Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbioro-
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbioro-
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
wiskami z Nympheion, Potamion
wiskami z Nympheion, Potamion Nympheion, Potamion
ze zbiorowiskami z
wody jest cechą charakterystyczną dla kaŻdego zbiornika.
Starorzecza i naturalne
NajbliŻsze otoczenie (zlewnia) starorzeczy i innych natural-
3150
eutroficzne zbiorniki
nych, eutroficznych zbiorników wodnych to zazwyczaj obszar
w mniejszym lub wi´kszym stopniu poddany antropopresji.
wodne ze zbiorowiskami
Wzrastający udzia" obszarów przekszta"conych przez cz"o-
z Nympheion, Potamion wieka (pól uprawnych, terenów zabudowanych itp.) w zlew-
ni powoduje, iÅ» zbiorniki ulegajÄ… przyspieszonej eutrofizacjii.
Kod Physis: 22.13 X (22.41, 22.42, 22.43)
NajbliŻsze otoczenie zbiorników eutroficznych budowane
jest przez trzcinowiska  zbiorowiska z klasy Phragmitetea 
A. Opis siedliska g"ównego
moÅ»na tu wyróŻniç dwa pasy: znajdujÄ…cy si´ od strony wody
szuwar wysoki (Phragmitetum i in.) i wyst´pujÄ…cy w g"Ä…b lÄ…-
typu
du szuwar turzycowy. Szuwar turzycowy sk"ada si´ ze zbioro-
wisk wysokich turzyc (Caricetum acutiformis, Caricetum gra-
cilis, C. rostratae, C. elatae) zaliczanych do zwiÄ…zku Magno-
Definicja
caricion. Dalej mogÄ… wyst´powaç zbiorowiska mszysto tu-
Naturalne jeziora i sta"e niewielkie zbiorniki wodne oraz
rzycowe (klasa Scheuchzerio Caricetea nigrae) lub wilgotne
odci´te fragmenty koryt rzecznych z wolno p"ywajÄ…cymi
"ąki (Molinio Arrhenatheretea), na które wkracza "ozowisko
w toni wodnej makrofitami (Potamion i cz´Ä˜ciowo Nym-
Salicetum pentandro cinereae. NajdalszÄ… stref´ roĘlinnoĘci
phaeion), makrofitami zakorzenionymi w dnie oraz o li-
zwiÄ…zanÄ… z eutroficznymi zbiornikami wodnymi stanowiÄ…
Ęciach p"ywajÄ…cych (cz´Ä˜ç Nymphaeion), a takÅ»e prymi-
zbiorowiska leĘne z klas Alnetea glutinosae lub Querco Fa-
tywnymi skupieniami drobnych roĘlin p"ywających po po-
getea. Przedstawiony pasowy uk"ad roĘlinnoĘci wyst´pujÄ…cej
wierzchni wody (Lemnetea).
wokó" zbiorników ulega znacznym modyfikacjom.
Starorzecza i inne naturalne, eutroficzne zbiorniki wodne sÄ…
bardzo zróŻnicowane pod wzgl´dem powierzchni (od jezior
o powierzchni ponad 100 ha, do drobnych zbiorników o po-
wierzchni kilkuset metrów kwadratowych) i g"´bokoĘci (od
zbiorników g"´bokich na ponad 80 m  Jezioro Drawskie, do
takich, gdzie g"´bokoĘç maksymalna nie przekracza 1 m).
Woda charakteryzuje si´ umiarkowanymi i wysokimi kon-
centracjami pierwiastków biogennych  azotu i fosforu,
choç ich st´Å»enia w poszczególnych zbiornikach mogÄ… mie-
Ęciç si´ w szerokim zakresie. Charakterystyczna jest takÅ»e
wysoka koncentracja rozpuszczonych soli mineralnych (wy-
sokie przewodnictwo elektrolityczne w"aĘciwe). Odczyn wód
od oboj´tnego do alkalicznego  pH najcz´Ä˜ciej >7.
Ze wzgl´du na duŻą zasobnoĘç w zwiÄ…zki biogenne w wo-
dzie wyst´pujÄ… masowe pojawy fitoplanktonu, które wywo-
"ujÄ… niebiesko zielonÄ… barw´ wody i niewielkÄ… widzialnoĘç.
PrzezroczystoĘç wód i zasi´g strefy fotycznej mieĘci si´
w szerokich granicach od kilkudziesi´ciu centymetrów dla
Charakterystyka
zbiorników o wi´kszej Å»yznoĘci do nawet kilku metrów
Mezo eutroficzne lub eutroficzne jeziora, drobne zbiorniki
w zbiornikach b´dÄ…cych na pograniczu mezotrofii i eutrofii.
wodne i starorzecza stanowią ponad 95% wód stojących Pol-
Morfologia mis zbiorników silnie róŻnorodna, od zbior-
ski. Zgrupowane sÄ… one g"ównie w obr´bie pojezierzy: Ma-
ników p"ytkich o "agodnie opadajÄ…cych stokach do g"´-
zurskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego, ¸´czyÅ‚
sko  W"o-
bokich o znacznym nachyleniu stoków misy jeziornej,
dawskiego i innych, choç licznie wyst´pujÄ… (zw"aszcza zbior-
moŻliwe jest takŻe istotne zróŻnicowanie morfologii misy
niki o mniejszej powierzchni) na terenie ca"ego kraju.
w obr´bie jednego zbiornika.
Pod wzgl´dem hydrologicznym wykazujÄ… one olbrzymie
ZróŻnicowanie morfologiczne zbiorników, cech fizyczno-
zróŻnicowanie  od zbiorników nieprzep"ywowych, do ta-
 chemicznych wód i osadów dennych mają decydujący
kich, gdzie dop"ywy i odp"ywy stanowiÄ… istotny procent w bi-
wp"yw na wykszta"canie si´ poszczególnych typów roĘlinno-
lansie hydrologicznym. Zaopatrywane w wod´ mogÄ… byç ze
Ęci. Zbiorniki podobne pod wzgl´dem typu troficznego
ęróde" powierzchniowych (opad atmosferyczny, sp"yw po-
i morfologicznego wykazują podobieł
stwa w typie roĘlinno-
wierzchniowy, dop"ywy rzeczne) lub ze ęróde" podziemnych
Ęci. RóŻnice mi´dzy nimi ujawniajÄ… si´ tylko w wi´kszej lub
 dop"yw gruntowy. Udzia" poszczególnych dróg dostawy
mniejszej frekwencji p"atów okreĘlonych zespo"ów roĘlin.
59
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
ZwiÄ…zek Riccio fluitantis Lemnion trisulcae
Podzia" na podtypy
Zespo"y:
3150 1 Jeziora eutroficzne
3150
Lemnetum trisulcae zespó" rz´sy trójrowkowej
3150 2 Eutroficzne starorzecza i drobne
Ricciocarpetum natantis zespó" wg"´bika p"ywajÄ…cego
zbiorniki wodne
Riccietum fluitantis zespó" wg"´bki wodnej
ZwiÄ…zek Lemno minoris Salvinion natantis
Zespó" Lemno minoris Salvinietum natantis
Umiejscowienie typu w polskiej
zespó" rz´sy drobnej i salwinii p"ywajÄ…cej
klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Potametea
Bibliografia
RzÄ…d Potametalia
ZwiÄ…zek Potamion nieukorzenione bÄ…dÄ™ ukorzenione
BEST E., P. 1987. The submerged macrophytes in lake Maarssve-
makrofity p"ywajÄ…ce w toni wodnej  elodeidy
en I: Changes in species composition in biomass over six-
Zespo"y:
 year period. Hydrobiol. Bulletin 21 (1); 55 60.
Potametum graminei zespó" rdestnicy trawiastej
BRZEG A. WOJTERSKA M. 1996. PrzeglÄ…d systematyczny zbioro-
Potametum nitentis zespó" rdestnicy lĘniącej
wisk roĘlinnych Wielkopolski wraz z oceną stopnia ich zagro-
Potametum pectinati zespó" rdestnicy grzebieniastej
Żenia. Bad. Fizjogr. Nad Polską Zach. Ser. B, 45: 7 40.
Potametum filiformis zespó" rdestnicy nitkowatej
DAJDOK Z., KŃCKI Z., NOWAK A., NOWAK S., SPA¸EK K.,
Parvopotamo Zannichellietum zespó" jezierzy
1998. Atlas rozmieszczenia roĘlin naczyniowych prawnie
i zam´tnicy b"otnej
chronionych w województwie opolskim. Uniwersytet Opolski,
Potametum acutifolii zespó" rdestnicy ostrolistnej
Opole.
Ranunculetum circinati zespó" jaskra krąŻkolistnego
DUARTE C. M., KALFF J., PETERS R. H. 1986. Patterns in biomass
Elodeetum canadensis zespó" moczarki kanadyjskiej
and cover of aquatic macrophytes in lakes. Can. J. Fish. Aqu-
Ceratophylletum demersi zespó" rogatka sztywnego
atic Sciences.
Myriophylletum spicati zespó" wyw"ócznika k"osowego
DUBIEL E. 1973. Zespo"y roĘlinne starorzeczy Wis"y w Puszczy
Potametum compressi zespó" rdestnicy ĘciĘnionej
Niepo"omickiej i jej otoczeniu. Studia Naturae. A, 7,
Potametum lucentis zespó" rdestnicy po"yskującej
67 124.
Potametum perfoliati zespó" rdestnicy przeszytej
ENGEL S. 1990. Ecosystems responses to growth and control of
Hippuridetum submersae zespó" prz´stki podwodnej
submerged macrophytes: a literature review. Technical Bulle-
tin, no. 170, p. 20.
ZwiÄ…zek Nymphaeion ukorzenione makrofity o li-
FIJA¸KOWSKI D. 1958. Badania nad rozmieszczeniem i ekologiÄ…
Ęciach p"ywających  nympheidy
aldrowandy p´cherzykowatej (Aldrovanda vesiculosa L.)
Zespo"y:
na Pojerzu ¸´czyÅ‚
sko W"odawskim. Acta Soc. Bot. Pol. V.
Potametum natantis zespó" rdestnicy p"ywającej
XXVIII, 4, 605 613.
Myriophylletum verticillati zespó" wyw"ócznika
FIJA¸KOWSKI D. 1966. Zbiorowiska roĘlinne lewobrzeÅ»nej doliny
okó"kowego
Bugu w granicach województwa lubelskiego. Ann. UMCS,
Nupharo Nymphaeetum albae zespó" grąŻela
sec. C, 21, 247 320.
Żó"tego i grzybieni bia"ych
HILBRICHT ILKOWSKA A. 1998. RóŻnorodnoĘç biologiczna sie-
Nupharetum pumili zespó" grąŻela drobnego
dlisk s"odkowodnych, problemy, potrzeby, dzia"ania. W:
Nymphaeetum candidae zespó" grzybieni pó"nocnych
KRASKA M. (red.) BioróŻnorodnoĘç w Ęrodowisku wodnym.
Nymphoidetum peltatae zespó" grzybieł
czyka
Idee Ekologiczne, tom 13, ser. Szkice, nr 7, 13 54.
wodnego
K¸OSOWSKI S., 1985 Habitat requirements and bioindicator va-
Trapetum natantis zespó" kotewki orzecha wodnego
lue of main communities of aquatic vegetation in northeast
Polygonetum natantis zespó" formy p"ywającej
Poland. Pol. Arch. Hydrobiol. 32, 1, 7 29.
rdestu ziemnowodnego
KRASKA M. 1990. Makrofity jeziora Budzył
skiego. W: KAJAK M.
Potametum obtusifolii zespó" rdestnicy st´pionej
(red.) Funkcjonowanie ekosystemów wodnych, ich ochrona
Hydrilletum verticillatae zespó" przesiąkry okó"kowej
i rekultywacja. CPBP, L, Warszawa SWGGW AR, 23 35.
Hydrocharitetum morsus ranae zespó" Żabi-
KRASKA M.1998. Jeziora Drawieł
skiego Parku Narodowego. W:
Ęcieku p"ywajacego
Agapow L. (red.) Przyroda województwa gorzowskiego 
Klasa Lemnetea (roĘlinnoĘç pleustonowa)
Drawieł
ski Park Narodowy., Wojewódzki Fundusz Ochrony
Klasa Lemnetalia
Ârodowiska i Gospodarki Wodnej w Gorzowie Wielkopol-
ZwiÄ…zek Lemnion gibbae
skim. 125 146.
Zespo"y:
KRASKA M., PIOTROWICZ R., SZYPER H., GO¸DYN R., KLIMASZYK
Lemnetum gibbae zespó" rz´sy garbatej
P., 2002. Variability of trophic state and vegetation in lakes of
Spirodeletum polyrhizaezespó" spirodelli wielokorzeniowej
Drawieł
ski National Park (Northern Poland). Verh. Internat.
60
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
Verein. Limnol., 28, 900 904 Biblioteka Przemyska 13.
KRASKA M. 2003. Jezioro Gardno  roĘlinnoĘç. W: MUDRYK Z. (red.) PIÓRECKI J. 1993. Trapa natans L.  kotewka orzech wodny. W:
Jezioro Gardno. Wyd. Pom. Akad. Pedagogicznej w S"upsku. Zarzycki K., KaÄ™mierczakowa R. (red.) Polska Czerwona Ksi´- 3150
MACICKA PAWLIK T. WILCZYÄ„SKA W. 1995. RoĘlinnoĘç rezer- ga RoĘlin. Paprotniki i roĘliny kwiatowe. Instytut Botaniki PAN,
watu wodnego  Odrzyska ko"o Glinian i jego otulina. Acta Kraków, ss.: 129 130.
Universitatis Wratislaviensis, Prace Botaniczne 62: 125 157. PODBIELKOWSKI Z., TOMASZEWICZ H., 1996. Zarys Hydrobo-
NAGENGAST B., PE¸ECHATY M. 2001. Hydrobotaniczna cha- taniki. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
rakterystyka zbiorników wodnych Wielkopolskiego Parku Na- SZAÄ„KOWSKI M., K¸OSOWSKI S. 1999. Habitat conditions of
rodowego i jego otuliny. W: Ekosystemy wodne Wielkopol- nymphaeid association in Poland. Hydrobiol. 415, 177 185
skiego Parku Narodowego. Wyd. UAM, 29 40 TOMASZEWICZ H.,1969. RoĘlinnoĘç wodna i szuwarowa staro-
OPUSZYĄSKI K. 1997. Wp"yw gospodarki rybackiej, szczególnie rzeczy Bugu na obszarze wojeództwa warszawskiego. Acta
ryb roĘlinoÅ»ernych, na jakoĘç wody w jeziorach. Biblioteka Soc. Bot. Pol.
Monitoringu Ârodowiska, Zielona Góra. TOMASZEWICZ H., 1979. RoĘlinnoĘç wodna i szuwarowa Polski
OZIMEK T. 1978. Effect of municipal sewage on the submerged (klasy: Lemnetea, Charetea, Potamogetonetea, Phragmitetea)
macrophytes of a lake littoral. Ekol. Pol., 26, 3 39. wg stanu zbadania na rok 1975. Wyd. Uniw. Warszawskie-
PANEK E. 1995. Charakterystyka flory rezerwatu  ¸acha Jelcz . Ac- go, Warszawa.
ta Universitatis Wratislaviensis, Prace Botaniczne 62: 101 111. WOJTASZEK M. 1989. RoslinnoĘç starorzeczy prawobrzeÅ»nej do-
PIECZYÄ„SKA E., OZIMEK T. 1976. Ecological significance of lake liny Warty w rejonie Rogalina. PTPN Bad. Fizjogr. Nad PolskÄ…
macrophytes. Int. Ecol. Environ. 2, 115 128. Zach. Ser. B, 39: 105 117.
PIÓRECKI J., 1980. Kotewka  orzech wodny Trapa L. w Polsce. Piotr Klimaszyk
61
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
wody  zachodzÄ… w kontinuum przestrzennym. Najcz´Ä˜ciej
Jeziora eutroficzne
3150
jednak w jeziorach przestrzenny uk"ad warunków siedli-
Kod Physis: 22.13 X (22.41, 22.42, 22.43)
skowych nie ma ciąg"oĘci, co wywo"uje zak"ócenia w mo-
1
delowym rozk"adzie strefowym roĘlinnoĘci.
Centralna cz´Ä˜ç jeziora, zwana pelagialem, wolna jest od
Cechy diagnostyczne
roĘlin naczyniowych. Sporadycznie spotyka si´ tu pojedyn-
Cechy obszaru
cze okazy roĘlin dryfujące wraz z falami. Tutaj swoje opti-
Sta"e zbiorniki wodne o powierzchni powyŻej jednego hek-
mum wyst´powania ma specyficzna roĘlinnoĘç sk"adajÄ…ca
tara i g"´bokoĘci maksymalnej ponad 2 m. W ich obr´bie
si´ ze zbiorowisk glonów planktonowych. Fitoplankton wy-
wyróŻnia si´ nast´pujÄ…ce elementy morfologiczne: stref´
st´puje takÅ»e w strefie litoralu, jednak jest tu uboÅ»szy pod
brzegowÄ…  litoral (obejmujÄ…cy brzeg oraz "awic´ przybrzeÅ»-
wzgl´dem liczebnoĘci osobników oraz sk"adu gatunkowe-
nÄ…), pelagial, czyli stref´ otwartej toni wodnej, oraz profun-
go w porównaniu ze stref otwartej wody.
dal, czyli g"´bokowodnÄ… stref´ dennÄ…. Stan wód w jeziorach
BliÅ»ej brzegu  na granicy litoralu wyst´puje roĘlinnoĘç
ulega w ciÄ…gu roku i w wieloleciach wahaniom, co zwiÄ…za-
tworząca podwodne "ąki. Rosną tu g"ównie ukorzenione
ne jest z bilansem wodnym. Jednak zmiany poziomu wód
makrofity zanurzone, których zbiorowiska naleŻą do
w jeziorach są niewielkie  Ęrednio 20 40 cm w roku, znacz-
związku Potamion. W zaleŻnoĘci od ŻyznoĘci siedliska
nie mniejsze niÅ» w rzekach czy starorzeczach. Ruch wody
i charakteru pod"oÅ»a wyst´powaç mogÄ… róŻne zespo"y.
w obr´bie misy jeziornej zachodzi w postaci prÄ…dów wod-
Na siedliskach uboŻszych i pod"oŻu mineralnym bądę
nych i falowania. Szczególnie silnie fale oddzia"ują na na-
mineralno organicznym spotkaç moÅ»na zespo"y: rdest-
wietrznÄ… "awic´ przybrzeÅ»nÄ… jeziora. Ze wzgl´du na znacznÄ…
nicy trawiastej (Potametum graminei), rdestnicy lĘniącej
g"´bokoĘç i pojemnoĘç, jeziora w sposób powolny reagujÄ…
(Potametum nitentis), rdestnicy nitkowatej (Potamogetum
na sezonowe zmiany temperatury otoczenia. Wi´kszoĘç je-
filiformis), na pod"oŻu o charakterze gytii wapiennej wy-
zior w lecie wykazuje stratyfikacj´ termicznÄ…. Wykszta"cajÄ…
st´powaç moÅ»e zespó" prz´stki podwodnej (Hippuride-
si´ trzy warstwy: epilimnion (warstwa powierzchniowa na-
tum submersae). Na siedliskach Żyznych i osadzie orga-
grzanej wody), leŻący poniŻej metalimnion (warstwa spadku
nicznym wyst´pujÄ… zespo"y: rogatka sztywnego (Cerato-
temperatury) i g"´binowy hypolimnion (strefa zimnowodna).
phylletum demersii), rdestnicy po"yskujÄ…cej (Potametum
Jeziora p"ytsze, 3 5 m, wykazujÄ… stratyfikacj´ niepe"nÄ…  wy-
lucentis), rdestnicy ĘcieĘnionej (Potametum compressi),
kszta"ca si´ tylko epi i metalimnion.
moczarki kanadyjskiej (Elodeetum canadensis). Zbioro-
wiska klasy Potametea mogÄ… wyst´powaç na zróŻnico-
Struktura i fizjonomia zbiorowisk
wanych g"´bokoĘciach od kilku metrów do stanowisk
Wyst´powanie roĘlinnoĘci w jeziorach mezo eutroficznych
p"ytszych, w których dominuje juÅ» roĘlinnoĘç ukorzenio-
i eutroficznych moÅ»na rozpatrywaç w uk"adzie strefowym.
na o liĘciach p"ywających ze związku Nymphaeion. Do
JednakÅ»e ciÄ…g"e u"oÅ»enie stref wyst´puje tylko tam, gdzie
najbardziej charakterystycznych zespo"ów tego związku
zmiany warunków siedliska  w g"ównej mierze poziomu
naleŻy zespó" grąŻela Żó"tego i grzybieni bia"ych (Nu-
Jezioro eutroficzne
62
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
phareto-Nymphaeetum albae). Zespó" ten w duŻych je- Odmiany
3150
ziorach wyst´puje wzd"uÅ» brzegów i w zacisznych zato- Brak.
kach. Natomiast w jeziorach przep"ywowych, w miej- MoŻliwe pomy"ki
1
scach dop"ywu i wyp"ywu, zespó" grÄ…Å»ela Å»ó"tego i grzy- Brak moÅ»liwoĘci pomy"ki z innymi typami ze wzgl´du na bo-
bieni bia"ych tworzy rozleg"e i zwarte p"aty. Pozosta"e gactwo charakterystycznej roĘlinnoĘci makrofitów. Podtyp
zbiorowiska ze związku Nymphaeion w duŻych jeziorach 3150 1 nawiązuje do podtypu 3150 2, jednak tu dominują
reprezentowane sÄ… rzadziej. najcz´Ä˜ciej makrofity (ukorzenione lub nieukorzenione) zanu-
RoĘlinnoĘç tej strefy moÅ»e wnikaç w nast´pnÄ… w kierunku rzone w toni wodnej. Makrofity o liĘciach p"ywajÄ…cych tworzÄ…
lÄ…du stref´ roĘlinnoĘci: pas szuwaru, którym z kolei moÅ»na p"aty o mniejszej powierzchni. P"ywajÄ…ca roĘlinnoĘç nieuko-
wyróŻniç dwie strefy  znajdujÄ…cy si´ od strony wody szu- rzeniona wyst´puje sporadycznie i tworzy niewielkie skupiska.
war wysoki (Phragmitetum i in.) i wyst´pujÄ…cy w g"Ä…b lÄ…du
szuwar turzycowy. Szuwar turzycowy sk"ada si´ ze zbioro-
Identyfikatory fitosocjologiczne
wisk wysokich turzyc (Caricetum acutiformis, Caricetum
gracilis, C. rostratae, C. elatae) zaliczanych do zwiÄ…zku ZwiÄ…zek Potamion
Magnocaricion. Zespo"y:
Pod os"oną szuwaru (a takŻe w niewielkich spokojnych za- Potametum graminei zespó" rdestnicy trawiastej
toczkach) mogÄ… rozwijaç si´ zbiorowiska nieukorzenionych Potametum nitentis zespó" rdestnicy lĘniÄ…cej
roĘlin p"ywających po powierzchni wody  naleŻących do Potametum pectinati zespó" rdestnicy grzebie-
klasy Lemnetea. niastej
Potametum filiformis zespó" rdestnicy nitkowatej
Reprezentatywne gatunki Parvopotamo Zannichellietum zespó" jezierzy
Rdestnica trawiasta Potamogeton gramineus, i zam´tnicy b"otnej
rdestnica lĘniąca Potamogeton nitens, rdestnica Potametum acutifolii zespó" rdestnicy ostrolistnej
grzebieniasta Potamogeton pectinatus, rdestni- Ranunculetum circinati zespó" w"osienicznika
ca nitkowata Potamogeton filiformis, zam´tnica krÄ…Å»kolistnego
b"otna Zannichellia palustris, rdestnica ostro- Elodeetum canadensis zespó" moczarki kanadyjskiej
listna Potamogeton acutifolius, w"osienicznik Ceratophylletum demersi zespó" rogatka sztywnego
krąŻkolistny Batrachium circinatum, moczarka Myriophylletum spicati zespó" wyw"ócznika k"osowego
kanadyjska Elodea canadensis, rogatek sztyw- Potametum compressi zespó" rdestnicy ĘciĘnionej
ny Ceratophyllum demersum, wyw"ócznik k"oso- Potametum lucentis zespó" rdestnicy po"yskującej
wy Myriophyllum spicatum, rdestnica ĘcieĘniona Potametum perfoliati zespó" rdestnicy przeszytej
Potamogeton compressus, rdestnica po"yskujÄ…- Hippuridetum submersae zespó" prz´stki podwodnej
ca Potametum lucens, rdestnica przeszyta Pota-
mogeton perfoliatus, prz´stka podwodna Hip- ZwiÄ…zek Nymphaeion:
puris vulgaris f. submersa. Zespo"y:
Potametum natantis zespó" rdestnicy p"ywającej
Rdestnica p"ywająca Potamogeton natans, wy- Myriophylletum verticillati zespó" wyw"ócznika
w"ócznik okó"kowy Myriophyllum verticillatum, okó"kowego
grąŻel Żó"ty Nuphar luteaum, grzybienie bia"e Nupharo Nymphaeetum albae zespó" grąŻela
Nymphaea alba, grzybienie pó"nocne Nymphaea Żó"tego i grzybieni bia"ych
candida, grzybieł
czyk wodny Limnanthemum Nupharetum pumili zespó" grąŻela drobnego
nymphoides, rdest ziemnowodny Polygonum am- Nymphaeetum candidae zespó" grzybieni pó"nocnych
phibium, rdestnica st´piona Potamogeton obtusi- Nymphoidetum peltatae zespó" grzybieÅ‚
czyka wodnego
folius, ŻabiĘciek p"ywający Hydrocharis morsus ra- Polygonetum natantis zespó" formy p"ywającej
nae, osoka aloesowata Stratiotes aloides. rdestu ziemnowodnego
Potametum obtusifolii zespó" rdestnicy st´pionej
Rz´sa garbata Lemna gibba, spirodela wieloko- Hydrilletum verticillatae zespó" przesiÄ…kry okó"kowej
rzeniowa Spirodela polyrhiza, rz´sa trójrowkowa Hydrocharitetum morsus ranae zespó" Å»abi-
Lemna trisulca, rz´sa drobna Lemna minor. Ęcieku p"ywÄ…jacego
Uwaga: W zaleŻnoĘci od zespo"u roĘlinnego kaŻdy z wy- Związek Lemnion gibbae
mienionych gatunków moÅ»e byç charakterystycznym i jed- Zespo"y:
noczeĘnie dominantem. Lemnetum gibbae zespó" rz´sy garbatej
63
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Spirodeletum polyrhizae zespó" spirodelli wielo-
3150
korzeniowej
ZwiÄ…zek Riccio fluitantis Lemnion trisulce
1
Zespó" Lemnetum trisulcae zespó" rz´sy trójrowkowej
ZwiÄ…zek Lemno minoris Salvinion natantis
Zespó" Lemno minoris Salvinietum natantis
zespó" rz´sy drobnej i salwinii p"ywajÄ…cej
Dynamika roĘlinnoĘci
Spontaniczna
Spontaniczna dynamika roĘlinnoĘci niewielka, związana
g"ównie z naturalną i powolną ewolucją jezior polegającą
na stopniowym wzroĘcie trofii, odk"adaniu osadów jezior-
nych i stopniowym wyp"ycaniu zbiorników.
Skutkuje stopniowym i powolnym wypieraniem gatun-
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
ków preferujących siedliska ubogie i pod"oŻa mineralne,
np. rdestnic lĘniącej i nitkowatej, przez gatunki wymaga-
Siedliska cz´sto spotykane w skali kraju, choç wyst´pujÄ…
jące organicznego pod"oŻa i znacznej iloĘci pierwiast-
gatunki czy zespo"y rzadkie, np. Potametum acutifolii.
ków biogennych w toni wodnej. Wyp"ycanie zbiorników
Siedliska posiadajÄ… istotny walor krajobrazowy. Miejsce
prowadzi do wypierania roĘlinnoĘci zanurzonej w toni
bytowania specyficznej malakofauny, entomofauny, ichtio-
wodnej (ukorzenionych bÄ…dÄ™ nieukorzenionych) przez
fauny i ornitofauny.
roĘliny o liĘciach p"ywających.
Gatunki z za"Ä…cznika II Dyrektywy
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka
Siedliskowej
Silna antropopresja prowadzi do gwa"townych zmian
Aldrowanda p´cherzykowata Aldrovanda vesiculosa, kal-
w strukturze roĘlinnoĘci: wypieranie gatunków preferują-
dezja dziewi´ciornikowata Caldesia parnassifolia, wydra
cych wody czyste, masowe pojawy gatunków znoszących
Lutra lutra, bóbr europejski Castor fiber, norka europejska
zanieczyszczenie wód, np. rogatka sztywnego.
Mustella lutreola, Żó"w b"otny Emys orbicularis, kumak ni-
zinny Bombina bombina, kumak górski Bombina variega-
Siedliska przyrodnicze zaleŻne lub ta, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, traszka karpac-
ka Triturus montandoni, piskorz Misgurnus fosilis, koza Co-
przylegajÄ…ce
bitis taenia, róŻanka europejska Rhodeus sericeus amarus,
Siedliska przylegÄ…jace od strony lÄ…du to zbiorowiska z kla-
zalotka wi´ksza Leucorrhinia pectoralis, zatoczek "amliwy
sy Phragmitetea  od strony wody szuwar wysoki [53.1]
Anisus vorticulus.
(g"ównie Phragmitetum) i wyst´pujÄ…cy w g"Ä…b lÄ…du szuwar
turzycowy [53.2] (Caricetum acutiformis, Caricetum graci-
Gatunki z za"Ä…cznika I Dyrektywy Ptasiej
lis, C. rostratae, C. elatae) zaliczane do zwiÄ…zku Magnoca-
BÄ…k Botaurus stellaris, bÄ…czek Ixobrychus minutus, b"otniak
ricion. Dalej mogÄ… wyst´powaç zbiorowiska mszysto turzy-
stawowy, Circus aeroginosus
cowe (klasa Scheuchzerio Caricetea nigrae) lub wilgotne
miejsce Żerowania bielika, Haliaaetus albicilla.
"ąki (Molinio Arrhenatheretea), na które wkracza zbiorowi-
sko krzewiastych wierzb szerokolistnych Salicetum pentan-
Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko
dro cenereae. NajdalszÄ… stref´ roĘlinnoĘci zwiÄ…zanÄ… z eu-
troficznymi zbiornikami wodnymi stanowiÄ… zbiorowiska le-
Stany uprzywilejowane
Ęne z klas Alnetea glutinosae lub Querco Fagetea.
Zbiorniki o statusie mezo eutroficznym, lub umiarkowanej
eutrofii, z niewielką iloĘcią fitoplanktonu, z duŻą przezro-
czystoĘciÄ… wody, charakteryzujÄ…ce si´ znacznym wewn´trz-
Rozmieszczenie geograficzne
nym zróŻnicowaniem morfologicznym: "awicy przybrzeŻ-
i mapa rozmieszczenia
nej, rozwini´ciem linii brzegowej  licznie wyst´pujÄ… p"aty
Jeziora  siedliska, cz´sto wyst´pujÄ…ce na obszarze ca"ego
roĘlinnoĘci ze związków Nymphaeion i Potamion.
kraju, w najwi´kszej liczebnoĘci zgrupowane w obr´bie Po-
jezierzy: Mazurskiego, Pomorskiego, Wielkopolskiego, ¸´-
Inne obserwowane stany
czył
sko-W"odawskiego i innych.
Zbiorniki silnie eutroficzne do hypertroficznych, o minimal-
nej przezroczystoĘci wody i z siarkowodorem wyst´pujÄ…cym
64
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
w strefie przydennej. Wyst´pujÄ… zanikajÄ…ce p"aty makrofi- ra zawierajÄ… duÅ»o "atwowymywalnych biogenów, co stymu-
3150
tów, np. znoszÄ…cego zacienienie i zanieczyszczonÄ… wod´ luje rozwój fitoplanktonu).
rogatka sztywnego Ceratophyllum demersum . RównieÅ» znaczne wahania poziomu wód mogÄ… prowadziç
1
do eliminacji makrofitów i niszczenia siedliska.
Tendencje przemian w skali kraju
Zalecane metody ochrony
i potencjalne zagroŻenia
Zalecenia ogólne
Szereg siedlisk  jezior eutroficznych z roĘlinnoĘcią repre-
Zarządzanie siedliskiem wymaga dzia"ał
na poziomie obszaru
zentujÄ…cÄ… zwiÄ…zki Potamion i Nymphaeion zanik"o ze
wzgl´du na wzrost Å»yznoĘci. Dop"yw duÅ»ych iloĘci pier- wodnego  zlewni bezpoĘredniej i poĘredniej. Na ca"ym obsza-
wiastków biogennych: azotu i fosforu prowadzi do maso- rze wodnym mieszczÄ…cym siedlisko zaleca si´ jego ochron´,
wych zakwitów fitoplanktonu. Zakwity te zmniejszajÄ… prze- uprzednie oczyszczanie Ęcieków zanieczyszczajÄ…cych, ochron´
stref brzegowych oraz wyznaczenie stref dzia"ał
ochronnych.
zroczystoĘç wody i elimninujÄ… roĘlinnoĘç zanurzonÄ….
Ograniczenie eutrofizacji i gromadzenia si´ osadów.
JednoczeĘnie wzrost ŻyznoĘci jezior oligotroficznych [3110]
czy oligo mezotroficznych [3130 i 3140] powoduje wy- ZarzÄ…dzanie poziomem wody jest kluczowe dla ogranicze-
nia zamulania oraz rozwoju helofitów (roĘlin bagiennych
kszta"canie si´ nowych siedlisk w obr´bie 3150 1
Istotny wp"yw na tempo przemian siedliska ma antropo- cz´Ä˜ciowo zanurzonych w wodzie).
presja, która przyspiesza proces eutrofizacji.
Zalecenia szczegó"owe
RozciÄ…gni´cie zasad ochrony na roĘlinnoĘç leĘnÄ… i drze-
UŻytkowanie gospodarcze
wiastą, w szczególnoĘci wskazane jest zapobieŻenie ca"ko-
i potencja" produkcyjny
witym wyr´bom drzewostanu ze stref przyleg"ych do zbior-
ników. Wyr´by starodrzewia prowadzÄ… do pog"´bienia
Zbiorowisko o znacznej wartoĘci z gospodarczego punktu
procesów eutrofizacji jezior. Jest to stosunkowo nowa for-
widzenia. UÅ»ytkowane jako lokalne uj´cia wód, jako ob-
ma ograniczenia antropopresji i umoÅ»liwia obj´cie ochro-
szary rekreacyjne  kÄ…pieliska, obszary uprawiania spor-
ną ca"oĘciową wzajemnie wspó"zaleŻne siedliska.
tów wodnych, sportów "owieckich (w´dkarstwo).
Zakaz introdukcji zagraŻających siedlisku ryb roĘlinoŻer-
W wi´kszoĘci przypadków wykorzystywane do prowadze-
nych do jezior.
nia planowej gospodarki rybackiej (charakteryzujÄ… si´ wy-
W jeziorach uÅ»ytkowanych rybacko naleÅ»y zakazaç inten-
sokÄ… produkcjÄ… rybackÄ…).
syfikacji gospodarowania w sposób nienaturalny, tzn. pro-
wadzenia hodowli sadzowej, dokarmiania ryb.
Ochrona
NaleÅ»y doprowadziç do likwidacji nielegalnej zabudowy
domkami rekreacyjnymi i innymi budowlami na linii brze-
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
gowej jezior w pasie ochronnym o szerokoĘci 100 m.
Siedlisko wraÅ»liwe na silnÄ… sedymentacj´ oraz na przyspie-
W zlewniach jezior naleÅ»y zakazaç budowy wielkoprzemy-
szonÄ… eutrofizacj´. Wzrost antropopresji w zlewni zbiorni-
s"owych ferm i tuczarni drobiu i trzody chlewnej, którym to-
ka prowadzi do wzmoŻonego dop"ywu pierwiastków bio-
warzyszy wylewanie na pola gnojowicy; w konsekwencji
gennych i allochtonicznej materii. KonsekwencjÄ… tego jest
nast´puje po krótkim okresie zatrucie wszystkich pozio-
wzrost produkcji pierwotnej realizowanej przez fitoplank-
mów wód gruntowych, w"Ä…cznie z wodami g"´binowymi.
ton, spadek przezroczystoĘci wód i stopniowe wypieranie
Konieczna jest likwidacja dzikich wysypisk Ęmieci i wylewisk
roĘlin naczyniowych oraz glonów z rodziny Characeae. In-
nieczystoĘci w zlewniach jezior oraz przeniesienie poza
tensywna sedymentacja obumierajÄ…cego planktonu skut-
zlewnie jezior budowy wysypisk Ęmieci komunalnych,
kuje powstaniem Żyznych osadów dennych typu gytii detry-
a przede wszystkim przemys"owych
tusowej. Gwa"townie zachodzÄ…ce procesy rozk"adu materii
W przypadku ewentualnego uŻytkowania rybackiego, spor-
prowadzą do wyczerpywania zapasów tlenu rozpuszczone-
towego, turystycznego itp. jezior obj´tych ochronÄ… (n.p.
go w wodzie i gromadzenia si´ w strefie przydennej i osa-
w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jest
dach toksycznego dla roĘlin siarkowodoru. Nadmierna eu-
szczegó"owe uzgodnienie zasad uŻytkowania z zarządcą.
trofizacja i hypertrofizacja prowadzi do zaniku zanurzonej
W przypadku ochrony jeziora w formie rezerwatu przyrody
roĘlinnoĘci wodnej.
lub uŻytku ekologicznego, jako bardzo korzystne dla siedli-
Istotnym zagroŻeniem dla siedliska jest introdukcja do
ska, poŻądane jest w"ączenie do obszaru chronionego stref
zbiorników duŻych obsad ryb roĘlinoŻernych obcego po-
przylegajÄ…cych do linii brzegowej oraz niezb´dnego frag-
chodzenia  zw"aszcza amura bia"ego Ctenopharyngodon
mentu najbliŻszej zlewni o szerokoĘci od 30 do 200 m.
idella. Gatunek ten, obok mechanicznego niszczenia ma-
W razie koniecznoĘci moŻliwe są zabiegi aktywnej ochrony
krofitów w procesie pobierania pokarmu, niszczy je po-
wycinania helofitów oraz cz´Ä˜ci hydrofitów, jeĘli roĘliny te
przez wzmaganie procesu eutrofizacji wód (odchody amu-
majÄ… zbyt inwazyjny charakter.
65
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
winny byç wykorzystywane do oceny stanu i prognoz
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
3150
zmian w zakresie ingerencji antropogenicznej i zmian
kierunki badał

naturalnych w Ęrodowisku wodnym, opracowania zaso-
Badania nad zaleÅ»noĘciami mi´dzy makrofitami, jakoĘciÄ…
1
bów przyrodniczych, poznania róŻnorodnoĘci i zmienno-
wód i Ęrodowiskiem fizycznym.
Ęci strukturalnej biocenoz i zwiÄ…zków pomi´dzy organi-
Ocena produkcji/produktywnoĘci makrofitów oraz równo-
zmami a Ęrodowiskiem abiotycznym. Monitorowaç nale-
wagi pomi´dzy zbiorowiskami i gatunkami; ich rola w prze-
Ży w"aĘciwoĘci fizyczno chemiczne wód (koncentracja
mianach troficznych oraz w zarastaniu obszarów wodnych.
biogenów, wapnia, sodu, potasu, przezroczystoĘç  1 raz
ZaleÅ»noĘci mi´dzy makrofitami a rybami: badania, anali-
w roku w czasie stagnacji letniej), wyst´powanie i struk-
zujÄ…ce funkcje "Ä…k podwodnych w zarybianiu szczupako-
tur´ makrofitów wodnych (zdj´cia i transekty na po-
watymi i karpiowatymi.
wierzchniach kontrolnych  1 raz w roku w sezonie we-
Szczegó"owa analiza hydrologiczna i sedymentacyjna
getacyjnym), struktur´ i biomas´ fitoplanktonu, zoo-
w celu okreĘlenia metod konserwacji siedliska: czy naleŻy
planktonu, makrozoobentosu (na reprezentatywnych
przeprowadzaç oczyszczanie (lub usuwanie osadów).
stanowiskach  1 raz w roku w czasie stagnacji letniej).
Poprawiç stan wiedzy o dok"adnym rozmieszczeniu róŻnych
Pozwoli to na rozpoznanie pod"oŻa ew. zmian, czy są
zbiorowisk, wchodzÄ…cych w sk"ad siedliska, co pozwoli"oby
wynikiem chwilowej naturalnej dynamiki, czy regulowa-
zw"aszcza oceniç ich wzgl´dnÄ… rzadkoĘç w innych regionach.
ne sÄ… przez czynniki antropogeniczne  zanieczyszczenia
wód, podpi´trzenia lub obniÅ»enia poziomu wody, czy ra-
czej wynikają z niezaleŻnych od cz"owieka fluktuacji kli-
Monitoring naukowy
matyczno pogodowych.
Celowe wydaje si´ rozwini´cie monitoringowych badaÅ‚

hydrobiologicznych wybranych jezior (siedlisk), które po-
Piotr Klimaszyk
66
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
4 m) i o stoku "awicy przybrzeŻnej opadającym stromo na-
Starorzecza i drobne
wiązuje do uk"adów zonacyjnych w duŻych jeziorach eutro- 3150
zbiorniki wodne
ficznych. Wyst´pujÄ… tu bowiem mniej lub bardziej wyraÄ™nie
2
wydzielone przestrzennie pasy: roĘlinnoĘci zanurzonej (Po-
kod Physis: 22.13 X (22.41, 22.42, 22.43)
tamion), roĘlin o liĘciach p"ywających (Nymphaeion) i roĘlin
tworzÄ…cych szuwar. W zbiornikach doĘç g"´bokich, lecz
Cechy diagnostyczne
o urozmaiconej konfiguracji dna oraz w zbiornikach p"yt-
kich hydromakrofity tworzÄ… mozaik´, w której trudno dopa-
Cechy obszaru
trzyç si´ regularnych uk"adów. Zazwyczaj w g"´bszych miej-
scach wyst´pujÄ… roĘliny zanurzone ze zwiÄ…zku Potamion 
Sta"e zbiorniki wodne o powierzchni od kilkuset metrów
zespó" rdestnicy po"yskującej Potametum lucentis z gatunka-
kwadratowych do kilku hektarów i niewielkiej g"´bokoĘci
mi charakterystycznymi: rdestnicÄ… po"yskujÄ…cÄ…, rdestnicÄ…
maksymalnej (nie przekraczajÄ…cej zazwyczaj 3 m). W ich
obr´bie najcz´Ä˜ciej nie wyróŻnia si´ stref charakterystycz- k´dzierzawÄ… Potamogeton crispus i rdestnicÄ… drobnÄ… P. pu-
nych dla jezior: pelagialu i profundalu. Niewielka g"´bo- sillus oraz zespo"y rogatka sztywnego (Ceratophylletum de-
mersii), rdestnicy st´pionej (Potametum obtusifolii), przesiÄ…-
koĘç, a co za tym idzie  obj´toĘç wody skutkuje tym, Å»e
zbiorniki te szybciej reagują na zmiany temperatury oto- kry okó"kowej (Hydrilletum verticillatae). Fitocenozy tych ze-
spo"ów odgrywajÄ… istotnÄ… rol´ w wyp"ycaniu i zarastaniu
czenia  w skrajnych przypadkach wyst´pujÄ… zauwaÅ»alne
zbiorników. W sukcesji roĘlinnej wypierane są przez fitoce-
dobowe wahania temperatury ich wód. W okresie letnim
nozy naleŻące do związku Nymphaeion, g"ównie z zespo"u
nagrzewajÄ… si´ silniej od duÅ»ych jezior i zazwyczaj nie sÄ…
grąŻela Żó"tego i grzybieni bia"ych (Nuphareto Nympha-
stratyfikowane. W przypadku zbiorników g"´bszych moÅ»e
eetum albae) lub osok´ aloesowatÄ… Stratiotes aloides nale-
wykszta"caç si´ warstwa skoku termicznego  niepe"na
stratyfikacja. Stan wód w drobnych zbiornikach i starorze- Żącą do zespo"u ŻabiĘcieku p"ywającego (Hydrocharitetum
czach moÅ»e ulegaç w ciÄ…gu roku i w wieloleciach znacz- morsus ranae).
nym wahaniom, są one bowiem bardzo wraŻliwe na zmia- W miejscach p"ytszych dominują roĘliny o liĘciach p"ywają-
cych naleŻące do zwiÄ…zku Nymphaeion. Wyst´puje tu 7 ze-
ny stosunków wodnych otaczających je terenów. Ruch wód
w obr´bie misy zbiornika (falowania i prÄ…dy) zwykle ogra- spo"ów naleŻących do tego syntaksonu (jedynie zespó" grÄ…-
Å»ela drobnego Nupharetum pumili optimum wyst´powania
niczony  ze wzgl´du na niewielkÄ… powierzchni´.
ma w duÅ»ych jeziorach). Cz´sto fitocenozy roĘlin o liĘciach
p"ywajÄ…cych dominujÄ… na ca"ej powierzchni niewielkich
Struktura i fizjonomia zbiorowisk
i p"ytkich zbiorników. Najcz´Ä˜ciej spotykany jest zespó" grÄ…-
Wyst´powanie roĘlinnoĘci (zróŻnicowanie taksonomiczne,
uk"ady strefowe itp.) w starorzeczach i drobnych zbiorni- Żela Żó"tego i grzybieni bia"ych (Nupharo Nymphaetum al-
kach wodnych uzaleŻnione jest w g"ównej mierze od mor- bae) z gatunkami charakterystycznymi: grąŻelem Żó"tym Nu-
phar luteaum i grzybieniem bia"ym Nymphaea alba. W suk-
fologii misy zbiornika. RoĘlinnoĘç zbiorników g"´bokich (do
Starorzecze
67
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
cesji roĘlinnej wypierają zespo"y innych makrofitów o liĘciach Żel Żó"ty Nuphar lutea, grzybienie bia"e Nymphaea
3150
p"ywających, same zaĘ ulegają fitocenozom równie popular- alba, grąŻel ma"y Nuphar pumilum, grzybienie
nego w drobnych zbiornikach zespo"u ŻabiĘcieku p"ywające- pó"nocne Nymphaea candida, grzybieł
czyk wodny
2
go (Hydrocharitetum morsus ranae). Gatunkiem charaktery- Limnanthemum nymphoides, orzech wodny Trapa
stycznym zespo"u Hydrocharitetum morsus ranae jest osoka natans, rdest ziemnowodny Polygonum amphi-
aloesowata Stratiotes aloides (majÄ…ca najwi´kszy udzia" bium, rdestnica st´piona Potamogeton obtusifolius,
w tworzeniu fitocenoz). Fitocenozy tego zespo"u tworzą roz- ŻabiĘciek p"ywający Hydrocharis morsus ranae,
leg"e p"aty g"ównie w zbiornikach bardzo p"ytkich, o wodzie osoka aloesowata Stratiotes aloides.
silnie nagrzewajÄ…cej si´, os"oni´tej od wiatru i falowania.
Wraz z gatunkami charakterystycznymi zespó" ten tworzÄ… ro- Rz´sa garbata Lemna gibba, spirodela wielokorze-
gatek sztywny (Ceratophyllum demersum), rdestnica p"ywa- niowa Spirodela polyrhiza, rz´sa trójrowkowa Lem-
jÄ…ca Potamogeton natans, p"ywacz Utricularia vulgaris, mo- na trisulca, wg"´bka wodna Riccia fluitans, wg"´bik
czarka kanadyjska Elodea canadiensis i grÄ…Å»el Å»ó"ty Nuphar p"ywajÄ…cy Ricciocarpus natans, rz´sa drobna Lem-
luteum. Podobnie jak wczeĘniej omawiany zespó" odgrywa- na minor, salwinia p"ywająca Salvinia natans
jÄ… istotnÄ… rol´ w lÄ…dowaceniu zbiorników, sÄ… ostatnim sta-
dium rozwojowym roĘlinnoĘci wodnej. DoĘç rzadkim zespo- Uwaga: W zaleÅ»noĘci od zespo"u roĘlinnego, kaÅ»dy z wy-
"em i charakterystycznym dla starorzeczy jest zespó" orzecha mienionych gatunków moÅ»e byç charakterystycznym i jed-
wodnego  Trapetum natantis. Stanowiska tego zespo"u to noczesnie dominantem
wyp"ycone starorzecza górnej Wis"y i Odry oraz Sanu w Ko-
tlinie Sandomierskiej. Oprócz gatunku charakterystycznego Odmiany
kotewki orzecha wodnego zespó" ten tworzą: rogatek sztyw- Brak.
ny Ceratophyllum demersum, grąŻel Żó"ty Nuphar lutea,
rdestnica p"ywająca Potamogeton natans, gatunki nieuko- MoŻliwe pomy"ki
rzenione p"ywające po powierzchni wody, z rodzaju Lemna, Niektóre starorzecza i drobne zbiorniki wodne (3150 2) na-
oraz salwinia p"ywajÄ…ca Salvinia natans. wiÄ…zujÄ… do jezior eutroficznych (3150 1), jednak dominujÄ…
Starorzecza i drobne zbiorniki wodne sÄ… optymalnym sie- tu dobrze rozwini´te (na znacznych powierzchniach) p"aty
dliskiem rozwoju roĘlinnoĘci pleustonowej z klasy Lemne- roĘlinnoĘci o liĘciach p"ywających oraz roĘlinnoĘci nieuko-
tea. Fitocenozy zespo"ów: rz´sy garbatej Lemnetum gib- rzenionej p"ywajÄ…cej po powierzchni wody (pleustonowej)
bae, spirodelli wielokorzeniowej Spirodeletum polyrhizae,
wg"´bki wodnej Riccietum fluitantis czy rz´sy drobnej i sal-
Identyfikatory fitosocjologiczne
winii p"ywajÄ…cej (Lemno minoris Salvinietum natantis),
w niewielkich i os"oni´tych od wiatru zbiornikach tworzÄ… na ZwiÄ…zek Potamion
ca"ej powierzchni zwarty "an (w okresie wegetacyjnym), od- Zespo"y:
cinajÄ…c dost´p Ęwiat"a w g"Ä…b wody. W zbiornikach wi´k- Potametum graminei zespó" rdestnicy trawiastej
szych fitocenozy pleustonowe zajmują zaciszne zatoki Potametum nitentis zespó" rdestnicy lĘniącej
i brzegi os"oni´te od wiatru. Potametum pectinati zespó" rdestnicy grzebieniastej
Potametum filiformis zespó" rdestnicy nitkowatej
Reprezentatywne gatunki Parvopotamo Zannichellietum zespól jezierzy
Rdestnica trawiasta Potamogeton gramineus, i zam´tnicy b"otnej
rdestnica lĘniąca Potamogeton nitens, rdestnica Potametum acutifolii zespó" rdestnicy ostrolistnej
grzebieniasta Potamogeton pectinatus, rdestnica Ranunculetum circinati zespó" w"osienicznika
nitkowata Potamogeton filiformis, zam´tnica b"ot- krÄ…Å»kolistnego
na Zannichellia palustris, rdestnica ostrolistna Po- Elodeetum canadensis zespó" moczarki kanadyjskiej
tamogeton acutifolius, w"osienicznik krąŻkolistny Ceratophylletum demersi zespó" rogatka sztywnego
Batrachium circinatum, moczarka kanadyjska Elo- Myriophylletum spicati zespó" wyw"ócznika k"osowego
dea canadensis, rogatek sztywny Ceratophyllum Potametum compressi zespó" rdestnicy ĘciĘnionej
demersum, wyw"ócznik k"osowy Myriophyllum spi- Potametum lucentis zespó" rdestnicy po"yskującej
catum, rdestnica ĘcieĘniona Potamogeton com- Potametum perfoliati zespó" rdestnicy przeszytej
pressus, rdestnica po"yskujÄ…ca Potamogeton Hippuridetum submersae zespó" prz´stki podwodnej
lucens, rdestnica przeszyta Potamogeton perfolia-
tus, prz´stka podwodna Hippuris vulgaris fo. sub- ZwiÄ…zek Nymphaeion
mersa. Zespo"y:
Potametum natantis zespó" rdestnicy p"ywającej
Rdestnica p"ywająca Potamogeton natans, wy- Myriophylletum verticillati zespó" wyw"ócznika
w"ócznik okó"kowy Myriophyllum verticillatum, grą- okó"kowego
68
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
Nupharo Nymphaeetum albae zespó" grąŻela
Siedliska przyrodnicze zaleŻne lub
3150
Żó"tego i grzybieni bia"ych
przylegajÄ…ce
Nupharetum pumili zespó" grąŻela drobnego
Stref´ stykowÄ… "Ä…czÄ…cÄ… ekosystemy drobnych zbiorni- 2
Nymphaeetum candidae zespó" grzybieł
czyka
ków z ekosystemem lądowym porastają szuwary, naj-
wodnego
cz´Ä˜ciej fitocenozy z klasy Phragmitetea [53.1]  zbio-
Nymphoidetum peltatae zespó" grzybieł
czyka
rowiska z tatarakiem (Acoretum calami), trzcinÄ…
wodnego
(Phragmitetum), pa"kÄ… szerokolistnÄ… (Typhetum angu-
Trapetum natantis zespó" kotewki orzecha wodnego
stifoliae), mannÄ… mielec (Glycerietum maximae). Na
Polygonetum natantis zespó" formy p"ywającej
obszarach po"oŻonych w g"ąb lądu charakter roĘlin-
rdestu ziemnowodnego
noĘci uzaleŻniony jest od lokalnych warunków hydro-
Potametum obtusifolii zespó" rdestnicy st´pionej
logicznych, np. wokó" starorzeczy leŻących w doli-
Hydrilletum verticillatae zespó" przesiąkry okó"kowej
nach rzecznych rozwijajÄ… si´ zbiorowiska wierzb krze-
Hydrocharitetum morsus ranae zespó" Żabi-
wiastych lub fragmenty lasów "´gowych (Salicetum al-
Ęcieku p"ywającego
bo fragilis).
ZwiÄ…zek Lemnion gibbae
Zespo"y:
Rozmieszczenie geograficzne
Lemnetum gibbae zespó" rz´sy garbatej
i mapa rozmieszczenia
Spirodeletum polyrhizae zespó" spirodelli
Drobne zbiorniki wodne wyst´pujÄ… w duÅ»ej liczbie na obszarze
wielokorzeniowej
ca"ego kraju. Starorzecza spotykamy w dolinach rzecznych
ZwiÄ…zek Ricciofluitantis Lemnion trisulce
wszystkich rzek, wi´ksze skupiska wyst´pujÄ… w Ęrodkowym
Zespo"y:
i dolnym biegu: Wis"y, Odry, Warty, Sanu, Bugu.
Lemnetum trisulcae zespó" rz´sy trójrowkowej
Ricciocarpetum natantis zespó" wg"´bika
p"ywajÄ…cego
Riccietum fluitantis zespó" wg"´bki wodnej
ZwiÄ…zek Lemno minoris Salvinion natantis
Zespó" Lemno minoris  Salvinietum natantis
zespó" rz´sy drobnej i salwinii p"ywajÄ…cej
Dynamika roĘlinnoĘci
Spontaniczna
Spontaniczna dynamika roĘlinnoĘci niewielka lub umiarko-
wana, związana g"ównie z naturalną i powolną ewolucją
drobnych zbiorników i starorzeczy polegającą na stopnio-
wym wzroĘcie trofii, odk"adaniu osadów dennych i stopnio-
wym wyp"ycaniu misy. ZaleŻna g"ównie od lokalnych wa-
runków hydrologicznych, utrzymywanie niskiej ŻyznoĘci
starorzeczy zaleŻy od ciąg"ego kontaktu z rzeką.
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Skutkuje stopniowym i powolnym wypieraniem gatunków
Siedliska cz´sto wyst´pujÄ…ce w skali kraju, wiele z nich to
preferujących siedliska ubogie i pod"oŻa mineralne, np.
jedyne stanowiska roĘlin rzadkich w skali kraju, np. ko-
rdestnic lĘniącej i nitkowatej, przez gatunki wymagające
organicznego pod"oŻa i znacznej iloĘci pierwiastków bio- tewka orzech wodny Trapa natans, salwinia p"ywająca Sa-
lvinia natans. Siedliska bytowania, rozwoju czy Żerowania
gennych w toni wodnej.
unikalnej entomofauny, malakofauny, ichtiofauny czy or-
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka
nitofauny. Drobne zbiorniki wodne  zw"aszcza w krajo-
Silna antropopresja prowadzi do gwa"townych zmian
w strukturze roĘlinnoĘci: wypieranie gatunków preferu- brazie rolniczym, zwi´kszajÄ… bioróŻnorodnoĘç otoczenia.
jących wody czyste, masowe pojawy gatunków znoszą- Istotnye znaczenie drobnych zbiorników i starorzeczy
jako tzw. pu"apek ekologicznych dla zanieczyszczeł

cych zanieczyszczenie wód, np. rogatka sztywnego.
migrujÄ…cych w obr´bie krajobrazu (tu zachodzi sedy-
Zmiany uk"adów hydrologicznych (spadek poziomu
mentacja, depozycja i unieruchamianie). Drobne
wód) powodują gwa"towne wyp"ycanie i wkraczanie
zbiorniki i starorzecza zwi´kszajÄ… teÅ» tzw. drobnÄ… re-
roĘlinnoĘci typowej dla szuwaru lub zbiorowisk wierzby
tencj´ wodnÄ… krajobrazu.
szerokolistnej.
69
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Starorzecza stanowią takŻe miejsca rozrodu wielu gatunków rzadko jako obszary rekreacyjne  kąpieliska, obszary
3150
ryb wyst´pujÄ…cych w rzekach  np. szczupaka Esox lucius. uprawiania sportów wodnych.
W niektórych przypadkach wykorzystane do prowadzenia
2
Gatunki z za"Ä…cznika II Dyrektywy planowej gospodarki rybackiej, cz´sto dzierÅ»awione przez
Siedliskowej Polski ZwiÄ…zek W´dkarski i przeznaczane do sportowego
Aldrowanda p´cherzykowata Aldrovanda vesiculosa, po"owu ryb.
kaldezja dziewi´ciornikowata Caldesia parnassifolia,
wydra Lutra lutra, bóbr europejski Castor fiber, norka
Ochrona
europejska Mustella lutreola, Żó"w b"otny Emys orbicula-
ris, kumak nizinny Bombina bombina, kumak górski Przypomnienie o wraŻliwych cechach
Bombina variegata, traszka grzebieniasta Ttriturus cri- siedliska
status, traszka karpacka Triturus montandoni, piskorz Siedlisko wraÅ»liwe na silnÄ… sedymentacj´ oraz na przyspie-
Misgurnus fosilis, koza Cobitis taenia, róŻanka europej- szonÄ… eutrofizacj´. Wzrost antropopresji w zlewni zbiornika
ska Rhodeus sericeus amarus, zalotka wi´ksza Leucorr- prowadzi do wzmoÅ»onego dop"ywu pierwiastków biogen-
hinia pectoralis, zatoczek "amliwy Anisus vorticulus. nych i allochtonicznej materii. KonsekwencjÄ… tego jest wzrost
produkcji pierwotnej realizowanej przez fitoplankton, spadek
Gatunki z za"ącznika I Dyrektywy Ptasiej przezroczystoĘci wód i stopniowe wypieranie makrofitów. In-
Rybitwa czarna Chlidonias niger, rybitwa bia"owÄ…sa Chlidonias tensywna sedymentacja obumierajÄ…cego planktonu skutkuje
hybridus, w szuwarach ponadto: bąk Botaurus stellaris, bączek powstaniem Żyznych osadów dennych typu gytii detrytusowej.
Ixobrychus minutus, b"otniak stawowy Circus aeroginosus. Gwa"townie zachodzÄ…ce procesy rozk"adu materii prowadzÄ…
do wyczerpywania zapasów tlenu rozpuszczonego w wodzie
i gromadzenia si´ w strefie przydennej i osadach toksyczne-
Stany, w jakich znajduje si´ siedlisko
go dla roĘlin siarkowodoru. Istotnym czynnikiem warunkują-
Stany uprzywilejowane cym funkcjonowanie starorzeczy jest ich okresowy kontakt
Zbiorniki o statusie umiarkowanej eutrofii, z niewielkÄ… ilo- z wodami rzecznymi, podczas których nast´puje przemywa-
Ęcią fitoplanktonu, z duŻą przezroczystoĘcią wody, charak- nie i wyp"ukiwanie osadów i  odm"adzanie zbiornika.
teryzujÄ…ce si´ licznie wyst´pujÄ…cymi p"atami roĘlinnoĘci ze Nadmierna eutrofizacja i hypertrofizacja prowadzi do za-
związków Nymphaeion i Potamion. niku zanurzonej roĘlinnoĘci wodnej.
Istotnym zagroŻeniem dla siedliska jest introdukcja do
Inne obserwowane stany zbiorników duŻych obsad ryb roĘlinoŻernych obcego po-
Zbiorniki silnie zanieczyszczone hypertroficzne o minimal- chodzenia  zw"aszcza amura bia"ego Ctenopharyngo-
nej przezroczystoĘci wody i z siarkowodorem wyst´pujÄ…cym don idella. Gatunek ten, obok mechanicznego niszcze-
w strefie przydennej. nia makrofitów w procesie odŻywiania, niszczy je po-
Zanikające  lądowiejące zbiorniki na skutek obniŻenia przez wzmaganie procesu eutrofizacji wód. Racjonalna
powierzchni zwierciad"a wód gruntowych lub braku gospodarka rybacka prowadzi do eliminacji nymphe-
okresowego zalewania. idów i elodeidów (utrudniają przeprowadzanie zabiegów
rybacki, wi´c sÄ… usuwane).
Ze wzgl´du na niewielkÄ… g"´bokoĘç i obj´toĘç zbiorników,
Tendencje do przemian w skali
nawet nieznaczne i krótkotrwa"e wahania poziomu wód
kraju i potencjalne zagroŻenia
gruntowych powodują spadek poziomu wód w zbiorniku
i degradacj´ siedliska.
Podobnie jak w przypadku jezior eutroficznych, siedliska zanikajÄ…ce
wskutek przyspieszonej eutrofizacji antropogennej. Eutrofizacja pro-
Zalecane metody ochrony
wadzi do wzrostu produkcji pierwotnej, odk"adania si´ osadów
i szybkiego lÄ…dowienia drobnych zbiorników. Cz´sto niszczone me- Zalecenia ogólne
ZarzÄ…dzanie siedliskiem wymaga globalnego zarzÄ…dzania
chanicznie  zasypywane (zw"aszcza zbiorniki Ęródpolne).
na poziomie obszaru wodnego  zlewni bezpoĘredniej
Zamulanie, wyp"ycanie i zanik starorzeczy zwiÄ…zany jest
i poĘredniej. Na ca"ym obszarze wodnym mieszczącym
g"ównie z odcinaniem ich od kontaktu z rzeką i brakiem
siedlisko zaleca si´ jego ochron´, uprzednie oczyszczanie
okresowych zalewał
.
Ęcieków zanieczyszczajÄ…cych, ochron´ stref brzegowych
oraz wyznaczenie stref dzia"ał
ochronnych. Ograniczenie
UŻytkowanie gospodarcze
eutrofizacji i gromadzenia si´ osadów.
i potencja" produkcyjny
ZarzÄ…dzanie poziomem wody jest kluczowe dla ogranicze-
nia zamulania oraz rozwoju helofitów.
Siedlisko o niewielkiej wartoĘci z gospodarczego punktu
W przypadku starorzeczy  pozostawianie w obszarze mi´-
widzenia. UÅ»ytkowane jako lokalne uj´cia wód rolniczych,
dzywa"owym.
70
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
ze zbiorowiskami z Nympheion, Potamion
Zalecenia szczegó"owe
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
3150
RozciÄ…gni´cie zasad ochrony na roĘlinnoĘç leĘnÄ… i drze-
kierunki badał

wiastÄ…, w szczególnoĘci zapobieÅ»enie ca"kowitym wyr´bom
Badania nad zaleÅ»noĘciami mi´dzy makrofitami, jakoĘciÄ…
2
drzewostanu ze strefy chronionej. Jest to stosunkowo nowa
wód i Ęrodowiskiem fizycznym.
forma ograniczenia antropopresji i umoÅ»liwia obj´cie
ochroną ca"oĘciową wzajemnie wspó"zaleŻne ekosystemy.
Ocena produkcji/produktywnoĘci makrofitów oraz równo-
Zakazaç introdukcji ryb roĘlinoÅ»ernych do starorzeczy
wagi pomi´dzy zbiorowiskami i gatunkami; ich rola
i drobnych zbiorników.
w przemianach troficznych oraz w zarastaniu obszarów
W zbiornikach uÅ»ytkowanych rybacko zakazaç intensyfika-
wodnych.
cji gospodarowania w sposób nienaturalny, tzn. prowadze-
Szczegó"owa analiza hydrologiczna i sedymentacyjna
nia hodowli sadzowej, dokarmiania ryb.
w celu okreĘlenia metod konserwacji siedliska: czy naleŻy
Nie prowadziç gospodarki rybackiej w zbiornikach o szczególnie
przeprowadzaç oczyszczanie (lub usuwanie osadów)?
silnie rozwini´tych p"atach (zajmujÄ…cych wi´kszoĘç powierzchni
zbiornika) roĘlin o liĘciach p"ywających lub zanurzonych.
Poprawiç stan wiedzy o dok"adnym rozmieszczeniu róŻnych
Konsekwentnie egzekwujÄ…c aktualne przepisy prawne i za-
zbiorowisk, wchodzÄ…cych w sk"ad siedliska, co pozwoli"oby
rzÄ…dzenia, naleÅ»y doprowadziç do likwidacji nielegalnej
zw"aszcza oceniç ich wzgl´dnÄ… rzadkoĘç w innych regionach.
zabudowy domkami rekreacyjnymi i innymi budowlami na
linii brzegowej zbiorników. Zarządzenie Ministra Admini-
stracji Terenowej i Ochrony Ârodowiska przewiduje istnie-
Monitoring naukowy
nie pasa ochronnego o szerokoĘci 100 m.
Celowe wydaje si´ rozwini´cie monitoringowych badaÅ‚
hy-
W zlewniach zbiorników i w obr´bie dolin rzecznych na-
drobiologicznych wybranych jezior (siedlisk), które winny
leÅ»y zakazaç budowy wielkoprzemys"owych ferm i tu-
byç wykorzystywane, do oceny stanu i prognoz zmian w za-
czarni drobiu i trzody chlewnej, której towarzyszy wyle-
kresie ingerencji antropogenicznej i zmian naturalnych
wanie na pola gnojowicy i w konsekwencji po krótkim
w Ęrodowisku wodnym, opracowania zasobów przyrodni-
okresie nast´puje zatrucie wszystkich poziomów wód
czych, poznania róŻnorodnoĘci i zmiennoĘci strukturalnej
gruntowych, w"Ä…cznie z wodami g"´binowymi.
biocenoz i zwiÄ…zków pomi´dzy organizmami a Ęrodowi-
W miar´ moÅ»liwoĘci nie zaw´Å»aç stref mi´dzywala, by po-
skiem abiotycznym. Monitorowaç naleÅ»y, poziom wód
zostawiç "Ä…cznoĘç starorzeczy z macierzystymi ciekami.
w zbiorniku oraz poziom wód gruntowych najbliŻszego oto-
W przypadku ewentualnego uŻytkowania rybackiego, spor-
czenia (moÅ»liwie cz´sto), w"aĘciwoĘci fizyczno chemiczne
towego, turystycznego itp. jezior obj´tych ochronÄ… (n.p.
wód, wyst´powanie i struktur´ makrofitów wodnych (zdj´cia
w parkach narodowych i rezerwatach), konieczne jest szcze-
i transekty na powierzchniach kontrolnych), struktur´ i bio-
gó"owe uzgodnienie zasad uŻytkowania z zarządcą
mas´ fitoplanktonu, zooplanktonu, makrozoobentosu (na
Przyznanie starorzeczom statusu rezerwatu przyrody lub
reprezentatywnych stanowiskach). Pozwoli to na rozpozna-
uÅ»ytku ekologicznego w miar´ moÅ»liwoĘci powinno pociÄ…-
nie pod"oŻa ew. zmian, czy są wynikiem chwilowej natural-
gaç za sobÄ… w"Ä…czenie do obszaru chronionego stref przy-
nej dynamiki; czy regulowane sÄ… przez czynniki antropoge-
legajÄ…cych do linii brzegowej oraz niezb´dnego fragmen-
niczne  zanieczyszczenia wód, podpi´trzenia lub obniÅ»enia
tu najbliŻszej zlewni o szerokoĘci od 30 do 200 m.
poziomu wody, czy raczej wynikają z niezaleŻnych od cz"o-
Wycinanie szuwaru oraz cz´Ä˜ci hydrofitów, jeĘli majÄ… zbyt
wieka fluktuacji klimatyczno pogodowych.
inwazyjny charakter.
MoŻliwa reintrodukcja szczególnie cennych lub zagroŻonych w ska-
Piotr Klimaszyk
li kraju gatunków, np. kotewki orzecha wodnego Trapa natans.
71
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków