Wody s"odkie i torfowiska
Naturalne, dystroficzne
3160
zbiorniki wodne
Kod Physis: 22.14, 22.24
Opis typu siedliska
przyrodniczego
Definicja
Jeziora dystroficzne są to z regu"y niewielkie zbiorniki wodne,
charakteryzujące si� ma"ą zasobnoĘcią substancji pokarmo-
wych oraz duŻą zawartoĘcią substancji humusowych w wo-
dzie. G"ównym ęród"em kwasów humusowych w wodzie tych
jezior są wody torfowiskowe dop"ywające z p"a mszarnego.
Charakterystyka
Zawieszone w wodzie jezior cząsteczki kwasów humusowych
Jeziora dystroficzne naleŻą do grupy siedlisk ekstremal-
wychwytują z niej wapł
oraz mineralne związki pokarmowe,
nych. Są to z regu"y niewielkie i bezodp"ywowe zbiorniki
a ich nadmiar nadaje jej kwaĘny odczyn (pH poniŻej 6,5),
wodne. Powstają w niewielkich zag"�bieniach terenu, gdy
wiąŻe rozpuszczony tlen i bardzo wyraęnie ogranicza przeni-
do wody dop"ywają kwasy humusowe. WiąŻą one ca"y "a-
kanie Ęwiat"a, nadając jednoczeĘnie brunatne zabarwienie.
dunek substancji mineralnych (m.in. pokarmowych), który
DuŻe i nierozpuszczalne cząstki kwasów humusowych opa-
jest wprowadzany do wody ze zlewni oraz bezpoĘrednio
dają na dno, tworząc bardzo charakterystyczne dla tego typu
z opadami atmosferycznymi. W procesie tym powstają
jezior organiczne osady zwane  dy , których miąŻszoĘ� cz�-
oboj�tne kompleksy mineralno humusowe, natomiast po-
sto przekracza nawet kilka metrów. Produkcja pierwotna fito-
zostający nadmiar aktywnych substancji humusowych
planktonu w jeziorach dystroficznych jest niewielka, ze wzgl�-
wp"ywa na warunki fizyczne i chemiczne wód, nadając im
du na ma"ą dost�pnoĘ� mineralnych postaci substancji po-
kwaĘny odczyn oraz wiąŻąc rozpuszczony tlen. W takich
karmowych oraz bardzo p"ytką stref�, w której penetruje
warunkach kompleksy mineralno humusowe są trwa"e,
Ęwiat"o (efekt zaciemnienia). Ubogie są równieŻ zespo"y pe-
chociaŻ promieniowanie UV powoduje fotochemiczną de-
lagiczne zooplanktonu. Podobnie ma"o zróŻnicowany jest
gradacj� pewnej puli substancji humusowych, a w wyniku
sk"ad gatunkowy ryb. W tego typu jeziorach cz�sto spotyka
tego procesu do wody wydzielane są jony amonowe, fos-
si� ma"o liczne populacje jednego lub, najwyŻej kilku gatun-
foranowe i wapniowe.
ków ryb, a nierzadko są to zbiorniki bezrybne.
Jezioro kocio"ek (Park Narodowy Bory Tucholskie)
72
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
Jeziora dystroficzne po"oŻone są najcz�Ęciej w g"�bi borów, gą pojawia� si� hydrofity o liĘciach p"ywających, g"ównie:
w bezpoĘrednim sąsiedztwie torfowisk, a przynajmniej ota- grąŻel Żó"ty Nuphar luteaum, grzybienie bia"e Nymphaea
3160
cza je w�Ższy lub szerszy pas p"a mszarnego (7140). Zasila- alba i rdestnica p"ywająca Potamogeton natans. BliŻej po-
ją one stref� otwartej wody rozpuszczonymi substancjami mostu mszarnego najcz�Ęciej rozwijają si� grąŻel Żó"ty
humusowymi. Ma"a powierzchnia jezior, os"oni�cie zwartym i grzybienie bia"e, tworząc przerywany pierĘcieł
o szeroko-
drzewostanem, brunatne zabarwienie wody warunkują Ęci kilku metrów. Spotyka si� takŻe wi�ksze fitocenozy ze-
wczesne zak"adanie i d"ugie utrzymywanie si� stratyfikacji spo"u Nupharo Nymphaeetum albae, zbudowane z jedne-
termicznej i tlenowej wody, o bardzo ostrym gradiencie na- go lub obu tych gatunków. Niekiedy g"�biej wyst�puje
wet do 5 6 �C/m. Warstwa dobrze natlenionej i ciep"ej wo- rdestnica p"ywająca, która moŻe tworzy� wi�ksze jednoga-
dy, w której zachodzi produkcja pierwotna glonów, oraz tunkowe p"aty zespo"u Potametum natantis. W jeziorach,
warstwa o znacznym spadku temperatury mają bardzo ma- których jedynie cz�Ę� linii brzegowej otacza p"o mszarne,
"ą miąŻszoĘ�, dlatego w wielu jeziorach dystroficznych, po- mogą pojawia� si� takŻe roĘliny szuwaru w"aĘciwego (trzci-
mimo ich cz�sto niezbyt duŻej g"�bokoĘci (do 10 m) obser- na pospolita Phragmites australis, pa"ka szerokolistna Ty-
wuje si� wyst�powanie takŻe warstwy wody pozbawionej pha latifolia, pa"ka wąskolistna T. angustifolia, czasem
rozpuszczonego tlenu o wzgl�dnie sta"ej temperaturze (ok. takŻe oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris), niekiedy
5 �C). Woda w jeziorach dystroficznych odznacza si� takŻe wraz z torfowcem b"otnym Sphagnum palustre, torfowcem
ma"ą alkalicznoĘcią, przewodnoĘcią elektryczną, ma"ymi nastroszonym Sph. squarrosum, torfowcem spiczastolist-
st�Żeniami jonów oraz duŻą podatnoĘcią na zakwaszanie. nym Sph. cuspidatum, mokrad"oszem s"omiastym Callier-
Jeziora dystroficzne jako siedliska są bardzo zróŻnicowane, gon stramineum oraz czermienią b"otną Calla palustris,
jednak najcz�Ęciej ekstremalne warunki panujące w strefie bobrkiem trójlistkowym Menyanthes trifoliata i siedmiopa-
otwartej wody skutecznie powstrzymują rozwój hydrofitów. lecznikiem b"otnym Comarum palustrae. Czasami trzy
Nieliczne roĘliny, które są w stanie zaadaptowa� si� do tych ostanie gatunki tworzą zwarte p"aty.
warunków, nie tworzą zbiorowisk charakterystycznych wy-
"ącznie dla tej grupy zbiorników wodnych. Natomiast klasy-
Podzia" na podtypy
fikacja fitosocjologiczna zbiorowisk planktonu roĘlinnego,
charakterystycznych dla jezior dystroficznych, nie wysz"a po- 3160 1 Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
za faz� pojedynczych prób, m.in. ze wzgl�du na brak po-
wszechnie przyj�tej metody gromadzenia informacji.
Umiejscowienie siedliska w pol-
Brunatna barwa wody, ma"a dost�pnoĘ� Ęwiat"a, kwaĘny
skiej klasyfikacji fitosocjologicznej
odczyn wody i ma"a zasobno� w substancje pokarmowe
powodują, Że sk"ad gatunkowy i obfitoĘ� glonów w strefie
Klasa Utricularietea intermedio minoris
otwartej wody są odmienne niŻ w innych jeziorach oraz
Rząd Utricularietalia intermedio minoris
rzekach. Cz�sto i licznie spotykane są tu kryptofity (Crypto-
Związek Sphagno Utricularion
monas spp.), z"otowiciowce (Mallomonas spp., Synura
Zespo"y:
uvella, Uroglena americana oraz inne gatunki z tego ro-
Sparganietum minimi zespó" jeŻogówki najmniejszej
dzaju), okrzemki (Asterionella formosa, Tabellaria flocculo-
Utricularietum intermedio minoris zespó" p"y-
sa), bruzdnice (Peridinium cinctum), zielenice (Botryococcus
wacza Ęredniego i drobnego
braunii, Dictyospahaerium pulchellum) oraz desmidie
Sphagno Utricularietum minoris zespó" p"ywa-
(Staurodesmus dejectus), a takŻe sinice (Chroococcus turgi-
czy z torfowcami
dus, Merismopedia elegans, M. galuca, M. minor) i rafido-
Nymphaeo Utricularietum minoris zespó"
fit Gonyostomum semen. Najcz�Ęciej jednak obserwuje si�
p"ywaczy i grzybieni
bardzo wyraęną dominacj� jednego gatunku, który moŻe
w takich sytuacjach tworzy� nawet ponad 90% liczebnoĘci
Bibliografia
lub biomasy ogólnej glonów. Niekiedy dominują gatunki
ARVOLA L., ELORANTA P., J�RVINEN M., KESKITALO J., HOLO-
rzadkie. W lipcu 1999 roku w jeziorze Skrzynka domino-
PAINEN A. L. 1999. Phytoplankton. W: KESKITALO J., ELO-
wa"a desmidia Actinotaenium perminutum  gatunek
RANTA P. (red.) Limnology of humic waters. Bachkhuys Publi-
stwierdzony w Polsce zaledwie na dwu stanowiskach.
shers, Leiden: 137 171.
Wyst�powanie roĘlinnoĘci wodnej uzaleŻnione jest od sk"a-
BULON V. V. 1997. Obszczaja charakteristika niekotorych ozier
du chemicznego i zakwaszenia wody, kszta"tu misy jezior-
juŻnoj Karelii, raznotipnych po stepieni acidnosti i gumificiro-
nej, nachylenia brzegu oraz charakteru zlewni jeziora.
wannosti. W: Alimov A. F., Bulon V. V. (red.) Reakcja oziernych
W wi�kszoĘci polihumusowych jezior dystroficznych hydro-
ekosystem na izmienienie bioticzeskich i abioticzeskich us"o-
fity zanurzone w ogóle nie wyst�pują. Jednak w p"ytkich je-
wij. Trudy Zoologiczeskogo Instituta RAN, 272: 5 28.
ziorach o s"abo kwaĘnej i wzgl�dnie przezroczystej wodzie
DZIEDZIC J. 1998. Flora of vascular plants of Lake Smolak and
moŻna niekiedy spotka� nawet doĘ� licznie rozwijające si�
the adjacent peatbog twenty years after the end of an expe-
ramienice Chara fragilis. Na powierzchni takich jezior mo-
73
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Wody s"odkie i torfowiska
rimental fertilisation. Arch. Ryb. Pol. 6: 247 262. KRASKA M., BORYSIAK J., DANIELAK K. DOMEK P., GO�DYN R.,
EJSMON KARABIN J. 1999. Zespo"y rotifera strefy przybrzeŻnej JONIAK T., KLIMASZYK P., KUJAWA PAWLACZYK J., PIO-
3160
ma"ych, humusowych jezior Wigierskiego Parku Narodowe- TROWICZ R., RADZISZEWSKA R., ROMANOWICZ W., SZE-
go z zaznaczeniem gatunków nowych i rzadkich w faunie LŃG WASIELEWSKA E., SZYPER H. 2001. Jeziora dystroficz-
Polski. W: Zdanmowski B., Kamił
ski M., Martyniak A. (red.) ne i jeziora meromiktyczne w Drawieł
skim Parku Narodo-
Funkcjonowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obsza- wym. W: Wojterska M. (red.) Szata roĘlinna Wielkopolski i Po-
rach chronionych. Wydawnictwo IRS. Olsztyn, 389 403. jezierza Po"udniowopomorskiego. Przewodnik sesji tereno-
GÓRNIAK A. 1996. Substancje humusowe i ich rola w funkcjo- wych 52. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego 24 28
nowaniu ekosystemów s"odkowodnych. Uniwersytet War- wrzeĘnia 2001. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznał
:
szawski Filia w Bia"ymstoku. Rozprawy. Bia"ystok, s. 151. 369 400.
GÓRNIAK A., GRABOWSKA M., DOBRZYĄ P. 1999. Fitoplankton LEPIST� L., ANTIKAIMEN S., KIVIEN J. 1994. The occurence of
trzech jezior dystroficznych Wigierskiego Parku Narodowego. Gonyostomum semen (Her.) Diensing in Finish lakes. Hy-
In: Zdanowski B., Kamił
ski M., Martyniak A. (red.) Funkcjo- drobiologia 273: 1 8.
nowanie i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach LEPIST� L., ROSENSTR�M U. 1998. The most typical phyto-
chronionych. Wydawnictwo IRS, Olsztyn: 351 370. plankton taxa in four types of boreal lakes. Hydrobiologia
GÓRNIAK A., JEKATIERYNCZUK RUDCZYK E., DOBRZYĄ P. 369/370: 89 97.
1999. Hydrochemistry of three dystrophic lakes in northe- LU�CIĄSKA M., SOSKA R. 1998. Algal comunities of humic acid
astern Poland. Acta hydrochim. hydrobiol. 27: 12 18. sites: Biomass and diversity in lake water versus peat mat
HILLBRICHT ILKOWSKA A., DUSOGE K., EJSMONT KARABIN J., water. Pol. J. Ecol. 46 (2): 123 135.
JASSER I., KUFEL I., OZIMEK T., RYBAK J. I., RZEPECKI M., �AŁNIEWSKA I. 1999. Co wiemy o glonach torfowisk  stan
WóGLEĄSKA T. 1998. Long term efects of liming in a humic badał
nad fykoflorą polskich torofiwsk wysokich i przej-
lake: ecosystem processes, biodiversity, food web functioning Ęciowych. W: Radwan S., Kornijów R. (red.) Problemy ak-
(Lake Flosek, Masurian Lakeland, Poland) Pol. J. Ecol. 46: tywnej ochrony ekosystemów wodnych, I torfowiskowych
347 415. w polskich parkach narodowych. Wydawnictwo UMCS, Lu-
HONGVE D., LOVSTAD O. E., BJORNDALEN K. 1987. Gonyostomum blin: 147 152.
semen  a new nuisance to bathers in Norwegian lakes. Verh. Inter- PóCZU�A W. 2002. Lake P"otycze  between dystrophy and eu-
nat. Verein. Limnol. 23: 430 434. trophy (about difficulties in obtaining trophic status of some
HUTOROWICZ A. 1993. Gonyostomum semen (Raphidophy- lakes). Limnological Review 2: 303 311.
ceae) in Lake Smolak in northern Poland. Fragm. Flor. Geo- ROSENSTR�M U., LEPIST� L. 1996. Phytoplankton indicator
bot. 38: 163 171. species of different types of boreal lakes. Agological Studies,
HUTOROWICZ A. 2001. Fitoplankton humusowego jeziora Smo- 82: 131 140.
lak na tle zmian warunków fizyczno chemicznych wywo"a- SOBOTKA D. 1967. RoĘlinnoĘ� strefy zarastania bezodp"ywo-
nych wapnowaniem i nawoŻeniem. Idee Ekologiczne, 14, wych jezior Suwalszczyzny. Monogr. bot. 23: s. 258.
Ser. Zeszyty 7, s. 130. SZELŃG WASIELEWSKA E., TOMASZEWICZ G. 2003. Second re-
HUTOROWICZ A., SPODNIEWSKA I., KRZYWOSZ W. 1992. Fito- cord of Actinotaenium perminutum (Desmidiaceae) from
plankton w jeziorach Wigierskiego Parku Narodowego In: Poland. Polish Botanical Journal, 48 (2): 171 174.
ZDANOWSKI B. (red.) Jeziora Wigierskiego Parku Narodo- WILL�N E., HAJDU S., PEJLER Y. 1990. Summer phytoplankton in
wego. Stan eutrofizacji i kierunki ochrony. Zeszyty naukowe 73 nutrient poor Swedish lakes. Classification, ordination
3. Wydawnictwo PAN, Wroc"aw, Warszawa, Kraków: 79 99. and choice of long term monitoring objects. Limnologica
HUTOROWICZ A., TUNOWSKI J., ZDANOWSKI B. 1999. Dystro- (Berlin) 20: 217 227.
ficzne jeziora Wigierskiego Parku Narodowego  struktura, WOJCIECHOWSKI I. 1987. Ekologiczne podstawy kszta"towania
funkcjonowanie i zagroŻenia. W: Radwan S., Kornijów R. Ęrodowiska. PWN, Warszawa, s. 448.
(red.) Problemy aktywnej ochrony ekosystemów wodnych WOJCIECHOWSKI I. 1997. Funkcjonowanie ekosystemów torfo-
I torfowiskowych w polskich parkach narodowych. Wydaw- wiskowych. (maszynopis) Lublin, s. 23.
nictwo UMCS, Lublin, 219 230. WOJCIECHOWSKI I. 1999. Warunki funkcjonowania ekosyste-
KARABIN A. 1999. Zespo"y Crustacea strefy przybrzeŻnej humu- mów torfowiskowych i wodno torfowiskowych w Polsce. W:
sowych jezior Wigierskiego Parku Narodowego. W: Zdanow- Radwan S., Kornijów R. (red.) Problemy aktywnej ochrony
ski B., KAMIł
SKI M., MARTYNIAK A. (red.) Funkcjonowanie ekosystemów wodnych I torfowiskowych w polskich parkach
i ochrona ekosystemów wodnych na obszarach chronionych. narodowych. Wydawnictwo UMCS, Lublin: 57 63.
Wydawnictwo IRS, Olsztyn, 405 415. Andrzej Hutorowicz
74
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
Odmiany
Opis podtypu
ZróŻnicowanie jezior dystroficznych wynika przede wszyst- 3160
kim z róŻnego odczynu wody, koncentracji substancji hu-
1
musowych i związków biogennych w wodzie, które są
Naturalne, dystroficzne
kszta"towane w g"ównej mierze przez otaczające torfowi-
zbiorniki wodne
ska oraz p"o mszarne stanowiące wraz ze strefą otwartej
wody jeden uk"ad hydrologiczny.
Kod Physis: 22.14, 22.24
MoŻliwe pomy"ki
Cechy diagnostyczne
Siedlisko rozpoznawalne na podstawie obecnoĘci charak-
terystycznego p"a mszarnego otaczającego pierĘcieniem
Cechy obszaru
Jeziora dystroficzne usytuowane są w sąsiedztwie p"a mszar- brzeg jeziora i wyraęnie brunatnego zabarwienia wody
nego lub wi�kszych torfowisk na dnie niewielkich bezodp"y- o kwaĘnym odczynie.
Pomy"ki moŻliwe z jeziorami wykazującymi cechy poĘred-
wowych zlewni, najcz�Ęciej poroĘni�tych lasami iglastymi.
Jeziora te zasilane są wodą opadową oraz wodą sp"ywają- nie pomi�dzy typowymi jeziorami dystroficznymi a oligo-
troficznymi jeziorami o wodzie kwaĘnej (pH 5 6) i ubogiej
cą ze zlewni, w duŻej cz�Ęci wodą z przylegających torfowisk.
w wapł
(22.11). W jeziorach dystroficznych nie wyst�pują
Powierzchnia zwierciad"a wody takich jezior zazwyczaj nie
przekracza kilku hektarów, chociaŻ jedno z najwi�kszych je- poryblin jeziorny Iso�tes lacustris i lobelia jeziorna Lobelia
dortmanna, są one otoczone doĘ� szerokim p"em mszar-
zior dystroficznych w Polsce  Suchar Wielki w Wigierskim
Parku Narodowym  ma powierzchni� 8,9 ha. ZróŻnicowa- nym, a woda zawiera wi�ksze iloĘci substancji humuso-
wych niŻ w typowych oligotroficznych jeziorach z lobelią.
na jest teŻ powierzchnia przyleg"ych torfowisk, która moŻe
stanowi� od zaledwie kilku, gdy brzegi jeziora otacza jedy-
nie wzgl�dnie wąski pas p"a mszarnego, do kilkudziesi�ciu
Identyfikatory fitosocjologiczne
procent powierzchni lustra wody, gdy ca"y system torfowisko-
Związek Sphagno Utricularion
wo jeziorny znajduje si� w zawansowanym stadium zarasta-
Zespo"y:
nia lustra wody przez p"o mszarne.
Sparganietum minimi zespó" jeŻog"ówki naj-
mniejszej
Rerezentatywne gatunki
Utricularietum intermedio minoris zespó"
W strefie otwartej wody:
p"ywacza Ęredniego i drobnego
Glony: *Gonyostomum semen (Raphidophyceae), Mallo-
Sphagno Utricularietum minoris zespó" p"y-
monas caudata, M. akrokomos, M. allorgei, Dinobryon pe-
waczy z torfowcami
diforme, Uroglena americana, Synura uvella (Chrysophyce-
Nymphaeo Utricularietum minoris zespó"
ae), Melosira varians, Rhizosolenia longiseta, Tabellaria floc-
p"ywaczy i grzybieni
culosa (Bacillariophyceae), Cryptomonas marssoni (Cryp-
tophyceae), *Peridinium cinctum (Dinophyceae), Botry-
ococcus braunii, Dictyospahaerium tetrachotomum,
Dynamika roĘlinnoĘci
D. pulchellum, D. elegans, Oocystis submarina (Chlorophy-
Spontaniczna
ceae), Staurodesmus dejectus, Closterium acutum var.
Dystroficzne jeziora, w powiązaniu z otaczającym je p"em
variabile, Actinotaenium perminutum (Desmidiales), a takŻe
mszarnym oraz torfowiskami, w warunkach niezak"óconej
Woronichinia naegeliana (Cyanoprokaryota)
naturalnej sukcesji są systemami stabilnymi, które na sku-
Hydofity: grąŻel Żó"ty Nuphar lutea, grzybienie bia"e
tek zarastania ewoluują w kierunku torfowisk.
Nymphaea alba, grzybienie pó"nocne Nymphaea
candida, rdestnica p"ywająca Potamogeton natans
i p"ywacz drobny Utricularia minor, trzcina pospo- Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka
lita Phragmites australis, pa"ka szerokolistna Typha lati- Jeziora dystroficzne bardzo szybko reagują na obniŻenie
poziomu wód gruntowych w zlewni. Zmiany przejawiają
folia, pa"ka wąskolistna T. angustifolia, oczeret jeziorny
Schoenoplectus lacustris, czermieł
b"otna Calla palu- si� wzrostem odczynu wody jeziornej z kwaĘnego do obo-
stris, bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata, siedmio- j�tnego, a nawet doĘ� silnie zasadowego! JednoczeĘnie,
na skutek zmiany wielkoĘci zewn�trznego "adunku i pro-
palecznik b"otny Comarum palustrae, torfowiec b"otny
Sphagnum palustre, torfowiec nastroszony Sph. squarro- porcji substancji mineralnych (takŻe pokarmowych) i kwa-
sum, torfowiec spiczastolistny Sph. cuspidatum, mokra- sów humusowych oraz na skutek wewn�trznego wzboga-
cania wody w substancje pokarmowe, poprzez ich uwal-
d"osz s"omiasty Calliergon stramineum
nianie z zawieszonych w wodzie (trwa"ych przy kwaĘnym
* gatunki dominujące i równoczeĘnie charakterystyczne
odczynie wody) kompleksów mineralno humusowych, do-
w znaczeniu fitosocjologicznym
75
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
Wody s"odkie i torfowiska
chodzi do szybkiej przebudowy struktury i obfitoĘci fito- dziej w Wielkopolsce i w Sudetach. Do niedawna niezde-
3160
planktonu, a takŻe wrotków i skorupiaków planktonowych. gradowane jeziora dystroficzne wyst�powa"y takŻe na Po-
Konsekwencją trwa"ej zmiany odczynu wody, do wartoĘci jezierzu ��czył
sko W"odawskim. Poza tymi regionami ra-
1
pH toksycznych dla torfowców, jest stopniowe zanikanie czej pojedynczo, na rozproszonych stanowiskach.
p"a mszarnego. Proces ten rozpoczyna si� od zmniejszenia
si� zasi�gu p"ywającego p"a mszarnego. Cz�sto obserwu-
je si� takŻe powstawanie w obr�bie pomostu mszarnego
ciągle powi�kszających si�  oczek wody . Prowadzi to do
ca"kowitego zanikni�cia p"ywającego pomostu mszarnego.
Negatywne skutki moŻe równieŻ powodowa� prowadzenie
wyr�bu drzew metodą r�bni zupe"nej na obszarze zlewni
bezpoĘredniej oraz bardzo intensywne wydeptywanie p"a
mszarnego przez w�dkarzy, a takŻe nieracjonalne zarybia-
nie jezior dystroficznych.
W tak przekszta"conych jeziorach, przy niskim poziomie
lustra wody (spowodowanym utrzymującym si� deficytem
opadów) oraz zasadowym odczynie wody, nie obserwu-
je si� spowolnienia zanikania p"a mszarnego, a tym bar-
dziej ponownego rozrastania si� p"ywającego pomostu
torfowcowego.
Siedliska zaleŻne lub przylegające
Znaczenie ekologiczne i biologiczne
Strefa otwartej wody jezior dystroficznych kontaktuje si�
Jeziora dystroficzne, ze wzgl�du na ekstremalne warun-
z p"em mszarnym (7140) o wyraęnej strefowej budowie.
ki fizyczne i chemiczne wody, są cennymi siedliskami dla
Granicząca ze zwierciad"em wody cz�Ę� tworzy p"ywający
zachowania bioróŻnorodnoĘci na poziomie gatunko-
pomost (pas o szerokoĘci od 0,2 1 m) zbudowany począt-
wym, ekosystemów, ale i krajobrazu. Jeziora te są zróŻ-
kowo z torfowców z turzycą bagienną Carex limosa, a na-
nicowane pod wzgl�dem zawartoĘci substancji humuso-
st�pnie z torfowców z przygie"ką bia"ą Rhynchospora alba
wych w wodzie, odczynu wody i zasobnoĘci w substancje
(pas o szerokoĘci do 4 m). Kolejna strefa moŻe mie� budo-
pokarmowe, dzi�ki czemu rozwijają si� w nich róŻne,
w� k�pkową lub nawet k�pkowo dolinkową z we"nianką
takŻe rzadkie gatunki fito i zooplanktonu. Szczególnie
pochwowatą Eriophorum vaginatum (7110) i przechodzi
cenna przyrodniczo jest teŻ, stosunkowo s"abo poznana,
w sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi Pinetum i brze-
strefa kontaktu strefy otwartej wody z p"em mszarnym,
zin� bagienną (91D0).
w której wyst�pują specyficzne gatunki glonów (od jed-
Siedliskami pokrewnymi są, wyst�pujące na Pomorzu, oli-
nokomórkowych do nitkowatych związanych z pod"o-
gotroficzne jeziora o wodzie kwaĘnej (pH 5 6) i ubogiej
Żem) oraz skorupiaków i wrotków.
w wapł
(22.11). Są to przewaŻnie bezodp"ywowe jeziora
po"oŻone na obszarze ma"ych, zwykle piaszczystych zlew-
Gatunki z za"ącznika II Dyrektywy
ni, o czystej wodzie. Sąsiadujące z nimi, na ogó" bardzo
Siedliskowej
wąskie, p"aty p"a mszarnego są ęród"em niewielkich iloĘci
Aldrowanda p�cherzykowata Aldrovanda vesiculosa, po-
kwasów humusowych, które jednak są w stanie ca"kowicie
tencjalnie zalotka wi�ksza Leucorrhinia pectoralis.
zrównowaŻy� równie ma"y "adunek substancji mineralnych
(pokarmowych) ze zlewni. Pozostająca w wodzie bardzo
Gatunki z za"ącznika I Dyrektywy Ptasiej
ma"a nadwyŻka kwasów humusowych powoduje jej za-
Brak.
kwaszenie, warunkujące trwa"oĘ� kompleksów mineralno-
 humusowych. W litoralu takich zbiorników rozwijają si�
Stany, w jakich znajduje si� siedlisko
poryblin jeziorny i lobelia jeziorna  gatunki charaktery-
styczne zespo"ów Iso�tetum lacustris i Lobelietum dortman-
Stany uprzywilejowane
nae (wg klasyfikacji Matuszkiewicza 2001).
Jeziora dystroficzne, w których zlewni bezpoĘredniej nie
dosz"o do zaburzenia naturalnych stosunków wodnych
Rozmieszczenie geograficzne oraz niepodlegające presji wynikającej z dzia"alnoĘci cz"o-
wieka (wycinka drzew w zlewni bezpoĘredniej, nieracjonal-
i mapa rozmieszczenia
ne zarybienia) zachowują wszelkie charakterystyczne dla
Jeziora dystroficzne wyst�pują przede wszystkim na obsza-
nich cechy ekologiczne.
rze Pomorza, Pojezierza Mazurskiego i Suwalskiego, a rza-
76
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu" rozdzia"u Tytu"
Naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne
Inne obserwowane stany turalną, brak typowego fitolitoralu b�dącego miejscem
3160
W jeziorach dystroficznych, w których znacznie obniŻy" si� po- naturalnego rozrodu ryb, minimalne iloĘci zooplanktonu
ziom lustra wody, a p"o mszarne uleg"o znacznemu przesu- i fauny dennej oraz praktyczny brak moŻliwoĘci stosowa-
1
szeniu, obserwuje si� wyraęnie wi�kszy sp"yw kompleksów nia ciągnionych narz�dzi po"owowych uznawane są za
mineralno humusowych, rozpuszczonych związków mineral- tzw. nieuŻytki rybackie. W przesz"oĘci podejmowano pró-
nych i kwasów humusowych, który powoduje zachwianie do- by zwi�kszania wydajnoĘci rybackiej tego typu jezior po-
tychczasowej równowagi, a w konsekwencji wp"ywa na przez stosowanie wapnowania lub wapnowania po"ą-
zwi�kszenie aktywnoĘci glonów planktonowych, wzrost od- czonego z jednoczesnym nawoŻeniem mineralnym
czynu wody (pH >7), co z kolei zwi�ksza wewn�trzne wzbo- w strefie otwartej wody. Zabiegi te powodowa"y bardzo
gacanie wody w substancje mineralne związane uprzednio szybką degradacj� tych zbiorników wodnych, a skutki
w unoszących si� w toni wodnej kompleksach mineralno hu- obserwowane są przez okres kilkudziesi�ciu lat po za-
musowych (niekiedy okreĘlane terminem humoeutrofizacja). koł
czeniu tych eksperymentów. Znane są teŻ przyk"ady
nieracjonalnego zarybiania jezior dystroficznych, które
powodują podobnie szybkie niekorzystne zmiany, jak
Tendencje do przemian w skali
zbyt intensywne wapnowanie lub nawoŻenie.
kraju i potencjalne zagroŻenia
W ostatnich latach, w związku ze szczególnym rozwojem
Jeziora dystroficzne, jako niewielkie pod wzgl�dem po- w�dkarstwa, wzrasta presja w�dkarska na jeziora dystro-
ficzne, a szczególnie na te z nich, których brzeg opasa sto-
wierzchni zbiorniki wodne, po"oŻone w otoczeniu lasów
iglastych, by"y naraŻone na degradacj� g"ównie ze wzgl�- sunkowo wąski pas p"a mszarnego. Poza moŻliwoĘcią z"o-
wienia ryby, powodem są niewątpliwe walory przyrodnicze
du na prowadzenie tzw. planowej gospodarki leĘnej,
a przede wszystkim pozyskiwania drzewa metodą r�bni zu- jezior dystroficznych. Tego typu rekreacja na brzegach je-
pe"nej na obszarze zlewni bezpoĘredniej. W drugiej po"o- zior dystroficznych powoduje jednak wyraęne szkody
w strefie p"a mszarnego.
wie dwudziestego wieku zaznaczy" si� takŻe niekorzystny
wp"yw globalnych przemian klimatycznych oraz bezpo-
Ęrednie oddzia"ywanie cz"owieka.
Ochrona
Niekorzystne przekszta"cenia ekosystemów jezior dystro-
ficznych powodują takŻe kwaĘne deszcze, przyczyniając si� Przypomnienie o wraŻliwych cechach
do obniŻenia odczynu wody poniŻej granicy toksycznoĘci Jeziora dystroficzne są wraŻliwe na wszelkie zmiany
glinu, a w konsekwencji powodując wymieranie nawet ca- w zlewni bezpoĘredniej, a szczególnie w strefie sąsiadu-
"ych populacji ryb. jących z nimi torfowisk i nasuwającego si� od brzegu p"y-
Realnym zagroŻeniem dla funkcjonowania ekosystemów je- wającego p"a mszarnego. Wszelkie zmiany stosunków
zior dystroficznych jest teŻ trwa"e obniŻenie poziomu wód wodnych w zlewni, osuszenie torfowisk, trwa"e obniŻenie
gruntowych w zlewni, takŻe na skutek d"ugotrwa"ych okresów poziomu wód gruntowych, d"ugotrwa"e obniŻenie pozio-
suszy, obniŻenie si� poziomu lustra wody w jeziorze i przesu- mu lustra wody w jeziorze, wycinka drzew w otaczających
szenie p"a mszarnego. Zmieniają si� wtedy wielkoĘci i propor- jeziora borach, a nawet wydeptywanie p"a mszarnego
cje zewn�trznego wzbogacania strefy otwartej wody w kwasy moŻe szybko powodowa� trwa"ą degradacj� tych jezior.
humusowe i substancje mineralne, a najcz�Ęciej obserwowa- Objawia si� ona przede wszystkim sta"ym wzrostem od-
ną konsekwencją jest szybka, najprawdopodobniej trwa"a, czynu wody (powyŻej pH = 7), zwi�kszeniem dop"ywu
eutrofizacja tych jezior. Wzrasta odczyn wody powyŻej granicy przyswajalnych dla roĘlin związków mineralnych,
warunkującej trwa"oĘ� kompleksów mineralno humusowych a w konsekwencji zmianą charakteru troficznego jezior.
(pH > 6,5), wskutek zwi�kszonej puli substancji pokarmo- Podobny efekt moŻe teŻ powodowa� uŻytkowanie rybackie
wych roĘnie aktywnoĘ� glonów planktonowych, jednak inten- jezior dystroficznych prowadzące do zmiany sk"adu gatun-
sywnie rozwijają si� juŻ inne gatunki glonów niŻ w zrównowa- kowego i obfitoĘci ryb, a szczególnie zarybianie rybami
Żonych jeziorach dystroficznych. Zmienia si� takŻe sk"ad i ob- planktonoŻernymi i bentosoŻernymi.
fitoĘ� skorupiaków i wrotków planktonowych. Podobny efekt
obserwuje si� takŻe przy nadmiernym i nieracjonalnym zary- Zalecane metody ochrony
bianiu tych zbiorników wodnych, a takŻe przy nadmiernym ich Wszystkie nieprzekszta"cone jeziora dystroficzne powinny pod-
wapnowaniu, podj�tym nawet jako próba przeciwdzia"ania lega� ochronie, której podstawowym warunkiem jest utrzyma-
skutkom zakwaszenia wód przez kwaĘne deszcze. nie moŻliwie stabilnego optymalnego poziomu wód grunto-
wych oraz zachowanie zgodnego z siedliskiem sk"adu gatun-
kowego drzewostanów na obszarze zlewni bezpoĘredniej je-
UŻytkowanie gospodarcze
zior, ca"kowite zaniechanie wyr�bu metodą r�bni zupe"nej,
i potencja" produkcyjny
wprowadzenie zakazu stosowania nawozów lub innych związ-
Jeziora dystroficzne są zbiornikami o ma"ym znaczeniu ków chemicznych powodujących zmiany w"aĘciwoĘci fizyczno-
gospodarczym. Ze wzgl�du na niewielką wydajnoĘ� na-  chemicznych wody na obszarze zlewni bezpoĘredniej i w stre-
77
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Wody s"odkie i torfowiska
fie otwartej wody. Ponadto, ze wzgl�du na coraz bardziej ro- Przyk"ady obszarów obj�tych dzia"aniami
3160
snącą presj� turystyczną, w tym takŻe w�dkarską, naleŻy dąŻy� ochronnymi
do ograniczania wydeptywania brzegów jezior. Brzegi jezior Park Narodowy  Bory Tucholskie . W operacie ochrony
1
udost�pnionych do celów edukacyjnych, turystycznych, ewentu- ekosystemów wodnych przewidziano obj�cie jezior dystro-
alnie w�dkarskich naleŻy zabezpieczy� poprzez wykonanie od- ficznych ochroną Ęcis"ą, z zastrzeŻeniem prowadzenia
powiednich zabezpieczeł
technicznych w postaci k"adek oraz w nich biernej ochrony ichtiofauny.
pomostów dla w�dkarzy. Konieczne jest takŻe wprowadzenie
ca"kowitego zakazu biwakowania w bezpoĘrednim sąsiedztwie
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
mszaru torfowcowego oraz wprowadzenie ca"kowitego zakazu
kierunki badał

po"owów w�dkarskich z "odzi i z brzegu na jeziorach bez od-
powiednich zabezpieczeł
technicznych.
Inwentaryzacji wymagają wszystkie jeziora dystroficzne,
Wszystkie cenne przyrodniczo jeziora powinny by� obj�te
a przede wszystkim podlegające procesowi dystrofizacji nie-
ochroną rezerwatową, przy czym w przypadku jezior o wy- wielkie ĘródleĘne oczka wodne. Prace inwentaryzacyjne po-
jątkowych walorach naleŻy bezwzgl�dnie wy"ączy� je z pla- winny obejmowa� badania florystyczne, fitosocjologiczne
nów udost�pniania do celów turystycznych i edukacyjnych.
w strefie p"a mszarnego, a takŻe badania w"aĘciwoĘci fizycz-
Wy"ączenia powinny jednak uwzgl�dnia� nie tylko stref�
nych i chemicznych wody (sk"ad jonowy, odczyn wody, kon-
otwartej wody, ale ca"y kompleks torfowiskowo jeziorny.
centracja kwasów humusowych), sk"adu gatunkowego i obfi-
Wskazane jest zaniechanie wydzierŻawiania jezior dys- toĘci planktonowych glonów, skorupiaków i wrotków oraz ryb.
troficznych prywatnym uŻytkownikom. Gdy są one w"a-
snoĘcią prywatnych osób, lub gdy juŻ trwają dzierŻawy,
Monitoring naukowy
naleŻy zainicjowa� negocjacje, których celem by"oby zo-
bowiązanie dzierŻawcy lub przekonanie w"aĘciciela do
W wytypowanych jeziorach dystroficznych, po"oŻonych na ca-
stosowania zasad ochrony, a szczególnie rezygnacja
"ym obszarze ich wyst�powania, naleŻy prowadzi� systematycz-
z ewentualnych planów intensywnego zarybiania w ce- ne badania monitoringowe umoŻliwiające okreĘlenie tendencji
lach gospodarczych oraz nadmiernego udost�pnienia
zmian w obr�bie p"a mszarnego, ze szczególnym uwzgl�dnie-
jeziora do celów w�dkarskich. Wskazane by"oby teŻ roz- niem zasi�gu p"ywającego pomostu torfowcowego, a takŻe
waŻenie wykupu nienaruszonych jezior dystroficznych.
zmian stosunków wodnych w bezpoĘredniej zlewni tych jezior
oraz ogólnej tendencji zmian odczynu wody, koncentracji pier-
Inne czynniki mogące wp"yną� na sposób
wiastków biogennych, wapnia i obfitoĘci wyst�powania po-
ochrony
szczególnych grup systematycznych glonów, skorupiaków
W strefie p"a mszarnego wyst�pują rzadkie i chronione
i wrotków planktonowych, a w okresach pi�cioletnich takŻe ryb.
gatunki roĘlin, a same jeziora dystroficzne wraz z ota- Badania w strefie otwartej wody powinny by� prowadzone
czającym je p"em mszarnym stanowią niezwykle cenny
w okresie letnim. Po"owy naleŻy prowadzi� latem, wy"ącznie
element wzbogacający róŻnorodnoĘ� krajobrazową. Je- z uŻyciem narz�dzi stawnych (wontony, drgawice, w"oczki). Za-
ziora dystroficzne cz�sto wyst�pują w kompleksach
leca si� wypuszczanie z"owionych ryb, szczególnie gatunków
z priorytetowymi siedliskami: torfowiskami wysokimi
drapieŻnych, w miejscu z"owienia. Wskazana jest teŻ archiwi-
(*7110) i borami bagiennymi (*91D0), dlatego ochrona
zacja danych dotyczących sk"adu gatunkowego i liczebnoĘci fi-
zbiorników dystroficznych jest ĘciĘle związana z ochroną
toplanktonu, zooplanktonu i od"owionych ryb.
tych siedlisk jako róŻnych cz�Ęci jednego uk"adu hydro-
logicznego.
Andrzej Hutorowicz
78
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków