Wody s"odkie i torfowiska
Charakterystyka
Nizinne i podgórskie
Dna koryt strumieni i rzek, najcz´Ä˜ciej (I) II V rz´du
3260
rzeki ze zbiorowiskami
o Ęrednio intensywnym do intensywnego przep"ywie wody,
w"osieniczników
osadach z dominującą frakcją piaszczystą, Żwirową lub
drobnokamienistÄ…, zasilane wodami podziemnymi lub
Kod Physis: 24.4: euhydrofityczna roĘlinnoĘç rzek
z intensywnÄ… wymianÄ… wód mi´dzy korytem rzeki a jej stre-
fÄ… hyporeicznÄ… poprzez przepuszczalne osady denne. Cie-
Definicja
ki te przynajmniej we fragmentach poroĘni´te sÄ… przez
p"aty roĘlin zakorzenionych w dnie i z zanurzonymi w wo-
Cieki wodne nizinne do podgórskich poroĘni´te przez
dzie p´dami, rzadziej wytwarzajÄ…cych równieÅ» liĘcie p"ywa-
zakorzenione w dnie roĘliny zanurzone lub z p"ywającymi
jÄ…ce po powierzchni wody lub p´dy cz´Ä˜ciowo wyniesione
liĘçmi ze zwiÄ…zku Ranunculion fluitantis lub wodne mszaki.
ponad powierzchni´ (cz´ste przy brzegu lub w mikrosiedli-
skach o spowolnionym przep"ywie wody). W sk"ad roĘlin-
noĘci siedliska wchodzą równieŻ przytwierdzone do dna
mszaki i makroskopowe glony (zielenice nitkowate, kra-
snorosty i ramienice).
Podzia" na podtypy
W zachodnioeuropejskich klasyfikacjach wyróŻnia si´ zwy-
kle kilka (do 6 7) róŻniÄ…cych si´ strukturÄ… roĘlinnoĘci pod-
typów, w zaleŻnoĘci od odczynu wody i jej potencja"u tro-
ficznego (Francja) lub charakteru geologicznego pod"oŻa
(wapienne bezwapienne, co koresponduje z odczynem)
i spadku odcinka cieku (Niemcy). Ze wzgl´du na brak lub
niewielkÄ… reprezentacj´ na terenie Polski niektórych z uwa-
runkowaÅ‚ fizycznych stanowiÄ…cych podstaw´ klasyfikacji,
zwykle zuboÅ»onÄ… struktur´ zbiorowisk roĘlinnych w gra-
nicznym obszarze zasi´gu siedliska na terenie Polski oraz
s"aby stopieł poznania i nieliczne tylko opisy roĘlinnoĘci,
brak jest obecnie podstaw do Ęcis"ego i udokumentowane-
Rz´Ä˜l hakowata (Callitriche hamulata), w"osiecznik p´dzelkowaty (Batrachium penicillatum) i rdestnica st´piona (Potamogeton obtusifolius)
w korycie Starej Radwi (Rosnowo, pow. Koszalin)
96
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nizinne i podgórskie rzeki zerozdzia"u Tytu"w"osieniczników
Tytu" rozdzia"u Tytu" zbiorowiskami rozdzia"u Tytu"
BAATTRUP PEDERSEN A., LARSEN S. E., RIIS T. 2003. Composi-
go wyróŻnienia podtypów siedliska. Niektóre przes"anki do
tion and richness of macrophyte communities in small Da-
ewentualnej póęniejszej klasyfikacji zostaną wskazane
3260
nish streams influence of environmental factors and weed
w opisie odmian siedliska. Nie naleÅ»y jednak oczekiwaç
cutting. Hydrobiologia 495: 171 179.
nawet po dok"adniejszym zbadaniu moŻliwoĘci zapropo-
nowania równie zróŻnicowanego podzia"u, jak w europej- BAATTRUP PEDERSEN A., RIIS T. 1999. Macrophyte diversity and
composition in relation to substratum characteristics in regu-
skim obszarze klimatu atlantyckiego.
lated and unregulated Danish streams. Freshwater Biology
42: 375 385.
Umiejscowienie siedliska w polskiej
BAATTRUP PEDERSEN A., RIIS T., HANSEN H. O. FRIBERG N.
klasyfikacji fitosocjologicznej
2000. Restoration of a Danish headwater stream: short term
changes in plant species abundance and composition. Aqua-
Omawiane siedlisko wed"ug polskiej klasyfikacji obejmuje
tic Conserv.: Mar. Freshw. Ecosyst. 10: 13 23.
jedynie zwiÄ…zek Ranunculion fluitantis, zaliczany do klasy
BAATTRUP PEDERSEN A., SKRIVER J., WIBERG LARSEN P. 2000.
Potametea, przy czym jedynie jeden z gatunków uznawa-
Weed cutting practice and impact on trout density in Danids
nych za charakterystyczne dla tej klasy (Elodea canadensis)
lowland streams. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27:
wyst´puje jako sk"adnik zbiorowisk tego siedliska.
674 677.
Pozycja syntaksonomiczna siedliska w polskiej klasyfikacji
BARENDREGT A., WASSEN M. J. 1994. Surface water chemistry
przedstawia si´ nast´pujÄ…co:
of the Biebrza River with special emphasis on nutrient flow
Klasa Potametea
and vegetation. W: Report 2: Biebrza Wetlands Research of
RzÄ…d Potametalia
the Utrecht University presented at the Workshop Biebrza
ZwiÄ…zek Ranunculion fluitantis
Wetlands , October 1993, IMUZ, Falenty. Red. M. J. Wassen,
Zespo"y:
H. Okruszko. Falenty, Utrecht: 133 146.
Ranunculetum fluitantis w"osienicznika rzecz-
BARRAT SEGRETAIN M. H., AMOROS C. 1995. Influence of flo-
nego
od timing on the recovery of macrophytes in a former river
Ranunculo Callitrichetum hamulatae rz´Ä˜li
channel. Hydrobiologia 316: 91 101.
hakowatej i w"osieniczników
BARRAT SEGRETAIN M. H., BORNETTE G., 2000. Regeneration
Ranunculo Sietum erecto submersi podwodnej
and colonization abilities of aquatic plant fragments: effect of
formy potocznika i w"osieniczników
disturbance seasonality. Hydrobiologia 421: 31 39.
Stan poznania tych zespo"ów na obszarze Polski jest dale-
BARRAT SEGRETAIN M. H., HENRY C. P., BORNETTE G. 1999.
ce niewystarczajÄ…cy, a przysz"e badania prawdopodobnie
Regeneration and colonization of aquatic plant fragments in
doprowadzÄ… do znaczÄ…cej rewizji tej klasyfikacji. M. in. wy-
relation to the disturbance frequency of their habitats. Arch.
mieniony w definicji siedliska wg Natura 2000 zwiÄ…zek
Hydrobiol. 145: 111 127.
Callitricho Batrachion (opisywany jako charakterystyczny
BERNEZ I., HAURY J. 1996. Downstream effects of hydroelectric
dla rzek z wyraÄ™nymi przep"ywami niŻówkowymi, a wi´c ty-
impoundment on river macrophyte communities. In: Leclerc
powymi dla klimatu Polski) nie zosta" uwzgl´dniony w pol-
M., Capra H., Valentin S., Boudreault A., Cote Y. (eds) Eco-
skiej klasyfikacji fitosocjologicznej. W europejskich bada-
hydraulics 2000 Québec, INRS Eau Québec: A13 A24.
niach roĘlinnoĘci zanurzonej rzek podkreĘla si´ jednak
BIA¸OKOZ W. 1999. BiebrzaÅ‚ski Park Narodowy Plan Ochro-
cz´sto nieadekwatnoĘç metodyki fitosocjologicznej do kla-
ny. Operat Ochrony Ekosystemów Wodnych.
syfikacji zbiorowisk roĘlin wód p"ynących.
BODNER M. 1994. Inorganic carbon source for photosynthesis in
the aquatic macrophytes Potamogeton natans and Ranuncu-
Bibliografia
lus fluitans. Aquatic Botany 48:109 120.
BORNETTE G., AMOROS C., LAMOUROUX N. 1998. Aquatic
3260 RiviÅ»res des étages planitiaire +" montagnard avec
plant diversity in riverine wetlands: the role of connectivity.
végétation du Ranunculion fluitantis et du Callitricho Ba-
Freshwater Biology 39: 267 283.
trachion In: Ministére de l écologie et du développement du-
BORNETTE G., GUERLESQUIN M., HENRY P. H. 1996. Are the
rable: Le réseau écologique européen Natura 2000. Cahier
Characeae able to indicate the origin of groundwater in for-
d habitats, Habitats humides: 191 222. http: //natura2000.
mer river channels? Vegetatio 125: 207 222.
environnement. gouv. fr
BRYLIÄ„SKA M. (red.) 2000. Ryby s"odkowodne Polski. PWN, War-
ADAMEC L., ONDOK P. 1992. Water alkalization due to photo-
szawa, s. 521.
synthesis of aquatic plants: the dependence on total alkalini-
CARBIENER R., TRÉMOLIÉ RES M., MERCIER J. L., ORTSCHEIT A.
ty. Aquatic Botany 43: 93 98.
1990. Aquatic macrophyte communities as bioindicators of
ANDRZEJEWSKI W., NAGENGAST B. 2002. BioróŻnorodnoĘç rezerwa-
eutrophication in calcareous oligosaprobe stream waters
tu przyrody S"onawy na rzece We"nie. W: Puchalski W., PAWEL-
(Upper Rhine plain, Alsace). Vegetatio 86: 71 88.
CZUK J. K. (red.) Bliskie Naturze Kszta"towanie Dolin Rzecznych.
DAJDOK Z., PROåKÓW J. 2003. Flora wodna i b"otna Dolnego
Wydawn. Uczeln. Politechniki Koszaliłskiej, Koszalin: 80 81.
97
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
ÂlÄ…ska na tle zagroÅ»eÅ‚ i moÅ»liwoĘci ochrony. W: KÄ…cki Z. rzek Polski. Wydawn. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kra-
(red.) ZagroÅ»one gatunki flory naczyniowej Dolnego ÂlÄ…ska. ków: 167 188.
3260
PTPP Pro Natura , Wroc"aw:131 150. JASNOWSKI M., JASNOWSKA J., FRIEDRICH S. 1986. RoĘlinnoĘç
DUFF J. H., HENDRICKS S. P., JACKMAN A. P., TRISKA F. J. 2002. rzeczna, torfowiskowa i ęródliskowa projektowanego Drawieł-
The effect of Elodea canadensis beds on porewater chemi- skiego Parku Narodowego. W: Agapow L., Jasnowski M. (red.)
stry, microbial respiration, and nutrient retention in the Shin- Przyroda projektowanego Drawiełskiego Parku Narodowego.
gobee River, Minnesota, North America. Verh. Internat. Vere- Gorzowskie Towarzystwo Naukowe, Gorzów Wlkp.: 69 94.
in. Limnol. 28: 214 222. JOĄCA T., DŃBROWSKA B. B. , PUCHALSKI W. 2002. Ekologicz-
DYDUCH FALNIOWSKA A., HERBICH J., HERBICHOWA M., ne efekty podpi´trzeÅ‚ ma"ych rzek na przyk"adzie Skotawy.
MRÓZ W., PERZANOWSKA J. 2002. WdraŻanie koncepcji W: Puchalski W., Pawelczuk J. K. (red.): Bliskie Naturze
sieci NATURA 2000 w Polsce w latach 2001 2003. Materia- Kszta"towanie Dolin Rzecznych. Wydawn. Uczeln. Politechni-
"y instruktaŻowe dla wojewódzkich zespo"ów realizacyjnych: ki Koszaliłskiej, Koszalin: 109 111.
Krótka charakterystyka typów siedlisk przyrodniczych o zna- KAENEL B. R., BUEHRER H., UEHLINGER U. 2000. Effects of aqu-
czeniu europejskim, wyst´pujÄ…cych w Polsce. Kraków- atic plant management on stream metabolism and oxygen
Gdałsk 2002. balance in streams. Freshwater Biology 45: 85 95.
EICHENBERGER E., WEILENMANN H. U. 1982. The growth of KING J. J., O GRADY M. F., CURTIN J. 2000. The experimental
Ranunculus fluitans Lam. in artificial canals. In: Symoens J. J., drainage maintenance (EDM) programme: engineering and
Hooper S. S., Compere P. (eds.) Studies on aquatic vascular fisheries management interactions in drained Irish salmonid
plants. Royal Botanical Soc. Belgium, Brussels: 324 332. channels. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27: 1480 1484.
EUROPEAN COMMISSION, DG ENVIRONMENT, NATURE AND KRASKA M. 1998. RoĘlinnoĘç rzek Drawy i P"ocicznej w DrawieÅ‚-
BIODIVERSITY 2003. NATURA 2000. Interpretation Manual skim Parku Narodowym. Operat Ochrony Ekosystemów
of European Union Habitats. EUR 25. Wodnych Drawiełskiego Parku Narodowego. Zak"ad Ochro-
FJORBACK C., KRONVANG B. 2002. Interaction between aqu- ny Wód Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Poznał.
atic macrophytes and stream hydraulics in a Danish stream: LIFE IN UK RIVERS 2003. Monitoring watercourses characterised by Ra-
implications of different weed cutting methods. Verh. Inter- nunculion fluitantis and Callitricho Batrachion vegetation com-
nat. Verein. Limnol. 28: 1299 1303 munities. Conserving Natura 2000 Rivers Monitoring Series No. 11,
GREULICH S., BORNETTE G.1999. Competitive abilities and re- English Nature, Peterborough, s. 30, http://www.riverlife.org.uk
lated strategies in four aquatic plant species from an inter- LUCASSEN E. C. H. E. T., SMOLDERS A. J. P., ROELOFS J. G. M.
mediately disturbed habitat. Freshwater Biology 41: 2000. Increased groundwater levels cause iron toxicity in
493 506. Glyceria fluitans (L.). Aquatic Botany 66: 321 327.
HARRISON S. S. C. 2000. The importance of aquatic margins to MABERLY S. C., MADSEN T. V. 2002. Use of bicarbonate ions as
invertebrates in English chalk streams. Arch. Hydrobiol. 149: a source of carbon in photosynthesis by Callitriche herma-
213 240. phroditica. Aquatic Botany 73: 1 7.
HARRISON S. S. C., HARRIS I. T., CROEZE A., WIGGERS R. 2000. MADSEN T. V. 1991. Inorganic carbon uptake kinetics of the stre-
The influence of bankside vegetation on the distribution of am macrophyte Callitriche cophocarpa Sendt. Aquatic Bo-
aquatic insects. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27: tany 40: 321 332.
1480 1484. MADSEN T. V. CEDERGREEN N. 2002. Sources of nutrients to ro-
HATTON ELLIS T. W., GRIEVE N. 2003. Ecology of watercourses oted submerged macrophytes growing in a nutrient rich stre-
characterised by Ranunculion fluitantis and Callitricho Batra- am. Freshwater Biology 47: 283 291.
chion vegetation. Conserving Natura 2000 Rivers Ecology MADSEN T. V., CHAMBERS P. A. JAMES W. F., KOCH E. W., WEST-
Series No. 11, English Nature, Peterborough, s.64, LAKE D. F. 2001. The intewraction between water movement,
http: //www.riverlife.org.uk sediment dynamics and submersed macrophytes. Hydrobio-
HAURY J., 1996. Assessing functional typology involving water logia 444: 71 84.
quality, physical features and macrophytes in a Normandy ri- MADSEN T. V., HAHN P., JOHANSEN J. 1998. Effects of inorga-
ver. Hydrobiologia 340: 43 49. nic carbon supply on the nitrogen requirement of two sub-
HAURY J., A*DARA L. G. 1999. Macrophyte cover and standing merged macrophytes, Elodea canadensis and Callitriche
crop in the River Scorff and its tributaries (Brittany, northwe- cophocarpa. Aquatic Botany 62: 95 106.
stern France): scale, patterns and process. Hydrobiologia MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-
415: 109 115. wisk roĘlinnych Polski. PWN, Warszawa.
HAURY J., DUTARTRE A., BINESSE F., CODHANT H., VALKMAN G. MIREK Z., PIóKO MIRKOWA H., ZAJŃC A., ZAJŃC M. Vascular
2001. Macrophyte biotypologies of rivers in Lozere France. Plants of Poland A Checklist. Krytyczna lista roĘlin naczynio-
Verh. Internat. Verein. Limnol. 27: 3510 3517. wych Polski. http: //bobas.ib pan.krakow.pl/czek/check.htm
HERBICH J., GÓRSKI W. 1993. Specyfika, zagroŻenia i problemy NIELSEN S. L., SAND JENSEN K.1993. Photosynthetic implica-
ochrony przyrody dolin ma"ych rzek Pomorza. W: Tomia"ojç tions of heterophylly in Batrachium peltatum (Schrank)
L. (red.) Ochrona przyrody i Ęrodowiska w dolinach nizinnych Presl. Aquatic Botany 44: 361 371.
98
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nizinne i podgórskie rzeki zerozdzia"u Tytu"w"osieniczników
Tytu" rozdzia"u Tytu" zbiorowiskami rozdzia"u Tytu"
NORMANN H. D. 1967. Experiments on the uptake of phosphate SAND JENSEN K., PEDERSEN O. 1999. Velocity gradients and
by Ranunculus fluitans L Am. Arch. Hydrobiol. 33: 243 54 turbulence around macrophyte stands in streams. Freshwater
3260
NOWAK A. (red.) 2001. Ostoje przyrody Natura 2000 w woje- Biology 42: 315 328.
wództwie opolskim (koncepcja regionalna) . Prace Opolskie- SCHNITZLER A., EGLIN I., ROBACH F., TRÉMOLIÉRES M. 1996.
go Towarzystwa Przyjació" Nauk Wydz. III. Opole, s.173. Response of aquatic macrophyte communities to levels of
OBRDLÍK P., RAST G., NIEZNAÄ„SKI P., HAMPLOVÁ V., DÖPKE M., P and N nutrients in an old swamp of the upper Rhine plain
GÜNTHER DIRINGER D. 2003. Graniczne meandry Odry (Eastern France). Écologie 27: 51 61.
fenomen o znaczeniu europejskim (raport za okres od mar- THIÉBAUT G., MULLER S. 1999. A macrophyte communities se-
ca 2001 do kwietnia 2003). WWF, Rastatt, s. 66. quence as an indicator of eutrophication and acidification le-
O HARE M. T., MURPHY K. J. 1999. Invertebrate hydraulic micro- vels in weakly mineralised streams in north eastern France.
habitat and community structure in Callitriche stagnalis Hydrobiologia 410: 17 24.
Scop. patches. Hydrobiologia 415: 169 176. TRÉMOLIERES M., EGLIN I., ROECK U., CARBIENER R. 1993. The
PROåKÓW J. 2004. Batrachium penicillatum Dumort. (Ranun- exchange process between river and groundwater on the
culaceae) na Dolnym ÂlÄ…sku. Acta Botanica Silesiaca 1: central Alsace floodplain (eastern France) : I. The case of the
000 000 (w druku) canalised river Rhine. Hydrobiologia 254: 133 148.
PROåKÓW J., SZELŃG Z. 2001. Batrachium penicillatum Du- TURA¸A K. 1970. Cytotaxonomical studies in Ranunculus flu-
mort. W"osienicznik (jaskier) p´dzelkowaty. W: KaÄ™miercza- itans Lam. and R. penicillatus (Dumort.) Bab. from lower
kowa R., Zarzycki K. (red.): Polska czerwona ksi´ga roĘlin. Silesia (Poland) . Preliminary report. Acta Biol. Cracov., Ser.
Paprotniki i roĘliny kwiatowe. Inst. Botaniki im. W. Szafera Bot. 13: 119 123+Plat. 20 23.
PAN, Inst. Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 148 149. URBAN D. 1996. Zbiorowiska wodne i szuwarowe doliny Ciemi´-
PUCHALSKI W. 2000. The capability of bottom communities to gi. Annales UMCS, Sectio E, 17: 119 137.
decrease fluctuations of nutrient concentrations in small stre- WERPACHOWSKI C. 2000. Lista roĘlin naczyniowych Kotliny Bie-
ams. Verh. Internat. Verein. Limnol. 27: 1371 1375. brzaÅ‚skiej ze szczególnym uwzgl´dnieniem BiebrzaÅ‚skiego
RIIS T., BIGGS B. J. F. 2003. Hydrologic and hydraulic control of Parku Narodowego. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody,
macrophyte establishment and performance in streams. Lim- 19.4: 19 52.
nol. Oceanogr. 48: 1488 1497. WHITE D. S., HENDRICKS S. P. 2000. Lotic macrophytes and sur-
RIIS T., SAND JENSEN K. 2001. Historical changes in species face subsurface exchange processes. In: Jones J. B. , Mulhol-
composition and richness accompanying perturbation and land P. J. (eds.) Streams and ground waters, Academic Press,
eutrophication of Danish lowland streams over 100 years. San Diego: 363 379.
Freshwater Biology 46: 269 280. WIEGLEB G., HERR W. 1985. The occurrence of communities with
RIIS T., SAND JENSEN K., LARSEN S. E. 2001. Plant distribution species of Ranunculus subgenus Batrachium in central Eu-
and abundance in relation to physical conditions and location rope preliminary remarks. Vegetatio 59: 235 241.
within Danish stream systems. Hydrobiologia 448: 217 228. WRIGHT J. F., CLARKE R. T., GUNN R. J. M., WINDER J. M.,
RIIS T., SAND JENSEN K., VESTERGAARD O. 2000. Plant com- KNEEBONE N. T., DAVY BOWKER J. 2003. Response of
munities in lowland Danish streams: species composition the flora and macroinvertebrate fauna of a chalk stream
and environmental factors. Aquatic Botany 66: 255 272. site to changes in management. Freshwater Biology 48,
ROBACH F., THIÉBAULT G., MULLER S., TRÉMOLIÉRES M. 1996. s. 894 911.
A reference system for continental running waters: plant ZALEWSKI M., PUCHALSKI W., FRANKIEWICZ P., BIS B. 1993. Ri-
communities as bioindicators of increasing eutrophication in parian ecotones and fish communities in rivers intermedia-
alkaline and acidic waters in north eastern France. Hydro- te complexity hypothesis. In: Cowx I. G. (Ed.): Rehabilitation
biologia 340: 67 76. of Inland Fisheries, Fishing New Books, Blackwell Sci. Publ.,
RUTKOWSKI L. 1993. Nowe i ma"o znane zbiorowiska roĘlinne Bo- Oxford, s.152 160.
rów Tucholskich. W: Rejewski M., Nienartowicz A., BoiÅ‚ski M.: ZA¸USKI T. 2003. Materia"y do planu ochrony rezerwatu Piekie"-
Bory Tucholskie. Walory przyrodnicze Problemy ochrony ko . Biuro Us"ug Ekologicznych i Urządzeniowo-LeĘnych
Przysz"oĘç. UMK, ToruÅ‚: 79 88. OPERAT, ToruÅ‚.
SAND JENSEN K. 1998. Influence of submerged macrophytes ÚUKOWSKI W. 2001. Groenlandia densa (L.) Fourr. Rdestni-
on sediment composition and near bed flow in lowland stre- ca g´sta. W: KaÄ™mierczakowa R., Zarzycki K. (red.) Polska
ams. Freshwater Biology 39: 663 679. czerwona ksi´ga roĘlin. Paprotniki i roĘliny kwiatowe. Inst.
SAND JENSEN K. ANDERSEN K., ANDERSEN T. 1999. Dynamic Botaniki im. W. Szafera PAN, Inst. Ochrony Przyrody PAN,
properties of recruitment, expansion and mortality of macro- Kraków: 407 408.
phyte patches in streams. Internat. Rev. Hydrobiol. 84:
497 508. Wojciech Puchalski
99
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Wody s"odkie i torfowiska
mnaÅ»a si´ generatywnie, tak wi´c przezimowanie p´dów
B. Opis podtypu
3260
wegetatywnych w niezamarzajÄ…cym cieku jest warunkiem
przetrwania zimy. Z tego wzgl´du zasi´g geograficzny sie-
1
dliska w Polsce jest ograniczony do Pomorza, zachodniej
Nizinne i podgórskie rzeki ze
Wielkopolski i ÂlÄ…ska.
zbiorowiskami w"osieniczników
Sezonowa stabilnoĘç hydrologiczna rzek. Wyst´pu-
jące tu roĘliny z jednej strony wymagają co najmniej
Kod Physis: 24.4
umiarkowanego przep"ywu wody (zasilanie w pobierane
z wody przez liĘcie substancje biogenne, przeciwdzia"anie
Cechy diagnostyczne siedliska
sedymentacji zawiesiny na powierzchni roĘlin), z drugiej -
zwi´kszony przep"yw wezbraniowy powoduje mechanicznÄ…
Cechy obszaru
Siedlisko jest okreĘlane przez roĘlinnoĘç zanurzonÄ…, przy- fragmentacj´ i odrywanie p´dów oraz erozj´ dna. Z tego
wzgl´du preferowane sÄ… zimowe maksima odp"ywu (gdy
twierdzoną do uziarnionych osadów mineralnych (piasek,
Å»wir, drobne kamienie) na dnie koryt strumieni i rzek o in- p´dy roĘlin sÄ… najs"abiej rozwini´te), a w lecie brak wez-
brał spowodowanych nawalnymi deszczami i brak d"ugo-
tensywnym przep"ywie wody i zauwaŻalnym zasilaniu przez
trwa"ych okresów niŻówek. Pod tym wzgl´dem najkorzyst-
wody podziemne lub wymianie wód mi´dzy strefÄ… koryta
a interaktywnÄ… strefÄ… migrujÄ…cych wód gruntowych (hypo- niejsze warunki wyst´pujÄ… w rzekach Pomorza.
reicznÄ…). Wyst´puje na odcinkach erozyjnych i przejĘcio- Zasilanie koryt wodami podziemnymi. Ten czynnik
wych cieków wodnych niskiej lub Ęredniej rz´dowoĘci, w ni- "Ä…czy w sobie kilka mechanizmów. DuÅ»a retencja gruntowa
w zlewni, warunkująca ten typ zasilania, oprócz czynników
Żej po"oŻonych odcinkach akumulacyjnych zanika.
klimatycznych decyduje o wyŻej opisanej stabilnoĘci hydro-
Do najwaŻniejszych czynników Ęrodowiskowych okreĘlających
logicznej. W okresie zimowym dop"yw wód podziemnych
wyst´powanie, rozmieszczenie i struktur´ siedliska naleŻą:
podnosi temperatur´ wody koryta rzecznego i zapobiega
¸agodne warunki klimatyczne w pó"roczu zimowym.
jego zamarzaniu. Dlatego teÅ» na obszarach o klimacie kon-
Gatunki roĘlin tworzÄ…ce dominujÄ…ce zbiorowiska (rz´Ä˜le,
w"osieniczniki) nie tylko nie zamierajÄ… (lub zamierajÄ… jedy- tynentalnym wyst´powanie omawianego siedliska jest
nie cz´Ä˜ciowo) na zim´, ale jeszcze w listopadzie zachowu- ograniczone do cieków Ä™ródliskowych. Wody podziemne
jÄ… aktywnoĘç fotosyntetycznÄ…; mszaki (Fontinalis, Scapa- dostarczajÄ… teÅ» niezb´dnych dla roĘlin substancji biogen-
nych, a ich intensywna wymiana zapobiega ich odtlenieniu
nia) sÄ… zdolne do fotosyntezy równieÅ» przez ca"Ä… zim´.
Wiele z reprezentowanych tu gatunków roĘlin nie tworzy zi- i powstawaniu w nich toksycznych zredukowanych związ-
mowych organów przetrwalnych, niekiedy równieŻ nie roz- ków (amoniak, siarkowodór, Fe++). Na tej zasadzie najlepiej
Podwodna forma potocznika wąskolistnego (Berula erecta fo. submersa) w korycie rzeki Grabowej (Polanów)
100
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nizinne i podgórskie rzeki zerozdzia"u Tytu"w"osieniczników
Tytu" rozdzia"u Tytu" zbiorowiskami rozdzia"u Tytu"
wykszta"cone zbiorowiska roĘlinne obserwuje si´ w rzekach trofii wody rzeki powoduje intensywniejszy wzrost p´dów
charakteryzujÄ…cych si´ najwi´kszym 2 Ęrednim odp"ywem roĘlin przy niezmienionej masie korzeni. To z kolei zwi´k- 3260
jednostkowym w przeliczeniu na km powierzchni zlewni sza podatnoĘç na mechaniczne niszczenie i wyrywanie ro-
1
(Grabowa na Pomorzu) . Dobrze teÅ» rozwijajÄ… si´ w inten- Ęlin przez letnie fale wezbraniowe, charakterystyczne dla
sywnie zasilanych wy"Ä…cznie wodami podziemnymi starych niestabilnych hydrologicznie rzek klimatu kontynentalne-
korytach rzecznych przy obiektach hydroenergetycznych, go, a rzadkie w klimacie oceanicznym.
gdzie wody powierzchniowe zosta"y poprowadzone równo- Poszczególne gatunki roĘlin zbiorowisk w"osieniczników
leg"ym kana"em derywacyjnym. Dla zrealizowania zasilania i rz´Ä˜li charakteryzujÄ… si´ zróŻnicowanÄ… efektywnoĘciÄ… i dy-
podziemnego dno rzeki musi byç zbudowane z osadów namikÄ… asymilacji róŻnych form azotu (NH4+, NO3 i NO2 )
o duÅ»ym przewodnictwie hydrologicznym; dno ilaste lub or- i fosforanów. OsiÄ…gajÄ… wysokÄ… aktywnoĘç metabolicznÄ…
ganiczne wyklucza rozwój omawianego siedliska. Krytycz- w niŻszych temperaturach niŻ inne hydrofity, stąd ich liczne
nym okresem dla przetrwania roĘlin moÅ»e byç sucha jesieÅ‚, wyst´powanie w wodach ch"odnych, klasyfikowanych zwykle
gdy duÅ»a zawartoĘç zwiÄ…zków organicznych z dekompozy- jako oligo mezotroficzne. Niedobór substancji biogennych
cji roĘlin lądowych, niedostatecznie rozciełczona przez wo- w wodach o niskiej trofii jest kompensowany ich dop"ywem
dy gruntowe, prowadzi do ich odtlenienia i toksycznoĘci z wód podziemnych i wymianą wody w szybko p"ynącym cie-
zredukowanych rozpuszczonych substancji. ku. W rzekach cieplejszych latem (i równoczeĘnie opisywa-
Dost´p Ęwiat"a. Wi´kszoĘç roĘlin naczyniowych charak- nych jako eutroficzne) przegrywajÄ… konkurencj´ z bardziej
terystycznych dla tego siedliska wymaga dobrych warun- efektywnymi w wyŻszej temperaturze rdestnicami i moczar-
ków Ęwietlnych i s"abo si´ rozwija na odcinkach zacienio- kÄ…, które ponadto nie sÄ… uzaleÅ»nione od dost´pnoĘci wolne-
nych przez drzewa i wysokÄ… zielnÄ… roĘlinnoĘç brzegowÄ…. go CO2. Ten czynnik staje si´ kolejnÄ… przyczynÄ… zaniku
Dost´p Ęwiat"a ma szczególne znaczenie w przypadku do- omawianego siedliska w wodach o wysokiej produktywno-
p"ywu zredukowanych wód podziemnych o duŻej zawarto- Ęci.
Ęci materii organicznej, prowadzÄ…cego do odtlenienia stre- PrzezroczystoĘç wody. Ma"y "adunek zawiesiny niesiony
fy korzeniowej roĘlin w osadach dennych. Intensywna foto- wodami rzeki jest istotnym czynnikiem warunkującym ist-
synteza staje si´ wtedy warunkiem doprowadzenia tlenu nienie siedliska. M´tnoĘç wody i sedymentujÄ…ce na po-
do osadów i przeciwdzia"ania toksycznoĘci wody Ęródosa- wierzchni p´dów czÄ…stki pogarszajÄ… warunki Ęwietlne dla
dowej. W zacienionych odcinkach rzek o niskiej trofii do- roĘlin, zawiesina glinokrzemianowa absorbuje limitujące
brze rozwijajÄ… si´ mszaki i krasnorosty. rozwój roĘlin fosforany, a drobne czÄ…stki osadzajÄ…ce si´ na
Dost´pnoĘç wolnego dwutlenku w´gla. Wi´kszoĘç dnie powodujÄ… jego kolmatacj´ i ograniczenie dop"ywu
wyst´pujÄ…cych w tym siedlisku roĘlin ca"kowicie zanurzo- wód podziemnych. Stagnacja wód w osadach i brak wy-
nych moÅ»e asymilowaç jedynie wolny CO2 i nie ma zdolno- miany gazowej prowadzi do odtlenienia osadów i ich tok-
Ęci przyswajania wodorow´glanów. Z tÄ… w"aĘciwoĘciÄ… zwiÄ…- sycznoĘci dla roĘlin.
zane są opisywane z Europy Zachodniej odmiennoĘci flory-
styczne podtypów związanych z dominującymi w zlewni Fizjonomia i struktura zbiorowisk
ska"ami krystalicznymi i osadowymi (innymi istotnymi czyn- Na siedlisko sk"adajÄ… si´ p"aty róŻnych (cz´sto niedok"adnie
nikami moÅ»e byç równieÅ» zawartoĘç wapnia, odczyn i zwiÄ…- zdefiniowanych fitosocjologicznie) zbiorowisk roĘlin zakorze-
zana z niskim pH potencjalna toksycznoĘç glinu i metali nionych w dnie cieku (lub przytwierdzonych do pod"oÅ»a
ci´Å»kich). Efektywnym Ä™ród"em CO2 sÄ… wody podziemne w przypadku mszaków i glonów), o p´dach zanurzonych
zasilajÄ…ce koryto rzeki lub procesy dekompozycji na obsza- w wodzie i unoszÄ…cych si´ w prÄ…dzie wody. Poszczególne ga-
rach podmok"ych w dolinie (Biebrza). Wyczerpanie CO2 tunki roĘlin mogÄ… równieÅ» wytwarzaç liĘcie p"ywajÄ…ce po po-
przez fitoplankton rozwijajÄ…cy si´ w eutroficznych jeziorach wierzchni wody (w warunkach spowolnionego przep"ywu wo-
i zbiornikach zaporowych, po"Ä…czone takÅ»e ze wzrostem dy) lub p´dy cz´Ä˜ciowo wystajÄ…ce nad powierzchni´ wody
temperatury wody, powoduje zanik omawianego siedliska (przy brzegu cieku), co moÅ»e uniezaleÅ»niaç roĘliny od wolne-
na odcinkach rzek poniŻej zbiorników wód stojących. go CO2 rozpuszczonego w wodzie. P"aty roĘlin w nurcie, po-
Dost´pnoĘç zwiÄ…zków biogennych (N, P). Rozpusz- przedzielane liniami szybkiego prÄ…du wody, sÄ… zwykle jedno-
czone nieorganiczne formy azotu i fosforu pobierane sÄ… gatunkowe, na tym samym odcinku rzeki mogÄ… wyst´powaç
zarówno z wody poprzez liĘcie, jak z osadów przez korze- obok siebie p"aty róŻnych gatunków. Pokrycie dna p"atami
nie. Pozbawione korzeni p´dy oderwane od pod"oÅ»a nie roĘlin moÅ»e wynosiç od kilku do ponad 80%. P´dy roĘlin mo-
obniÅ»ajÄ… intensywnoĘci pobierania zwiÄ…zków biogennych. gÄ… mieç róŻnÄ… d"ugoĘç od kilku cm mszaków (Scapania sp.)
IstniejÄ… obserwacje wskazujÄ…ce na zanikanie zbiorowisk lub kilkunastu cm kontrastujÄ…co jasnozielonych rz´Ä˜li do kil-
roĘlinnych omawianego siedliska w Polsce jako skutek eu- ku metrów w przypadku w"osienicznika rzecznego Batra-
trofizacji wód rzecznych, a z drugiej strony w Danii wyka- chium fluitans; ten gatunek, o ile w ogóle wyst´puje, stanowi
zano, Å»e liczba jego stanowisk nie zmniejszy"a si´ w ciÄ…gu g"ówny element strukturotwórczy siedliska.
ostatnich 100 lat mimo znacznie intensywniejszej eutrofi- Podstawową formą Życiową roĘlin w tym siedlisku są roĘliny
zacji niÅ» u nas. SprzecznoĘç ta wynika z faktu, Å»e wzrost zimozielone, niewytwarzajÄ…ce organów spichrzowych ani
101
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Wody s"odkie i torfowiska
form przetrwalnikowych, rozmnaÅ»ajÄ…ce si´ wegetatywnie Reprezentatywne i dominujÄ…ce gatunki
3260
przez fragmentacj´ p´dów i ich przytwierdzanie do pod"oÅ»a roĘlin
w innym miejscu i zakorzenianie. RozmnaÅ»anie generatywne I. RoĘliny zimozielone, o p´dach zanurzonych lub z p"ywa-
1
ma mniejsze znaczenie, o ile w ogóle wyst´puje. Oprócz tej jÄ…cymi liĘçmi, nietworzÄ…ce organów spichrzowych:
formy Å»yciowej mogÄ… wyst´powaç zanurzone w wodzie eko- w"osienicznik rzeczny Batrachium fluitans *
typy (fo. submersa) gatunków roĘlin posiadajÄ…cych k"Ä…cza, w"osienicznik skÄ…popr´cikowy Batrachium tricho
których formy typowe wyst´pujÄ… w zbiorowiskach brzegów phyllum *
wód lub w wodach stojÄ…cych; w tym siedlisku rozmnaÅ»ajÄ… si´ w"osienicznik wodny Batrachium aquatile
one równieŻ wegetatywnie lub przez nasiona przeniesione ssp. pseudofluitans *
z ich typowych siedlisk. Niekiedy obserwuje si´ w strefach za- w"osienicznik p´dzelkowaty Batrachium penicillatum1
stoiskowych p"ywajÄ…ce na powierzchni p´dy rz´s. rz´Ä˜l hakowata Callitriche hamulata *
W siedlisku mogÄ… wyst´powaç równieÅ» osiÄ…gajÄ…ce rz´Ä˜l d"ugoszyjkowa Callitriche cophocarpa
znaczne rozmiary p"aty glonów makroskopowych. Naj- rdestniczka g´sta Groenlandia densa *1
cz´Ä˜ciej spotyka si´ przytwierdzone do twardego pod"o- rdestnica nawodna Potamogeton nodosus *3
Ża, zwykle kamieni, plechy krasnorostów Batracho- zdrojek (mech) wodny Fontinalis antypyretica
spermum sp. lub Lemanea sp., lub zielenicy Cladophora wÄ…trobowiec Scapania undulata
glomerata oraz rozwijajÄ…ce si´ na dnie piaszczystym p"a- II. Formy zanurzone (fo. submersa) roĘlin brzegowych
ty Vaucheria sp. Na powierzchni wi´kszych kamieni za- z apikalnÄ… strefÄ… wzrostu
uwaŻalne są krwistoczerwone plamy krasnorostu Hilde- potocznik wąskolistny Berula erecta *
brandtia rivularis. Na nieporoĘni´tym przez roĘliny przetacznik bobowniczek Veronica beccabunga *
i nieerodowanym piaszczystym dnie cieków, szczególnie przetacznik bobownik Veronica anagalis
w miejscach umiarkowanego wysi´ku bogatych w fosfor aquatica *
wód podziemnych, wyraęnie widoczny jest brązowy nalot rukiew wodna Nasturtium officinale *
wielogatunkowych zbiorowisk okrzemek ze zwykle domi- III. Formy zanurzone (fo. submersa) roĘlin brzegowych
nujÄ…cymi gatunkami z rodzajów Nitzschia i Navicula. i wodnych z rozwini´tymi k"Ä…czami i bazalnÄ… strefÄ… wzrostu
W miejscach wyp"ywu zredukowanych wód podziemnych "ączeł baldaszkowaty Butomus umbellatus *
tworzÄ… si´ obfite naloty bakterii siarkowej Lamprocystis jeÅ»og"ówka pojedyncza Sparganium emersum
roseo persicina. grąŻel Żó"ty Nuphar lutea *
Omawiane siedlisko jest miejscem szczególnie licznie, IV. RoĘliny niecharakterystyczne, niekiedy licznie wyst´pujÄ…-
w porównaniu z innymi siedliskami rzecznymi, wyst´pu- ce w siedlisku lub w strefach przejĘciowych
jÄ…cej fauny bezkr´gowców wodnych. Poszczególne ich moczarka kanadyjska Elodea canadensis
gatunki wykazujÄ… zauwaÅ»alne preferencje w zaleÅ»noĘci rdestnica k´dzierzawa Potamogeton crispus
od charakterystycznej dla gatunku roĘliny morfologii p´- rdestnica alpejska Potamogeton alpinus
dów i ich aktualnej produkcji. NajwaŻniejszymi repre- rdestnica przeszyta Potamogeton perfoliatus
zentantami fauny sÄ… skorupiaki (Gammarus sp., Asellus mi´ta wodna Mentha aquatica
sp.), ma"e ma"Å»e (Sphaeriidae), larwy j´tek, widelnic, rz´sa drobna Lemna minor
chruĘcików oraz muchówek z rodziny Simmulidae i Chi- rz´sa trójrowkowa Lemna trisulca
ronomidae. RoĘliny wodne nie stanowią znaczącej bazy ramienica Chara fragilis 2
pokarmowej; bezkr´gowce te Å»ywiÄ… si´ zakumulowanÄ… Uwagi: * gatunki dominujÄ…ce i równoczeĘnie charaktery-
materiÄ… organicznÄ…, mikroskopowymi glonami lub odfil- styczne w znaczeniu fitosocjologicznym
trowywanÄ… zawiesinÄ…. Bezkr´gowce sÄ… podstawowÄ… ba- (1) gatunki roĘlin notowane w Polsce na pojedynczych,
zÄ… pokarmowÄ… dla ryb rzecznych. reliktowych stanowiskach
Wi´kszoĘç gatunków ryb zwiÄ…zanych z szybko p"ynÄ…cymi (2) charakterystyczna dla siedlisk rzecznych w zachod-
rzekami preferuje siedliska nieporoĘni´te roĘlinnoĘciÄ…, niej Europie, w Polsce bardzo rzadka w tym siedlisku
z dnem Å»wirowym i kamienistym. Obszary dna poroĘni´- (3) tylko liĘcie p"ywajÄ…ce.
te roĘlinnoĘcią są ęród"em pokarmu dla ryb, schronie-
niem dla narybku, a takŻe poĘrednio wp"ywają na po- Odmiany siedliska
wstawanie preferowanego przez ryby uk"adu bystrzy i za- S"abe poznanie siedliska na obszarze Polski nie pozwala
stoisk w nurcie rzeki i zróŻnicowania morfologii cieku. na Ęcis"e wyróŻnienie jego odmian. Na uwag´ zas"uguje
W przypadku zarówno zbyt s"abego, jak i zbyt intensyw- potencjalna moÅ»liwoĘç wyróŻnienia odmian, które po do-
nego poroĘni´cia koryta rzeki przez roĘlinnoĘç zag´sz- k"adniejszym zbadaniu mogÄ… okazaç si´ nawet podtypami
czenie ryb spada, a w drugim przypadku cenne reofilne siedliska.
gatunki ryb ust´pujÄ… i zostajÄ… zastÄ…pione przez gatunki fi- " Odmiana typowa, z p"atami co najmniej kilku gatun-
tofilne, o mniejszym znaczeniu w kategoriach funkcji eko- ków reprezentatywnych i dominacją iloĘciową w"osie-
systemu, w´dkarstwa i ochrony przyrody. niczników, szczególnie w. rzecznego B. fluitans. Wstre-
102
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nizinne i podgórskie rzeki zerozdzia"u Tytu"w"osieniczników
Tytu" rozdzia"u Tytu" zbiorowiskami rozdzia"u Tytu"
fach brzegowych rozwini´te p"aty roĘlin z II i III grupy. PrzejĘcia mi´dzy Ä™ródliskiem (7220) a po"oÅ»onym poni-
Wyst´puje w rzekach pó"nocno zachodniej i zachodniej Å»ej, stanowiÄ…cym omawiane siedlisko ciekiem Ä™ródlisko- 3260
Polski. wym mogÄ… byç p"ynne.
1
" Odmiana zuboÅ»ona, z wyst´pujÄ…cymi pojedynczymi
gatunkami w"osieniczników, rz´Ä˜li lub innych gatunków
Identyfikatory fitosocjologiczne
I grupy, moÅ»liwa obecnoĘç gatunków II i III grupy. Cz´sto
wyst´puje na ÂlÄ…sku i w obszarze granicznym area"u wy- ZwiÄ…zek Ranunculion fluitantis
st´powania. Zespo"y:
" Odmiana kontynentalna, z dominacjÄ… potocznika Ranunculetum fluitantis w"osienicznika rzecznego
i moÅ»liwym wyst´powaniem gatunków II grupy oraz rz´- Ranunculo Callitrichetum hamulatae rz´Ä˜li
Ęli, zwykle bez w"osieniczników, wyst´puje na odcinkach hakowatej i w"osieniczników
ęródliskowych cieków prawdopodobnie na terenie ca"e- Ranunculo Sietum erecto submersi podwodnej
go kraju, szczególnie na obszarach krasowych zbudowa- formy potocznika i w"osieniczników
nych ze ska" wapiennych (Jura Krakowsko Cz´stochow-
ska, Roztocze) .
Dynamika roĘlinnoĘci
" Odmiana liĘci wst´gowatych . Tworzona g"ównie
przez zbiorowiska roĘlin III grupy, tu naleŻą m.in. opisywa- RoĘlinnoĘç omawianego siedliska rozprzestrzenia si´ przez
ne z Drawy zaroĘla podwodnej formy "Ä…czenia baldaszko- mechaniczne odrywanie fragmentów p´dów (przez wody
watego Butomus umbellatus. WyróŻniona ze wzgl´du na wezbraniowe, zwierz´ta, sp"ywajÄ…ce rzekÄ… ga"´zie drzew)
odmiennÄ… fizjonomi´, sposób zimowania (k"Ä…cza), rozmna- i nast´pne ich zakotwiczenie w dnie (z wykorzystaniem nie-
Å»ania i zasiedlania nowych area"ów, mniejsze zag´szczenie równoĘci dna lub istniejÄ…cych przeszkód w nurcie (kamie-
bezkr´gowców i wi´kszÄ… odpornoĘç na wykaszanie roĘlin- nie, ga"´zie) i ukorzenienie w sprzyjajÄ…cych warunkach
noĘci. Prawdopodobnie nie uzaleŻniona od dop"ywu wód (opisanych wyŻej). Masowe powstawanie nowych p"atów
podziemnych. nast´puje po powodziach nawet w dolnych odcinkach
" Odmiana wyŻynna z obszarów ska" krystalicz- rzek; wraz z póęniejszym ograniczeniem dop"ywu wód
nych. Dno kamieniste, poroĘni´te przez mszaki lub B. podziemnych (lub pogorszeniem ich jakoĘci) i kolmatacjÄ…
penicillatum, na odcinkach zacienionych mogÄ… domino- dna przez sedymentujÄ…ce osady drobnoczÄ…steczkowe p"a-
waç plechowe krasnorosty (Batrachospermum monilifor- ty te w wi´kszoĘci zanikajÄ….
me), tworzÄ…c siedlisko o wyjÄ…tkowo niskim zag´szczeniu TworzÄ…cy si´ p"at przyczynia si´ do sedymentacji wleczonego
bezkr´gowców. Wody o niskiej trofii, ze szczególnym de- rumowiska i zawiesiny, przez co poziom powierzchni dna we-
ficytem fosforu i duÅ»ej podatnoĘci na zakwaszenie. Wy- wnÄ…trz p"atu podnosi si´, a z czasem równieÅ» zmienia si´ je-
st´puje w Sudetach i Górach Âwi´tokrzyskich. go sk"ad granulometryczny na bardziej drobnoczÄ…steczkowy,
równieÅ» o wi´kszej zawartoĘci materii organicznej. MoÅ»e to
MoÅ»liwoĘci pomy"ki z innymi siedliskami doprowadziç do kolmatacji dna i zmniejszenia dop"ywu wód
Wykaz siedlisk Natura 2000 nie obejmuje Żadnych innych podziemnych lub ich chemicznego zredukowania, co z kolei
siedlisk rozwijajÄ…cych si´ w nurcie rzek. prowadzi do rozpadu i zaniku p"atu; oderwane p´dy zako-
Z innych, nieobj´tych ochronÄ… zbiorowisk moÅ»liwe jest pomy- rzeniajÄ… si´ w innym miejscu. RównieÅ» mechaniczna erozja
lenie w"osieniczników z p"atami rdestnicy grzebieniastej Pota- dna z jednej strony p"atu i akumulacja z drugiej przyczynia
mogeton pectinatus o podobnej fizjonomii, rozwijajÄ…cej si´ si´ do stopniowej w´drówki p"atu. Rozprzestrzenianie si´
(wraz z innymi gatunkami rdestnic i moczarkÄ…) w nurcie eutro- p"atów na ca"Ä… szerokoĘç cieku prowadzi do zwi´kszenia ich
ficznych rzek, zwykle na dnie ilasto piaszczystym, nieprze- podatnoĘci na erozj´ nawet przy mniejszych wezbraniach.
puszczalnym dla wód podziemnych. Rdestnice obumierają je- Znacząca erozja p"atów obserwowana jest w okresie zimo-
sieniÄ… i zimujÄ… w postaci organów przetrwalnikowych w dnie wym (zw"aszcza przy wystÄ…pieniu zlodzenia), nie nast´epu-
rzeki. je jednak ich masowe zamieranie na zim´.
MoÅ»liwe jest równieÅ» pomylenie wst´gowatych liĘci pod- Relacja mi´dzy powierzchniÄ… zaj´tÄ… przez p"aty poszczególnych
wodnych "Ä…czenia baldaszkowatego Butomus umbellatus gatunków jest zmienna i zaleÅ»na od zmieniajÄ…cych si´ warun-
i jeŻog"owki pojedynczej Spargasnium emersum z innymi ków hydrologicznych. Generalnie, w"osieniczniki dominują
gatunkami roĘlin o podobnym pokroju, wyst´pujÄ…cymi w latach i strefach o wysokim przep"ywie na osadach gruboziar-
w rzekach o wysokiej trofii na dnie ilastym lub mulistym nistych, rz´Ä˜le w warunkach s"abszego przep"ywu i na przepusz-
(strza"ka wodna Sagittaria sagittifolia, manna jadalna Gly- czalnych osadach drobnoziarnistych. W latach suchych wynu-
ceria fluitans, manna mielec G. maxima). rzone formy typowe gatunków amfibiotycznych przewaŻają nad
W stojących, a niekiedy równieŻ wolno p"ynących wodach formami zanurzonymi i dochodzi do wytworzenia nasion.
dolin rzecznych (starorzecza, kana"y, rozlewiska) wyst´pujÄ… Brak jest danych wskazujÄ…cych na istnienie naturalnej, kierun-
inne gatunki w"osieniczników, rz´Ä˜li i mchów, które mogÄ… byç kowej sukcesji w tym siedlisku, uzaleÅ»nionym od umiarkowane-
mylone z charakterystycznymi dla omawianego siedliska. go poziomu perturbacji. Rozwój roĘlinnoĘci brzegowej (wyso-
103
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Wody s"odkie i torfowiska
3260
kich helofitów, a w szczególnoĘci krzewów i drzew) prowadzi do z wód koryta rzek i wód podziemnych poprzez wbudowy-
znaczÄ…cego ograniczenia, a nawet zaniku omawianego siedli- wanie w mas´ roĘlin, osadów i larw owadów, które po
1
ska; w odmianie wyÅ»ynnej na ska"ach krystalicznych nast´puje przeobraÅ»eniu wynoszÄ… je ze Ęrodowiska wodnego.
przejĘcie do dominacji krasnorostów. " forowanie st´Å»eÅ‚ fosforanów w wodzie stabilizacja Ęro-
Dynamika powiÄ…zana z dzia"alnoĘciÄ… cz"owieka b´dzie dowiska chemicznego rzeki.
uwzgl´dniona przy opisie zagroÅ»eÅ‚. " Rola siedliskotwórcza dla duÅ»ego zag´szczenia bezkr´-
gowców wodnych róŻnorodnoĘç fauny, pokarm dla ryb.
" Preferowane strefy wyst´powania i rozrodu ryb, m.in.
Siedliska przyrodnicze zaleŻne lub
pstrÄ…ga potokowego (Salmo trutta m. fario).
przylegajÄ…ce
" Siedlisko (i tworzące je gatunki roĘlin) na wschodniej
granicy zasi´gu przebiegajÄ…cej przez Polsk´.
Brak siedlisk zaleŻnych.
Siedliska przylegajÄ…ce: zbiorowiska "Ä…kowe, szuwarowe w kory- " Wy"Ä…czne wyst´powanie gatunków roĘlin: krytycznie za-
groŻonego (CR, Groenlandia densa) i naraŻonego (VU,
cie rzeki (Sparganio Glycerion fluitantis, Physis 53.4) i na tera-
Batrachium penicillatum) oraz cz´Ä˜ciowe gatunku obj´-
sach (Magnocaricion, Physis 53.2) , nadrzeczne zbiorowiska
tego cz´Ä˜ciowÄ… ochronÄ… gatunkowÄ… (Nuphar lutea) .
welonowe (Physis 37.71), zaroĘla wierzbowe (Physis 44.12)
" Wyst´powanie gatunków bezkr´gowców, minogów, ryb, pta-
oraz zbiorowiska leĘne: "´gi (91E0) i olsy (Physis 44.3) dolin
ków i ssaków z za"ącznika II Dyrektywy Siedliskowej i Za"ączni-
rzecznych, inne lasy zboczy dolin. Zbiorowiska ęródliskowe
ka I Dyrektywy Ptasiej (w cz´Ä˜ci obj´tych ochronÄ… gatunkowÄ…
(7220) mogÄ… wyst´powaç powyÅ»ej, sÄ… Ä™ród"em zasilania w wo-
w Polsce oraz wpisanych na polskÄ… czerwonÄ… list´ zwierzÄ…t)
d´, mogÄ… byç Ä™ród"em diaspor wyst´pujÄ…cych gatunków roĘlin
oraz refugium dla zwierzÄ…t bezkr´gowych. Innym siedliskiem
przylegajÄ…cym mogÄ… byç Å»wirowe brzegi z roĘlinnoĘciÄ… pionier- Gatunki z za"Ä…cznika II Dyrektywy
Siedliskowej
ską przy korytach rzek podgórskich (Physis 24.22) lub brzegi
minóg rzeczny Lampetra fluviatilis OG cz´Ä˜c.
piaszczyste w dolinach rzek nizinnych (Physis 24.3), waŻne ze
minóg strumieniowy Lampetra planeri OG
wzgl´du na ich znaczenie w migracji wód podziemnych.
kie"b Kesslera Gobio Kessleri OG
"osoĘ atlantycki Salmo salar
Rozmieszczenie geograficzne
koza Cobitis taenia OG
i mapa rozmieszczenia
g"owacz bia"op"etwy Cottus gobio OG
bóbr Castor fiber OG cz´Ä˜c.
Na mapie przedstawiono prawdopodobny zasi´g odmia-
wydra Lutra lutra OG
ny typowej i zuboŻonej.
"Ä…tka ozdobna Coenagrion ornatum OG CR
trzepla zielona Ophiogomphus cecilia OG
skójka gruboskorupowa Unio crassus OG EN
Gatunki z Za"Ä…cznika I Dyrektywy Ptasiej
zimorodek Alcedo atthis OG
OG gatunki obj´te ochronÄ… gatunkowÄ… w Polsce (OG
ochrona Ęcis"a, OG cz´Ä˜c. ochrona cz´Ä˜ciowa)
Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko
Stany uprzywilejowane
" Najbardziej zróŻnicowane gatunkowo stanowiska od-
miany typowej siedliska.
" Stanowiska, na których elementami flory są rzadkie ga-
tunki reliktowe.
Znaczenie ekologiczne i
" Odcinki rzek, gdzie ochrona siedliska b´dzie elementem
biologiczne
ochrony cennych populacji ryb (lub ca"e rzeki dla ryb
w´drownych).
" ZnaczÄ…ce (nawet 10 krotne) zmniejszenie tempa erozji
" Strumienie i cieki Ä™ródliskowe zaroĘni´te przez zbiorowi-
wg"´bnej koryta rzeki.
sko z dominacją potocznika; nie jest to szczególna oso-
" Poprawa jakoĘci wody rola aktywnego w ciągu ca"ego
bliwoĘç florystyczna, ale ochrona jest zalecana ze wzgl´-
roku filtru zatrzymujÄ…cego zwiÄ…zki biogenne i zawiesin´
du na wyjÄ…tkowe znaczenie ekologiczne.
104
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nizinne i podgórskie rzeki zerozdzia"u Tytu"w"osieniczników
Tytu" rozdzia"u Tytu" zbiorowiskami rozdzia"u Tytu"
Inne obserwowane stany korzeni (co zwi´ksza podatnoĘç na mechaniczne niszczenie
Nawet opisana powyÅ»ej odmiana typowa omawianego przez wody wezbraniowe) i zamieranie p´dów roĘlin jesie- 3260
siedliska stanowi stan zuboÅ»ony w porównaniu do stanów niÄ… (niemoÅ»liwoĘç przetrwania zimy). Wysoka trofia wody
1
charakterystycznych dla atlantyckiej strefy klimatycznej za- przy ograniczonym przep"ywie prowadzi do nadmiernego
chodniej Europy. RóŻnice są zauwaŻalne w: zarastania koryta rzeki przez p"aty roĘlin, w konsekwencji
" morfologii roĘlin: w Polsce tylko skarla"e formy niektó- do ograniczenia dost´pnej przestrzeni i bazy pokarmowej
rych gatunków (w tym B. fluitans) dla ryb reofilnych oraz powstawania szkodliwych dla nich
" braku we florze Polski wielu gatunków o atlantyckim za- nocnych deficytów tlenowych. Drastycznie wzrasta podat-
si´gu wyst´powania lub ograniczeniu ich wyst´powania noĘç siedliska na perturbacje. Ca"kowite pokrycie dna rze-
do nielicznych, izolowanych stanowisk reliktowych ki przez roĘliny naleÅ»y uznaç za objaw degradacji siedliska!
" ograniczeniu wyst´powania niektórych charakterystycz- 3. Prowadzenia gospodarki powodujÄ…cej erozj´ wodnÄ…
nych dla tego rzecznego siedliska gatunków w Polsce je- gleby, ze sp"ukiwaniem zawiesiny do cieków wodnych,
dynie do jezior o niskiej trofii w tym upraw roĘlin okopowych na stokach i eksploatacji
" braku innych gatunków tworzących siedlisko nie związa- kopalin (piasków, Żwirów i kredy) w dolinie z odprowadze-
nych z atlantyckÄ… strefÄ… klimatycznÄ… niem wód o wysokiej m´tnoĘci do rzeki
ZuboÅ»enie struktury siedliska wynika g"ównie z odmienno- 4. Zabiegów melioracyjnych w dolinie, jeÅ»eli przyczyniÄ… si´
Ęci warunków klimatycznych. ZauwaŻalne obecnie i pro- one do ograniczenia zasobów lub jakoĘci wód podziem-
gnozowane dynamiczne zmiany klimatu w skali kontynen- nych lub wzrostu zróŻnicowania sezonowego ich dop"ywu
tu mogÄ… w znaczÄ…cy sposób przesuwaç granice zasi´gu do koryta rzeki.
siedliska na terenie Polski i przekszta"caç jego struktur´. 5. Kanalizacji koryta rzecznego, prowadzÄ…cej do ujednolice-
S"abo poznane sÄ… zbiorowiska, opisane tu prowizorycznie jako nia struktury dna i ograniczenia interakcji z wodami hypore-
odmiana kontynentalna, róŻniÄ…ce si´ sk"adem od typowych icznymi oraz zanieczyszczania koryta odpadami sta"ymi.
siedlisk atlantyckich i uboŻsze florystycznie. Nie przesądza to Odwodnienie zlewni, obniŻenie poziomu i tempa migracji wód
jednak, Å»e powinny byç uznane za mniej cenne z ekologiczne- podziemnych, erozja gleb i zastÄ…pienie dop"ywu gruntowego
go punktu widzenia. Definicja omawianego siedliska jest na ty- sp"ywem powierzchniowym powodują w pierwszej kolejnoĘci
le szeroka, Å»e w niektórych krajach (np. W. Brytanii) w"Ä…cza si´ zmiany struktury siedliska z dominacji w"osieniczników na do-
w jego zakres wi´kszoĘç zbiorowisk roĘlin zanurzonych, nieza- minacj´ rz´Ä˜li; w efekcie mniejszÄ… zdolnoĘç usuwania z wody
leÅ»nie od wyst´powania wyróŻnionych gatunków charaktery- fosforanów (zwykle odpowiedzialnych za eutrofizacj´ wód)
stycznych. PodkreĘla si´ fakt, Å»e te same gatunki w róŻnych stre- i toksycznych azotynów. W dalszej kolejnoĘci zmniejszenie ob-
fach swojego zasi´gu mogÄ… mieç odmienne preferencje siedli- j´toĘci przep"ywu rzek, sedymentacja osadów drobnoczÄ…stecz-
skowe i funkcje ekologiczne. kowych (ilastych i organicznych) przy równoczesnym wzroĘcie
trofii wód powodują zanik lub zastąpienie zbiorowisk omawia-
nego siedliska przez zbiorowiska rdestnic (g"ównie P. pectina-
Tendencje do przemian siedliska w
tus) i moczarki. Ich p´dy jesieniÄ… zamierajÄ…, a ich dekompozy-
skali kraju i potencjalne zagroŻenia
cja jest związana z uwolnieniem duŻego "adunku związków bio-
gennych. ObniÅ»enie obj´toĘci przep"ywu cieku (zmniejszenie
Fragmentaryczne dane i brak ciąg"oĘci obserwacji nie po-
wydajnoĘci ęródlisk) prowadzi równieŻ do zastąpienia form za-
zwalają na opis przemian siedliska zachodzących w róŻ-
nurzonych gatunków grupy II i III przez ich formy typowe (wy-
nych sytuacjach w perspektywie d"ugoterminowej. Charak-
nurzone) , a nast´pnie do zaniku gatunków grupy II.
terystyczne cechy jego ekologii i biologii gatunków pozwa-
lają na okreĘlenie potencjalnych zagroŻeł i kierunków an- 6. Budowy zbiorników zaporowych na odcinkach rzek zaj-
mowanych przez siedlisko oraz powyÅ»ej strefy jego wyst´-
tropogenicznych przemian siedliska w róŻnych sytuacjach
presji. NajwaÅ»niejsze zagroÅ»enia w skali zlewni mogÄ… wy- powania, a takÅ»e podpi´trzania rzek w tej strefie.
ZagroŻenie o szczególnie istotnym znaczeniu, powoduje
nikaç z:
natychmiastowe efekty zbliŻone do opisanych wyŻej,
1. Rozwoju intensywnej gospodarki rolnej w zlewni,
w wyniku wzrostu temperatury, spadku zawartoĘci CO2
w szczególnoĘci wielkotowarowej hodowli zwierząt zanie-
i sedymentacji zawiesiny.
czyszczajÄ…cej gleb´ i wody gruntowe, uprawy roĘlin z za-
stosowaniem wysokich dawek "atwo wyp"ukiwanych z gle- 7. Niew"aĘciwego prowadzenia lub niekiedy równieŻ
zaniechania zabiegów piel´gnacji roĘlinnoĘci wodnej
by nawozów i herbicydów.
i brzegowej.
2. Odprowadzania nieoczyszczonych lub niedostatecznie
Cz´ste wycinanie (grabienie) roĘlin w korycie rzeki moÅ»e
oczyszczonych Ęcieków bytowo gospodarczych do rzeki
prowadziç do zastÄ…pienia gatunków grupy I przez jeÅ»og"ów-
lub do gleby w dolinie (nawet z pojedynczych gospodarstw
k´. Zarastanie brzegów cieków przez roĘlinnoĘç drzewiastÄ…
po"oŻonych nad rzeką).
i wysokÄ… zielnÄ… w warunkach wysokiej trofii prowadzi do
Zanieczyszczenia organiczne wód podziemnych, prowa-
zmniejszenia powierzchni p"atów roĘlin zanurzonych
dzÄ…ce do ich odtlenienia, powodujÄ… zahamowanie rozwoju
(w skrajnym przypadku do zaniku), a w niskiej do zastÄ…-
105
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Wody s"odkie i torfowiska
pienia roĘlin naczyniowych przez mszaki i krasnorosty. We
Ochrona
3260
wszystkich przypadkach w konsekwencji nast´puje znaczÄ…-
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
ce zmniejszenie zag´szczenia fauny bezkr´gowców.
Siedlisko utrzymujÄ…ce si´ w stabilnych hydrologicznie cie-
1
W skali regionalnej zagroÅ»enia siedliska mogÄ… wynikaç ze
kach o intensywnym lub umiarkowanym prÄ…dzie wody, za-
zmian klimatu w kierunku jego kontynentalizacji. Na granicy
silanych niezanieczyszczonymi wodami podziemnymi
zasi´gu moÅ»na spodziewaç si´ tu szczególnej wraÅ»liwoĘci.
przez mineralne osady denne, z zapewnionÄ… dost´pnoĘciÄ…
Ponadto zakwaszenie wód i gleb w zlewni na obszarach zbu-
wolnego dwutlenku w´gla i Ęwiat"a, z wodÄ… nie przegrza-
dowanych ze ska" krystalicznych powoduje zauwaŻalną elimi-
nÄ…, nie m´tnÄ… i nie nadmiernie zeutrofizowanÄ…. Kluczowe
nacj´ mszaków; w okresie roztopów wiosennych wody mogÄ…
znaczenie ma równieÅ» "agodnoĘç klimatu makroklimat
osiÄ…gaç letalny poziom toksycznoĘci dla ryb i bezkr´gowców.
zbliŻony do atlantyckiego lub mikroklimat ęródlisk z ma"y-
mi rocznymi amplitudami temperatury i zasilania w wod´.
UŻytkowanie gospodarcze
i potencja" produkcyjny
Zalecane metody ochrony
Skuteczna ochrona siedliska moÅ»e byç realizowana poprzez
Siedlisko nie jest bezpoĘrednio uŻytkowane gospodarczo.
komplementarne dzia"ania prowadzone w skalach: ca"ej
Jego istnienie i ochrona poĘrednio prowadzi do osiÄ…gni´-
zlewni, doliny rzecznej oraz koryta rzecznego, oparte na roz-
cia waŻnych celów związanych z uŻytkowaniem wód i wy-
poznaniu uwarunkował hydrogeologicznych i biogeoche-
maganych przez obowiÄ…zujÄ…ce prawo lub wzgl´dy ekono-
micznych przynajmniej w skali doliny. Same dzia"ania lokal-
miczne, takich jak:
ne zwykle nie przyniosą zadowalających trwa"ych rezultatów.
" Ochrona i poprawa jakoĘci wód. Siedlisko to stanowi
Do najwaÅ»niejszych zadaÅ‚ ochronnych naleÅ»y zaliczyç:
najskuteczniejszy z moŻliwych (w warunkach intensywne-
W skali zlewni:
go przep"ywu wody) filtrów biologicznych, redukujących
" ZlewniowÄ… i dolinowÄ… retencj´ wody w celu z"agodzenia
st´Å»enia i "adunki zanieczyszczeÅ‚ w wodzie koryta rzeki
zróŻnicowania przep"ywu poprzez zwi´kszanie lesistoĘci
i przesiąków hyporeicznych. W szczególnoĘci z parame-
zlewni, ochron´ i odtwarzanie mokrade". Retencja zbiorni-
trów decydujÄ…cych o jakoĘci wody ulegajÄ… obniÅ»eniu st´-
kowa z powierzchniowym odp"ywem z zapory odniesie tu
Żenia: wszystkich form fosforu i azotu, zawiesiny, chloro-
skutki odwrotne do zamierzonych; w przypadku odp"ywu
filu, agresywnego CO2, metali ci´Å»kich, niektórych zwiÄ…z-
dennego ze stratyfikowanego zbiornika efektem moÅ»e byç
ków organicznych. W odróŻnieniu od innych zbiorowisk
nadmierny rozwój w"osieniczników poniŻej zapory i koniecz-
roĘlin, filtr ten jest aktywny w ciÄ…gu ca"ego roku, choç
noĘç ich wycinania dla zachowania równowagi siedliska.
moŻliwe są sezonowe róŻnice jego skutecznoĘci.
" Zalesienie górnych, I rz´dowych odcinków cieków (po-
" Przeciwdzia"anie erozji dennej. Rozwój siedliska na odcin-
wyÅ»ej strefy wyst´powania siedliska) , o ile nie spowodu-
ku cieku obniŻa (nawet 10 krotnie) tempo erozji dna
je to trwa"ego odtlenienia wody w tych ciekach. Nie sto-
w porównaniu z odcinkami nieporoĘni´tymi, prowadzi do
sowaç na obszarach podatnych na zakwaszenie.
zatrzymywania wleczonego rumowiska i zawiesiny. Po-
" Ochron´ wód podziemnych przed zanieczyszczeniami,
Ęrednio wp"ywa na dolinowÄ… retencj´ wody przez utrzymy-
w szczególnoĘci organicznymi, a takŻe ograniczenie od-
wanie zwierciad"a wód podziemnych w dolinie rzeki.
p"ywu substancji biogennych do wód gruntowych.
" Gwarancja dobrego stanu ekologicznego rzeki, wyma-
" Uregulowanie gospodarki Ęciekowej budowa i uspraw-
ganego zaleceniami Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii
nienie oczyszczalni Ęcieków, uszczelnienie szamb, likwi-
Europejskiej.
dacja odp"ywów Ęcieków z gospodarstw rolnych do do-
" Wzrost produkcji ryb i atrakcyjnoĘci w´dkarskiej cieku.
liny rzeki.
Realizowany poĘrednio przez produkcj´ bazy pokarmo-
" Ochron´ gleb dolin rzecznych i ich stoków przed erozjÄ….
wej i zróŻnicowanie mikrosiedliskowe cieku w warun-
W skali doliny rzecznej:
kach cz´Ä˜ciowego pokrycia dna przez roĘlinnoĘç, sprzy-
" Koszenie "ąk, wykaszanie helofitów, czyli wysokiej roĘlinnoĘci
ja rozwojowi populacji cennych gospodarczo gatunków
brzegowej (jeŻeli konieczne, równieŻ usuwanie nagromadzo-
ryb pstrÄ…ga potokowego, lipienia, brzany i "ososia.
nych drobnocząsteczkowych osadów i k"ączy szybko odra-
" Utrzymanie atrakcyjnoĘci turystyczno - rekreacyjnej rze-
dzajÄ…cych si´ helofitów), wycinanie nadbrzeÅ»nych drzew
ki, szczególnie dla turystyki kajakowej.
i krzewów od strony po"udniowej i wschodniej; pozostawianie
NaleÅ»y jednak zwróciç uwag´, Å»e nadmierny rozwój roĘlin-
roĘlinnoĘci drzewiastej i helofitów od strony pó"nocnej, w stre-
noĘci w silnie zeutrofizowanych ciekach (równieŻ nieko-
fach przenikania wód koryta do gruntu oraz przy ujĘciach za-
rzystny z przyrodniczego punktu widzenia) moÅ»e stwarzaç
nieczyszczonych cieków, sp"ywów powierzchniowych i wód
zagroŻenia dla realizacji celów ochrony przeciwpowodzio-
podziemnych, jeŻeli poprawi"oby to ich zdolnoĘci samo-
wej (udroŻnienie cieku), zagospodarowania rybackiego
oczyszczenia lub ograniczy"oby dop"yw zanieczyszczeł i za-
i w´dkarskiego (utrzymanie licznych populacji ryb "ososio-
wiesiny. NaleÅ»y zwróciç równieÅ» uwag´ na znaczenie kumu-
watych) oraz ochrony zespo"ów ryb reofilnych.
lujÄ…cych si´ opad"ych liĘci drzew w obniÅ»aniu trofii strumienia.
106
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Nizinne i podgórskie rzeki zerozdzia"u Tytu"w"osieniczników
Tytu" rozdzia"u Tytu" zbiorowiskami rozdzia"u Tytu"
" Tworzenie (odtwarzanie) równoleg"ych do cieku ciągów
Bez wycinania
A
P"aty roĘlin
3260
starorzeczy lub kana"ów lateralnych na skraju doliny,
gdy sp"ywajÄ…ce z wysoczyzny wody podziemne i po-
1
wierzchniowe wnoszą duŻe "adunki substancji organicz-
nych, zawiesiny i związków biogennych.
" Renaturyzacja skanalizowanych koryt rzecznych w celu
Dwie diagonalne linie wyci´cia
B
zróŻnicowania struktury dna i zintensyfikowania wymia-
ny wód powierzchniowych i hyporeicznych.
" PoniŻej juŻ istniejących, stratyfikowanych zbiorników zapo-
rowych z moŻliwoĘcią upustu dennego odprowadzanie
Miejsce dosadzania roĘlin
wód hypolimnetycznych w okresach wysokiej produkcji fi-
Jedna meandrujÄ…ca linia wyci´cia
C
toplanktonu i wysokiej temperatury wody w epilimnionie.
" JeŻeli budowa nowego zbiornika powyŻej siedliska jest
konieczna, uwzgl´dniç moÅ»liwoĘç uzyskania w nim stra-
tyfikacji termicznej i konstrukcji zapory z upustem den-
nym. JeŻeli nie spowoduje to innych ekologicznie niepo-
Rysunek wed"ug zamieszczonego w pracy: Fjorback C. , Kronvang
Żądanych efektów, to tego typu zbiornik, stabilizujący
B., 2002. Interaction between aquatic macrophytes and stream hy-
przep"ywy poniŻej zapory, w sprzyjających warunkach
draulics in a Danish stream: implications of different weed cutting
móg"by nawet umoÅ»liwiç rozwój siedliska w rzece poza
methods. Verh. Internat. Verein. Limnol. 28: 1299 1303.
klimatycznie uwarunkowanÄ… granicÄ… zasi´gu.
W skali koryta rzecznego: " W systemach hydroenergetycznych, gdzie odci´te stare ko-
" Utrzymywanie ma"ych nierównoĘci dna jako miejsca ryta rzeczne zasilane wodami podziemnymi zostają zasie-
zakotwiczenia odrywanych p´dów roĘlin, pozostawia- dlone przez rz´Ä˜le i w"osieniczniki, naleÅ»y zastosowaç ich
nie w korycie zwalonych pni i ga"´zi drzew, jeÅ»eli nie okresowe, krótkotrwa"e przep"ukiwanie wodÄ… ze zbiornika
tamujÄ… przep"ywu wody. w celu usuni´cia nadmiaru osadów organicznych.
" Usuwanie duÅ»ych przeszkód, hamujÄ…cych przep"yw wo- Inne czynniki mogÄ…ce wp"ywaç na sposób
dy i prowadzÄ…cych do zamulania dna koryta rzeki. ochrony
" Dosadzanie p´dów roĘlin w celu odtworzenia zniszczo- Potrzeba uwzgl´dnienia wymagaÅ‚ ochrony przeciwpowodzio-
nego siedliska: zwróciç uwag´ na niezb´dne warunki wej: niedopuszczanie do nadmiernego zarastania cieku (prze-
przep"yw wody, dop"yw i jakoĘç wód podziemnych, ciwdzia"anie eutrofizacji lub mechaniczne usuwanie roĘlin),
struktur´ osadów, oĘwietlenie. cz´Ä˜ciowe usuwanie roĘlinnoĘci brzegowej (sprzyjajÄ…ce równieÅ»
" Przerzedzanie nadmiernego pokrycia dna roĘlinnoĘcią rozwojowi siedliska).
w zeutrofizowanych ciekach jak wyjaĘniono wyŻej, jest Zadania ochrony ryb "ososiowatych: równieŻ utrzymywanie
to zabieg majÄ…cy na celu ochron´ stabilnoĘci siedliska! umiarkowanego pokrycia dna przez roĘlinnoĘç, z zastrzeÅ»e-
Najlepsze efekty, godzące interesy ochrony siedliska, niem powstrzymywania wycinania roĘlin i innych prac regula-
ochrony przeciwpowodziowej i zespo"ów ryb reofilnych , cyjnych w okresie tar"a i rozwoju m"odego narybku, najlepszy
uzyskuje si´, przeprowadzajÄ…c wycinanie roĘlin w uk"a- okres lipiec wrzesieÅ‚. Podobnie przy realizacji celów ochrony
dzie warkocza diagonalnych ci´ç, uwzgl´dniajÄ…cych roz- innych gatunków ryb reofilnych.
mieszczenie istniejÄ…cych p"atów (rys. rycina B) . Ochrona populacji wydry i zimorodka: pozostawiç fragmenty
" Naturalnym sposobem redukcji nadmiernie rozrastajÄ…cej si´ brzegów poroĘni´te roĘlinnoĘciÄ… drzewiastÄ….
roĘlinnoĘci zanurzonej w zeutrofizowanej rzece moÅ»e byç MoÅ»liwy jest lokalny konflikt mi´dzy wskazaniami dzia"aÅ‚
pozostawienie lub nawet dosadzenie roĘlinnoĘci drzewiastej ochronnych omawianego siedliska i zaleceniami utrzymania ro-
przy brzegach, co ograniczy dost´p Ęwiat"a do koryta. ĘlinnoĘci drzewiastej na brzegach rzeki (wskazania ochrony nad-
" Usuwanie nadmiaru zakumulowanych na dnie cieku osa- rzecznych siedlisk "´gowych, zapobieganie erozji bocznej koryta)
dów ilastych i organicznych (mechaniczne lub przez regu- do rozwiązania przy planowaniu ochrony przez tworzenie mo-
lacj´ spadku rzeki) w przypadku, gdy obserwuje si´ zaha- zaiki siedlisk, uwzgl´dniajÄ…cej lokalne przyrodnicze i gospodar-
mowanie rozwoju p"atów typowych dla siedliska gatunków cze uwarunkowania optymalizacji gospodarki przestrzennej.
roĘlin i sukcesj´ w kierunku dominacji rdestnic (P. pectina- W przysz"oĘci moÅ»e pojawiç si´ potrzeba dostosowania tech-
tus, P. perfoliatus, P. crispus), moczarki i jeŻog"ówki. nik ochrony do efektów regionalnych i globalnych wieloletnich
" Utrzymanie moÅ»liwie stabilnego poziomu wody, obj´to- zmian klimatycznych i hydrologicznych. W tym kontekĘcie na-
Ęci i pr´dkoĘci przep"ywu; przeciwdzia"anie erozji wg"´b- leÅ»y juÅ» obecnie objÄ…ç szczególnÄ… ochronÄ… strefy wysi´ków
nej. W przypadku, gdy nastąpi"o d"ugotrwa"e, nieodwra- wód podziemnych przy brzegach rzek, w zastoiskach i w sta-
calne zmniejszenie obj´toĘci przep"ywu, moÅ»na zmniej- rorzeczach, gdzie poprzez umoÅ»liwienie generatywnego roz-
szyç szerokoĘç koryta lub zwi´kszyç, gdy pr´dkoĘç prze- mnaÅ»ania roĘlin (dla grupy II i III rozwoju form typowych)
p"ywu jest zbyt duŻa. wzrasta prawdopodobiełstwo otrzymania genotypów lepiej
107
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Wody s"odkie i torfowiska
przystosowujÄ…cych si´ do warunków Ęrodowiska. Dzia"ania " OkreĘlenie optymalnych biologicznie, ekologicznie i hy-
3260
ochronne powinny zmierzaç do ochrony jakoĘci wód pod- drologicznie technicznych metod zrównowaÅ»onego go-
ziemnych oraz przeciwdzia"ania sedymentacji frakcji ilastej spodarowania w korytach i dolinach rzek w klimatycz-
1
i organicznej w tych strefach i ich nadmiernemu zacienianiu. nych i geologicznych warunkach Polski.
Przyk"ady obszarów obj´tych dzia"aniami
Monitoring naukowy
ochronnymi
Bierna ochrona rezerwatowa, np. Drawiełski Park Narodowy, Parametry do oceny: powierzchnia p"atów poszczegól-
rezerwat S"onawy na We"nie, Rezerwat na Rzece Grabowej nych gatunków roĘlin i glonów makroskopowych, ich roz-
Monitoring populacji Batrachium penicillatum w Sudetach. mieszczenie w segmencie cieku mapka z zaznaczeniem wy-
Eksperymentalne wyci´cie drzew i krzewów wzd"uÅ» brzegu sokiej roĘlinnoĘci brzegowej; morfologiczne wskaÄ™niki kondy-
górnej Lubrzanki w Górach Âwi´tokrzyskich (1993). cji roĘlin, ocena intensywnoĘci zasilania podziemnego; cha-
rakterystyka chemiczna wód koryta i hyporeicznych (alkalicz-
noĘç, tlen, pH, potencja" redox, przewodnictwo elektr. , nie-
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
organiczne formy N i P, Fe rozp., Corg. lub ChZT); zag´sz-
kierunki badał
czenie i struktura fauny bezkr´gowej.
Czas: 3 x w roku maj/czerwiec, sierpieł, listopad dla scha-
" Badania taksonomiczno morfologiczne prowadzÄ…ce do
rakteryzowania faz rozwoju (i ewentualnego zamierania) ro-
opracowania kluczy do oznaczania gatunków z rodzajów
Ęlin; dodatkowo oceniç znaczenie ewentualnych anomalii hy-
Batrachium i Callitriche w stanie wegetatywnym, a takŻe
drologicznych (duŻe wezbrania, d"ugotrwa"e niŻówki).
popularne opisy form zanurzonych roĘlin brzegowych
" Badania rozmieszczenia gatunków (zw"aszcza nierozróŻ- Metody monitoringu: szkicowe kartowanie roĘlinnoĘci, zdj´cia
nialnych z w/w. rodzajów) i struktury zbiorowisk roĘlin- fotograficzne jako uzupe"nienie szkiców, piezometry do pobierania
nych siedliska na tle warunków Ęrodowiskowych, opra- wód gruntowych, "apaczki przesiąków lub mini piezometry do okre-
cowanie i rewizja systemu jednostek syntaksonomicz- Ęlania pionowego gradientu hydraulicznego, standardowe metody
analiz chemicznych i pomiarów instrumentalnych, próby bezkr´-
nych.
" PowiÄ…zanie wyst´powania, charakterystyki i produktyw- gowców pobierane czerpakiem Surbera lub siatkÄ…, oznaczenia
noĘci dominujÄ…cych gatunków roĘlin z czynnikami hy- podstawowych grup funkcjonalnych bezkr´gowców.
drologicznymi, klimatycznymi i troficznymi, ze szczegól- Dla szybkiej oceny siedliska moÅ»na oceniaç pokrycie po-
szczególnych gatunków roĘlin na co najmniej kilku reprezen-
nym uwzgl´dnieniem interakcji z wodami podziemnymi
tatywnych powierzchniach koryta rzeki o d"ugoĘci 10 m, wy-
i hyporeicznymi.
branych z ok. 500 metrowego odcinka rzeki.
" Dynamika p"atów roĘlin: procesy zakorzeniania, wzrostu
MoŻliwoĘci zdiagnozowania stanu ochrony: do póę-
p"atu i jego rozpadu, sedymentacji osadów i kolmatacji
niejszego opracowania na podstawie przeprowadzonych ba-
dna na tle parametrów hydrodynamicznych; okreĘlenie
krytycznych dla poszczególnych roĘlin parametrów hydro- daÅ‚; stan poznania siedliska niewystarczajÄ…cy. Wst´pnie moÅ»-
na zaproponowaç uwzgl´dnienie nast´pujÄ…cych wskaÄ™ników:
dynamiki cieku z uwzgl´dnieniem warunków troficznych.
" % pokrycia powierzchni koryta przez roĘlinnoĘç,
" Strategie Życiowe gatunków roĘlin w odniesieniu do
" stosunek pokrycie w sierpniu / pokrycie w listopadzie
zróŻnicowanych warunków trofii i perturbacji w róŻnych
(o ile mi´dzy terminami badaÅ‚ nie by"o wi´kszych wezbraÅ‚
porach roku, z uwzgl´dnieniem uwarunkowaÅ‚ rozmna-
i nie prowadzono wycinania roĘlinnoĘci) , okreĘlający de-
Żania generatywnego i kie"kowania nasion.
strukcj´ siedliska przez toksyczne wody podziemne.
" Ekofizjologia glonów makroskopowych, mszaków i po-
w"ok okrzemkowych jako podstawa okreĘlenia ich funk- " stosunek powierzchnia p"atów rdestnic, moczarki i jeŻo-
g"ówki / powierzchnia p"atów roĘlin grupy I i II , okreĘla-
cji biocenotycznych i znaczenia wskaęnikowego.
jÄ…cy degradacj´ siedliska spowodowanÄ… nadmiernÄ… kol-
" Dynamika produkcji biomasy, pobierania i uwalniania
matacjÄ… dna, eutrofizacjÄ…, niedoborem CO2, wysokÄ… tem-
substancji biogennych przez roĘliny i osady denne w róŻ-
peraturą lub zbyt intensywnym wycinaniem roĘlin.
nych warunkach trofii i potencja"u redox.
" stosunek powierzchnia p"atów rz´Ä˜li / powierzchnia
" Charakterystyka struktury i funkcjonowania populacji
p"atów w"osieniczników , jako czu"y wskaęnik zmian
i zbiorowisk na granicy zasi´gu geograficznego i na re-
reŻimu hydrologicznego i sedymentacyjnego (tylko na
liktowych stanowiskach wyspowych.
stanowiskach odmiany typowej i zuboŻonej) .
" OkreĘlenie trendów w zmianach struktury i rozmieszcze-
nia siedliska na tle zmian klimatycznych na podstawie
Wojciech Puchalski
wieloletnich danych monitoringowych.
108
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
3150 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami z Nympheion3130 Brzegi lub osuszone dna zbiornikow wodnych ze zbiorowiswięcej podobnych podstron