
nistych, rz´Êle w warunkach s∏abszego przep∏ywu i na przepusz-
czalnych osadach drobnoziarnistych. W latach suchych wynu-
rzone formy typowe gatunków amfibiotycznych przewa˝ajà nad
formami zanurzonymi i dochodzi do wytworzenia nasion.
Brak jest danych wskazujàcych na istnienie naturalnej, kierun-
kowej sukcesji w tym siedlisku, uzale˝nionym od umiarkowane-
go poziomu perturbacji. Rozwój roÊlinnoÊci brzegowej (wyso-

Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników

3260

1

104

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Wody s∏odkie i torfowiska

Wody s∏odkie i torfowiska

kich helofitów, a w szczególnoÊci krzewów i drzew) prowadzi do
znaczàcego ograniczenia, a nawet zaniku omawianego siedli-
ska; w odmianie wy˝ynnej na ska∏ach krystalicznych nast´puje
przejÊcie do dominacji krasnorostów.
Dynamika powiàzana z dzia∏alnoÊcià cz∏owieka b´dzie
uwzgl´dniona przy opisie zagro˝eƒ.

Siedliska przyrodnicze zale˝ne lub
przylegajàce

Brak siedlisk zale˝nych.
Siedliska przylegajàce: zbiorowiska ∏àkowe, szuwarowe w kory-
cie rzeki (

Sparganio–Glycerion fluitantis, Physis 53.4) i na tera-

sach (

Magnocaricion, Physis 53.2) , nadrzeczne zbiorowiska

welonowe (Physis 37.71), zaroÊla wierzbowe (Physis 44.12)
oraz zbiorowiska leÊne: ∏´gi (91E0) i olsy (Physis 44.3) dolin
rzecznych, inne lasy zboczy dolin. Zbiorowiska êródliskowe
(7220) mogà wyst´powaç powy˝ej, sà êród∏em zasilania w wo-
d´, mogà byç êród∏em diaspor wyst´pujàcych gatunków roÊlin
oraz refugium dla zwierzàt bezkr´gowych. Innym siedliskiem
przylegajàcym mogà byç ˝wirowe brzegi z roÊlinnoÊcià pionier-
skà przy korytach rzek podgórskich (Physis 24.22) lub brzegi
piaszczyste w dolinach rzek nizinnych (Physis 24.3), wa˝ne ze
wzgl´du na ich znaczenie w migracji wód podziemnych.

Rozmieszczenie geograficzne
i mapa rozmieszczenia

Na mapie przedstawiono prawdopodobny zasi´g odmia-
ny typowej i zubo˝onej.

Znaczenie ekologiczne i
biologiczne

• Znaczàce (nawet 10–krotne) zmniejszenie tempa erozji

wg∏´bnej koryta rzeki.

• Poprawa jakoÊci wody – rola aktywnego w ciàgu ca∏ego

roku filtru zatrzymujàcego zwiàzki biogenne i zawiesin´

z wód koryta rzek i wód podziemnych poprzez wbudowy-
wanie w mas´ roÊlin, osadów i larw owadów, które po
przeobra˝eniu wynoszà je ze Êrodowiska wodnego.

• forowanie st´˝eƒ fosforanów w wodzie – stabilizacja Êro-

dowiska chemicznego rzeki.

• Rola siedliskotwórcza dla du˝ego zag´szczenia bezkr´-

gowców wodnych – ró˝norodnoÊç fauny, pokarm dla ryb.

• Preferowane strefy wyst´powania i rozrodu ryb, m.in.

pstràga potokowego (

Salmo trutta m. fario).

• Siedlisko (i tworzàce je gatunki roÊlin) na wschodniej

granicy zasi´gu przebiegajàcej przez Polsk´.

• Wy∏àczne wyst´powanie gatunków roÊlin: krytycznie za-

gro˝onego (CR,

Groenlandia densa) i nara˝onego (VU,

Batrachium penicillatum) oraz cz´Êciowe – gatunku obj´-
tego cz´Êciowà ochronà gatunkowà

(Nuphar lutea) .

• Wyst´powanie gatunków bezkr´gowców, minogów, ryb, pta-

ków i ssaków z za∏àcznika II Dyrektywy Siedliskowej i Za∏àczni-
ka I Dyrektywy Ptasiej (w cz´Êci obj´tych ochronà gatunkowà
w Polsce oraz wpisanych na polskà czerwonà list´ zwierzàt)

Gatunki z za∏àcznika II Dyrektywy
Siedliskowej
minóg rzeczny

Lampetra fluviatilis

OG cz´Êc.

minóg strumieniowy

Lampetra planeri

OG

kie∏b Kesslera

Gobio Kessleri

OG

∏osoÊ atlantycki

Salmo salar

koza

Cobitis taenia

OG

g∏owacz bia∏op∏etwy

Cottus gobio

OG

bóbr

Castor fiber

OG cz´Êc.

wydra

Lutra lutra

OG

∏àtka ozdobna

Coenagrion ornatum OG CR

trzepla zielona

Ophiogomphus cecilia OG

skójka gruboskorupowa

Unio crassus

OG EN

Gatunki z Za∏àcznika I Dyrektywy Ptasiej
zimorodek

Alcedo atthis

OG

OG – gatunki obj´te ochronà gatunkowà w Polsce (OG –
ochrona Êcis∏a, OG cz´Êc. – ochrona cz´Êciowa)

Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko

Stany uprzywilejowane
• Najbardziej zró˝nicowane gatunkowo stanowiska od-

miany typowej siedliska.

• Stanowiska, na których elementami flory sà rzadkie ga-

tunki reliktowe.

• Odcinki rzek, gdzie ochrona siedliska b´dzie elementem

ochrony cennych populacji ryb (lub ca∏e rzeki dla ryb
w´drownych).

• Strumienie i cieki êródliskowe zaroÊni´te przez zbiorowi-

sko z dominacjà potocznika; nie jest to szczególna oso-
bliwoÊç florystyczna, ale ochrona jest zalecana ze wzgl´-
du na wyjàtkowe znaczenie ekologiczne.

3260

1

105

Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników

Inne obserwowane stany
Nawet opisana powy˝ej odmiana typowa omawianego
siedliska stanowi stan zubo˝ony w porównaniu do stanów
charakterystycznych dla atlantyckiej strefy klimatycznej za-
chodniej Europy. Ró˝nice sà zauwa˝alne w:
• morfologii roÊlin: w Polsce tylko skarla∏e formy niektó-

rych gatunków (w tym

B. fluitans)

• braku we florze Polski wielu gatunków o atlantyckim za-

si´gu wyst´powania lub ograniczeniu ich wyst´powania
do nielicznych, izolowanych stanowisk reliktowych

• ograniczeniu wyst´powania niektórych charakterystycz-

nych dla tego rzecznego siedliska gatunków w Polsce je-
dynie do jezior o niskiej trofii

• braku innych gatunków tworzàcych siedlisko nie zwiàza-

nych z atlantyckà strefà klimatycznà

Zubo˝enie struktury siedliska wynika g∏ównie z odmienno-
Êci warunków klimatycznych. Zauwa˝alne obecnie i pro-
gnozowane dynamiczne zmiany klimatu w skali kontynen-
tu mogà w znaczàcy sposób przesuwaç granice zasi´gu
siedliska na terenie Polski i przekszta∏caç jego struktur´.
S∏abo poznane sà zbiorowiska, opisane tu prowizorycznie jako
odmiana kontynentalna, ró˝niàce si´ sk∏adem od typowych
siedlisk atlantyckich i ubo˝sze florystycznie. Nie przesàdza to
jednak, ˝e powinny byç uznane za mniej cenne z ekologiczne-
go punktu widzenia. Definicja omawianego siedliska jest na ty-
le szeroka, ˝e w niektórych krajach (np. W. Brytanii) w∏àcza si´
w jego zakres wi´kszoÊç zbiorowisk roÊlin zanurzonych, nieza-
le˝nie od wyst´powania wyró˝nionych gatunków charaktery-
stycznych. PodkreÊla si´ fakt, ˝e te same gatunki w ró˝nych stre-
fach swojego zasi´gu mogà mieç odmienne preferencje siedli-
skowe i funkcje ekologiczne.

Tendencje do przemian siedliska w
skali kraju i potencjalne zagro˝enia

Fragmentaryczne dane i brak ciàg∏oÊci obserwacji nie po-
zwalajà na opis przemian siedliska zachodzàcych w ró˝-
nych sytuacjach w perspektywie d∏ugoterminowej. Charak-
terystyczne cechy jego ekologii i biologii gatunków pozwa-
lajà na okreÊlenie potencjalnych zagro˝eƒ i kierunków an-
tropogenicznych przemian siedliska w ró˝nych sytuacjach
presji. Najwa˝niejsze zagro˝enia w skali zlewni mogà wy-
nikaç z:
1. Rozwoju intensywnej gospodarki rolnej w zlewni,
w szczególnoÊci wielkotowarowej hodowli zwierzàt zanie-
czyszczajàcej gleb´ i wody gruntowe, uprawy roÊlin z za-
stosowaniem wysokich dawek ∏atwo wyp∏ukiwanych z gle-
by nawozów i herbicydów.
2. Odprowadzania nieoczyszczonych lub niedostatecznie
oczyszczonych Êcieków bytowo–gospodarczych do rzeki
lub do gleby w dolinie (nawet z pojedynczych gospodarstw
po∏o˝onych nad rzekà).

Zanieczyszczenia organiczne wód podziemnych, prowa-
dzàce do ich odtlenienia, powodujà zahamowanie rozwoju

korzeni (co zwi´ksza podatnoÊç na mechaniczne niszczenie
przez wody wezbraniowe) i zamieranie p´dów roÊlin jesie-
nià (niemo˝liwoÊç przetrwania zimy). Wysoka trofia wody
przy ograniczonym przep∏ywie prowadzi do nadmiernego
zarastania koryta rzeki przez p∏aty roÊlin, w konsekwencji
do ograniczenia dost´pnej przestrzeni i bazy pokarmowej
dla ryb reofilnych oraz powstawania szkodliwych dla nich
nocnych deficytów tlenowych. Drastycznie wzrasta podat-
noÊç siedliska na perturbacje. Ca∏kowite pokrycie dna rze-
ki przez roÊliny nale˝y uznaç za objaw degradacji siedliska!

3. Prowadzenia gospodarki powodujàcej erozj´ wodnà
gleby, ze sp∏ukiwaniem zawiesiny do cieków wodnych,
w tym upraw roÊlin okopowych na stokach i eksploatacji
kopalin (piasków, ˝wirów i kredy) w dolinie z odprowadze-
niem wód o wysokiej m´tnoÊci do rzeki
4. Zabiegów melioracyjnych w dolinie, je˝eli przyczynià si´
one do ograniczenia zasobów lub jakoÊci wód podziem-
nych lub wzrostu zró˝nicowania sezonowego ich dop∏ywu
do koryta rzeki.
5. Kanalizacji koryta rzecznego, prowadzàcej do ujednolice-
nia struktury dna i ograniczenia interakcji z wodami hypore-
icznymi oraz zanieczyszczania koryta odpadami sta∏ymi.

Odwodnienie zlewni, obni˝enie poziomu i tempa migracji wód
podziemnych, erozja gleb i zastàpienie dop∏ywu gruntowego
sp∏ywem powierzchniowym powodujà w pierwszej kolejnoÊci
zmiany struktury siedliska z dominacji w∏osieniczników na do-
minacj´ rz´Êli; w efekcie mniejszà zdolnoÊç usuwania z wody
fosforanów (zwykle odpowiedzialnych za eutrofizacj´ wód)
i toksycznych azotynów. W dalszej kolejnoÊci zmniejszenie ob-
j´toÊci przep∏ywu rzek, sedymentacja osadów drobnoczàstecz-
kowych (ilastych i organicznych) przy równoczesnym wzroÊcie
trofii wód powodujà zanik lub zastàpienie zbiorowisk omawia-
nego siedliska przez zbiorowiska rdestnic (g∏ównie P. pectina-
tus) i moczarki. Ich p´dy jesienià zamierajà, a ich dekompozy-
cja jest zwiàzana z uwolnieniem du˝ego ∏adunku zwiàzków bio-
gennych. Obni˝enie obj´toÊci przep∏ywu cieku (zmniejszenie
wydajnoÊci êródlisk) prowadzi równie˝ do zastàpienia form za-
nurzonych gatunków grupy II i III przez ich formy typowe (wy-
nurzone) , a nast´pnie do zaniku gatunków grupy II.

6. Budowy zbiorników zaporowych na odcinkach rzek zaj-
mowanych przez siedlisko oraz powy˝ej strefy jego wyst´-
powania, a tak˝e podpi´trzania rzek w tej strefie.

Zagro˝enie o szczególnie istotnym znaczeniu, powoduje
natychmiastowe efekty zbli˝one do opisanych wy˝ej,
w wyniku wzrostu temperatury, spadku zawartoÊci CO

2

i sedymentacji zawiesiny.

7. Niew∏aÊciwego prowadzenia lub – niekiedy równie˝ –
zaniechania zabiegów piel´gnacji roÊlinnoÊci wodnej
i brzegowej.

Cz´ste wycinanie (grabienie) roÊlin w korycie rzeki mo˝e
prowadziç do zastàpienia gatunków grupy I przez je˝og∏ów-
k´. Zarastanie brzegów cieków przez roÊlinnoÊç drzewiastà
i wysokà zielnà w warunkach wysokiej trofii prowadzi do
zmniejszenia powierzchni p∏atów roÊlin zanurzonych
(w skrajnym przypadku do zaniku), a w niskiej – do zastà-

3260

1

pienia roÊlin naczyniowych przez mszaki i krasnorosty. We
wszystkich przypadkach w konsekwencji nast´puje znaczà-
ce zmniejszenie zag´szczenia fauny bezkr´gowców.

W skali regionalnej zagro˝enia siedliska mogà wynikaç ze
zmian klimatu w kierunku jego kontynentalizacji. Na granicy
zasi´gu mo˝na spodziewaç si´ tu szczególnej wra˝liwoÊci.
Ponadto zakwaszenie wód i gleb w zlewni na obszarach zbu-
dowanych ze ska∏ krystalicznych powoduje zauwa˝alnà elimi-
nacj´ mszaków; w okresie roztopów wiosennych wody mogà
osiàgaç letalny poziom toksycznoÊci dla ryb i bezkr´gowców.

U˝ytkowanie gospodarcze
i potencja∏ produkcyjny

Siedlisko nie jest bezpoÊrednio u˝ytkowane gospodarczo.
Jego istnienie i ochrona poÊrednio prowadzi do osiàgni´-
cia wa˝nych celów zwiàzanych z u˝ytkowaniem wód i wy-
maganych przez obowiàzujàce prawo lub wzgl´dy ekono-
miczne, takich jak:
• Ochrona i poprawa jakoÊci wód. Siedlisko to stanowi

najskuteczniejszy z mo˝liwych (w warunkach intensywne-
go przep∏ywu wody) filtrów biologicznych, redukujàcych
st´˝enia i ∏adunki zanieczyszczeƒ w wodzie koryta rzeki
i przesiàków hyporeicznych. W szczególnoÊci z parame-
trów decydujàcych o jakoÊci wody ulegajà obni˝eniu st´-
˝enia: wszystkich form fosforu i azotu, zawiesiny, chloro-
filu, agresywnego CO

2

, metali ci´˝kich, niektórych zwiàz-

ków organicznych. W odró˝nieniu od innych zbiorowisk
roÊlin, filtr ten jest aktywny w ciàgu ca∏ego roku, choç
mo˝liwe sà sezonowe ró˝nice jego skutecznoÊci.

• Przeciwdzia∏anie erozji dennej. Rozwój siedliska na odcin-

ku cieku obni˝a (nawet 10–krotnie) tempo erozji dna
w porównaniu z odcinkami nieporoÊni´tymi, prowadzi do
zatrzymywania wleczonego rumowiska i zawiesiny. Po-
Êrednio wp∏ywa na dolinowà retencj´ wody przez utrzymy-
wanie zwierciad∏a wód podziemnych w dolinie rzeki.

• Gwarancja dobrego stanu ekologicznego rzeki, wyma-

ganego zaleceniami Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii
Europejskiej.

• Wzrost produkcji ryb i atrakcyjnoÊci w´dkarskiej cieku.

Realizowany poÊrednio przez produkcj´ bazy pokarmo-
wej i zró˝nicowanie mikrosiedliskowe cieku w warun-
kach cz´Êciowego pokrycia dna przez roÊlinnoÊç, sprzy-
ja rozwojowi populacji cennych gospodarczo gatunków
ryb – pstràga potokowego, lipienia, brzany i ∏ososia.

• Utrzymanie atrakcyjnoÊci turystyczno - rekreacyjnej rze-

ki, szczególnie dla turystyki kajakowej.

Nale˝y jednak zwróciç uwag´, ˝e nadmierny rozwój roÊlin-
noÊci w silnie zeutrofizowanych ciekach (równie˝ nieko-
rzystny z przyrodniczego punktu widzenia) mo˝e stwarzaç
zagro˝enia dla realizacji celów ochrony przeciwpowodzio-
wej (udro˝nienie cieku), zagospodarowania rybackiego
i w´dkarskiego (utrzymanie licznych populacji ryb ∏ososio-
watych) oraz ochrony zespo∏ów ryb reofilnych.

Ochrona

Przypomnienie o wra˝liwych cechach
Siedlisko utrzymujàce si´ w stabilnych hydrologicznie cie-
kach o intensywnym lub umiarkowanym pràdzie wody, za-
silanych niezanieczyszczonymi wodami podziemnymi
przez mineralne osady denne, z zapewnionà dost´pnoÊcià
wolnego dwutlenku w´gla i Êwiat∏a, z wodà nie przegrza-
nà, nie m´tnà i nie nadmiernie zeutrofizowanà. Kluczowe
znaczenie ma równie˝ ∏agodnoÊç klimatu – makroklimat
zbli˝ony do atlantyckiego lub mikroklimat êródlisk z ma∏y-
mi rocznymi amplitudami temperatury i zasilania w wod´.

Zalecane metody ochrony
Skuteczna ochrona siedliska mo˝e byç realizowana poprzez
komplementarne dzia∏ania prowadzone w skalach: ca∏ej
zlewni, doliny rzecznej oraz koryta rzecznego, oparte na roz-
poznaniu uwarunkowaƒ hydrogeologicznych i biogeoche-
micznych przynajmniej w skali doliny. Same dzia∏ania lokal-
ne zwykle nie przyniosà zadowalajàcych trwa∏ych rezultatów.
Do najwa˝niejszych zadaƒ ochronnych nale˝y zaliczyç:
W skali zlewni:
• Zlewniowà i dolinowà retencj´ wody w celu z∏agodzenia

zró˝nicowania przep∏ywu poprzez zwi´kszanie lesistoÊci
zlewni, ochron´ i odtwarzanie mokrade∏. Retencja zbiorni-
kowa z powierzchniowym odp∏ywem z zapory odniesie tu
skutki odwrotne do zamierzonych; w przypadku odp∏ywu
dennego ze stratyfikowanego zbiornika efektem mo˝e byç
nadmierny rozwój w∏osieniczników poni˝ej zapory i koniecz-
noÊç ich wycinania dla zachowania równowagi siedliska.

• Zalesienie górnych, I–rz´dowych odcinków cieków (po-

wy˝ej strefy wyst´powania siedliska) , o ile nie spowodu-
je to trwa∏ego odtlenienia wody w tych ciekach. Nie sto-
sowaç na obszarach podatnych na zakwaszenie.

• Ochron´ wód podziemnych przed zanieczyszczeniami,

w szczególnoÊci organicznymi, a tak˝e ograniczenie od-
p∏ywu substancji biogennych do wód gruntowych.

• Uregulowanie gospodarki Êciekowej – budowa i uspraw-

nienie oczyszczalni Êcieków, uszczelnienie szamb, likwi-
dacja odp∏ywów Êcieków z gospodarstw rolnych do do-
liny rzeki.

• Ochron´ gleb dolin rzecznych i ich stoków przed erozjà.
W skali doliny rzecznej:
• Koszenie ∏àk, wykaszanie helofitów, czyli wysokiej roÊlinnoÊci

brzegowej (je˝eli konieczne, równie˝ usuwanie nagromadzo-
nych drobnoczàsteczkowych osadów i k∏àczy szybko odra-
dzajàcych si´ helofitów), wycinanie nadbrze˝nych drzew
i krzewów od strony po∏udniowej i wschodniej; pozostawianie
roÊlinnoÊci drzewiastej i helofitów od strony pó∏nocnej, w stre-
fach przenikania wód koryta do gruntu oraz przy ujÊciach za-
nieczyszczonych cieków, sp∏ywów powierzchniowych i wód
podziemnych, je˝eli poprawi∏oby to ich zdolnoÊci samo-
oczyszczenia lub ograniczy∏oby dop∏yw zanieczyszczeƒ i za-
wiesiny. Nale˝y zwróciç równie˝ uwag´ na znaczenie kumu-
lujàcych si´ opad∏ych liÊci drzew w obni˝aniu trofii strumienia.

106

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Wody s∏odkie i torfowiska

Wody s∏odkie i torfowiska

3260

1

• Tworzenie (odtwarzanie) równoleg∏ych do cieku ciàgów

starorzeczy lub kana∏ów lateralnych na skraju doliny,
gdy sp∏ywajàce z wysoczyzny wody podziemne i po-
wierzchniowe wnoszà du˝e ∏adunki substancji organicz-
nych, zawiesiny i zwiàzków biogennych.

• Renaturyzacja skanalizowanych koryt rzecznych w celu

zró˝nicowania struktury dna i zintensyfikowania wymia-
ny wód powierzchniowych i hyporeicznych.

• Poni˝ej ju˝ istniejàcych, stratyfikowanych zbiorników zapo-

rowych z mo˝liwoÊcià upustu dennego – odprowadzanie
wód hypolimnetycznych w okresach wysokiej produkcji fi-
toplanktonu i wysokiej temperatury wody w epilimnionie.

• Je˝eli budowa nowego zbiornika powy˝ej siedliska jest

konieczna, uwzgl´dniç mo˝liwoÊç uzyskania w nim stra-
tyfikacji termicznej i konstrukcji zapory z upustem den-
nym. Je˝eli nie spowoduje to innych ekologicznie niepo-
˝àdanych efektów, to tego typu zbiornik, stabilizujàcy
przep∏ywy poni˝ej zapory, w sprzyjajàcych warunkach
móg∏by nawet umo˝liwiç rozwój siedliska w rzece poza
klimatycznie uwarunkowanà granicà zasi´gu.

W skali koryta rzecznego:
• Utrzymywanie ma∏ych nierównoÊci dna jako miejsca

zakotwiczenia odrywanych p´dów roÊlin, pozostawia-
nie w korycie zwalonych pni i ga∏´zi drzew, je˝eli nie
tamujà przep∏ywu wody.

• Usuwanie du˝ych przeszkód, hamujàcych przep∏yw wo-

dy i prowadzàcych do zamulania dna koryta rzeki.

• Dosadzanie p´dów roÊlin w celu odtworzenia zniszczo-

nego siedliska: zwróciç uwag´ na niezb´dne warunki –
przep∏yw wody, dop∏yw i jakoÊç wód podziemnych,
struktur´ osadów, oÊwietlenie.

• Przerzedzanie nadmiernego pokrycia dna roÊlinnoÊcià

w zeutrofizowanych ciekach – jak wyjaÊniono wy˝ej, jest
to zabieg majàcy na celu ochron´ stabilnoÊci siedliska!
Najlepsze efekty, godzàce interesy ochrony siedliska,
ochrony przeciwpowodziowej i zespo∏ów ryb reofilnych ,
uzyskuje si´, przeprowadzajàc wycinanie roÊlin w uk∏a-
dzie warkocza diagonalnych ci´ç, uwzgl´dniajàcych roz-
mieszczenie istniejàcych p∏atów (rys. rycina B) .

• Naturalnym sposobem redukcji nadmiernie rozrastajàcej si´

roÊlinnoÊci zanurzonej w zeutrofizowanej rzece mo˝e byç
pozostawienie lub nawet dosadzenie roÊlinnoÊci drzewiastej
przy brzegach, co ograniczy dost´p Êwiat∏a do koryta.

• Usuwanie nadmiaru zakumulowanych na dnie cieku osa-

dów ilastych i organicznych (mechaniczne lub przez regu-
lacj´ spadku rzeki) w przypadku, gdy obserwuje si´ zaha-
mowanie rozwoju p∏atów typowych dla siedliska gatunków
roÊlin i sukcesj´ w kierunku dominacji rdestnic (

P. pectina-

tus, P. perfoliatus, P. crispus), moczarki i je˝og∏ówki.

• Utrzymanie mo˝liwie stabilnego poziomu wody, obj´to-

Êci i pr´dkoÊci przep∏ywu; przeciwdzia∏anie erozji wg∏´b-
nej. W przypadku, gdy nastàpi∏o d∏ugotrwa∏e, nieodwra-
calne zmniejszenie obj´toÊci przep∏ywu, mo˝na zmniej-
szyç szerokoÊç koryta lub zwi´kszyç, gdy pr´dkoÊç prze-
p∏ywu jest zbyt du˝a.

• W systemach hydroenergetycznych, gdzie odci´te stare ko-

ryta rzeczne zasilane wodami podziemnymi zostajà zasie-
dlone przez rz´Êle i w∏osieniczniki, nale˝y zastosowaç ich
okresowe, krótkotrwa∏e przep∏ukiwanie wodà ze zbiornika
w celu usuni´cia nadmiaru osadów organicznych.

Inne czynniki mogàce wp∏ywaç na sposób
ochrony
Potrzeba uwzgl´dnienia wymagaƒ ochrony przeciwpowodzio-
wej: niedopuszczanie do nadmiernego zarastania cieku (prze-
ciwdzia∏anie eutrofizacji lub mechaniczne usuwanie roÊlin),
cz´Êciowe usuwanie roÊlinnoÊci brzegowej (sprzyjajàce równie˝
rozwojowi siedliska).
Zadania ochrony ryb ∏ososiowatych: równie˝ utrzymywanie
umiarkowanego pokrycia dna przez roÊlinnoÊç, z zastrze˝e-
niem powstrzymywania wycinania roÊlin i innych prac regula-
cyjnych w okresie tar∏a i rozwoju m∏odego narybku, najlepszy
okres lipiec–wrzesieƒ. Podobnie przy realizacji celów ochrony
innych gatunków ryb reofilnych.
Ochrona populacji wydry i zimorodka: pozostawiç fragmenty
brzegów poroÊni´te roÊlinnoÊcià drzewiastà.
Mo˝liwy jest lokalny konflikt mi´dzy wskazaniami dzia∏aƒ
ochronnych omawianego siedliska i zaleceniami utrzymania ro-
ÊlinnoÊci drzewiastej na brzegach rzeki (wskazania ochrony nad-
rzecznych siedlisk ∏´gowych, zapobieganie erozji bocznej koryta)
– do rozwiàzania przy planowaniu ochrony przez tworzenie mo-
zaiki siedlisk, uwzgl´dniajàcej lokalne przyrodnicze i gospodar-
cze uwarunkowania optymalizacji gospodarki przestrzennej.
W przysz∏oÊci mo˝e pojawiç si´ potrzeba dostosowania tech-
nik ochrony do efektów regionalnych i globalnych wieloletnich
zmian klimatycznych i hydrologicznych. W tym kontekÊcie na-
le˝y ju˝ obecnie objàç szczególnà ochronà strefy wysi´ków
wód podziemnych przy brzegach rzek, w zastoiskach i w sta-
rorzeczach, gdzie poprzez umo˝liwienie generatywnego roz-
mna˝ania roÊlin (dla grupy II i III – rozwoju form typowych)
wzrasta prawdopodobieƒstwo otrzymania genotypów lepiej

107

Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏ rozdzia∏u Tytu∏

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Nizinne i podgórskie rzeki ze zbiorowiskami w∏osieniczników

3260

1

P∏aty roÊlin

Miejsce dosadzania roÊlin

Bez wycinania

Dwie diagonalne linie wyci´cia

Jedna meandrujàca linia wyci´cia

A

B

C

Rysunek wed∏ug zamieszczonego w pracy: Fjorback C. , Kronvang
B., 2002. Interaction between aquatic macrophytes and stream hy-
draulics in a Danish stream: implications of different weed–cutting
methods. Verh. Internat. Verein. Limnol. 28: 1299–1303.

108

P

oradniki ochrony siedlisk i gatunk

ów

Wody s∏odkie i torfowiska

Wody s∏odkie i torfowiska

przystosowujàcych si´ do warunków Êrodowiska. Dzia∏ania
ochronne powinny zmierzaç do ochrony jakoÊci wód pod-
ziemnych oraz przeciwdzia∏ania sedymentacji frakcji ilastej
i organicznej w tych strefach i ich nadmiernemu zacienianiu.

Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Bierna ochrona rezerwatowa, np. Drawieƒski Park Narodowy,
rezerwat „S∏onawy” na We∏nie, Rezerwat na Rzece Grabowej
Monitoring populacj

i Batrachium penicillatum w Sudetach.

Eksperymentalne wyci´cie drzew i krzewów wzd∏u˝ brzegu
górnej Lubrzanki w Górach Âwi´tokrzyskich (1993).

Inwentaryzacje, doÊwiadczenia,
kierunki badaƒ

• Badania taksonomiczno–morfologiczne prowadzàce do

opracowania kluczy do oznaczania gatunków z rodzajów
Batrachium i Callitriche w stanie wegetatywnym, a tak˝e
popularne opisy form zanurzonych roÊlin brzegowych

• Badania rozmieszczenia gatunków (zw∏aszcza nierozró˝-

nialnych z w/w. rodzajów) i struktury zbiorowisk roÊlin-
nych siedliska na tle warunków Êrodowiskowych, opra-
cowanie i rewizja systemu jednostek syntaksonomicz-
nych.

• Powiàzanie wyst´powania, charakterystyki i produktyw-

noÊci dominujàcych gatunków roÊlin z czynnikami hy-
drologicznymi, klimatycznymi i troficznymi, ze szczegól-
nym uwzgl´dnieniem interakcji z wodami podziemnymi
i hyporeicznymi.

• Dynamika p∏atów roÊlin: procesy zakorzeniania, wzrostu

p∏atu i jego rozpadu, sedymentacji osadów i kolmatacji
dna na tle parametrów hydrodynamicznych; okreÊlenie
krytycznych dla poszczególnych roÊlin parametrów hydro-
dynamiki cieku z uwzgl´dnieniem warunków troficznych.

• Strategie ˝yciowe gatunków roÊlin w odniesieniu do

zró˝nicowanych warunków trofii i perturbacji w ró˝nych
porach roku, z uwzgl´dnieniem uwarunkowaƒ rozmna-
˝ania generatywnego i kie∏kowania nasion.

• Ekofizjologia glonów makroskopowych, mszaków i po-

w∏ok okrzemkowych jako podstawa okreÊlenia ich funk-
cji biocenotycznych i znaczenia wskaênikowego.

• Dynamika produkcji biomasy, pobierania i uwalniania

substancji biogennych przez roÊliny i osady denne w ró˝-
nych warunkach trofii i potencja∏u redox.

• Charakterystyka struktury i funkcjonowania populacji

i zbiorowisk na granicy zasi´gu geograficznego i na re-
liktowych stanowiskach wyspowych.

• OkreÊlenie trendów w zmianach struktury i rozmieszcze-

nia siedliska na tle zmian klimatycznych – na podstawie
wieloletnich danych monitoringowych.

• OkreÊlenie optymalnych biologicznie, ekologicznie i hy-

drologicznie technicznych metod zrównowa˝onego go-
spodarowania w korytach i dolinach rzek w klimatycz-
nych i geologicznych warunkach Polski.

Monitoring naukowy

Parametry do oceny: powierzchnia p∏atów poszczegól-
nych gatunków roÊlin i glonów makroskopowych, ich roz-
mieszczenie w segmencie cieku – mapka z zaznaczeniem wy-
sokiej roÊlinnoÊci brzegowej; morfologiczne wskaêniki kondy-
cji roÊlin, ocena intensywnoÊci zasilania podziemnego; cha-
rakterystyka chemiczna wód koryta i hyporeicznych (alkalicz-
noÊç, tlen, pH, potencja∏ redox, przewodnictwo elektr. , nie-
organiczne formy N i P, Fe rozp., Corg. lub ChZT); zag´sz-
czenie i struktura fauny bezkr´gowej.
Czas: 3 x w roku – maj/czerwiec, sierpieƒ, listopad dla scha-
rakteryzowania faz rozwoju (i ewentualnego zamierania) ro-
Êlin; dodatkowo oceniç znaczenie ewentualnych anomalii hy-
drologicznych (du˝e wezbrania, d∏ugotrwa∏e ni˝ówki).
Metody monitoringu: szkicowe kartowanie roÊlinnoÊci, zdj´cia
fotograficzne jako uzupe∏nienie szkiców, piezometry do pobierania
wód gruntowych, ∏apaczki przesiàków lub mini piezometry do okre-
Êlania pionowego gradientu hydraulicznego, standardowe metody
analiz chemicznych i pomiarów instrumentalnych, próby bezkr´-
gowców pobierane czerpakiem Surbera lub siatkà, oznaczenia
podstawowych grup funkcjonalnych bezkr´gowców.
Dla szybkiej oceny siedliska mo˝na oceniaç pokrycie po-
szczególnych gatunków roÊlin na co najmniej kilku reprezen-
tatywnych powierzchniach koryta rzeki o d∏ugoÊci 10 m, wy-
branych z ok. 500–metrowego odcinka rzeki.
Mo˝liwoÊci zdiagnozowania stanu ochrony: do póê-
niejszego opracowania na podstawie przeprowadzonych ba-
daƒ; stan poznania siedliska niewystarczajàcy. Wst´pnie mo˝-
na zaproponowaç uwzgl´dnienie nast´pujàcych wskaêników:
• % pokrycia powierzchni koryta przez roÊlinnoÊç,
• stosunek „pokrycie w sierpniu” / „pokrycie w listopadzie”

(o ile mi´dzy terminami badaƒ nie by∏o wi´kszych wezbraƒ
i nie prowadzono wycinania roÊlinnoÊci) , okreÊlajàcy de-
strukcj´ siedliska przez toksyczne wody podziemne.

• stosunek „powierzchnia p∏atów rdestnic, moczarki i je˝o-

g∏ówki” / „powierzchnia p∏atów roÊlin grupy I i II”, okreÊla-
jàcy degradacj´ siedliska spowodowanà nadmiernà kol-
matacjà dna, eutrofizacjà, niedoborem CO

2

, wysokà tem-

peraturà lub zbyt intensywnym wycinaniem roÊlin.

• stosunek „powierzchnia p∏atów rz´Êli” / ”powierzchnia

p∏atów w∏osieniczników”, jako czu∏y wskaênik zmian
re˝imu hydrologicznego i sedymentacyjnego (tylko na
stanowiskach odmiany typowej i zubo˝onej) .

Wojciech Puchalski

3260

1