Gry komputerowe a psychika dziecka
Już tylko starsi ludzie pamiętają rozmaite gry towarzyskie: komórki do wynajęcia, talar,
sekretarzyk, głuchy telefon i wiele innych. Żeby takie zabawy były możliwe, musiało w nie
grać kilka osób wchodzących w bezpośrednie interakcje i często bawiły się tak wspólnie całe
rodziny - dorośli i dzieci. Nie były natomiast potrzebne żadne urządzenia, czasem tylko
przedmioty codziennego użytku; jak pieniążek do "talara", kartka papieru i ołówek do
"sekretarzyka".
Dziś do zabawy nie są potrzebni inni ludzie, potrzebne jest natomiast kosztowne urządzenie -
komputer. Rodzice nie maj ą czasu na wspólne bawienie się z dziećmi, bo muszą zarabiać
pieniądze, by móc kupować to, co podsuwają im reklamy. Kontakty bezpośrednie są
wypierane przez kontakt z urządzeniami elektronicznymi, które proponują coraz to nowsze
gry, wymagające wciąż nowych zakupów. Grami komputerowymi dziecko bawi się
najczęściej samotnie, komunikując się tylko z maszyną - komputerem.
Oddziaływanie telewizji na psychikę dzieci jest ostatnio przedmiotem licznych konferencji,
wypowiedzi specjalistów i publikacji prasowych. Pewne, choć niewystarczające, próby
działania podejmuje w tej sprawie także Krajowa Rada ds. Radiofonii i Telewizji.
Jednocześnie problem oddziaływania gier komputerowych jest jeszcze prawie nieznany, a ich
treść, rozpowszechnianie, reklamowanie i tym podobne zagadnienia stanowią ziemię niczyją.
Jak się wydaje, żadna instytucja nie czuje się kompetentna do kierowania tymi sprawami ani
odpowiedzialna za to, co się w tym zakresie dzieje, a w każdym razie żadne takie działanie
jest widoczne.
Tymczasem, wobec rozwoju technik audiowizualnych, rozpowszechnienie komputerów
wzrasta bardzo szybko, a w niedługim czasie komputer będzie stanowił jedno urządzenie z
telewizorem. Już obecnie liczba dzieci korzystających z gier komputerowych jest bardzo
duża, a czas poświęcany na nie stale rośnie. Warto od razu dodać, że korzystanie z gier nie
jest zazwyczaj przez nikogo kontrolowane, gdyż rodzice na ogół nie umieją się nimi
posługiwać. Dorośli (także nauczyciele) najczęściej nie znają zupełnie tego urządzenia i nie
wiedzą nawet, na czym te gry polegają ani jak oddziałują na młodego gracza.
Literatura, a także wizyta w dowolnym punkcie sprzedaży gier pokazują, że treścią około
95% gier jest agresja. Zabawa polega na walce z różnymi istotami - ludz
mi, zwierzętami lub
ze stworzeniami fantastycznymi. Do walki używa się rozmaitego typu uzbrojenia: dzid,
rewolwerów, pił tarczowych, maczug, broni laserowej. Gry są tak skonstruowane, że w polu
widzenia uczestnika znajdują się przeciwnicy, a także jego ręka z bronią, np. rewolwerem,
widłami. W zależności od możliwości technicznych sprzętu i rodzaju gry, animacja jest
zróżnicowana - od prostej, jak w filmach rysunkowych, do realistycznej z udziałem aktorów
włącznie. W takim przypadku możliwe jest włączenie różnorodnych dodatkowych opcji, na
przykład pozwalających na ponowne obejrzenie zabitego przeciwnika z różnych punktów
widzenia, spojrzenie mu w oczy, podeptanie zwłok nogami i zostawienie krwawych śladów
przy odchodzeniu od ofiary. Seans uzupełnia odpowiednio dobrany dz
więk: muzyka, krzyki,
jęki, odgłosy wybuchów itp.
Obszerna literatura na temat oddziaływania telewizyjnych obrazów przemocy ukazała, na
podstawie licznych badań, wpływ oglądania scen agresji na wzrost agresywności u dzieci.
Wyjaśnia się to przez zjawisko desensytyzacji, czyli znieczulenia. Często powtarzane bodz
ce
1
przestają być stymulujące i znika normalnie im towarzysząca reakcja fizjologiczna. Następuje
zobojętnienie na tego typu sceny, które muszą być coraz bardziej wstrząsające, żeby wywołać
reakcję. Widzowie pod wpływem częstego oglądania scen przemocy stają się przekonani o
ich normalności i reagują na nie obojętnie. Jednocześnie liczne badania eksperymentalne
pokazały, że dzieci naśladują widziane na ekranie zachowania agresywne; wykazały też
wysoką korelację między oglądaniem scen przemocy w wieku lat ośmiu a póz
niejszym
posługiwaniem się przemocą w dorosłym życiu.
*
Oba wymienione zjawiska psychiczne, a więc zobojętnienie na skutek częstego oglądania
scen przemocy i ich naśladowanie, na pewno występują nie tylko przy korzystaniu z telewizji,
ale także przy grach komputerowych. Jest jednak między tymi mediami także zasadnicza
różnica.
W kształtowaniu zachowań dziecka, prócz podawania wzorów i ich naśladowania, duże
znaczenie ma trening, czyli powtarzanie samodzielnie wykonywanych zachowań. Na skutek
wielokrotnego powtarzania jakiejś czynności staje się ona łatwiejsza, jest wykonywana
bardziej sprawnie, niemal automatycznie. Przy korzystaniu z telewizji, trening ogranicza się
do wielokrotnego oglądania podobnych obrazów. W grach komputerowych gracz sam
dokonuje czynów agresji. Mimo że jest to agresja symulowana, a nie dokonywana w
rzeczywistości, gracz oswaja się z nią i nabiera w niej wprawy. Żeby grać i wygrywać, musi
się identyfikować z agresorem, czyli osobą dokonującą czynów przemocy.
Przemoc przejawiana w grach nie jest karana, ale przeciwnie - nagradzana punktami,
poczuciem sukcesu. Często jest usprawiedliwiana tym, że walka toczy się w "słusznej
sprawie", chociaż są i takie gry, w których uczestnik może wybierać, czy będzie walczyć po
stronie dobra, czy zła. W tym ostatnim przypadku musi dochodzić do identyfikacji ze "złymi
mocami".
Jeżeli, jak podaje literatura przedmiotu, dziecko w okresie aż do wieku dorastania ogląda w
telewizji kilkanaście tysięcy morderstw, to - korzystając z gier - samo dokonuje kilkunastu
tysięcy symulowanych morderstw. Jest nie tylko obserwatorem przemocy, ale i jej
egzekutorem. Można więc sądzić, że skoro oglądanie scen przemocy w telewizji wpływa na
agresywność dzieci, to korzystanie z gier o podobnej treści ma na nie jeszcze silniejszy
wpływ.
*
Korzystanie z gier komputerowych ma, oczywiście, także dobre strony. W literaturze
podkreśla się edukacyjne i terapeutyczne walory gier komputerowych, związane ze specyfiką
używania komputera, która wymaga znacznej sprawności koordynacji wzrokowo-ruchowej,
procesów myślowych i decyzyjnych, refleksu itp. Komputer może więc stanowić użyteczne
narzędzie terapii różnych zaburzeń i być wykorzystywany do usprawnienia koordynacji
wzrokowo-ruchowej i koncentracji. Ponieważ większość gier umożliwia dowolny wybór
poziomu trudności i dostosowanie go do swoich możliwości, gracz ma możliwość
wygrywania. Wygrane wzmacniają poczucie własnej wartości, a porażki są ujmowane w
kategorii błędu i przedstawiane w sposób nie raniący, z jednoczesną możliwością ich
poprawiania. Wszystko to może powodować redukcję lęku, wzrost poczucia sukcesu i
sprawczości, a także pobudzanie wyobraz
ni. Jednocześnie pozostawanie w nierealnym
świecie może stanowić problem kliniczny, gdyż gracz odrywa się od świata realnego, w
którym żyje w rzeczywistości, przenosząc się w wyobraz
ni w świat fikcji, a granice między
2
życiem realnym a fikcyjnym się zacierają. Zainteresowanie grami wideo może ograniczać
czas przeznaczany na kontakty społeczne.
Dotychczasowe badania nie pozwalają jeszcze na jednoznaczne i całościowe ocenienie
wpływu gier komputerowych na psychikę dzieci. Jak się wydaje, dają one duże możliwości w
zakresie powiększania sprawności psychomotorycznych, być może także rozwoju myślenia
strategicznego. Jednocześnie jednak korzystanie z gier może doprowadzić do zawężenia
zainteresowań czy nawet uzależnienia, a także negatywnych zmian w osobowości.
Biorąc pod uwagę jednoznaczne wyniki badań nad oddziaływaniem obrazów przemocy w
telewizji, stwierdzające wzrost realnej agresywności u dzieci je oglądających, a także niektóre
(jeszcze nie pełne) wyniki badań nad grami komputerowymi, obawy o skutki używania
agresywnych gier komputerowych przez dzieci są najzupełniej uzasadnione. Szczególne
znaczenie ma to, że w przypadku gry komputerowej jest zaangażowana również sfera
behawioralna gracza, który jest w pewnym sensie sprawcą aktów przemocy.
*
Ponieważ jak dotąd nie było w Polsce badań nad skutkami oddziaływania gier
komputerowych na psychikę dzieci, ich przeprowadzenie było szczególnie ważne. Poniżej
przedstawię pokrótce wyniki badań na ten temat, które przeprowadziłam wraz z zespołem
współpracowników. Badania te nie odpowiadają, oczywiście, na wszystkie nasuwające się - w
związku z omawianym problemem - pytania, jednak ich rezultaty potwierdzają jego
znaczenie.
Celem badań było stwierdzenie, czy dzieci korzystające z "agresywnych" gier
komputerowych, różnią się - w stosunku do dzieci takich gier nie używających - pod
względem agresywności i wrażliwości moralnej.
Przypuszczaliśmy, że ponieważ stwierdzono już wpływ oglądania obrazów agresji w telewizji
na wzrost agresywności dzieci, to podobny będzie wpływ takich scen oglądanych w grze
komputerowej. Ponieważ jednak korzystające z gier komputerowych dziecko jest nie tylko
widzem, ale i sprawcą oglądanej przemocy, więc częste powtarzanie tego zachowania będzie
nie tylko wpływać na wzrost jego agresywności, ale także obniżać jego wrażliwość moralną,
czyli uwrażliwienie na dobro i zło.
Badaniami objęto chłopców (ponieważ częściej niż dziewczynki zajmują się grami) w wieku
12-15 lat. Zbadano dwie grupy: pierwsza - "komputerowa" - składała się z chłopców
zajmujących się grami komputerowymi o agresywnej treści co najmniej przez 10 godzin w
tygodniu, druga - "niekomputerowa" - obejmowała chłopców nie mających w domu
komputera i nie grających w gry.
Grupy do badań wyodrębniono za pomocą specjalnie skonstruowanego wywiadu, a badania
przeprowadzono z użyciem testów psychologicznych. Wyniki badań wykazały, że rezultaty
uzyskane przez chłopców z porównywanych grup we wszystkich użytych metodach różniły
się między sobą w sposób statystycznie istotny.
Chłopcy "komputerowi" okazali się bardziej agresywni i dotyczyło to zarówno wyniku
ogólnego, jak i wszystkich wskaz
ników testu, a mianowicie: napastliwości fizycznej i słownej
oraz napastliwości pośredniej, negatywizmu, podejrzliwości, wrażliwości i drażliwości.
Charakteryzowali się też większym napięciem emocjonalnym i mniejszym uwrażliwieniem na
dobro i zło. Można więc powiedzieć, że dzieci poświęcające dużo czasu na "agresywne" gry
3
komputerowe cechują się większą agresywnością, natomiast ich wrażliwość moralna jest
niższa.
*
Przez wrażliwość moralną rozumie się zdolność do reagowania na przejawy dobra i zła w
konkretnych sytuacjach, dostrzeganie dobra i zła oraz umiejętności oceniania zachowań z
moralnego punktu widzenia. Istnieją różne stopnie wrażliwości moralnej. Prawdopodobnie
wielokrotne dokonywanie czynów agresywnych bez poczucia winy za nie - gdyż
wykonywane są na niby - powoduje zatarcie granic między dobrem a złem i przez to
zmniejszenie wrażliwości moralnej.
Niewrażliwość moralną w połączeniu z podwyższoną agresywnością można określić jako
tendencję do psychopatii, a osobowość o takich cechach jako osobowość aspołeczną. Tak
więc wyniki badań wskazały wyraz
nie, że korzystanie z gier o treściach agresywnych może
kształtować w dzieciach tendencje aspołeczne. Oczywiście, jedne badania nie odpowiadają na
wszystkie pytania i są ograniczone zastosowaną strategią badawczą. Pozostaje jeszcze wiele
zagadnień niejasnych, na przykład: W jakiej mierze oddziaływanie gier jest modyfikowane
przez wiek, płeć, cechy osobowości i sytuację rodzinną dzieci; w jakiej mierze zależy od
czasu poświęcanego na granie i inne. (Zespół nasz prowadzi dalsze badania nad tymi
zagadnieniami.) Jednak istnienie związku między korzystaniem z gier nasyconych destrukcją
i przemocą a wzrostem agresywności i obniżeniem wrażliwości moralnej zostało w naszych
badaniach wyraz
nie stwierdzone.
Choć posługiwanie się komputerami przez dzieci i młodzież może przynosić wiele korzyści,
to jednak gry komputerowe nasycone obrazami destrukcji i przemocy stanowią poważne
zagrożenie społeczne. Zagrożenie to, a nawet charakter gier jest na ogół osobom dorosłym
zupełnie nieznany.
*
Przedstawione wyżej pierwsze w Polsce badania empiryczne są zaledwie początkiem
naukowego rozeznania problemu, ale już to, co udało się nam zbadać, jest bardzo
niepokojące. Zapewne dojdzie do kolejnych, zostaną zorganizowane na ten temat konferencje
i zjazdy, sprawa stanie się codziennym tematem w prasie. Tymczasem jednak setki dzieci i
młodych ludzi godzinami bawi się w zabijanie, rozrywanie i deptanie przeciwników, słucha
jęków ofiar i huku wybuchów, przyzwyczaja się do myślenia w kategoriach nie
współdziałania, ale walki.
Żadna czynność (czy będzie to uprawianie sportu, gra na instrumencie muzycznym, uczenie
się matematyki, czy jakaś zabawa), wykonywana przez kilkanaście, lub kilkadziesiąt godzin
w tygodniu nie może pozostać bez konsekwencji. Każda wielokrotnie powtarzana czynność
jest wykonywana coraz sprawniej, niemal automatycznie, bez potrzeby zastanawiania się, a
jednocześnie powoduje zmiany w wykonującej ją osobie. Człowiek zmienia się pod wpływem
tego, co robi, nawet jeżeli wykonywana czynność jest zabawą, dlatego zabawy mogą być
niebezpieczne. Warto się zastanowić nad skutkami zabawy w mordowanie.
Maria Braun-Gałkowska
KUL, Lublin
4