„Najstarsze prawa świata” – materiały do egzaminu

Nazwa „prawo starożytnego Bliskiego Wschodu” oznacza prawo istniejące na terenie

dzisiejszych państw: Iraku, zachodniego Iranu, Syrii, Jordanii, Libanu, Izraela, Armenii,

Turcji, płw. Arabskiego i Egiptu, w okresie od powstania pisma na przełomie IV i III

tysiąclecia p.n.e. aż do początków naszej ery. Choć bowiem ostatnie ‘rdzennie”

bliskowschodnie mocarstwo, Persja, upadło w połowie V w. pod ciosami Greków i

Macedończyków prowadzonych przez Aleksandra Wielkiego (331), tradycje prawne

przetrwały jeszcze kilkaset lat. Ostatnie dokumenty prawne i administracyjne pochodzą z

początków pierwszego wieku n.e., ale zarówno pismo klinowe jak i język akadyjski były

wciąż używane w pierwszych stuleciach naszej ery.

Często dla określenia prawa obwiązującego na większości tego obszaru (z wyjątkiem

Egiptu i Izraela) używa się określenia „prawa klinowe”, ze względu na pismo, jakim spisane

została większość dostępnych źródeł – pismo klinowe. Osobno, choć w powiązaniu z

prawami klinowymi, bada się prawo starożytnego Izraela, którego głównym źródłem

poznania jest Stary Testament, i prawo egipskie, którego dokumenty spisywane były pismem

hieroglificznym, hieratycznym i demotycznym w języku egipskim, i które rozwijało się

niejako na uboczu reszty bliskowschodniego świata.

Nazwa pisma pochodzi od jego kształtu – klinów wyciskanych w glinie rylcem lub

wykuwanych w kamieniu. Nauka zajmująca się badaniem historii obszarów pisma klinowego

nazywana jest, od jednego z państw tego regionu, Asyrii, asyriologią

Języki: Językiem najstarszych źródeł jest sumeryjski, szybko jednak, i w znacznie

większej ilości pojawiają się w Mezopotamii, a także w Syrii, teksty akadyjskie (najstarszy

język semicki). Teksty w języku akadyjskim znajdziemy też w archiwach stolic hetyckiej i

egipskiej, gdyż była to swego rodzaju łacina starożytnego bliskiego Wschodu,

międzynarodowy język dyplomacji; jest to język większości dostępnych źródeł poznania

prawa. Po akadyjsku przestano pisać w Mezopotamii dopiero w pierwszych wiekach naszej

ery. Ponadto mamy dokumenty z Azji Mniejszej spisane po hetycku, hebrajską Biblię, a w

Egipcie – teksty egipskie.

Źródła prawa

1

1

R. Westbrook, The Character of Ancient Near Eastern Law, w: A History of ancient Near Eastern Law, ed. R.

Westbrook, t. 1, Leiden 2003, s. 12-19.

1

1. Zwyczaj – to podstawowe źródło prawa na całym starożytnym Bliskim Wschodzie; prawo

tego obszaru to w znakomitej większości prawo zwyczajowe. Odwołania do prawa

zwyczajowego znajdujemy często dokumentach praktyki – zdarza się np., że umowy odsyłają,

co do nieuregulowanych w nich kwestii, do „zwyczaju miasta”, „zwyczaju dla córek miasta”

itp.

2. Akty normatywne władz, przede wszystkim króla, który z jednej strony stanowił ostatnią

instancję sądową, z drugiej był wyrazicielem boskiej sprawiedliwości na ziemi. Król

regulował różne dziedziny prawa, gdyż „stanowienie sprawiedliwości” było jedną z jego

najważniejszych funkcji. Należy przy tym pamiętać, że nie możemy wprowadzać

współczesnego podziału na rozporządzenia, ustawy itp, a nazwa edykt czy dekret ma

charakter całkowicie umowny. Królewskie akty prawne mogły dotyczyć:

a. ustroju państwa

b. funkcjonowania administracji.

c. gospodarki, a ściślej mówiąc przywrócenia sprawiedliwości społecznej w obrocie

gospodarczym. Do tej kategorii należą tzw. dekrety mišaru – „przywracające

sprawiedliwość”, tzn. anulujące pożyczki zaciągnięte pod przymusem ekonomicznym i ich

konsekwencje, takie jak np. niewola za długi czy wymuszona sprzedaż nieruchomości.

d. wymiaru sprawiedliwości

2

. Król, rozstrzygając sprawy jako najwyższy sędzia,

niekiedy stanowił przy okazji ogólne normy dotyczące budzących wątpliwości kwestii z

zakresu prawa sądowego. Być może takie właśnie rozporządzenia były źródłem powstania

tzw. kodeksów prawnych – sporządzonych na królewski rozkaz zbiorów praw.

Z obszaru praw klinowych zachowały się następujące zbiory praw: Kodeks

Hammurabiego, sporządzony na rozkaz najwybitniejszego z władców epoki starobabilońskiej,

prawdopodobnie około 1750 r. p.n.e, dwa wcześniejsze zbiory w języku sumeryjskim (Ur-

Nammu, Ur, 2100; Lipit-Ištar, Isin, 1900), mniej więcej współczesny Hammurabiemu zbiór

praw z Ešnunny (1770), Prawa Średnioasyryjskie z Aszur w płn Mezopotamii z XI w.

(prawdopodobnie kopia XIV-wiecznego oryginału) i Prawa Nowobabilońskie, pochodzące z

VII stulecia z Sippar w środkowej Mezopotamii. Z Anatolii (Azja Mniejsza) znane są Prawa

Hetyckie, spisane pomiędzy XVI i XII w.

Status tych aktów nie jest jasny, więc nie jest pewne, czy możemy o nich mówić jako

o ustawach królewskich, tzn. czy stanowiły one źródło powszechnie obowiązujących norm

2

Zob. S. Lafont, Les actes législatifs des rois mésopotamiens, w: Auctoritates. Xenia R. C. Van Canaegem

Oblata, Bruxelles 1997, s. 3-27.

2

prawnych. Zdania są podzielone, jednak znaczna część historyków prawa skłonna jest je, a

przynajmniej niektóre z nich, za takowe uznać.

Na uwagę zasługuje konstrukcja „kodeksów”. Nie regulują one w sposób

wyczerpujący żadnej gałęzi prawa, i z pozoru ich układ pozbawiony jest większej logiki, zaś

same przepisy – bardzo kazuistyczne. Typowe sformułowanie paragrafu to: „Jeśli ktoś.....

to...” (np. par. 1 Kodeksu Hammurabiego (dalej KH) „Jeśli człowiek oskarża innego

człowieka o zabójstwo, ale nie potrafi tego udowodnić, oskarżający zostanie zabity”

3

.).

Jednak gdy przyjrzeć się bliżej, da się zauważyć wyraźny schemat konstrukcyjny, polegający

na tym, że bierze się pewien przypadek wyjściowy, a następnie w kolejnych paragrafach

rozważa jego możliwe warianty – np. par. 134-136 KH – sytuacja żony której mąż dostał się

do niewoli poza granicami kraju: par. 134 „Jeśli człowiek został schwytany, a w jego domu

nie ma dość zapasów, jego żona może wejść do domu innego; ta kobieta nie będzie podlegać

żadnej karze”; par. 135: „Jeśli człowiek zostanie schwytany i w jego domu nie ma dość

zapasów, a jego żona przed jego powrotem wejdzie do domu innego i urodzi dzieci, a potem

jej mąż powróci i wróci do swego miasta, ta kobieta wróci do swego pierwszego męża; dzieci

będą dziedziczyć po swoim ojcu”; par. 136: Jeśli człowiek opuści swoje miasto i ucieknie, a

po jego odejściu jego żona wejdzie do domu innego – jeśli człowiek ten potem wróci i

pochwyci swoją żonę, ponieważ pogardził swoim miastem i uciekł, żona uciekiniera nie

wróci do swego męża”. Stosunkowo łatwo jest także odtworzyć ogólne normy, którymi

kierował się ustawodawca, nie potrafiąc ich w sposób generalny sformułować – z jednej

strony ochronę kobiety przed nędzą, z drugiej – ochronę niewinnego jeńca, który powracając

do miasta, nie powinien stanąć wobec perspektywy utraty rodziny; jednocześnie jednak

chroni się interesy majątkowe dzieci z drugiego związku; sytuację zmienia zaś wina

„dezertera”; zasada winy jest tu wyraźna, choć nigdzie niesformułowana. Można więc

powiedzieć, że ustawodawstwo królewskie ma charakter kazuistyczny, opiera się jednak na

dorozumianych normach o charakterze generalnym.

3. Precedensy; prawdopodobnie charakter wiążący miały przynajmniej wyroki sądów

królewskich.

.

Prawo karne

4

1. Źródła poznania

3

Cytaty ze zbiorów praw za: M. Roth, Law Collections from Mezopotamia and Asia Minor, Atlanta 1995.

4

Westbrook, The Character…, s. 70-88; tenże, Studies in Biblical and Cuneiform Law, Paris 1988, s. 11-77; S.

Lafont, Femme, droit et justice dans l’Antiquité orientale. Fribourg 1999.

3

Podstawowym źródłem wiadomości o prawie karnym na starożytnym Bliskim Wschodzie w

obszarze praw klinowych są tzw. kodeksy prawne. Dokumentów praktyki, tzn. zapisów

procesów karnych, zachowało się niewiele. Powoduje to, że najlepiej znamy prawo karne z

tych regionów i epok, z których pochodzą kodeksy, tzn. z Mezopotamii epoki Ur III i

starobabilońskiej, Asyrii epoki średnioasyryjskiej i państwa hetyckiego, natomiast bardzo

mało wiemy o prawie karnym regionów peryferyjnych, zwłaszcza Syrii.

2. Zasady

a. Nie obowiązywały zasady nullum crimen i nulla poena, ani zasada równości wobec

prawa; najlepiej widać to w prawach Hammurabiego, gdzie kary za to samo przestępstwo są

różne w zależności od statusu społecznego przestępcy i ofiary.

b. Kary miały tylko częściowo charakter publiczny. W pełni publiczny charakter miały

przede wszystkim kary za przestępstwa, bezpośrednio godzące w interesy państwa,

przestępstwa przeciwko bogom, bezwzględnie karane śmiercią, gdyż alternatywą była boska

zemsta na całej społeczności, czy przestępstwa przeciw królowi i jego urzędnikom. Już w

przypadku zabójstwa czy poważnego uszkodzenia ciała osoby prywatnej ofiara (lub jej

rodzina) stały przed alternatywą – zemsta (poprzez surową karę wykonywaną przez państwo),

czy kompensacja. Niekiedy natomiast, w przypadku przestępstw o charakterze ściśle

rodzinnym, decyzja o wymierzeniu kary należała do poszkodowanego – i tak, zdradzony mąż,

który przyłapał żonę na gorącym uczynku z kochankiem, miał do wyboru dwie możliwości –

żądać jej śmierci, co pociągało też skazanie na śmierć kochanka, bądź przebaczyć, co

automatycznie oznaczało królewskie przebaczenie dla kochanka.

d. Mimo że bliskowschodnie prawo nie zna pojęcia winy, w praktyce często właśnie

od niej kara była uzależniona. Np. zgodnie z KH kara za nieumyślne spowodowanie śmierci

podczas bójki jest zupełnie inna niż za zabójstwo, ale oskarżony musi złożyć przysięgę, że nie

zadał śmiertelnego ciosu umyślnie.

c. Kary służyły po pierwsze dokonaniu odpłaty, po drugie – rekompensacie strat

poniesionych przez ofiarę; duża ilość przepisów przewiduje kompensację w srebrze lub w

naturze (np. nowy niewolnik za „uszkodzonego”). Niekiedy wyraźny jest też cel prewencji

(generalnej i indywidualnej), widoczny np. w publicznym wykonywaniu kar i w ich

surowości

d. Sprawiedliwa kara to kara, która jak najdokładniej odpowiada popełnionemu

przestępstwu. W konsekwencji nie obowiązywała zasada indywidualizacji odpowiedzialności

karnej – innymi słowy, nie jest tak, że każdy odpowiada tylko za siebie, a przynajmniej nie

tak, jak my to rozumiemy. Najlepszym przykładem są przypadki tzw. talionu per procura,

4

kiedy to za przestępstwo popełnione przez głowę rodziny ponosi jeden z członków tej

rodziny. Np. zgodnie z par 230 KH, jeśli budowniczy zbudował dom, który się zawalił, co

spowodowało śmierć syna właściciela domu, zabity ma zostać nie budowniczy, lecz jego syn.

W przekonaniu mieszkańców Mezopotamii nie było to nawet karanie syna za czyny ojca. Tu

karze się bowiem ojca przez zabicie jego syna, po to, by kara miała charakter rzeczywistej

odpłaty, tj. aby wyrządzić przestępcy dokładnie takie samo zło, za jakie on jest

odpowiedzialny. Syn jest tu z prawnego punktu widzenia po prostu przedłużeniem osoby

ojca, a nie osobą odpowiedzialną za jego czyny. Tak naprawdę nie jest w ogóle traktowany

jako osoba, ale np. jak oko, które należy wybić komuś, kto wybił oko drugiemu.

e. Znana była odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo, zwykle taka sama (lub

nawet surowsza), jak za samo sprawstwo.

f. Niekiedy pojawia się subsydiarna odpowiedzialność odszkodowawcza władz

publicznych; KH w par 23 przewiduje, że jeśli doszło do włamania i nie schwytano

włamywacza, okradziony ma oszacować wartość skradzionych nieruchomości „przed

bogiem”, czyli zapewne pod przysięgą, a miasto i gubernator wypłacą mu pełne

odszkodowanie. Prawdopodobnie kryje się za tą dyspozycją przekonanie, że skoro władze nie

wywiązały się ze swego obowiązku schwytania sprawcy, powinny przynajmniej wynagrodzić

stratę poszkodowanemu.

Rodzaje kar:

a. szeroko rozpowszechnione kary pieniężne, będące w istocie kompensacją dla

poszkodowanego za poniesione straty

b. kary cielesne, zwykle na zasadzie talionu bądź odzwierciedlające (wybicie

zęba za wybicie zęba równemu sobie; ale już dla niewolnika który uderzył

wolnego człowieka – odcięcie ręki); niekiedy mają one charakter hańbiący, jak

np. publiczna chłosta

c. zwykła kara śmierci, niekiedy połączona z karami dodatkowymi, jak np w par

60 Praw z Esznunny, gdzie karą dla niedbałego strażnika, który dopuścił do

włamania do pilnowanego domu, jest nie tylko kara śmierci, ale także hańbiący

pochówek w miejscu przestępstwa, bez własnego grobu; niekiedy, jak w

przypadku zdrady, kara dodatkową była konfiskata mienia Zarówno karę

śmierci jak i kary cielesne zwykle można było wykupić, jeśli zgadzała się na to

ofiara lub jej rodzina.

d. kwalifikowana kara śmierci za szczególnie ciężkie przestępstwa – wbicie na

pal, spalenie żywcem. O jej zastosowaniu decydowały dodatkowe okoliczności

5

obciążające, sprawiające, że przestępstwo było uważane za szczególnie

odrażające. Na przykład zgodnie z par. 25 KH, człowiek, który pomagając

sąsiadowi w gaszeniu pożaru okradł go, ma zostać wrzucony do ognia – jasne

jest, że za okoliczność obciążającą uważa się wykorzystanie trudnej sytuacji

właściciela, który nie dość, że traci majątek w pożarze, zostaje jeszcze

okradziony przez nieuczciwego sąsiada.

e. kara wygnania, np. za kazirodztwo

f. więzienie, choć jego charakter nie jest jasny; nie do końca wiadomo czy miało

ono charakter kary, czy raczej środka zapobiegawczego.

Obrona konieczna i początek:

Zabójstwo lub uszkodzenie ciała dokonane w samoobronie nie było karane. Podobnie

działo się, jeśli ofiara sama sprowokowała sytuację w której ucierpiała. Prawa hetyckie

stanowią np., że jeśli mężczyzna porwał wolną kobietę, a jej rodzina wyruszyła w pościg,

skutkiem czego porywacz zginął, nie powstają żadne roszczenia, bo to on spowodował

zaistniałą sytuację, a co za tym idzie – własną śmierć.

Rodzaje przestępstw

5

Brak wyraźnie określonego podziału przestępstw, bo brak doktryny prawa. Można

jednak odtworzyć pewne zasady, którymi kierowali się autorzy zbiorów prawnych, ustalając

kary za poszczególne przestępstwa, i, co za tym idzie, stosowany przez nich, choć

niewypowiedziany, podział. Kryterium wydaje się być stopień moralnej naganności czynu (bo

niekoniecznie winy; w niektórych przypadkach odpowiedzialność ponosiły osoby które dziś

uznalibyśmy za całkowicie niewinne):

1. Wystąpienia przeciw osobom usytuowanym wyżej w hierarchii społecznej:

a. przestępstwa przeciwko bogom – jak:

i. bezpośrednie naruszenie boskich interesów: bluźnierstwo,

świętokradztwo,

ii. nieposłuszeństwo (np nieprzestrzeganie zasad kultu, złamanie

przysięgi złożonej bogu)

iii. praktyki niemiłe bogom – czarownictwo, aborcja, zachowania

seksualne odbiegające od uznawanej normy (kazirodztwo, sodomia,

niekiedy homoseksualizm).

5

Za: Westbrook, A Character…., s. 75-82.

6

Wszystkie te przestępstwa powodowały niezadowolenie bogów; znaczna część z nich

powodowała także powstanie rytualnej nieczystości, dotykającej nie tylko winnego, lecz

także jego rodzinę czy miasto, która już sama w sobie mogła ściągnąć gniew boży.

Najcięższe przestępstwa przeciw bogom karane były śmiercią. Surowe kary wynikały z

obawy przed reakcja obrażonego boga, który mógł w odwecie sprowadzić zarazę, klęskę

głodu czy najazd wroga.

b. przestępstwa przeciw królowi: zdrada, bunt, nieposłuszeństwo, złamanie

przysięgi złożonej na imię króla, korupcja urzędników królewskich. Sprawy te były

zwykle zastrzeżone dla sądu króla (osobistego), a kara zależała od swobodnego

uznania władcy, zwykle jednak była to kara śmierci, w przypadku zdrady połączona z

konfiskatą mienia.

c. przestępstwa przeciw sędziom i urzędnikom – zwłaszcza nieposłuszeństwo –

karane śmiercią.

d. przestępstwa żony przeciw mężowi – zwłaszcza zdrada małżeńska, zwykle

kara zależała w dużej mierze od swobodnego uznania męża, często możliwa była

kara śmierci.

2. Inne poważne przestępstwa (w wysokim stopniu moralnie naganne): zabójstwo,

uszkodzenie ciała, zgwałcenie, krzywoprzysięstwo, kradzież.

Ich wspólną konsekwencją było to, że po stronie ofiary (lub jej rodziny)

powodowały powstanie alternatywnego uprawnienia – do dokonania zemsty na osobie

sprawcy bądź do żądania kompensacji (kompozycji). Wykonanie jednego i drugiego

nie było prywatną sprawą uprawnionego, lecz było kontrolowane, a często także

regulowane przez sąd, i musiało się mieścić w ramach ustalonych przez prawo. Zasadą

było, że przestępstwa te ścigano z oskarżenia prywatnego, a władze publiczne bardzo

rzadko interweniowały z urzędu; najczęściej wtedy, gdy ofiara lub jej rodzina nie były

w stanie tego uczynić.

3. Drobniejsze przestępstwa – lekkie uszkodzenia ciała, uszkodzenie cudzej własności

(w tym cudzego niewolnika, w niektórych przypadkach uwiedzenie wolnej

dziewczyny pozostającej pod władzą ojca). Są to czyny w mniejszym stopniu

moralnie naganne, popełnione z zaniedbania, zwykle powodujące głównie lub

wyłącznie straty materialne. Kary też zwykle są pieniężne, a wynagrodzenie szkód jest

ich głównym celem; brak zapłaty mógł jednak prowadzić do niewoli za długi.

7

Prawo cywilne

Część ogólna

Osoby fizyczne

6

Społeczeństwa starożytnego Bliskiego Wschodu były silnie zhierarchizowane, a status

prawny pojedynczej osoby fizycznej był zdeterminowany przez jej status społeczny, gdyż

oczywiście nie obowiązywała zasada równości wobec prawa. Od statusu społecznego zależały

nie tylko prawa i obowiązki osoby w sferze prawa cywilnego, ale także w sferze prawa

karnego.

Kwestia początku i końca bytu osoby fizycznej pozostaje w zasadzie poza

zainteresowaniem bliskowschodnich prawodawców; za oczywistą przyjmuje się zasadę, że

początkiem bytu jest żywe urodzenie, końcem zaś śmierć. Niekiedy jednak zdarzały się

sytuacje, że ktoś np. zaginął, i trzeba było tę kwestię uregulować. KH reguluję taką sytuację w

odniesieniu do kobiety (133-35), która, w wyniku przedłużającej się nieobecności męża, nie

ma środków do życia. Nie przeprowadza się wówczas co prawda żadnej procedury uznania za

zmarłego, kobieta ta może jednak postąpić tak, jakby jej mąż faktycznie nie żył, tzn. wyjść

drugi raz za mąż. Jeśli jednak mąż powróci, odzyskuje swoje prawa i odbiera żonę; chyba że

uprzednio „wzgardził swoim miastem i uciekł”; w takim przypadku, zdaniem ustawodawcy,

na ochronę bardziej zasługuje drugie małżeństwo, zawarte z porządniejszym człowiekiem.

Zdolność do czynności prawnych

Zależała ona od wielu czynników; można powiedzieć, że większość mieszkańców

starożytnego Bliskiego Wschodu miała, z różnych względów, jedynie ograniczoną zdolność

do czynności prawnych. Najpoważniejszym, ale nie jedynym ograniczeniem tej zdolności

była niewola. W zasadzie pełną zdolność do czynności prawnych miał jedynie wolny

mężczyzna będący głową rodziny; w wyjątkowych przypadkach tę pozycję mogła zajmować

kobieta, zwykle wdowa lub jedyna córka, dziedziczka ojcowskiego majątku. Co prawda nie

możemy w odniesieniu do starożytnego Bliskiego Wschodu mówić o władzy pater familias

podobnej do tej jaką znamy ze starożytnego Rzymu, nie dysponował on też prawem życia i

śmierci wobec podległych mu członków rodziny, jednak mimo to ich zdolność do czynności

prawnych pozostawała ograniczona. Przede wszystkim głowa rodziny mogła dokonywać

czynności prawnych wpływających bezpośrednio na status prawny członków rodziny, aż do

sprzedania ich w niewolę włącznie (zwykle z powodu długów); w przypadku gdy ojciec

rodziny był zadłużony, wierzyciele często traktowali członków jego rodziny jako część jego

6

Westbrook, A Character…, s. 35-44.

8

majątku ruchomego, zajmując ich za długi, co było sposobem wywarcia presji na dłużnika.

Członkowie rodziny ponosili też niekiedy konsekwencje popełnionych przez ojca rodziny

przestępstw w sytuacjach, gdy prawo przewidywało talion per procura, bądź, np., oprócz kary

śmierci dla sprawcy przekazanie jego rodziny w niewolę rodzinie ofiary.

Czynniki wpływające na zdolność do czynności prawnych:

1. Płeć – w większości przypadków, to nie sam fakt bycia kobietą upośledzał prawnie,

a fakt bycia czyjąś córką lub czyjąś żoną, podlegały one bowiem władzy ojca lub męża i

mogły być przez niego np. zastawione lub sprzedane w niewolę, a ponadto winne mu były

posłuszeństwo. Kobieta mogła być właścicielką zarówno ruchomości jak i nieruchomości,

wszczynać procesy czy zeznawać w sądzie. Prawo nie zakazywało nawet zamężnej kobiecie

zawierania umów, tyle że w praktyce takie umowy pojawiają się bardzo rzadko; jeśli mężatki

pojawiają się w obrocie prawnym, to zwykle działając razem ze swoimi mężami. Bardzo

rzadko, a w niektórych epokach wcale, kobiety występują jako świadkowie zawieranych

umów. Samodzielnie działające kobiety to wdowy, rozwódki, córki-dziedziczki bądź kobiety

podejrzanych profesji, jak karczmarka czy prostytutka. Szczególny status miały, zwłaszcza w

okresie starobabilońskim, kapłanki wysokiej rangi, z których najważniejsze były nadītum.

Uważane za młodsze żony boga, któremu służyły, nadītum Szamasza nie miały prawa

wychodzić za mąż ani mieć dzieci, a innych bogów – tylko mieć dzieci, poza tym kapłanki

Szamasza zamieszkiwały w klasztorze. Ta grupa kobiet bardzo często pojawia się jako strony

rozmaitych umów. Natomiast, jak się wydaje, prawo wyraźnie wykluczało kobiety z pełnienia

jakichkolwiek urzędów, z wyjątkiem urzędów kapłańskich.

2. Wiek – oczywiście dla uzyskania zdolności do czynności prawnych konieczne było

osiągnięcie pełnoletniości, jednak źródła nie podają wyraźnie, w jakim wieku miało to

miejsce, prawdopodobnie decydowało osiągnięcie fizycznej dojrzałości lub zdolność do

pracy. Z prawnego punktu widzenia znacznie istotniejsza była pozycja zajmowana w rodzinie

– podporządkowana lub zwierzchnia, a wyjście spod władzy ojca nie zależało bezpośrednio

od osiągnięcia odpowiedniego wieku; wiek był ważny o tyle, że ojciec dorosłych synów mógł

zdecydować się na wydzielenie im majątku, wyzwalając ich tym samym spod swojej władzy.

Natomiast jeśli głową rodziny była wdowa, najczęściej (chyba że testament ojca uregulował

to inaczej), traciła tę pozycję w momencie osiągnięcia dorosłości przez dzieci. Zdarzało się

niekiedy, że ojciec rodziny chciał zabezpieczyć przyszłość żony, bądź niepodzielność

gospodarstwa, na okres po osiągnięciu pełnoletniości przez dzieci. Było to możliwe poprzez

nadanie jej w testamencie statusu „matki i ojca” domostwa, i zastrzeżenie, że dzieci mają jej

9

być posłuszne aż do jej śmierci i że do tego czasu nie wolno im także żądać działu spadku,

pod groźbą utraty udziału spadkowego.

3. Pochodzenie społeczne – niewątpliwie status społeczny miał istotne znaczenie w

całej historii starożytnego Bliskiego Wschodu, ale, w przeciwieństwie np. do stanowych

społeczeństw średniowiecznej Europy, sytuacja ta znalazła niewielkie odzwierciedlenie w

znanym nam prawie.

4. „Obywatelstwo” – chodzi o przynależność do określonej jednostki polityczno-

administracyjnej, z która wiązały się konsekwencje prawne. Bycie „obywatelem” oznaczało

bycie wolnym mieszkańcem danego miasta/państwa, w opozycji do cudzoziemców. Wolno

urodzeni uzyskiwali obywatelstwo z mocy prawa, niewolnicy, cudzoziemcy i inni mogli je

uzyskać z woli władcy. Podstawową konsekwencją prawną bycia „obywatelem” stanowiło

podleganie ochronie prawnej na mocy lokalnego prawa; cudzoziemiec takiej ochronie nie

podlegał, chyba że wynikała ona z umowy międzynarodowej z krajem jego pochodzenia bądź

na mocy specjalnego rozkazu królewskiego, przyznającego cudzoziemcowi status rezydenta,

dający równy z obywatelami dostęp do lokalnych sądów. Drugą istotną konsekwencją bycia

obywatelem było posiadanie pewnych praw politycznych, nieprzysługujących cudzoziemcom,

w szczególności prawo uczestnictwa w samorządowych organach zarządzających miastami, a

zwłaszcza w zgromadzeniu miejskim, obejmującym, jak się wydaje, wszystkich wolnych

obywateli miasta.

5. Wolność/niewola – pełnię praw mieli jedynie wolni mieszkańcy miast i wsi. Należy

jednak pamiętać, że nie można porównywać niewolnictwa na starożytnym Bliskim

Wschodzie z niewolnictwem np. w Rzymie lub w Grecji, a ponadto między wolnymi i

niewolnikami istniał cały szereg sytuacji pośrednich, jak np. osoby oddane w zastaw za długi.

Niewolnicy

7

– należy odróżnić niewolników za długi i z głodu oraz zwykłych.

Niewolnictwo za długi i głodowe było plagą na Bliskim Wschodzie; ludzie często

oddawali siebie lub swoje dzieci w niewolę, kiedy np. w wyniku klęski nieurodzaju nie byli w

stanie spłacić wcześniej zaciągniętych długów; zdarzało się też, że w zamian za spłatę długu

oddawano się w niewolę temu kto te długi spłacił.

Niewolnictwo „z głodu” dotyczyło przede wszystkim dzieci, rzadziej dorosłych. W

okresach wojny i nieurodzaju zwykle gwałtownie rośnie liczba umów na mocy których ludzie

sprzedają swoje dzieci w niewolę „aby przeżyły” czy „aby miały co jeść”. Takie działania,

które nam wydają się okrutne czy wręcz nieludzkie, mają jednak swoją drugą stronę – często

7

Za: Westbrook, A Character, loc cit.; tenże, Slave and Master in Ancient Near Eastern Law, Chicago-Kent

Law Review 70, s. 1631-1676.

10

kupowanie w ciężkich okresach cudzych dzieci nie było wyzyskiem, a wręcz przeciwnie –

działalnością charytatywną, ratowaniem dzieci które inaczej by umarły, i jednocześnie

pomocą finansową dla ich rodziców. Pokazują to np. dokumenty z z Emar w Syrii, w II

połowie II tysiąclecia. W jednym z tych tekstów rodzice sprzedają swoje dzieci, włącznie z

niemowlęciem przy piersi, w czasie „głodu i wojny” bogatemu kapłanowi. Imię jednego z

tych dzieci odnaleziono w późniejszym tekście, jako pisarza, a więc członka miejskiej elity.

Innymi słowy – kapłan nie kupił dzieci po to by np. zmuszać je do ciężkiej pracy, ale dał im

znakomite wykształcenie i zapewnił dobrą pozycję społeczną.

Te dwa rodzaje niewoli ustawały przede wszystkim w wyniku wykupu. Drugi sposób

zakończenia niewoli za długi i niewoli głodowej to umorzenie długów, które prawo

przewidywało w dwóch przypadkach (oczywiście oprócz mało prawdopodobnego umorzenia

przez wierzyciela z dobroci serca). Art. 117 KH przewiduje, że członek rodziny dłużnika

sprzedany przez niego w niewolę z powodu długów powinien odzyskać wolność po upływie 3

lat; prawdopodobnie w konkretnych przypadkach decydował o tym sąd. Ponadto co jakiś czas

władcy wydawali edykty mišaru umarzające długi; powodowały one również wyzwolenie

osób które znalazły się z powodu tych długów w niewoli. Także taki dekret nie działał

automatycznie, specjalnie powołana komisja ustalała, czy w danym przypadku zachodziły

przesłanki do jego zastosowania.

Druga kategoria to tzw. zwykli niewolnicy. Należały tu przede wszystkim osoby

urodzone w niewoli, jako dzieci dwojga niewolników lub pana i niewolnicy (tym ostatnim

przysługiwały jednak większe prawa, w szczególności prawo do wyzwolenia po śmierci pana,

zgodnie z KH). Ponadto potencjalnymi niewolnikami byli jeńcy wojenni; uważano ich za

należących do króla. Niewola mogła też być karą, zarówno za przestępstwa jak i mogła mieć

charakter kary umownej. Np. wiele umów adopcji przewiduje, że jeśli adoptowany

jednostronnie wypowie umowę, adoptujący może go sprzedać jako niewolnika.

W przypadku zwykłej niewoli sposobem jej zakończenia było przede wszystkim

wyzwolenie dokonane przez właściciela. Wyzwolenie takie było formalnym, uroczystym

aktem, najczęściej połączonym z dokonaniem pewnych czynności symbolicznych, jak

namaszczenie głowy niewolnika olejem. Często było ono zresztą dokonywane z

zastrzeżeniem, że były niewolnik będzie opiekował się panem aż do jego śmierci, i dopiero

potem może swobodnie odejść. Jeśli wyzwoleniec nie wykonał takiej umowy, nie

powodowało to unieważnienia jego wyzwolenia, jednak zwykle zastrzegano wysokie kary

umowne, i konieczność ich zapłaty mogła prowadzić do ponownego popadnięcia w niewolę,

tym razem za dług. Zdarzało się też często wyzwolenie niewolnika połączone z jego adopcją;

11

w takim przypadku obowiązek opieki wynikał ze statusu dziecka, a w akcie adopcji

zastrzegano np. karę umowną polegającą na popadnięciu w niewolę w razie niewywiązywania

się z tych obowiązków.

Zdolność niewolników do czynności prawnych była ograniczona, nie byli jej oni

jednak całkowicie pozbawieni, zaś mimo że w zasadzie prawo traktowało ich jak rzeczy,

właściciel nie miał nad nimi pełnej władzy, obejmującej także pozbawienie życia.

Ponieważ niewolnik stanowił własność swojego pana i część jego majątku, można go

było sprzedać, zastawić, wynająć czy odziedziczyć. Dotyczy to również niewolników za

długi, choć oni byli niejako obciążeni prawem odkupu, mającym charakter prawa

rzeczowego, skutecznego wobec każdego kolejnego właściciela, i chronieni byli prawnie

przed sprzedażą za granicę. W umowach sprzedaży niewolników zwykle umieszczano

rękojmię za wady fizyczne (na wypadek gdyby w określonym czasie ujawniła się ukryta

choroba bądź niewolnik okazał się skłonny do ucieczek), jak również za wady prawne, gdyby

okazał się być obciążony prawami osób trzecich.

Ponieważ niewolnik sam stanowił przedmiot prawa własności, co do zasady nie mógł

być właścicielem. Mógł być jednak posiadaczem wydzielonego mu przez pana peculium; był

to majątek wydzielony przez pana faktycznie, a nie prawnie, którym niewolnik mógł, jeśli pan

się na to zgodził, samodzielnie i na własny rachunek zarządzać; zgromadzony przez niego

majątek wracał jednak po jego śmierci do właściciela. Niewolnicy mogli też być

posiadaczami innych niewolników. W związku z tym niewolnik mógł zawierać umowy na

własny rachunek.

Niewolnicy mieli także zdolność prawną i do czynności prawnych w zakresie prawa

rodzinnego. Niewolnicy mogli zawierać małżeństwa, zarówno między sobą jak i z osobami

wolnymi, za zgodą pana. Prawa męża niewolnicy przeważały nad prawami właściciela do

niewolnicy przede wszystkim w sferze seksualnej – tu pierwszeństwo miało wyłączne prawo

męża.

Forma czynności prawnych - oczywiście ta kwestia nigdzie nie jest uregulowana w

kompleksowy sposób, natomiast widać wyraźnie, że przeważającą formą czynności prawnych

była forma ustna, a wszelkie dokumenty praktyki spisane są jak protokoły czynności

dokonanych ustnie,

12

Prawo rzeczowe

8

Na starożytnym Bliskim Wschodzie nie tylko nie istniała teoretyczna konstrukcja

własności; w języku akadyjskim brak nawet takiego pojęcia, nie istnieje w nim również

termin odpowiadający współczesnemu pojęciu „właściciel”.

O podziałach rzeczy możemy wnioskować przede wszystkim z różnic, jakie występują

w ich traktowaniu w dokumentach praktyki prawnej. Widoczny jest przede wszystkim podział

na nieruchomości i rzeczy ruchome, do których zaliczano niewolników (choć nazw tych

nigdy się nie używa) – znacznie surowszy jest reżim prawny stosowany przy obrocie

nieruchomościami, a także znacznie większe ograniczenia nałożone na ich alienację. Ponadto

widać, że dokumenty praktyki obejmują tylko niektóre typy rzeczy ruchomych; są to przede

wszystkim niewolnicy i zwierzęta; pozostałe niewątpliwie były również przedmiotem obrotu,

ale umowy zawierano ustnie.

Nabycie własności:

- przeniesienie własności – następowało przede wszystkim w drodze sprzedaży, ale niekiedy

także zamiany i darowizny.

- dziedziczenie.

Powszechnie przyjmuje się, że na starożytnym Bliskim Wschodzie własność

przechodziła na nabywcę w momencie zapłaty ceny, natomiast dla przejścia własności nie

było konieczne wydanie rzeczy.

Jak się wydaje, nie było co do zasady możliwe nabycie własności od

nieuprawnionego. Ilustrują to przepisy KH; zgodnie z nimi, jeśli ktoś nabył rzecz która

okazała się skradziona, musi oddać ją właścicielowi. Przysługuje mu jedynie roszczenie

odszkodowawcze do sprzedawcy. Podobnie było zapewne w przypadku nieruchomości. W

odniesieniu do tych ostatnich, szczególny sposób ochrony dobrej wiary nabywcy zawierają

prawa średnioasyryjskie, przewidujące procedurę obligatoryjnego publicznego ogłaszania

sprzedaży nieruchomości, z oznaczeniem terminu zawitego, po którym nie można już było

zgłaszać do tej nieruchomości żadnych roszczeń, a dobra wiara nabywcy była chroniona przez

państwo.

8

Westbrook, A Character…, s. 54-56; G. Cardascia , Le concept babylonien de la propriété, Revue

Internationale Des droits de l’Antiquite, 6, 1959, s. 19-32; J. Renger, Institutional, Communal and Individual
Ownership or Possession of Arable Land in Ancient Mesopotamia from the End of the Fourth to the End of the
First Millenium B.C., Chicago-Kent Law Review 71, s. 269-319.

13

Właściciel mógł utracić swoje prawo na rzecz państwa, poprzez konfiskatę i

wywłaszczenie, pierwsze mające charakter kary, drugie dokonywane przez władze zapewne

dla celów użyteczności publicznej i za odszkodowaniem.

Współwłasność

Jedną z najczęstszych przyczyn powstawania współwłasności było dziedziczenie. Po

śmierci ojca rodziny, jeśli zmarł nie pozostawiając testamentu, spadkobiercy pozostawali do

czasu dokonania podziału spadku jego współwłaścicielami. Podobna sytuacja miała miejsce,

gdy w testamencie ojciec mianował nową głowę domu (najczęściej swoją żonę) i zabronił

dzielenia spadku aż do jej śmierci. Źródłem współwłasności mogła być jednak także czynność

prawna, przede wszystkim umowa sprzedaży. Zdarza się stosunkowo często, że kilka osób

(zwykle, choć nie zawsze, są to bracia), kupuje razem jedną nieruchomość. Źródłem

współwłasności mogła być prawdopodobnie również czynność pod tytułem darmym.

Charakter współwłasności – była to najprawdopodobniej współwłasność w częściach

ułamkowych, a w przypadku, gdy w umowie nie sprecyzowano wyraźnie wysokości

udziałów, były one równe. Udziałem we współwłasności można było rozporządzać, także bez

zgody współwłaścicieli. Zniesienie współwłasności następowało bądź w drodze umowy, bądź

sądowego podziału majątku.

Ochrona własności – nie wiemy, czy istniały jakieś specjalne roszczenia służące ochronie

własności, natomiast zachowało się, z różnych okresów, sporo protokołów procesów, przede

wszystkim o bezprawne pozbawienie posiadania, wytoczonych przez właścicieli. Jak się

wydaje, ciężar dowodu spoczywał wówczas zwykle na osobie która zajęła nieruchomość-

musiała udowodnić że miała do niego prawo, wynikające np. z faktu, że właściciel

nieruchomości był pozostającym w zwłoce dłużnikiem tej osoby.

Zachowały się także teksty dokumentujące przypadki powództwa o ustalenie prawa

własności; tam gdzie istniał kataster, odwoływano się do niego, tam gdzie go nie było,

ustalano prawa stron przy pomocy innych środków dowodowych, przede wszystkim

świadków i dokumentów (np. świątynnych rejestrów finansowych).

Prawa zastawnicze

9

Zastaw na osobach

9

Zob. artykuły zawarte w: Security for Debt in Ancient Near Eastern Law, ed. R,.Westbrook, R. Jasnow,

Leiden-Boston-Koln 2001, CHANE 9, a zwłaszcza: R. Westbrook, The Old Babylonian Period, tamże, s. 63-91.

14

Ustanawiany był albo razem z zawarciem umowy pożyczki, albo osobno, po jej

zawarciu, w odrębnym dokumencie. Dłużnik mógł zastawić swoich niewolników, swoją żonę,

dzieci, innych podlegających mu członków rodziny, jak również siebie samego. Znano

zarówno zastaw z dzierżeniem jak i bez dzierżenia. W pierwszym przypadku wierzyciel od

razu przejmował posiadanie osoby będącej przedmiotem zastawu, w drugim – był do tego

uprawniony jedynie w razie zwłoki dłużnika. Zastaw bez dzierżenia był jednak znacznie

rzadszy. Zastaw z dzierżeniem był to zwykle zastaw antychretyczny, tzn. wierzyciel miał

prawo użytkowania przedmiotu zastawu, czyli wykorzystania pracy zastawionej osoby. Praca

tej służyła spłaceniu odsetek od kapitału, który dłużnik musiał spłacić w całości, aby zastaw

wykupić.

Wygaśnięcie zastawu następowało przede wszystkim wraz z wygaśnięciem

wierzytelności, którą zabezpieczał, tzn. jeśli dłużnik spłacił pożyczkę.

Zastaw na nieruchomościach

Podobnie jak zastaw na osobach, mógł być z dzierżeniem lub, rzadziej, bez dzierżenia; w tym

drugim przypadku zapewne poprawniej byłoby, przez analogię do polskiego prawa, mówić o

hipotece. Zdarzały się też przypadki zastawienia przez dłużnika całego swojego majątku,

wtedy był to zawsze zastaw bez dzierżenia. W przypadku nieruchomości, zwłoka dłużnika

zwykle powodowała skutek w postaci nabycia przez wierzyciela własności przedmiotu

zastawu, ale często miało to miejsce, tak jak w prawie średnioasyryjskim, nie automatycznie,

ale po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania.

Zastaw na ruchomościach

Jest on najrzadziej poświadczony w dokumentach (z wyjątkiem zastawu na

niewolnikach, ale oni byli w przypadku oddania zastaw lub sprzedaży za długi traktowani

przez prawo raczej jak ludzie niż jak rzeczy, czego dowodzi np. zawarta w KH ochrona

prawna sprzedanej za długi niewolnicy, która urodziła swemu panu dzieci). Podstawowym

przedmiotem zastawu były zwierzęta, zdarzały się też niekiedy meble. Wydaje się jednak, że

w większości przypadków dla ustanowienia zastawu na ruchomości ograniczano się do

zawarcia umowy ustnej.

Zobowiązania

10

Na starożytnym Bliskim Wschodzie większość umów zawierana była ustnie; to co do

nas dotrwało w formie pisemnej to ślady zaledwie znikomej części obrotu prawnego

obejmującego 3000 lat. Tabliczka miała bowiem tylko walor dowodowy, była protokołem

10

Za: Westbrook, A Character…, s. 62-70.

15

zawartej wcześniej ustnie umowy. Tak więc co do zasady, dla powstania zobowiązania z

kontraktu wystarczyła ustna czynność prawna dokonana w obecności świadków.

Można wskazać dwa podstawowe źródła zobowiązań. Powstawały one poprzez ustną,

zestandaryzowaną umowę zawartą w obecności świadków. Drugie źródło zobowiązań to

jednostronna, uroczysta przysięga, z chwilą złożenia rodząca jednostronne zobowiązanie po

stronie przysięgającego.

Zasadnicze rodzaje umów: sprzedaż, zamiana, darowizna, przechowanie, najem,

pożyczka (często z zastawem), poręczenie, spółka, umowa o pracę. Ponadto istniały umowy

nieznane w dzisiejszym prawie: dotyczące stanu cywilnego – umowy małżeńskie,

konkubinatu, adopcji, oddania w niewolę; umowy pomiędzy sprawcą przestępstwa a jego

ofiarą, ustalające zastępczą karę za przestępstwo.

Cechą charakterystyczną bliskowschodnich umów są bardzo niekiedy surowe kary

umowne za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania. Obok zawrotnych często

kar finansowych (np. 1000 szekli srebra w umowach z Emar w Syrii), przewiduje się kary

cielesne, okaleczające (np. wlanie roztopionego ołowiu do ust), z karą śmierci włącznie. Jest

przedmiotem sporu, czy były one rzeczywiście egzekwowane.

Sprzedaż: zwykle stosowany reżim prawny był odmienny w przypadku nieruchomości, i

ruchomości, do których w tym przypadku zaliczano niewolników. Cechą charakterystyczną

umów sprzedaży jest częste występowanie, zwłaszcza przy sprzedaży nieruchomości, różnego

rodzaju czynności symbolicznych, symbolizujących przeniesienie własności lub fikcyjne

wejście nabywcy do rodziny zbywcy, jak np. przekazanie grudki ziemi czy rytualny posiłek

wspólnie spożywany przez strony. Znano instytucję rękojmi sprzedawcy, zarówno za wady

fizyczne jak i prawne. Rękojmię za wady fizyczne stosowano przede wszystkim w

odniesieniu do niewolników, ustanawiając odpowiedzialność zbywcy, jeśli w ciągu 30 dni po

zawarciu umowy okazało się, ze niewolnik cierpi na epilepsję, lub też jeśli niewolnik okazał

się skłonny do ucieczki. Rękojmię za wady prawne ustanawiano zarówno w odniesieniu do

nieruchomości jak i rzeczy ruchomych; zwykle zobowiązywała ona zbywcę do

„oczyszczenia” nabywcy w razie gdyby osoba trzecia zgłosiła roszczenia do rzeczy, czyli do

wystąpienia zamiast nabywcy w ewentualnym procesie, a razie konieczności – do zapłaty

kompensacji uprawnionemu. W razie zaś udanej ewikcji zbywca zobowiązany był zapłacić

nabywcy odszkodowanie. Ponadto wydaje się, że w niektórych porządkach prawnych, np. w

okresie staroasyryjskim, sprzedaż rzeczy obciążonej prawami osoby trzeciej bez

poinformowania o tym nabywcy uważano za równoznaczną z kradzieżą, i dlatego niektóre

16

umowy nakładają na zbywcę ciężkie kary okaleczające na wypadek udanej ewikcji

11

. Częsta

klauzulą, zwłaszcza w przypadku sprzedaży nieruchomości i ludzi w niewolę z powodu

długów jest prawo odkupu, zwykle zastrzeżone bezterminowo dla zbywcy i członków jego

rodziny, ewentualnie prawo pierwokupu dla tychże. W niektórych epokach umowa sprzedaży

kończy się uroczystą przysięga zbywcy lub obu stron, że nie będą w przyszłości podważać

zawartej umowy; przysięga taka występuje zamiennie z karami umownymi za zgłaszanie

roszczeń, równie surowymi jak kary za niewykonanie zobowiązania. Niekiedy

niewzruszalność umowy była chroniona przez państwo, tak jak to czyni prawo

średnioasyryjskie w odniesieniu do sprzedaży nieruchomości; istniał tu publiczny rejestr

zawieranych umów, w którym przechowywano jedną kopię wszystkich zawartych umów

sprzedaży nieruchomości. Dodatkowo moc wiążącą umowy wzmacniały często klątwy

skierowane na wszystkich, którzy by ją podważali, typu „niech bogowie zniszczą jego i jego

potomstwo, a dom jego niech zostanie zburzony”. Umowa sprzedaży, podobnie jak wszystkie

inne, zawierana była w obecności świadków, którymi często byli ludzie powiązani ze

stronami; na obszarach peryferyjnych (np. w Syrii) byli to często sam król i członkowie jego

rodziny, bądź wysocy urzędnicy.

Prawo małżeńskie

12

Małżeństwo poprzedzały zaręczyny. Była to umowa zawierana między rodzinami, za

której zerwanie groziły kary. Narzeczony obowiązany był zapłacić ojcu dziewczyny terhatum

– ustaloną wcześniej sumę, najczęściej w srebrze. Od momentu dokonania tej zapłaty do

momentu faktycznego przejścia pod władzę męża (zapewne przez przeprowadzkę do jego

domu, wypowiedzenie odpowiednich uroczystych formuł bądź skonsumowanie małżeństwa),

dziewczyna miała status żony wobec osób trzecich, ale nie wobec narzeczonego, pozostawała

bowiem pod władzą ojca.

W czasie trwania małżeństwa kobieta pozostawała pod władzą męża, zarządzał on też

wniesionym przez nią majątkiem.

Rozwiązanie małżeństwa – rozwód był możliwy, ale prawo chroniło żonę, a zwłaszcza

żonę która urodziła dzieci. W przypadku rozwodu małżeństwa niemającego dzieci, bez winy

ze strony kobiety, mąż zobowiązany był oddać jej posag i wypłacić dodatkowe

11

Por. B. Kienast, Das altassyrische Kaufvertragsrecht, Stuttgart 1984, s. 70.

12

R. Westbrook, Old Babylonian Marriage Law, AoF, beiheft 23, Horn 1988; M. Roth, Babylonian Marriage

Agreements 7

th

-3

rd

Centuries B.C., Neukirchen-Vluyn 1989, AOAT 222.

17

odszkodowanie; w przypadku porzucenia kobiety mającej dzieci Prawa z Esznunny

przewidują przejście w jej ręce całego majątku wiarołomnego męża (par. 59). Kobieta była

również chroniona w przypadku choroby. Zgodnie z KH 148-9: Jeśli kobieta zachoruje, mąż

może poślubić drugą, ale z chorą nie może się rozwieść, może ona mieszkać w jego domu i

być przez niego utrzymywana aż do śmierci. Jeśli nie chce mieszkać w jego domu, odda on

jej jej posag i może ona odejść. Natomiast cudzołóstwo żony karane było śmiercią; jeśli mąż

nie zdecydował się żądać takiej kary, mógł się rozwieść bez odszkodowania, zatrzymując

również posag żony.

Co do zasady małżeństwo było monogamiczne, w uzasadnionych przypadkach (np.

bezpłodność żony), jak również za zgodą pierwszej żony, dopuszczalna była poligamia.

Prawo spadkowe

13

Podstawowe zasady prawa spadkowego były takie same na całym Bliskim Wschodzie,

i niewiele zmieniły się przez 3000 lat historii prawa. Wszędzie na Bliskim Wschodzie mamy

do czynienia z sukcesją uniwersalną – ogół praw i obowiązków zmarłego przechodził na jego

prawnych spadkobierców. Podobnie, jeśli na niektórych nieruchomościach ciążył obowiązek

służby na rzecz państwa, np. wojskowej, także przechodził on na spadkobierców. Jeśli było

ich kilku, nabywali spadek na współwłasność.

Zasadniczym porządkiem dziedziczenia było dziedziczenie beztestamentowe, choć

znano instytucję testamentu. Jednakże pozbawienie praw spadkobierców ustawowych w

sposób prawnie ważny było bardzo trudne, a przekazanie spadku poza rodzinę, jeśli istnieli

krewni – praktycznie niemożliwe; z drugiej strony, spadkodawca mógł dokonać w

testamencie ważnego działu spadku, choć również musiał się liczyć z prawami

spadkobierców koniecznych, np. dbając o to, żeby wartość nieruchomości przyznanych

poszczególnym synom była mniej więcej równa.

Spadkobiercy (dziedziczenie beztestamentowe)

Dziedzicami koniecznymi byli synowie zmarłego z prawego łoża, tzn. pochodzący z

ważnie zawartego małżeństwa oraz uznani przez ojca synowie urodzeni przez niewolnicę. W

razie gdy jeden z synów zmarł przed ojcem, ale sam pozostawił synów, na nich wspólnie

przypadał udział spadkowy ich ojca, do którego byli uprawnieni w częściach równych. Jeśli

zmarły nie miał synów, możliwe były trzy rozwiązania – do spadku dochodzili krewni męscy

w linii bocznej, córki lub inni nieślubni synowie.

13

F. Kraus, Von Altmesopotamischem Erbrecht, w: Essays on Oriental Laws of Succession, Leiden 1969, s. 1-

17; Westbrook, A Character…, s. 56-60.

18

Nie wiadomo co się działo ze spadkiem w razie braku dziedziców koniecznych i braku

testamentu; można przypuszczać, że w takim przypadku decyzja o jego losach należała do

sądu.

Co do zasady współmałżonek nie był spadkobiercą, i dotyczy to zarówno męża jak i

żony, przy czym spadek po zamężnej kobiecie podlegał innym regułom dziedziczenia niż te

omówione wyżej.

Dziedziczenie przez kobiety i po kobietach

14

Regulacje systemów prawa klinowego dotyczące dziedziczenia przez kobiety i

poprzez kobiety mają jeden zasadniczy cel – zachowanie przekazanych kobiecie

nieruchomości w obrębie jej rodziny (a więc przede wszystkim zapewnienie, by zostały

odziedziczone przez jej dzieci, a nie przez innych krewnych męża). Z drugiej strony, dobra, a

zwłaszcza nieruchomości podarowane żonie przez męża powinny zostać w jego rodzinie, tzn.

przejść na dzieci z tego małżeństwa lub w ich braku wrócić do rodziny męża, w pierwszej

kolejności do jego braci.

Wychodząca za mąż córka otrzymywała zwykle udział spadkowy z majątku ojca w

postaci posagu, nie przysługiwało jej jednak ani roszczenie o posag, ani o przyznanie udziału

spadkowego.

Po śmierci kobiety posag przechodził na jej dziedziców koniecznych, którymi w

pierwszej kolejności byli jej prawowici synowie. Kobieta mogła sporządzić testament

niezależny od testamentu męża, w którym mogła dokonać działu pomiędzy dziedziców

koniecznych, mogła również ustanowić spadkobierczyniami córki na równi z synami. W razie

śmierci bezdzietnej posag wracał do rodziny ojca zmarłej.

Dział spadku

15

Jeśli nie było testamentu, który określałby zasady działu, spadkobiercy dzielili spadek

w drodze umowy.

Możliwy był również sądowy dział spadku, do którego dochodziło zapewne, gdy

spadkobiercy nie byli w stanie dojść do porozumienia, lub gdy pojawiły się wątpliwości co do

interpretacji zapisów testamentowych dotyczących działu. Jeśli dzieci były małoletnie, spadku

nie dzielono aż do osiągnięcia przez nie pełnoletniości, a majątkiem zarządzała bądź wdowa,

bądź, rzadziej, najstarsza córka (jeśli była już dorosła). Także po osiągnięciu przez

14

S. Lafont, Inheritance of and through Women In the Middle Assyrian Period, w: Women and Property, ed. D.

Lyons, R. Westbrook (publikacja internetowa); C. Wunsch, Women’s Property and the Law of Inheritance In the
Neo-Babylonian Period, tamże; Westbrook, A Character…, s. 60-62.

15

Tamże.

19

spadkobierców pełnoletniości mogli oni odkładać dział, przede wszystkim ze względów

ekonomicznym – zwłaszcza przy niewielkich polach nie opłacało się ich dzielić, lepiej było

uprawiać je wspólnie; znamy przypadki spadku niepodzielonego przynajmniej przez 2

pokolenia (Emar). W takich przypadkach spadek był zwykle zarządzany przez najstarszego

syna. Dopóki nie przeprowadzono działu, masa spadkowa stanowiła współwłasność

spadkobierców, przy czym konstrukcja prawna tej współwłasności przypomina

współwłasność w częściach ułamkowych. Możliwe było zbycie udziału spadkowego w

niepodzielonym majątku.

Wymiar sprawiedliwości

16

Najważniejsze osoby i instytucje sprawujące wymiar sprawiedliwości:

1. Król – podobnie jak w Europie czasów absolutyzmu, mógł ingerować w każdy proces, jeśli

uznał to za stosowne. Istniały też „sprawy królewskie”, należące do wyłącznej kompetencji

króla np. sprawy dotyczące domeny królewskiej. Jak się wydaje, król był przynajmniej w

pewnym zakresie związany prawem, tzn. nie mógł arbitralnie pozbawić poddanego życia, lecz

musiał wymierzyć karę odpowiednią do przestępstwa.

2. Profesjonalni sędziowie. Istnieli przynajmniej w okresie starobabilońskim i

nowobabilońskim. Wymagano od nich wykształcenia pisarskiego i praktyki w sądach

lokalnych, a także, jak się wydaje, dojrzałego wieku. Urząd sędziowski był dożywotni,

pozbawiała go choroba lub śmierć. Większość królewskich sędziów czasów

nowobabilońskich przetrwała na stanowiskach mimo zmieniających się władców i uzurpacji,

co wskazuje na pewien stopień ich niezależności. Nie był to jednak zawód w dzisiejszym

znaczeniu tego słowa – np. gdy jeden z biznesmenów z rodziny Egibi został mianowany

sędzią, przekazał większość interesów synowi, ale nie wycofał się z nich całkowicie

17

.

3. Urzędnicy – otrzymywali od pałacu określone kompetencje sądownicze we wszystkich

epokach, odpowiednie do szczebla. Często sądzili razem ze starszymi miasta, przewodnicząc

im, albo wraz z grupą wolnych obywateli.

4. Starsi (najbardziej szanowani mieszkańcy miasta czy wsi) mogli występować zarówno w

sprawach z zakresu prawa publicznego jak i prywatnego. Byli strażnikami tradycji i prawa

zwyczajowego.

16

S. Lafont, Considerations sur la pratique judiciaire en Mesopotamie, w, Rendre la justice en Mésopotamie,

red. F. Joannes, Saint-Denis 2000, s. 15-34.

17

Por. J. Elsner, B. Wells, C. Wunsch, Neo-Babylonian Period, w: A History…, t. 2, s. 920.

20

5. Ojciec rodziny – przysługiwało mu prawo sądzenia cywilnego i karnego osób mu

podległych, ale bez prawa życia i śmierci. Prawa średnioasyryjskie, z jednej strony szeroko

regulują zakres jurysdykcji domowej ojca i męża nad kobietami z rodziny, z drugiej jednak

strony nakładają nań ograniczenia, wskazując np. sposób, w jaki można okaleczyć

nieposłuszną żonę.

Sędziowie ci nie byli wynagradzani, otrzymywali natomiast prezenty od stron, często

dochodziło więc do nadużyć, na które często skarżyły się strony.

Sądownictwo było świeckie. Poza królem sądy były zawsze kolegialne.

Istniał też urząd doradcy prawnego (rabişum), przynajmniej w epoce staroasyryjskiej,

podejmował on pewne akty proceduralne w imieniu swojego klienta. Był mianowany przez

władzę lub zatrudniany przez klienta, który zawierał z nim umowę co do wysokości jego

wynagrodzenia, jeśli przegrał, musiał zwrócić zapłatę, stąd przeciąganie procesu. Zdarzało

się, że zirytowany klient wytaczał proces własnemu prawnikowi, który przeciągając proces

żył na jego koszt (w czasie trwania umowy klient zobowiązany był zapewnić prawnikowi

utrzymanie).

Obowiązywała zasada terytorialności prawa,

Procedura

Proces rozpoczynał się w ten sposób, że obie strony wyrażały przed sądem swoje

stanowisko. Proces miał charakter mieszany – częściowo kontradyktoryjny a częściowo

inkwizycyjny. Co do zasady postępowanie dowodowe było prowadzone przez strony, chyba

że chodziło o spory z udziałem państwa. Natomiast sąd mógł również działać z własnej

inicjatywy, wzywać świadków i prowadzić inne dowody.

Ciężar dowodu zasadniczo spoczywał na powodzie, jednak w procesie karnym niekiedy to

oskarżony musiał udowodnić swoją niewinność, nie chodziło jednak o domniemanie winy, a

raczej o uniknięcie ryzyka, jakim byłaby dla oskarżonego procedura prowadzona tylko przez

oskarżenie. Np. żona oskarżona o niewierność mogła oczyścić się przysięgą; stąd przysłowie,

że „Słowo złej kobiety zwycięża w bramie sądu nad słowem jej męża”.

Środki dowodowe:

1. Dowody rzeczowe (np. narzędzie zbrodni)

2. Świadkowie

Świadkami mogły być kobiety, jak również niewolnicy, jednak ci ostatni występują w tej roli

bardzo rzadko. Sporadycznie zdarzało się, aby w procesach o nieruchomości sędziowie

zadowolili się dokumentami i nie wzywali świadków.

21

Świadek, przynajmniej w procesie karnym miał obowiązek zeznawać, jednak skazanie

wymagało zgodnych zeznań co najmniej 2 świadków

3. Dokumenty. Odczytywano je na głos przed sądem. Dowód z dokumentu mógł być obalony

np. przez zeznania świadków transakcji w tym dokumencie zapisanej

4. Przysięga

W późnym okresie zanika na rzecz bardziej racjonalnych środków dowodowych.

5. Ordalia

Była to próba wody, odbywająca się w rzece. Zgodnie z KH, stosowana w sprawach o czary i

cudzołóstwo, polegała prawdopodobnie na przepłynięciu określonego dystansu.

Wyrok

Wyrok nigdy nie był uzasadniany prawnie i rzadko faktycznie, chyba, że werdykt był

wynikiem zastosowania edyktu umarzającego długi. Mógł być ostateczny, bądź warunkowy i

dowodowy, gdy ostateczne rozstrzygnięcie sprawy zależało od kwestii wciąż wymagających

udowodnienia

Środki odwoławcze

Brak systemu apelacji i dwuinstancyjności. Jednak strona niezadowolona z wyroku lokalnego

sądu mogła odrzucić decyzję sądu i wtedy sprawa była rozstrzygana ponownie przez inny

skład sędziowski; mogła również zwrócić się o sprawiedliwość do króla.

Informacje dodatkowe – chronologia

18

:

2800-2350 – okres wczesnodynastyczny

2350-2220 – okres staroakadyjski (I imperium – państwo Sargona z Akkadu)

2210-2120 – okres gutejski

2120-2005 – okres nowosumeryjski (państwo III dynastii z Ur)

I połowa II tysiąclecia – okres staroasyryjski (północna Mezopotamia) i starobabiloński

(południowa Mezopotamia; państwo Hammurabiego)

II połowa II tysiąclecia – okres średnioasyryjski (północ) i średniobabiloński (południe)

934-610 – okres nowoasyryjski (okres istnienia państwa nowoasyryjskiego)

626-539 – okres nowobabiloński (państwo nowobabilońskie)

539-331 – okres późnobabiloński (perski; Babilonia pod rządami imperium perskiego)

18

Por. M. Stępień, Bliski Wschód, w: Historia starożytna, red. M. Jaczynowska, Warszawa 1999, s. 7-227.; F.

Joannès, Historia Mezopotamii w I. tysiącleciu przed Chrystusem, Poznań 2007.

22

Literatura w języku polskim:

Klima J., Prawa Hammurabiego, tłum. C. Kunderewicz, Warszawa 1957;

Kodeks Hammurabiego, tłum. M. Stępień, Warszawa 2000.

Kunderewicz C., Prawo w starożytnej Mezopotamii, [w:] Mezopotamia, red. J. Braun,

Warszawa 1971, s. 106-211;

Kunderewicz C., Najstarsze prawa świata, Łódź 1992,

Kuryłowicz M. , Prawa antyczne. Wykłady z historii najstarszych praw świata, Lublin 2006.

Podręcznik historii prawa na starożytnym Bliskim Wschodzie (z prawem Egiptu i Izraela

włącznie):

A History of Ancient Near Eastern Law, red. R. Westbrook, t. I-II, Leiden 2003.

23