Trafiona przez magnetar

27 sierpnia ub. r. rozb∏ysk promieniowania
gamma i rentgenowskiego spoza Uk∏adu
S∏onecznego uderzy∏ w górne warstwy
atmosfery ziemskiej, przerywajàc na jakieÊ
5 min ∏àcznoÊç radiowà i zak∏ócajàc
dzia∏anie statków kosmicznych. Bioràc
pod uwag´ intensywnoÊç promieniowania,
którego aktywnoÊç elektryczna w jonosferze
dorównywa∏a aktywnoÊci S∏oƒca, Umran
Inan ze Stanford University wraz
z kolegami sàdzi, ˝e jego êród∏em by∏
magnetar, rzadkiego typu gwiazda
neutronowa o bardzo silnym polu
magnetycznym. Kevin Hurley z University
of California w Berkeley obliczy∏, ˝e aby
zaistnia∏o sierpniowe zjawisko, magnetar
musia∏ wyzwoliç takà iloÊç energii, która
wystarczy∏aby na potrzeby ca∏ej ziemskiej
cywilizacji przez miliard miliardów lat.

Wodny Êwiat

U.S. Geological Survey (USGS) przekaza∏
ostatnio troch´ dobrych wiadomoÊci:
pomimo wzrostu liczby ludnoÊci Amerykanie

zu˝ywajà o 2% wody mniej
ni˝ w 1990 roku i 10% mniej
ni˝ w 1980 roku. Zu˝ycie
s∏odkiej wody na mieszkaƒca
równie˝ spad∏o z 5070 l
dziennie w 1990 roku
do 4845 l w 1995 roku.
W latach 1950–1980 w USA
odnotowywano stopniowy
wzrost zu˝ycia wody.

USGS stwierdza, ˝e do odwrócenia
tej tendencji przyczyni∏o si´ podnoszenie
ÊwiadomoÊci spo∏ecznej, lepsze techniki
nawadniania i wi´ksza wydajnoÊç
produkcji przemys∏owej.

W g∏´bi pustki

Trzy lata temu znajdujàcy si´ na orbicie
wokó∏ziemskiej Teleskop Kosmiczny
Hubble’a

wycelowa∏ swojà szerokokàtnà

kamer´ planetarnà (WFPC2 – Wide

Field Planetary Camera 2) w coÊ,
co wydawa∏o si´ pustym
skrawkiem nieba, nazwanym
G∏´bokim Polem Hubble’a
(Hubble Deep Field). Dzi´ki
temu odkryto mnóstwo bardzo
odleg∏ych galaktyk i dziwne
niebieskawe plamki. Teraz
teleskop przebada∏ ponownie
ten sam obszar za pomocà
kamery NICMOS (Near-Infrared
Camera and Multi-Object
Spectrometer), która ma
wi´kszy zakres obserwacji.
W porównaniu z poprzednimi
wynikami zdj´cia w podczerwieni
ukazujà o wiele wi´cej
odleg∏ych galaktyk – niektóre
z nich mogà mieç nawet 12 mld lat.

Ponadto ze zdj´ç z NICMOS wynika,
˝e zagadkowe b∏´kitne plamki na zdj´ciach
optycznych sà po prostu obszarami
intensywnego tworzenia si´ gwiazd
w skàdinàd zwyczajnych galaktykach.
Wi´cej informacji na ten temat znajduje si´
na stronie internetowej Scientific American:
www.sciam.com/exhibit/101998hubble/index.html

Kristin Leutwyler

Tajemnica leptyny

Czy hormon tkanki t∏uszczowej

ma zwiàzek z niedoborami

odpornoÊci i rakiem?

C

o ∏àczy mas´ cia∏a, uk∏ad od-
pornoÊciowy i powstawanie
nowych naczyƒ krwionoÊ-

nych? Zgodnie z wynikami kilku ostat-
nio przeprowadzonych badaƒ odpo-
wiedê brzmi: leptyna. Par´ miesi´cy
temu naukowcy odkryli receptory dla
tego hormonu – po raz pierwszy ziden-
tyfikowanego w trakcie badaƒ nad oty-
∏oÊcià myszy – w nowo powstajàcych
naczyniach w∏osowatych oraz w lim-
focytach T, komórkach uk∏adu odpor-
noÊciowego. Wyniki te zmieni∏y poglà-
dy naukowców na dzia∏anie leptyny,
wskazujà bowiem, ˝e mo˝e ona braç
udzia∏ w procesach towarzyszàcych
obni˝eniu odpornoÊci czy rakowi.

Leptyna wywo∏a∏a du˝e zamieszanie

w mediach w 1995 roku, kiedy Jeffrey
M. Friedman i jego wspó∏pracownicy
z Rockefeller University wykazali, ˝e
zastrzyki z leptyny powodowa∏y chud-
ni´cie myszy, które z powodu braku ge-
nu tego hormonu obrasta∏y t∏uszczem.
Badacze sugerowali, ˝e w normalnych
warunkach komórki tkanki t∏uszczowej
produkujà leptyn´, informujàc w ten
sposób mózg o zawartoÊci t∏uszczu
w organizmie, a co za tym idzie, czy po-
winno si´ przestaç, czy te˝ jeÊç wi´cej.
W Science z 11 wrzeÊnia ub. r. M. Rocio
Sierra-Honigmann z Yale University
School of Medicine i jej wspó∏pracow-
nicy donieÊli o natkni´ciu si´ na recep-
tory dla leptyny w trakcie badaƒ nad
komórkami Êródb∏onka wyÊcie∏ajàcymi
naczynia krwionoÊne. W celu wyjaÊnie-
nia ewentualnej roli, jakà hormon ten
odgrywa w uk∏adzie naczyniowym, na-
ukowcy m.in. wszczepili zbiorniczki za-
wierajàce leptyn´ do rogówki szczurów
– jest to powszechnie stosowany test po-
zwalajàcy ustaliç, czy dana substancja
powoduje wzrost naczyƒ krwionoÊnych,
czyli angiogenez´. Ku zdumieniu ba-
daczy okaza∏o si´, ˝e nowe naczynia
krwionoÊne przeros∏y rogówk´ szczu-
rów, którym wszczepiono implanty
zawierajàce leptyn´, podczas gdy ro-
gówka zwierzàt ze zbiorniczkami za-
wierajàcymi sól fizjologicznà pozosta∏a
nie zmieniona.

Dwa tygodnie wczeÊniej, w Nature

z 27 sierpnia ub. r., Graham M. Lord i je-
go zespó∏ z Imperial College School of
Medicine w Londynie opublikowali do-

niesienie o innym zaskakujàcym odkry-
ciu dotyczàcym leptyny. Poszukujàc od-
powiedzi na pytanie, dlaczego u niedo-
˝ywionych osób ∏atwiej rozwijajà si´
zaka˝enia, badacze dodawali hormon
do hodowli leukocytów zwanych lim-
focytami pomocniczymi T albo limfocy-
tami T CD4. Wydzielajà one ró˝ne sub-
stancje – tzw. cytokiny, które stymulujà
pewne komórki uk∏adu odpornoÊcio-
wego do produkcji przeciwcia∏ albo po-
budzajà inne do przekszta∏cania si´
w wyspecjalizowane komórki tzw. za-
bójców (killer cells) w odpowiedzi na
zaka˝enie.

Lord i jego wspó∏pracownicy zauwa-

˝yli, ˝e u myszy g∏odzonych przez
48 godz. dochodzi do os∏abienia odpo-
wiedzi immunologicznej: po wstrzyk-
ni´ciu Êrodka dra˝niàcego wystàpi∏
obrz´k uszu, który u nie dokarmionych
zwierzàt by∏ trzykrotnie mniejszy od ob-
serwowanego u myszy karmionych.
Kiedy natomiast g∏odzonym zwierz´-
tom podano leptyn´, reakcja by∏a rów-
nie silna jak w grupie kontrolnej.

Jakie wnioski mo˝na wyciàgnàç

z tych dwóch badaƒ? Lord uwa˝a, ˝e
dowodzà one, i˝ leptyna jest hormonem
pe∏niàcym wiele funkcji w organizmie,
a jej udzia∏ w regulacji masy cia∏a mo-
˝e byç jedynie wierzcho∏kiem góry lo-
dowej. Zgadza si´ z nim Sierra-Honig-
mann, która zapewnia, ˝e „rola leptyny
bynajmniej nie ogranicza si´ do regula-
cji apetytu”.

Lord twierdzi, ˝e sensowne jest, aby

w okresie g∏odu organizm ogranicza∏
zdolnoÊç do wytwarzania swoistej od-

18 Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1999

Ciàg dalszy ze strony 16

ENDOKRYNOLOGIA

SKÑD SI¢ TU WZIѸ HORMON

tkanki t∏uszczowej? Receptory

dla leptyny znalezione na

limfocytach T mogà przyczyniç si´

do wyjaÊnienia, dlaczego niedo˝ywieni

ludzie majà os∏abionà odpornoÊç.

DON FAWCETT

Photo Researchers, Inc.

PHOTO RESEARCHERS, INC.

NASA I RODGER I. THOMPSOM

University of Arizona

Spadek przyrostu

ludnoÊci

W niektórych ubogich krajach

gwa∏townie obni˝a si´

p∏odnoÊç kobiet

J

eszcze w 1975 roku mieszkanka
Bangladeszu wydawa∏a na Êwiat
w ciàgu ca∏ego ˝ycia siedmioro dzie-

ci; dzisiaj rodzi pewnie troje. Ten nag∏y
spadek, okreÊlany terminem „zmiany
wzorca p∏odnoÊci”, to najbardziej skraj-
ny przypadek prawid∏owoÊci widocz-
nej w ca∏ej po∏udniowej Azji. Najpierw
zauwa˝ono jà w Sri Lance, nast´pnie
w Indiach, a ostatnio w Bangladeszu
i Nepalu.

Ten spadek liczby urodzeƒ wprawi∏

demografów w zak∏opotanie. W krajach
Zachodu p∏odnoÊç zacz´∏a si´ zmiejszaç
po osiàgni´ciu przez nie wysokiego
poziomu rozwoju. Ale te ostatnio od-
notowane spadki nie sà bezpoÊrednio
zwiàzane z takimi cz´sto przytaczany-
mi czynnikami, jak powszechniejsza
dziÊ umiej´tnoÊç czytania czy zmniej-
szenie si´ ubóstwa: Bangladesz nadal
jest jednym z 20 najbiedniejszych kra-
jów Êwiata.

Niektórzy badacze tego zjawiska, na

przyk∏ad Sajeda Amin z Population
Council (Rady ds. Demografii) w No-
wym Jorku, spadek odnotowany w Ban-
gladeszu przypisujà sukcesowi inten-
sywnie prowadzonego rzàdowego pro-
gramu planowania rodziny. Uczestni-
czy w nim kadra liczàca 24 tys. kobiet,
cz´sto ubranych od stóp do g∏ów w tra-
dycyjny strój islamski, które z zapasami
Êrodków antykoncepcyjnych i porada-
mi dotyczàcymi spraw zdrowia docie-

rajà do ukrytych przed Êwiatem, intym-
nych zakàtków wiejskich domostw.

Tego rodzaju dzia∏ania zapewniajà

z pewnoÊcià dost´pnoÊç podstawowych
Êrodków antykoncepcyjnych, przyno-
szà one jednak owoce w znacznym stop-
niu dzi´ki temu, ˝e mieszkaƒcy Bangla-
deszu postanowili po prostu mieç mniej
dzieci. W 1975 roku na pytanie, ile chcia-
∏aby mieç dzieci, kobieta ˝yjàca w tym
kraju na ogó∏ odpowiada∏a, ˝e czworo.
Dzisiaj powiedzia∏aby, ˝e dwoje. Poza
tym w owym czasie czterokrotnie wi´-
cej kobiet udzieli∏oby fatalistycznej od-
powiedzi w rodzaju: „ile Bóg da.” DziÊ
mieszkanka Bangladeszu wie, ˝e zale-

˝y to od niej samej. (Jednak jeÊli dwoje
ju˝ urodzonych dzieci to dziewczynki,
kobieta zdecyduje si´ zapewne na jesz-
cze jedno. Zgodnie z islamskim prawem
˝ona nie dziedziczy po m´˝u, jeÊli nie
urodzi mu potomka p∏ci m´skiej, a w ta-
kim przypadku znajdzie si´ zapewne
w biedzie i bez dachu nad g∏owà.)

Demografowie zgodnie twierdzà, ˝e

zmiana wzorca p∏odnoÊci jest wynikiem
zmniejszania umieralnoÊci. Kiedy ma∏-
˝onkowie dojdà do wniosku, ˝e ich
dzieci najpewniej prze˝yjà, mogà si´
zdecydowaç na mniej liczne potomstwo
bez obawy, ˝e na staroÊç b´dà pozba-
wieni opieki. Lecz Sonalde Desai z Uni-

powiedzi immunologicznej, która wy-
maga dodatkowej iloÊci energii. Suge-
ruje równie˝, ˝e w praktyce wyniki prac
jego zespo∏u mogà przyczyniç si´ do wy-
jaÊnienia, dlaczego u ludzi cierpiàcych
g∏ód szczepienia sà nieskuteczne.

Sierra-Honigmann przypuszcza, ˝e

dane, które otrzyma∏a wraz ze wspó∏-
pracownikami, t∏umaczà, w jaki sposób
zapasy t∏uszczu gromadzàce si´, gdy
przybieramy na wadze, sà zaopatrywa-
ne w krew. Spekuluje ona ponadto, ˝e
wyniki te mogà rzuciç Êwiat∏o na pro-
blem niebezpiecznego wychudzenia,
zwanego kacheksjà, które niekiedy ob-
serwuje si´ u ludzi chorych na raka.
Wiadomo, ˝e komórki nowotworowe
wydzielajà inne czynniki, które stymu-

lujà angiogenez´. JeÊli oka˝e si´, ˝e pro-
dukujà one równie˝ leptyn´, wtórnym
efektem jej dzia∏ania by∏aby utrata ma-
sy cia∏a. „Jest to bardzo intrygujàce” –
uwa˝a badaczka.

Jednak˝e Jeffrey S. Flier z Beth Israel

Deaconess Medical Center w Bostonie
apeluje o ostro˝noÊç w interpretacji wy-
ników nowych badaƒ. Sugeruje, ˝e mo-
gà one odzwierciedlaç marginalne dzia-
∏anie leptyny, bez wi´kszego znaczenia
dla organizmu. „Za ka˝dym razem ro-
dzi si´ pytanie, czy dany efekt [dzia∏ania
leptyny] jest biologicznie istotny – za-
uwa˝a Flier. – Na przyk∏ad nadal pozo-
staje niejasne, czy obni˝enie odporno-
Êci rzeczywiÊcie jest przejawem ada-
ptacji niedo˝ywionego organizmu.”

Tymczasem pojawi∏y si´ ju˝ pierwsze

wyniki prowadzonych obecnie badaƒ
klinicznych, w których stosuje si´ lepty-
n´ w leczeniu oty∏oÊci. Firma Amgen
z Thousand Oaks w Kalifornii poda∏a na
konferencji American Diabetes Associa-
tion, która odby∏a si´ w czerwcu ub. r.,
˝e oÊmiu Êrednio oty∏ych pacjentów, któ-
rzy przyjmowali najwy˝sze dawki hor-
monu, straci∏o Êrednio po 7 kg w trakcie
szeÊciomiesi´cznych badaƒ klinicznych.
Natomiast u pozosta∏ych 37 osób, za˝y-
wajàcych mniejsze jego dawki, ubytek
masy cia∏a by∏ du˝o ni˝szy – u niektó-
rych nie przekracza∏ nawet kilograma,
mimo ˝e wszyscy pozostawali na nisko-
kalorycznej diecie.

Carol Ezzell

Â

WIAT

N

AUKI

Luty 1999 19

DEMOGRAFIA

NAUCZANIE w zakresie planowania rodziny

prowadzone przez przedstawicielki rzàdu Bangladeszu

przyczyni∏o si´ do spadku p∏odnoÊci kobiet.

SHEHZAD NOORANI

Still Pictures