1

STEFAN ŻEROMSKI – WIERNA RZEKA. KLECHDA DOMOWA

Oprac. Z. J. Adamczyk, BNI/232

I.

WPROWADZENIE:

Uznając WR za klechdę domową pisarz podkreślał jej osobisty i niejako intymny rodowód,
bliski związek opowieści z jego własnymi „domowymi” doświadczeniami.

WR – ma coś z baśni. Jej fabuła – mocno osadzona w geografii i historii. Sprawy publiczne i
osobiste bohaterów: NIEROZŁĄCZNE – znajomość księcia Józefa Odrowąża i panny
Salomei Brynickiej zdeterminowana jest przez sytuację naszego narodu.

II.

GENEZA I ŹRÓDŁA POWIEŚCI

Pomysł cyklu utworów historycznych – od 1910

Najwcześniej powstałą „opowieść o roku 63” – Wierna rzeka (1911 ukończona), druk.
Pod koniec przyszłego roku. Potem – praca nad powieścią o „roku 31”, zatytułowaną
Wszystko i nic, (z podtytułem Popiołów sprawa druga)

Całość nie ukazała się nigdy, bo nie została napisana. W 1913 Zeromski porzucił
pracę nad cyklem historycznym, a zaczął pisać Nawrócenie Judasza.

Nigdy też nie powstała powieść o roku 1848, z pewnością mówiłaby o śmierci Rafała
Wolbromskiego (Hubert w WR opowiada Salomei o śmierci swego ojca w 1846)

WIERNA RZEKA:

W momencie swoich narodzin powieść ta miała być ostatnim ogniwem, akcentem
wielkiej panoramy historycznej, w której prezentowane są losy 3 pokoleń rodziny
Wolbromskich – Żeromski zamierzał nakreślić obraz żywota duchowego Polski w
XIX w.

Zainteresowanie tematyką historyczną

Rozgoryczenie o rozczarowanie, niechęć wobec tych środowisk i klas społ. , które
rewolucji nie poprały

Wiara we własny naród

AKTUALNOŚĆ TEMATYKI POWSTAŃCZEJ:

Spory w Europie (nadzieje Polski na niepodległość)

Perspektywa konfliktu między zaborcami

W tej syt. hist. odwoływanie się do tradycji powstania styczniowego miało
określoną wymowę polityczna

Rok 1863 odżył tez w literaturze:

o E. Orzeszkowa, Gloria victis (1910)
o A. Struga (Ojcowie nasi (1911)
o W. Popiel-Sulima, Ofiarny stos. Powieść do obrazków Artura

Grottgera „Polonia”, Litania (1910)

o Maria Wielopolska, Kryjaki (1913)
o

Eugenia Żmijewska, Moc truchleje (1916)

RODZINNA LEGENDA POWSTAŃCZA ŻEROMSKIEGO

Rodzina „ legenda domowa”

2

W jego rodzinie , w jego rodzinnych stronach świętokrzyskich legenda powstania była
b. żywa. Ojciec pisarza - odpokutował w kieleckim więzieniu pomoc powstańcom.

Na podstawie wydarzeń z 1863 Żeromski osnuł akcję aż 3 utworów:

Rozdziobią nas kruki i wrony

Echa leśne

Wierna rzeka

Powst. Styczniowe – ważny element biografii głównych bohaterów w Syzyfowych pracach,
Urodzie życia.
Kilkakrotnie też podejmował ten temat w tekstach publ.

Na „Wiernej Rzece” ta legenda zaciążyła w szczególny sposób, dostarczyła bowiem nie tylko
realiów historycznych i topograficznych, ale i całej niemal gotowej fabuły.

U genezy „klechdy domowej” leży autentyczne wydarzenie, które miało miejsce w 1863
roku, o którym młody Żeromski zasłyszał w domu swej ciotki Janowej.

„Wątki rzeczywistości” w Wiernej rzece :

Dwór w Niezdołach – wzorowany jest na dworze w Rudzie Zajączkowskiej nad rzeką
Łośną (blisko pola bitwy pod Małogoszczem)

Powieściowym państwu Rudeckim odpowiadają Jan i Józefata z Żeromskich Sascy,
wujostwo pisarza; a synom Rudeckich: Julianowi, Ksaweremu, Gustawowi –
Zygmunt, Ksawery u Gustaw Sascy – rzeczywiście uczestnicy powstania (kuzyni)

Salomei Brynickiej odpowiada autentyczna postać Anieli Lubowieckiej, krewnej
Saskich.

Szczepan – postać autentyczna

Wątek rzeczywisty znany dzięki Stanisławowi Piołunowi-Noyszewskiemu, wg
którego finał owej miłości był inny niż w powieści Żeromskiego. Połubiński wyjechał
leczyć się – Aniela umarła niespodziewanie przed jego powrotem i zaplanowanym
ślubem.

Zespolenie warstwy legendarnej powieści z warstwą historiozoficzną odbywa się w taki
sposób, że zasadniczy zrąb fabuły oparty jest na zaczerpniętej z rodzinnego przekazu
historii Anieli Lubowieckiej i Jana Połubińskiego. Historia miłosna została uzupełniona i
wzbogacona szeregiem zdarzeń i postaci epizodycznych.

Żeromski wprowadza elementy oceny powstania:

w powieści kochanków rozdzielają bariery stanowe, wprowadzenie chłopów z
ich niechętnym stosunkiem do powstania - wnosiły do powieści ważne
problemy społ.

III.

KOMPOZYCJA I PROBLEMATYKA WIERNEJ RZEKI

Wydarzenia autentyczne w „WR” ograniczają się prawie wyłącznie do bitwy pod
Małogoszczem

PROBLEMATYKA POWIEŚCI

3

Dwór w Niezdołach – oddzielony od wsi i miasta, jest jakby wyspą na objętym ruchem
powstańczym morzu polskiej prowincji. Pisarz nie troszczy się o nasycenie opowieści
autentycznymi wypadkami hist.
Goście niezdolskiego domu – są po to, by pisarz mógł osądzać ludzkie postawy,
charakteryzować polityczne, społ, moralne aspekty powstania, oceniać jego sens i znaczenie.

Będąc samotną wyspą, dwór w Niezdołach, typowy polski dwór średnioszlachecki, staje się
przez tę samotność całym światem. Odbijają się tu wszystkie ważne problemy i konflikty
polskiego życia w II poł. XIX w: uprzedzenia klasowe, stosunki społeczne, dążenia i prądy
polityczne, postawy wobec niewoli.
Rzucenie zaś pomostu między powstaniem styczniowym a wcześniejszymi oraz
wprowadzenie motywu „wiernej rzeki” zabierającej rozmaite tragiczne doświadczenia
Polaków – nadaje jej dodatkowy, szczególny walor. Czyni ją powieścią o istocie naszego losu
w okresie zaborów, o istocie polskiej historii.
Tak więc, w WR spotykają się: przypowieść o polskim losie (na przykładzie tragicznych
losów bohaterów) z analizą przyczyn słabości walk wyzwoleńczych, analizą dokonywaną
główne poprzez prezentowanie postaci drugoplanowych i epizodycznych, przynoszących z
sobą echa tego, co działo się w kraju w okresie powstania.

KOMPOZYCJA – Tematem Wiernej Rzeki są:

1. dzieje rannego, ukrywającego się i powracającego do zdrowia pod opieką młodej

szlachcianki

2. historia miłości między rannym a jego opiekunką, miłości tragicznej, bo zakończonej

wyjazdem ozdrowieńca i rozpaczą jego wybawicielki

Obie te „historie” są potraktowane jakby osobno.

Żeromski tak skonstruował klechdę, by te dwie sprawy nie komplikowały się nawzajem
Najpierw:
- HISTORIA RANNEGO OWDRĄŻA
Dopiero, gdy wyzdrowieje – narodziny, rozwój, dramatyczne zakończenie miłości młodych
- ROZBICIE POWIEŚCI NA CZĘŚĆ POWSTAŃCZĄ I MIŁOSNĄ
Zakłóca i osłabia spójność akcji, ale równocześnie pozwala zachować jednorodność i czystość
w motywacji postępków głównych postaci; nie mąci spraw ogólnych

Pisarz zespala sprawy ogólne i prywatne – relacja w porządku chronologicznym Owdrąża w
Niezdołach – od przybycia do wyjazdu.
W okresie pobytu powstańca w Niezdołąch - wielu gości (powstańcy i chłopi. Polacy i
Rosjanie). Wizyty te wzbudzają dramatyczne napięcie, wzmacniają tempo akcji.

Prawie każde wydarzenie powieściowe ma dwa oblicza:
- służy ukazywaniu trag. położenia głównych postaci
- utrzymaniu dram. napięcia, równocześnie zaś umożliwia charakterystykę społeczeństwa i
ukazanie historii i tła ruchu powstańczego

I.

rozdział - opowiada o drodze, jaką ranny powstaniec odbywa z małogoskiego pola
bitwy do dworu w Niezdołach i o jego spotkaniu z chłopami, którzy zamierzają go
ująć i wydać w ręce władz – dramatyczny moment, także okazja do przedstawienia
problemów ideowych.

Także w II rozdziale pisarz wykorzystuje okazję i mówi o sprawach ogólnych, syt. w kraju,
stosunku szlachty do powstania.

4

Każda z pojawiających się postaci sygnalizuje jakąś kwestię ogólniejszą, wznosi ważny
problem, np.
- Wiesnicyn - sprawa stosunku rosyjskich liberałów do powstania;
- oddział Kurowskiego – ukazanie nastrojów przygnębienia i zwątpienia w szeregach
powstańczych
- nocna wyprawa Salomei po lekarza- ukazanie niechętnego stosunku części społeczeństwa do
powstania
- księżna Odrowążowi – ocenia niechlubnej roli polskiej magnaterii.

ODMIENNA KOMPOZYCJA CZ. II, „ROMANSOWEJ”

Więcej analizy uczuć, psychiki, stanów psych. Mimo to powieść nie traci spójności,
zapewnia ją jednolita tonacja uczuciowa, rytmiczne powtarzane są pewne elementy (np..
duch Dominika, rzeka) – spajają one materiał.

IV.

POWSTANIE STYCZNIOWE W „WIERNEJ RZECE”

Salomea rozmawia o powstaniu z Hubertem – szczeg. jej znaczenie: Brynicka i
Wolbromski oceniają powstanie z odmiennych perspektyw:
Salomea: bezsensowny zryw,
Hubert: znaczenie powstania dla przyszłych pokoleń.

Każde słowo panny Brynickiej ma potwierdzenie – pan Rudecki w więzieniu, dwaj jego
synowie polegli, rosyjskie wojska plądrują dwór.
Argumenty Wolbromskiego – mniej konkretne, ale nie mniej ważne, natury moralnej.

HUBERT jest synem Rafała Olbromskiego (z Popiołów), który przed powstaniem był w
więzieniu za sprawy z Machnickim (o tym miała być powieść „Wszystko i nic”). Potem
wrócił i na oczach syna został zamordowany przez chłopów.

Wygląd i sposób bycia Huberta budzą ufność, wiarygodność, przyjaźnił się z ojcem
Salomei. Potem Salomea broni powstania.
Antyniemieckie akcenty w wypowiedziach Wolbromskiego

Słowa Olbromskiego o dwóch kamieniach młyńskich, między którymi jest Polska
(Niemcy i Rosja). Jego ojciec w pruskim zaborze. Poglądy Olbromskiego są generalnym
wnioskiem, jaki Żeromski wyprowadził z naszej historii.

OCENA POSTAW WOBEC POWSTANIA:
- wg. Huberta sens powstania polegał na tym, że w walce wśród cierpień tworzyły się w
Polsce odporność i hart, niezbędne do przeciwstawienia się niszczycielskiej sile
zaborców.
Żaden inny bohater nie stawia pytań o jego sens. J. Odrowąż boryka się z
przeciwieństwami przekraczającymi ludzką wytrzymałość. Wielkość postawy moralnej
Odrowąża mierzy pisarz rozmiarami jego cierpień, wyrzeczeń i ofiar.
Podobnie: heroizm moralny Salomei, która godzi się bez protestów na powrót ojca do
powstania.
Ojciec Salomei
H. Olbromski

5

ANALIZA SPOŁECZNYCH ASPEKTÓW POWSTANIA:

Szczególna uwaga pisarza jest zwrócona na 3 kwestie:

1. problematyka społeczna powstania, zwłaszcza stosunek do powstania chłopów
2. problem ideologicznej myśli emigracyjnej w walkach narodowowyzwoleńczych
3. stosunki polsko-rosyjskie, zwłaszcza kwestia stosunku rosyjskich liberałów do

powstania (te problemy wychodzą poza legendę spisaną przez Piołuna-
Noyszewskiego)

A) PROBLEMATYKA CHŁOPSKA
- geograficzne zróżnicowania stosunku chłopów do powstania. W górach świętokrzyskich
był bardziej pozytywny, chłopi niezdolscy – niechętni.
-nieufność chłopów do szlachty, obojętność wobec wszystkiego
W „WR” Żeromski nie rozwija bardziej tego zagadnienia. O tym kogo obwiniał za stan
polskiej świadomości wiemy z innych utworów:
- Rozdziobią nas kruki i wrony –chłop obdzierający zwłoki powstańca i bezczeszczący
jego ciało – okrutna zemsta historii na szlachcie – ów chłop „bez wiedzy i woli”
wymierzał sprawiedliwość tym, którzy decydowali o porządku społ. Zemsta za
niewolnictwo.
- Róża- kwestia stosunku chłopstwa do powstania styczniowego i walki
narodowowyzwoleńczej rozpatrywana jest w kontekście doświadczeń społ. z okresu
rewolucji 1905-1907.
- Sen o szpadzie – (1905), za najwyższą zdobycz rewolucji uznawał fakt, iż w jej
trakcie dokonała się doniosła przemiana w społeczeństwie polskim: do walki o
wolność włączyły się masy ludowe – POGLĄD ŻEROMSKIEGO

W „Wiernej rzece” brak komentarzy tego typu, ale widać poglądy Żeromskiego w
postawie chłopów niezdolskich. Także sposób ukazania przedstawicielki magnaterii –
drugiego bieguna społecznego. Księżna Odrowążowi, mimo wdzięczności nie może
pozbyć się wielkopańskiej pychy i pogardy dla ludzi „niższej kondycji”. Nawet nie
rozważa możliwości małżeństwa jej syna z panną Brynicką. Potępia też „obłąkane”
pomysły jej syna do pójścia na powstanie.

CHARAKTERYSTYKA CHŁOPSTWA I MAGNATERII – funkcje:
- ukazanie przyczyn słabości powstania – charakterystyka bazy społecznej ruchu
powstańczego (głównie drobna szlachta – jak Rudeccy)
-wyeksponowanie heroizmu moralnego powstańców

B) ROLA EMIGRACYJNEJ MYŚLI POLITYCZNEJ:
- problem ideologicznego wpływu inspiracji emigracyjnej myśli patriotycznej w stosunku
do powstania – kwestię tę wnosi Hubert Wolbromski, o którym wiadomo, że przebywał
we Francji – Żeromski dzięki jego postaci oddał sprawiedliwość najlepszym
przedstawicielom polskiej szlachty, tworzącym radykalne programy społ-polit.,
podtrzymujących zarzewie buntu i walki o niepodległość.
Programy te były tworzone z daleka, najczęściej utopijne i nieskuteczne. Ale Ż. wysoko
ocenił w dziejach narodu, nie zaryzykował jednak przedstawienia ich w „WR”.
Wolbromski pojawia się w powieści na bardzo krótko, ginie po kilkunastu godzinach.
Jego torba z dokumentami, „sekretami Rządu”, utonęła w nurcie „Wiernej rzeki” nie
wyjawiwszy nikomu swej zawartości.

6

Hubert Wolbromski – pozostaje wierny moralnie, wzór bohatera.

C) STOSUNEK DO ROSYJSKICH LIBERAŁÓW
- problem stosunków między narodami polskim i rosyjskim i problem rosyjskich
liberałów na polskie powstanie.

Postać Wiesnicyna – oficera „dragonów” (okrucieństwo wojsk) Wiesnicyn w młodości
był liberałem, teraz w służbie cara, zwalczał polski ruch wolnościowy. Postać bogata
wew. (niepokoje i wahania)
Rozdarty między demokratycznymi ideałami młodości a uczuciami mamy
Wielbiciel Aleksandra Hercena
Wielu oficerów rosyjskich przeszło w szeregi powstańcze. Wiesnicyn był jednym z tych
rosyjskich liberałów, którzy poczuli szczytne ideały, nie był w stanie oprzeć się
powinności wobec cara.

V.

WĄTEK SPRAW OSOBISTYCH

Wątek miłosny – Salomea (góruje, jest „prawdziwa”, dynamiczna postać) i
Odrowąż (jest statyczny)

VI.

KSZTAŁT ARTYSTYCZNY WIERNEJ RZEKI

Narrator ponad światem, ale nie jest wszechwiedzący

Opisy natury – ściśle zharmonizowane z przeżyciami i uczuciami bohaterów,

odzwierciedlenia ich położenia i natury, nastroju. Opisy te pełnią też ważną
funkcję charakteryzującą i oceniającą. Liryczny komentarz do losów bohaterów.

Opisy w WR ograniczone na rzecz opowiadania i dialogów, przy czym w cz. I
proporcja między opisami, opowiadaniem a dialogami kształtuje się inaczej niż w
cz. II

o Cz.I – zwięzła, rzeczowa narracja
o Cz.II – mniej dialogów, więcej opowiadania

Mimo różnic – jednorodność i spójność, którą zapewnia przede wszystkim jednolita tonacja
uczuciowa.

TONACJA UCZUCIOWA

- atmosfera tragizmu, którego wyeksponowaniu służy całą konstrukcja fabuły i głęboka
pustka otaczająca dwór, wszechobecność śmierci.

GRA PRZEDMIOTÓW

Szczególna gra niektórych rekwizytów powieściowych, o na poły magicznej i symbolicznej
wartości:

Dwie sakiewki z pieniędzmi ofiarowane przez matkę Odrowąża (jedna dla Salomei
druga dla Szczepana)

Kula z rany Odrowąża - ofiarowana Salomei zaraz po wyzdrowieniu księcia
Odrowąża. W dniu wyjazdu ofiarowuje ją księżnej.

7

MOTYW WIERNEJ RZEKI

- ranny Odrowąż – rzeka jest dla niego przeszkodą na drodze, ale gdy ją przebywa
odczuwa ulgę w cierpieniach (był poraniony i gdy wszedł do wody czuł ulgę)
- Hubert wrzuca do niej torbę, ale jest to dla niego przeszkoda w ucieczce, ginie
- po raz trzeci rzeka w samy zakończeniu powieści

RZEKA: potraktowana w sposób baśniowy
Motyw rzeki: na początku i na końcu: spina fabułę klamrą.

VII.

PRZYJĘCIE POWIEŚCI

Drukowana na przełomie 1912 i 1913 we lwowskiej „Gazecie Wieczornej”.
Wydanie książkowe: w końcu 1912.

TREŚĆ:

Powieść ukazuje historię księcia Odrowąża, który ciężko ranny otrzymał schronienie w
splądrowanym dworku – Niezdoły gdzie doszedł do zdrowia pod opieką dzielnej,
pięknej, acz ubogiej szlachcianki Salomei Brynickiej. Dworek był własnością państwa
Rudeckich których nie było, ponieważ pan Rudecki siedział w więzieniu, pani Rudecka
starała się go uwolnić, a ich synowie bądź to walczyli, bądź chodzili do szkoły. Ojciec
Salomei uczestniczył w powstaniu a nią opiekował się kucharz Szczepan. On to wraz z
Salomeą ukrywał księcia przed wojskiem rosyjskim. Odrowąż z Salomeą zakochali w się
w sobie. Zaszła ona nawet w ciążę. Związkowi przeszkodziła matka Odrowąża, która
odnajdując go po długich poszukiwaniach postanowiła go jak najszybciej doprowadzić do
pełni zdrowia i wywieźć za granicę, aby uniemożliwić mu dalszą walkę w powstaniu. W
międzyczasie do dworu powróciła pani Rudecka z mężem, który nie nacieszył się zbyt
długo wolnością i zmarł po obejrzeniu pozostałości z jego majątku. Po jego śmierci
Salomea zastała obarczona ciężarem prowadzenia domu, ponieważ wdowa Rudecka była
zbytnio załamana śmiercią męża oraz synów. Salomea również przeżyła szok, gdy
dowiedziała się o śmierci swojego ojca. W tym momencie najważniejszą rzeczą dla niej
stała się miłość do księcia Odrowąża. Gdy matka księcia zorientowała się jakie uczucie
jest między nimi postanowiła nie dopuścić do ślubu. Uczyniła to pomimo tego, że była jej
ogromnie wdzięczna za uratowanie życia syna. Bardzo kochała swego syna i uważała, że
panna Brynicka jest zbyt prostacka i nisko urodzona jak dla jej syna. Namówiła Salomeę,
aby pomogła jej przekonać Odrowąża do wyjazdu za granicę i leczenia się tam. Udało im
się to. Salomea zastaje sama z pieniędzmi od księżnej, które wrzuca do rzeki.