Krzysztof Brzechczyn

ŒWIADOMOŒÆ A KLASY SPO£ECZNE

Próba rozszerzenia stratyfikacji spo³ecznej

w nie-Marksowskim

materializmie historycznym

1. Punkt wyjœcia

Nie-Marksowski materializm historyczny (w skrócie: n-Mmh) zak³ada

istnienie trzech odrêbnych dziedzin ¿ycia spo³ecznego: kultury, polity-

ki i gospodarki o analogicznej strukturze wewnêtrznej

1

, mo¿na w nich

bowiem wyró¿niæ poziom materialny, instytucjonalny i œwiadomoœcio-

wy. Na poziomie materialnym ¿ycia politycznego wyró¿niæ mo¿na œrod-

ki przymusu. Stosunek do nich wyznacza podzia³ na dwie zbiorowoœci

ludzkie: klasê w³adców, która decyduje o przeznaczeniu œrodków przy-

musu, oraz pozbawion¹ takich mo¿liwoœci klasê obywatelsk¹. Te dwie

wielkie zbiorowoœci ludzkie zorganizowane s¹ w instytucje, takie jak:

np. partie polityczne, organizacje spo³eczne, stowarzyszenia itp., które

kanalizuj¹c spo³eczne dzia³ania grup ludzkich, tworz¹ instytucjonalny

poziom polityki. Z kolei œwiadomoœæ polityczna klas spo³ecznych – dok-

tryny ideowe i programy polityczne – sk³adaj¹ siê na œwiadomoœciowy

wymiar ¿ycia politycznego.

Analogiczn¹ strukturê wewnêtrzn¹ posiada ¿ycie gospodarcze. Tu-

taj tak¿e na poziomie materialnym mo¿na wyró¿niæ œrodki produkcji,

które wyznaczaj¹ podzia³ na klasê w³aœcicieli oraz bezpoœrednich produ-

centów. Instytucjonalny wymiar gospodarki tworz¹ zwi¹zki zawodowe,

organizacje pracodawców, zrzeszenia konsumentów itd. Na poziomie

œwiadomoœciowym ¿ycia gospodarczego mo¿na równie¿ wyró¿niæ

1

Leszek Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t I: W³asnoœæ i w³adza, Nakom, Poznañ

1991, s. 167-182.

doktryny i pogl¹dy ekonomiczne, które dostarczaj¹ uzasadnienia dla

dzia³añ podejmowanych przez wielkie grupy spo³eczne.

W kulturze poziom materialny stanowi¹ œrodki produkcji ducho-

wej, np. maszyny drukarskie, radio, telewizja itd. Stosunek do nich wy-

znacza podzia³ na dwie klasy spo³eczne: kap³anów, którzy okreœlaj¹

przeznaczenie œrodków produkcji duchowej, oraz wiernych pozbawio-

nych tego wp³ywu. Na poziom instytucjonalny ¿ycia duchowego sk³a-

daj¹ siê organizacje kast kap³añskich: koœcio³y, zwi¹zki pisarzy, organi-

zacje twórcze, itd. Natomiast poziom meta-œwiadomoœciowy ¿ycia

duchowego tworz¹ te fragmenty rozpowszechnianych doktryn œwiato-

pogl¹dowych, które zawieraj¹ uzasadnianie dla podejmowanych przez

poszczególne kasty kap³añskie dzia³añ.

Dokonany podzia³ ¿ycia spo³ecznego pozwala zatem wyró¿niæ trzy

odrêbne i autonomiczne typy podzia³ów klasowych. W ¿yciu politycz-

nym klasa w³adców, dysponuj¹c œrodkami przymusu, powiêksza glo-

baln¹ sferê wp³ywów ograniczaj¹c autonomiê obywateli. W ¿yciu gospo-

darczym dysponowanie œrodkami produkcji pozwala klasie w³aœcicieli

maksymalizowaæ produkt dodatkowy kosztem dochodów bezpoœred-

nich producentów. Natomiast w kulturze monopol dysponowania œrod-

kami produkcji duchowej pozwala kastom kap³añskim na pog³êbianie

swego panowania duchowego i ograniczanie autonomii wiernych. An-

tagonizmy spo³eczne oparte na nierównym dostêpie do materialnych

œrodków spo³ecznych (przymusu, produkcji i indoktrynacji) w ka¿dej

z trzech dziedzin ¿ycia spo³ecznego maj¹ wiêc autonomiczny charak-

ter. Podzia³y klasowe z s¹siednich sfer ¿ycia spo³ecznego mog¹ je jedy-

nie os³abiaæ b¹dŸ wzmacniaæ. Podzia³y klasowe mog¹ siê te¿ kumulo-

waæ i np. jedna i ta sama klasa spo³eczna, aby powiêkszyæ swoj¹ moc

spo³eczn¹, mo¿e przej¹æ np. dyspozycjê œrodkami przymusu i produk-

cji b¹dŸ przymusu i produkcji duchowej itd.

Podstaw¹ podzia³u spo³eczeñstw w n-Mmh jest wiêc dyspozycja ich

materialnymi œrodkami spo³ecznymi. Na podstawie tego kryterium

mo¿na wyró¿niæ spo³eczeñstwa klasowe, w których istniej¹ce klasy s¹

rozdzielone, oraz spo³eczeñstwa supraklasowe, w których podzia³y

klasowe s¹ skumulowane. Mo¿na wyró¿niæ rozmaite wersje spo³e-

czeñstw klasowych w zale¿noœci od tego, która klasa spo³eczna: w³ad-

cy, w³aœciciele czy kap³ani w nim dominuje. W ramach spo³eczeñstw

supraklasowych mo¿na wyró¿niæ spo³eczeñstwa totalitarne z podwój-

n¹ klas¹ w³adców-w³aœcicieli, spo³eczeñstwa teokratyczne z klas¹

kap³anów-w³adców, spo³eczeñstwa faszystowskie z klas¹ w³adców-

-kap³anów oraz spo³eczeñstwa socjalistyczne z potrójn¹ klas¹ w³ad-

ców–w³aœcicieli–kap³anów.

Warto wspomnieæ w tym miejscu o relacji pomiêdzy pojêciem „kla-

sy” w Marksowskim a w nie-Marksowskim materializmie historycz-

214

Krzysztof Brzechczyn

nym. Zgodnie z jedn¹ z rekonstrukcji Marksowskiej definicji tego pojê-

cia klas¹ nazywamy zbiór osób pozostaj¹cych (lub niepozostaj¹cych)

w relacji dysponowania do œrodków produkcji: klasa w³aœcicieli dyspo-

nuje œrodkami produkcji, tj. decyduje o celach, w jakich s¹ stosowane, na-

tomiast klasa bezpoœrednich producentów pozbawiona jest tego rodzaju

wp³ywu

2

. Natomiast w nie-Marksowskim materializmie historycznym

„klas¹ jest zbiór osób pozostaj¹cych (lub niepozostaj¹cych) w relacji dys-

ponowania do materialnych œrodków panowania (tj. œrodków produkcji,

przymusu i indoktrynacji)”

3

. Pojêcie klasy w nie-Marksowskim materia-

lizmie historycznym stanowi zatem uogólnienie Marksowskiego pojêcia

klasy. Pozwala to doszukiwaæ siê autonomicznych podzia³ów klaso-

wych poza sfer¹ gospodarki: w kulturze i polityce, oraz dostrzec skumu-

lowane podzia³y klasowe, w których jedna i ta sama klasa dysponuje

dwoma czy trzema materialnymi œrodkami panowania.

Jednak¿e nawet to rozszerzone pojêcie klasy spo³ecznej rodzi trud-

noœci w zastosowaniu tej klasyfikacji do interpretacji podzia³ów spo³ecz-

nych wystêpuj¹cych w empirycznych spo³eczeñstwach. Po pierwsze,

nie bardzo wiadomo, jak inkorporowaæ do niego pozosta³e typy po-

dzia³ów ró¿nicuj¹ce spo³ecznoœæ ludzk¹, np. rasowe, p³ciowe, narodo-

woœciowe

4

. Po drugie, zaproponowany podzia³ spo³eczny posiada zbyt

ma³¹ zdolnoœæ rozdzielcz¹, co sprawia trudnoœci w konceptualizacji

konkretnych grup spo³ecznych w historycznej rzeczywistoœci. Konsta-

tacja, ¿e zarówno, dajmy na to, przedstawiciel szlachty w XVI-wiecznej

Polsce, jak i bur¿uazji w Królestwie Polskim w drugiej po³owie XIX w.

nale¿eli do tej samej klasy w³aœcicieli, to o wiele za ma³o. Zaliczenie

przedstawicieli obu grup spo³ecznych do jednej i tej samej klasy w³aœci-

cieli ukrywa spo³ecznie wa¿kie ró¿nice zachodz¹ce pomiêdzy nimi. Ja-

kie – przekonaæ siê o tym mo¿na, rozbudowuj¹c wyjœciow¹ klasyfikacjê

podzia³ów spo³ecznych.

2. Rozbudowa stratyfikacji spo³ecznej

W zak³adanej przeze mnie koncepcji definicyjn¹ cech¹ klasy jest dyspo-

nowanie (b¹dŸ brak) okreœlonym typem materialnego œrodka spo³eczne-

go. Cecha ta okreœlona jest na poziomie materialnym ¿ycia spo³ecznego.

Œwiadomoœæ a klasy spo³eczne

215

2

L. Nowak, O koniecznoœci socjalizmu i koniecznoœci jego zaniku, „Przyjaciel Nauk.

Studia z teorii i krytyki spo³ecznej” 1985, nr 1-2, s. 145-147.

3

Tam¿e, s. 146.

4

Próba eksplikacji ruchów feministycznych i ekologicznych w terminach n-Mmh,

zob. L. Nowak, Efekt kresowy w rozwoju historycznym, [w:] L. Nowak, P. Przybysz (red.),

Marksizm, liberalizm, próby wyjœcia, „Poznañskie Studia z Filozofii Humanistyki” 1997,

nr 17, Zysk i S-ka, Poznañ.

Uwzglêdnienie pozosta³ych poziomów ¿ycia spo³ecznego pozwoli

rozbudowaæ tê stratyfikacjê. Najpierw jednak dokonajmy poszerzenia

koncepcji œwiadomoœci klasowej. W niniejszych rozwa¿aniach zajmie-

my siê tylko jednym typem œwiadomoœci klasowej, a mianowicie prze-

œwiadczeniami ¿ywionymi przez dysponentów materialnymi œrodka-

mi spo³ecznymi okreœlonego typu, czyli ideologi¹. W dotychczasowym

ujêciu w sk³ad œwiadomoœci klasowej wchodz¹ te przeœwiadczenia,

które motywuj¹ cz³onków danej klasy do podjêcia dzia³añ niezbêdnych

do realizacji interesu spo³ecznego danej klasy w okreœlonych warunkach

materialnych, np. maksymalizacji zysku czy panowania duchowego

5

.

Poniewa¿ czynnikiem przeciwdzia³aj¹cym realizacji interesu klasowe-

go klas ciemiêzców jest opór mas, zatem w interesie klas ciemiêzców

le¿y, aby ciemiê¿eni rozumieli jak najmniej z mechanizmów systemu

panowania spo³ecznego jakim podlegaj¹. Ideologia, czyli œwiadomoœæ

klasowa dysponentów okreœlonymi materialnymi œrodkami spo³eczny-

mi, ukrywa wiêc fakt podzia³u spo³ecznego przebiegaj¹cego po linii

dysponowanie–niedysponowanie materialnymi œrodkami spo³eczny-

mi danego typu, istniej¹c¹ sprzecznoœæ interesów pomiêdzy antagonis-

tycznymi klasami w gospodarce, kulturze i polityce oraz fakt, ¿e jedy-

nie sprzeciw ciemiê¿onych mas mo¿e polepszyæ ich pozycjê spo³eczn¹.

Wyra¿aj¹c rzecz w skrócie, ideologia za solidarystyczn¹ zas³on¹ ukry-

wa wystêpuj¹ce w ¿yciu spo³ecznym antagonistyczne podzia³y.

Oprócz tego, w sk³ad ideologii wchodzi idealny wizerunek cz³onka

danej klasy spo³ecznej. Elementami tego wizerunku mog¹ byæ np.:

okreœlony wzorzec konsumpcji i styl bycia, kultura jêzyka, wiêzy pokre-

wieñstwa, wykszta³cenie, praktyczne umiejêtnoœci itd. Gdy warunki te

zostan¹ spe³nione, dopiero wtedy pe³nienie spo³ecznej roli dysponenta

okreœlonego typu materialnym œrodkiem spo³ecznym jest uznawane

przez pozosta³ych cz³onków klasy spo³ecznej.

Ze wzglêdu na wystêpowanie tego kryterium mo¿na wyró¿niæ klasy:

p r o s t e – o przynale¿noœci do nich decyduje dysponowanie material-

nym œrodkiem spo³ecznym danego typu, i z ³ o ¿ o n e – o przynale¿noœ-

ci do nich decyduje nie tylko kryterium materialne, ale i œwiadomoœcio-

we: zgodnoœæ cz³onka klasy z wizerunkiem idealnego cz³onka klasy

(zale¿nego od czasu historycznego, spo³eczeñstwa i typu podzia³u kla-

sowego) bêd¹cym czêœci¹ ideologii spo³ecznej. W zale¿noœci od tego,

czy ów auto-wizerunek jest zinstytucjonalizowany w ramach klasy

z ³ o ¿ o n e j mo¿na wyró¿niæ subklasê p e ³ n ¹ – okreœlon¹ na wszyst-

216

Krzysztof Brzechczyn

5

L. Nowak, Ideologia a utopia. Przyczynek do analizy roli œwiadomoœci w ruchu formacji

spo³eczno-ekonomicznej, [w:] J. Brzeziñski, L. Nowak (red.), Œwiadomoœæ spo³eczna a œwiado-

moœæ jednostkowa, „Poznañskie Studia z Filozofii Nauki” 1984, nr 8, PWN, Warszawa

– Poznañ, s. 43.

kich trzech poziomach ¿ycia spo³ecznego: materialnym, œwiadomoœ-

ciowym i instytucjonalnym, oraz subklasê c z ¹ s t k o w ¹ – do której

przynale¿noœæ okreœlona jest na poziomie materialnym i œwiadomoœ-

ciowym.

Klasa z ³ o ¿ o n a wytworzy³a ideologiê spo³eczn¹ zawieraj¹c¹ wi-

zerunek idealnego cz³onka klasy. W jej sk³ad wchodz¹ ci wszyscy, którzy

oprócz dysponowania materialnymi œrodkami panowania spo³ecznego

spe³niaj¹ pewne dodatkowe kryteria wyznaczone przez ów klasowy

auto-wizerunek. Z kolei klasa p r o s t a podobnej ideologii na swój

w³asny temat nie wytworzy³a. W jej sk³ad wchodz¹ ci wszyscy, którzy

dysponuj¹ jedynie materialnym œrodkiem panowania danego typu, gdy¿

jest to – przypomnijmy – cech¹ definicyjn¹ przynale¿noœci klasowej.

Zarówno cz³onkowie klasy prostej, jak i z³o¿onej realizuj¹ swój pod-

stawowy interes spo³eczny. Jednak¿e spe³nianie roli spo³ecznej przez

cz³onka klasy, którego cechy odpowiadaj¹ idealnemu wizerunkowi re-

prezentanta klasy, akceptowane jest ³atwiej przez ciemiê¿onych, którzy

traktuj¹ go jako „swego naturalnego pana”, a los swój t³umacz¹, ¿e „tak

by³o od zawsze”. Ponadto cz³onek ten mo¿e liczyæ na pomoc i solidar-

noœæ klasow¹ innych dysponentów materialnymi œrodkami panowa-

nia. Uznawany jest on przez innych wspó³-decydentów za „swojego”,

cz³onka „society” itp. Parafrazuj¹c F. Fukuyamê, mo¿na powiedzieæ,

¿e pomiêdzy cz³onkami danej klasy spo³ecznej, która generuje swój

w³asny auto-wizerunek, panuje wy¿szy poziom zaufania ni¿ pomiêdzy

cz³onkami struktury spo³ecznej, którzy tego warunku nie spe³niaj¹

6

.

Mo¿na zatem powiedzieæ, ¿e jednostka odpowiadaj¹c¹ idealnemu wi-

zerunkowi reprezentanta klasy mo¿e swój interes spo³eczny realizowaæ

w sposób bardziej efektywny od jednostki nale¿¹cej do zbiorowoœci,

która takiego idealnego wizerunku spo³ecznego na swój temat nie wy-

tworzy³a.

Bli¿sza charakterystyka cech wchodz¹cych w sk³ad wizerunku ideal-

nego cz³onka klasy pozwoli nam dokonaæ dalszego podzia³u z³o¿onego

od³amu klasy. W zale¿noœci od tego, czy spe³nienie wymagañ nak³ada-

nych przez wizerunek idealnego reprezentanta klasy jest zale¿ne b¹dŸ

niezale¿ne od jednostki, klasê z³o¿on¹ mo¿na dodatkowo podzieliæ na:

k o r p o r a c j ê i s t a n. W sk³ad warunków przynale¿noœci do korpo-

racji otwartej wchodz¹ kryteria osi¹galne przez dan¹ jednostkê. W grê

mog¹ tu wchodziæ takie cechy, jak np.: wzorzec konsumpcji, styl bycia,

sposób wys³awiania, wykszta³cenie, praktyczne umiejêtnoœci, które

mog¹, z wiêkszym lub mniejszym trudem, zostaæ nabyte przez jednostkê

w toku jej rozwoju osobniczego. Natomiast warunkiem przynale¿noœci

Œwiadomoœæ a klasy spo³eczne

217

6

Francis Fukuyama, Zaufanie. Kapita³ spo³eczny a droga do dobrobytu, PWN, Warsza-

wa 1997.

do stanu s¹ takie kryteria, których spe³nienie jest niezale¿ne od jednostki.

Do nich zaliczyæ mo¿na takie czynniki, jak np.: p³eæ, rasa, narodowoœæ,

wiêzy pokrewieñstwa, pochodzenie spo³eczne. Klasê otwart¹ nazywaæ

bêdziemy k o r p o r a c j ¹, natomiast klasê zamkniêt¹ – s t a n e m

7

.

W wielu konkretnych, empirycznych przypadkach granice pomiê-

dzy – z jednej strony – korporacj¹ a stanem oraz – z drugiej strony

– klas¹ prost¹ a korporacj¹ – mog¹ siê zacieraæ. Na przyk³ad warunki

przynale¿noœci do klasy spo³ecznej formalnie otwartej mog¹ byæ tak wy-

górowane, ¿e w praktyce klasa ta przekszta³ca siê w stan. Z drugiej nato-

miast strony, warunki przynale¿noœci do korporacji mog¹ byæ ustalone

na tak minimalnym poziomie, ¿e ta grupa spo³eczna przekszta³ca siê

w klasê prost¹. Aby wejœæ w jej sk³ad wystarczy tylko dysponowanie ma-

terialnym œrodkiem spo³ecznym danego typu. Graficznie rozbudowana

klasyfikacja spo³eczna wygl¹da w sposób nastêpuj¹cy:

W ramach tej klasyfikacji da siê jeszcze wyeksplikowaæ kategoriê

l i t e r a c k i e g o p r z e d s t a w i c i e l a k l a s y. Bêdzie to jednostka

spe³niaj¹ca wszystkie kryteria okreœlone przez wizerunek idealnego

cz³onka klasy, lecz nie dysponuj¹ca œrodkiem materialnym okreœlonego

typu.

W ramach œwiadomoœci spo³ecznej jednej klasy spo³ecznej (np.

w³aœcicieli) mo¿e dojœæ do wytworzenia wielu wizerunków idealnych

cz³onków klasy. Zatem w ramach jednej klasy spo³ecznej mo¿na wyró¿-

niæ liczne korporacje i/lub stany o mniej lub bardziej sztywnych grani-

cach. W feudalnej strukturze gospodarczej klasa w³aœcicieli dzieli³a siê

na dwa zasadnicze od³amy. W³aœcicielami rzemieœlniczych si³ wytwór-

czych byli mistrzowie – pe³noprawni cz³onkowie cechu rzemieœlniczego

218

Krzysztof Brzechczyn

zamkniêta

(stan)

otwarta

(korporacja)

otwarta

(korporacja)

zamkniêta

(stan)

prosta

z³o¿ona

klasa

spo³eczna

pe³na

cz¹stkowa

7

W tradycji marksowskiej mianem stanów okreœla siê grupy ludzi „funkcjonu-

j¹cych w ró¿nych nadbudowach spo³eczeñstwa” i wykonuj¹cych pracê nieprodukcyjn¹,

zob. Jacek Tittenbrun, Wprowadzenie do materialistyczno-historycznej teorii spo³eczeñstw,

Kolegium Otryckie, Warszawa 1986, s. 99-101.

bez którego zgody nie mo¿na by³o prowadziæ dzia³alnoœci wytwórczej

8

.

Kandydat na mistrza musia³ odbyæ d³ugotrwa³¹ praktykê od 4 do 5 lat,

posiadaæ pewien maj¹tek, oraz uiœciæ op³atê za przynale¿noœæ do cechu.

Dopiero po spe³nieniu tych warunków adept stawa³ siê pe³noprawnym

cz³onkiem cechu. Cech ustala³ wielkoœæ produkcji poszczególnych war-

sztatów rzemieœlniczych, ceny wyrobów i p³ace czeladników. Subklasa

w³aœcicieli rzemieœlniczych œrodków produkcji tworzy³a zatem korpo-

racjê spo³eczn¹. W miejskiej strukturze gospodarczej obecni byli tzw.

partacze – wytwórcy prowadz¹cy dzia³alnoœæ gospodarcz¹ poza ce-

chow¹ reglamentacj¹ i niespe³niaj¹cy wymogów narzucanych przez

idealny wizerunek rzemieœlnika. Tê kategoriê spo³eczn¹ zaliczyæ mo¿-

na do nie-oficjalnej czêœci klasy w³aœcicieli.

Z kolei o byciu szlachcicem decydowa³o urodzenie spo³eczne. Po-

niewa¿ warunek ten by³ niezale¿ny od jednostki, szlachta tworzy³a

– w przyjêtym przeze mnie rozumieniu – stan spo³eczny. W œwietle po-

wy¿szej klasyfikacji empiryczny stan szlachecki by³ hybrydowat¹ gru-

p¹ spo³eczn¹, gdy¿ w czêœci by³ – w przyjêtym przeze mnie rozumieniu

– stanem spo³ecznym, a w czêœci – korporacj¹ spo³eczn¹. Z jednej stro-

ny, o przynale¿noœci do tzw. szlachty rodowej decydowa³o urodzenie,

a z drugiej – droga do przynale¿noœci stanu szlacheckiego by³a mo¿liwa

poprzez nobilitacjê królewsk¹, która nadawana by³a za wybitne zas³ugi

w s³u¿bie na rzecz króla.

Wracaj¹c do postawionego na wstêpie problemu, zarówno XVI-

-wieczny szlachcic, jak i kapitalista II po³. XIX w. nale¿eli do klasy

w³aœcicieli. Szlachcic nale¿a³ do stanu spo³ecznego, a przedstawiciel

bur¿uazji do korporacji charakteryzuj¹cej siê minimalnymi warunkami

dostêpu.

Problemem o wiele bardziej kontrowersyjnym jest próba inkorpora-

cji podzia³ów p³ciowych czy rasowych do niniejszego schematu. Wzbo-

gacenie stratyfikacji spo³ecznej o poziomy œwiadomoœciowe czy insty-

tucjonalne pozwala dopiero na nale¿yte postawienie tego problemu.

Rozpatrzmy najprostszy wydawa³oby siê problem ró¿nic p³ciowych.

Rozwi¹zanie tego mo¿e byæ dwojakie. Mo¿na za³o¿yæ, ¿e na poziomie

materialnym kobiety i mê¿czyŸni s¹ sobie równi. Wówczas ró¿nice po-

miêdzy p³ciami pojawi³yby siê dopiero na poziomie œwiadomoœcio-

wym, faworyzuj¹cym b¹dŸ dyskryminuj¹cym jedn¹ lub drug¹ p³eæ.

Mo¿na równie¿ za³o¿yæ, ¿e ró¿nice pomiêdzy kobietami a mê¿czyzna-

mi nale¿y odnotowaæ ju¿ na poziomie materialnym. Wskazywa³aby na

to np. biologiczna predyspozycja do pe³nienia ró¿nych ról spo³ecznych

Œwiadomoœæ a klasy spo³eczne

219

8

Jerzy Kuliszer, Powszechna historia gospodarcza œredniowieczna i czasów nowo¿ytnych,

t. 1–2, PWN, Warszawa, s. 223 oraz Marian Ma³owist, Studia z dziejów rzemios³a w okresie

kryzysu feudalizmu w zachodniej Europie w XIV i XV wieku, PWN, Warszawa 1954, s. 172.

czy zawodów. Wówczas œwiadomoœæ spo³eczna mog³aby byæ – jednej

strony – wzmocnieniem i utrwaleniem ró¿nic zachodz¹cych na pozio-

mie materialnym, a z drugiej – mia³aby wymiar dyskryminacyjny, je¿eli

jej treœci nie odpowiada³aby stanowi rzeczy zachodz¹cemu na pozio-

mie materialnym, lecz by³y wyrazem dominacji jednej czy drugiej p³ci.

3. OtwartoϾ struktury klasowej a poziom koncentracji

w³adzy spo³ecznej

W nie-Marksowskim materializmie historycznym podstawowym kry-

terium oceny systemów spo³ecznych jest poziom koncentracji w³adzy

spo³ecznej. Te spo³eczeñstwa, w których poziom kumulacji w³adzy

spo³ecznej jest mniejszy, uchodz¹ za systemy bardziej sprawiedliwe,

„demokratyczne” czy postêpowe. Tak wiêc spo³eczeñstwa z trzema

klasami rozdzielonymi: kap³anami, w³adcami i w³aœcicielami, bêd¹ce

przybli¿eniem systemów „demokracji zachodniej”, maj¹ byæ bardziej

sprawiedliwe od systemów „realnego socjalizmu”. Odpowiednikiem

w n-Mmh tego systemu spo³ecznego jest spo³eczeñstwo trójpanowania

klasowego, w którym jedna i ta sama klasa spo³eczna panuje nad œrod-

kami przymusu, produkcji i indoktrynacji. Wychodz¹c konsekwentnie

z za³o¿onej klasyfikacji okazuje siê ¿e „realny socjalizm” by³ gorszy od

systemów faszystowskich, gdy¿ w tym pierwszym systemie klasa

panuj¹ca kontrolowa³a wszystkie materialne œrodki spo³eczne nato-

miast aparat partii faszystowskiej by³ jedynie klas¹ podwójn¹, kontro-

luj¹c¹ œrodki przymusu i indoktrynacji.

Rozbudowa powy¿szej klasyfikacji podzia³ów spo³ecznych pozwa-

la zaproponowaæ inne kryterium oceny. Jest nim mianowicie poziom

otwartoœci (resp. zamkniêtoœci) systemów spo³ecznych. Jest to kryte-

rium niezale¿ne od kryterium kumulacji panowania spo³ecznego. Pod

tym wzglêdem systemy trójklasowe mog¹ byæ spo³eczeñstwami stano-

wymi, w których dostêp do klasy panuj¹cej zawarowanymi jest takimi

warunkami (np. pokrewieñstwo), ¿e osoba z zewn¹trz, pretenduj¹ca do

roli cz³onka zbiorowoœci dysponentów œrodkami panowania spo³ecz-

nego, nie jest w stanie ich spe³niæ. Z drugiej natomiast strony mo¿na so-

bie wyobraziæ systemy trójpanowania klasowego, w których warunki

dostêpu do klasy panuj¹cej s¹ ustalone na tak minimalnym poziomie,

¿e mog¹ byæ spe³nione przez ka¿dego. Poziom otwartoœci danego syste-

mu spo³ecznego wp³ywa zatem na akceptacjê danego systemu panowa-

nia, niezale¿nie od dokonuj¹cego siê w nim stopnia kumulacji w³adzy

spo³ecznej. Zatem powodem rewolucji spo³ecznych nie jest ju¿ sam fakt

podzia³ów spo³ecznych na górê i do³y, ale dostêpnoœæ owej góry dla

do³ów. Mo¿na zaryzykowaæ tezê, ¿e rozmaite dziedziny ¿ycia spo³ecz-

220

Krzysztof Brzechczyn

nego charakteryzuj¹ siê ró¿nym stopniem otwartoœci. Wydaje siê, ¿e

najwiêksz¹ otwartoœci¹ we wspó³czesnym spo³eczeñstwie charakte-

ryzuje siê sfera gospodarcza, gdzie o przynale¿noœci do klasy w³aœcicie-

li decyduje dysponowanie œrodkami produkcji, najmniejsz¹ zaœ sfera

kulturowa ¿ycia spo³ecznego, gdy¿ kasty kap³añskie z regu³y generuj¹

w³asny auto-wizerunek. Klasa kap³añska jest zawsze klas¹ z³o¿on¹.

Warunkiem przynale¿noœci do niej, oprócz dysponowania œrodkami

produkcji duchowej, jest spe³nianie tak¿e kryteriów nak³adanych przez

ideologiczny wizerunek idealnego reprezentanta klasy.

4. Otwartoœæ systemu spo³ecznego a dynamika spo³eczna

Poziom otwartoœci (resp. zamkniêtoœci) podzia³ów spo³ecznych nie jest

li tylko dalszym wysubtelnieniem istniej¹cej typologii spo³eczeñstw,

lecz ma równie¿ wa¿kie znaczenie dla teorii dynamiki spo³ecznej, albo-

wiem jednym z wa¿niejszych problemów teoretycznych w n-Mmh jest

czas dokonuj¹cych siê przeobra¿eñ spo³ecznych. Okres pe³nego rozwo-

ju spo³eczeñstwa politycznego – jak pokaza³a historia spo³eczeñstwa

sowieckiego – wynosi oko³o 80 lat

9

. Rozwój spo³eczeñstwa konfesyjne-

go przebiega w okresie 2000 lat

10

. Dysproporcje te s¹ tak znaczne, ¿e

same przez siê potrzebuj¹ wyjaœnienia.

Rozpatrzmy ten problem na przyk³adzie pewnego fragmentu nie-

-Marksowskiego materializmu historycznego – teorii w³adzy. Ewolucja

spo³eczeñstwa politycznego jest pochodn¹ stosunków pomiêdzy para-

mi antagonistycznych klas w³adców i obywateli. Realizacja interesu

w³adzy – wzrost regulacji w³adczej – odbywa siê kosztem autonomii

obywatelskiej. Z kolei tendencja maksymalizacji regulacji w³adczej jest

wynikiem konkurencji politycznej zachodz¹cej wewn¹trz klasy w³ad-

ców

11

. Ten w³adca, który z rozmaitych powodów, np. ideowych, opóŸ-

niaæ siê bêdzie w realizacji swojego interesu spo³ecznego polegaj¹cego

na maksymalizacji zakresu regulacji, zostanie zdominowany przez in-

nych w³adców pozbawionych tego rodzaju skrupu³ów. W rezultacie

ów w³adca albo zapomni o swoich ideowych przekonaniach i nauczy

Œwiadomoœæ a klasy spo³eczne

221

9

L. Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t III: Dynamika w³adzy. O strukturze i koniecz-

noœci zaniku socjalizmu, Nakom, Poznañ 1991, s. 213-219.

10

Model spo³eczeñstwa konfesyjnego zawieraj¹cy interpretacjê g³ównych trendów

rozwojowych chrzeœcijañstwa zak³ada, i¿ idealne spo³eczeñstwo konfesyjne przechodzi

przez fazy pierwotnego odrzutu, absorpcji alternatyw, schizm, ekumenizmu, asymilacji

i paganizacji, zob. Piotr Buczkowski, Andrzej Klawiter, L. Nowak, Religia jako struktura

klasowa. Przyczynek do nie-Marksowskiego materializmu historycznego, „Studia Religiologi-

ca” 1987, nr 20; artyku³ ten zosta³ nastêpnie jako dodatek (vi) przedrukowany w:

L. Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t. I, dz. cyt., s. 271- 313.

11

L. Nowak, U podstaw teorii socjalizmu, t. III, dz. cyt., s. 91-93.

siê powiêkszaæ swoje wp³ywy, albo zostanie wyeliminowany z hierar-

chii w³adczej i zast¹piony przez kogoœ, kto skuteczniej potrafi zabiegaæ

o swoje (materialne) interesy. Tak czy inaczej w wyniku mechanizmu

eliminacji ideowych w³adców i uczenia siê mniej ideowych, klasa w³ad-

ców jako ca³oœæ powiêksza zakres regulacji w³adczej. Globalny wzrost

regulacji w³adczej prowadzi do wzrostu niezadowolenia spo³ecznego,

który w odpowiednich warunkach mo¿e przekszta³ciæ siê w rewolucjê.

Typowy w³adca powiêksza zatem zakres swojej regulacji, aby nie

zostaæ zdominowanym przez swoich konkurentów klasowych. Na in-

tensywnoœæ tej konkurencji wp³ywa zaœ poziom otwartoœci (zamkniêtoœ-

ci) danej klasy spo³ecznej. Niekontrolowany dop³yw nowych adeptów

do w³adzy intensyfikuje konkurencjê polityczn¹. Nowi uczestnicy

struktury w³adzy, dysponuj¹c – w porównaniu ze „starymi wyjadacza-

mi” – niewielkimi sferami regulacji, staraj¹ siê „odrobiæ zaleg³oœci”, po-

wiêkszaj¹c zakres swojej regulacji. Starzy w³adcy w obawie przed

utrat¹ pozycji zmuszeni s¹ równie¿ do bardziej wytê¿onej maksymali-

zacji regulacji w³adczej. W efekcie nastêpuje szybszy wzrost globalnego

zakresu regulacji w³adczej, prowadz¹c do oporu klasy obywatelskiej

12

.

Ograniczenie dop³ywu nowych cz³onków do struktury w³adzy

os³abia wewn¹trzklasow¹ konkurencjê os³abiaj¹c tempo wzrostu regu-

lacji w³adczej. Kiedy dana struktura jest idealnie zamkniêta – we-

wnêtrzna konkurencja jest ograniczona b¹dŸ nawet zanika. Ten stan

rzecz gwarantuje zachowanie satysfakcjonuj¹cego obywateli zakresu

autonomii politycznej, co ³agodzi konflikt spo³eczny i spowalnia ewo-

lucjê ca³ego uk³adu. Z kolei niekontrolowana otwartoœæ struktury poli-

tycznej prowadzi do nadwy¿ki kandydatów do w³adzy. Nadmierny

przyp³yw adeptów sztuki rz¹dzenia intensyfikuje wewn¹trzklasow¹

konkurencjê polityczn¹. To zaœ – w planie globalnym – prowadzi do

wzrostu regulacji w³adczej, który po przekroczeniu pewnego progu

wywo³uje wzrost napiêæ spo³ecznych, przyœpieszaj¹c ewolucjê ca³ego

uk³adu spo³ecznego.

Pora teraz wyjaœniæ tak znaczne odrêbnoœci pomiêdzy rozwojem

spo³eczeñstwa konfesyjnego a politycznego. Duchowieñstwo katolic-

kie, którego odpowiednikiem w modelu spo³eczeñstwa konfesyjnego

jest klasa kap³añska, w powy¿szym rozumieniu by³o stanem. Idealny

wizerunek kap³ana nak³ada³ wysokie wymagania na adeptów posia-

daj¹cych duchowe aspiracje. Wyklucza³ on sprawowanie tej roli spo³ecz-

222

Krzysztof Brzechczyn

12

Dotychczasowe materialistyczne modele rozwoju spo³eczeñstwa politycznego

zak³ada³y, ¿e w³adcy dysponuj¹ mniej wiêcej równymi sferami regulacji w³adczej; o in-

nych konsekwencjach zniesienia tego za³o¿enia pozwalaj¹ce wyeksplikowaæ podzia³y

pokoleniowe we w³adzy, zob. Krzysztof Brzechczyn, Pokolenia a demokracja. Przyczynek

do teorii w³adzy w nie-Marksowskim materializmie historycznym, [w:] P. W. Juchacz,

R. Koz³owski (red.), Filozofia a demokracja, WN IF UAM, Poznañ 2001.

nej przez kobiety, a przed pozosta³ymi stawia³ surowe warunki dostê-

pu – przestrzeganie celibatu, posiadanie odpowiednich kwalifikacji

znaczone ukoñczeniem seminarium itd. W ten sposób ograniczenie we-

wn¹trzklasowej konkurencji hamowa³o wzrost panowania duchowego

i gwarantowa³o wiernym znaczny poziom autonomii duchowej.

Takich barier w zasadzie nie by³o w spo³eczeñstwie socjalistycznym.

Warunkiem przynale¿noœci do partii komunistycznej by³o z³o¿enie od-

powiedniej deklaracji wyra¿aj¹cej zamiar przyst¹pienia. Dalsza kariera

wyra¿aj¹ca siê w przejœciu w szeregi aparatu partyjnego by³a rezulta-

tem osobistych cech adepta, np. s³u¿alczoœci, po³¹czonych z ambicjami

w³adczymi. Aparat partyjny, którego odpowiednikiem w modelu spo³e-

czeñstwa socjalistycznego jest klasa trój-panuj¹ca, mo¿na uto¿samiæ

z korporacj¹ stawiaj¹c¹ adeptom sztuki rz¹dzenia minimalne warunki

dostêpu. Nowi cz³onkowie partii stanowili zatem narybek, z którego re-

krutowali siê w³adcy. Ten niekontrolowany nap³yw w³adców intensyfi-

kowa³ konkurencjê polityczn¹, co przyczynia³o siê do zaostrzenia kon-

fliktu spo³ecznego i przyœpieszenia ewolucji systemu politycznego.

Œwiadomoœæ a klasy spo³eczne

223