Maria Piszczek
Ćwiczenia kształcące zmysły*
Od momentu narodzin zdobywamy krok po kroku przy pomocy czucia,
wzroku, słuchu, smaku i węchu wiedzę o najbliższym otoczeniu. Poprzez zmy-
sły poznajemy świat i znajdujemy swoje miejsce w kosmosie. Na istotne zna-
czenie wczesnego, systematycznego kształcenia zmysłów dla póz
niejszego
rozwoju psychicznego człowieka wskazują nie tylko badania skutków depry-
wacji sensorycznej, ale również prace, w których oceniano wpływ wczesnej
stymulacji polisensorycznej na póz
niejsze funkcjonowanie dzieci z różnymi
defektami rozwojowymi i uszkodzeniami centralnego układu nerwowego.
Współczesne badania psychologiczne w znacznym stopniu potwierdzają
intuicyjne założenia, na których Maria Montessori** oparła swój system pedagog-
giczny. Montessori pisała:  Przy użyciu materiałów ćwiczeniowych kształcą-
cych zmysły naprowadzamy dziecko na sposób podziału wrażeń, które mogą
być odbierane przez każdy organ zmysłów: kolory, dz
więki, szmery, formy i
wymiary, ciężar, dotyk, zapach i smak. Niewątpliwie chodzi też tu o pewną
formę wychowania, która ukierunkowuje zainteresowanie dziecka na siebie i
otoczenie. każda forma wychowania, która prowadzi do doskonalenia osobo-
wości, podobnie jak mowa i pismo, wzbogaca jego naturalne potencjały
(Montessori 1972). Poniższy cytat najlepiej ujmuje istotę jej metody:
 Obserwatora nie da się wychować przez to, że powie się  obserwuj... Pomoce
naukowe wychowują zmysły dziecka. Jeśli udało nam się pobudzić jego zmy-
sły, wtedy zapewnione jest samowychowanie: zaostrzone, w pełni wyćwiczone
zmysły same doprowadzają się do najdokładniejszej obserwacji otoczenia; z
drugiej strony przyciąga to uwagę dziecka na nieograniczona różnorodność i
tym samym przyczynia się do jego psychiczno-zmysłowego rozwoju (cyt. Za
Steibel 1995).
Dzięki ćwiczeniom dziecko dowiaduje się, że przedmioty mogą być takie
same lub różne albo, że łączą je rozmaite zależności. Stosowany w pedagogice
Montessori materiał ćwiczeniowy może być wykorzystany w edukacji przed-
szkolnej dzieci z normalnymi i specjalnymi potrzebami rozwojowymi
(zwłaszcza w wychowaniu integracyjnym). Specyficzne, odpowiednie dla dzie-
*
Materiał opracowany na podstawie podręcznika Rity Steibel: Die Sinneserzichung nach Maria Montessori.
Eine didaktisch-pädagogische Einführung.
**
Maria Montessori urodziła się w Rzymie w 1870, zmarła w roku 1952 w Holandii.
Była lekarzem-psychiatrą i pedagogiem. Na podstawie doświadczeń, które zdobyła pracując z dziećmi
upośledzonymi umysłowo, a póz
niej prowadząc Domy Dziecięce, stworzyła system wychowania
przedszkolnego, zwany obecnie metodą (lub pedagogiką) Montessori. Głównym celem pedagogiki Montessori
jest udzielanie dziecku, juz od urodzenia, pomocy w osiąganiu niezależności i wolności wewnętrznej.
Wspomaganie rozwoju psychicznego dziecka nie polega na wyręczaniu w działaniach, lecz na pomaganiu w
samodzielnym osiąganiu zamierzonego celu oraz na daniu mu szansy wielozmysłowego poznania otaczającej
rzeczywistości poprzez wszechstronne kształcenie zmysłów.
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
58
ci upośledzonych umysłowo metody nauczania i uczenia się znajdują w oma-
wianej koncepcji swój wyraz w nastawionym na jedno dziecko sposobie pracy.
Do tego dostosowane jest tempo nauczania, poziom abstrakcji i wymagań.
Ćwiczenia kształcące zmysły dzielą się na grupy, które adresowane są do
zmysłów: wzroku, słuchu, powonienia i smaku, a także zmysłu stereognostycz-
nego oraz zmysłu ogólnej wrażliwości (dotyku, ciepła, równowagi). Materiał
ćwiczeniowy jest tak dobrany, że początkowo wywołuje u dziecka ciekawość i
zainteresowanie, a następnie umożliwia pobudzenie jego aktywności i rozwój
intelektu. Podczas ćwiczeń dziecko uczy się krytycznie kontrolować swoją
pracę i stopniowo uwalnia się od kontroli dorosłych. W uzyskiwaniu samogon-
troli pomagają mu zawarte w materiale wskazówki (np. znaczki zrobione pod
spodem pracy) i posiadana wiedza. Pedagogika Montessori zakłada wstępne
zademonstrowanie dziecku odpowiedniego sposobu postępowania z materia-
łem. Montessori nazywa to wprowadzenie  Lekcją . Następuje ona wówczas,
gdy dziecko wykazuje specyficzne zainteresowanie określonym materiałem
albo kiedy dorosły stwierdzi, że występuje u dziecka okres szczególnej wrażli-
wości na ten rodzaj materiału.
Każda  lekcja rozpoczyna się od  prezentacji . Podczas niej należy ogra-
niczyć liczbę ćwiczonych zmysłów (np. wyeliminować bodz
ce wzrokowe w
celu lepszego poznania różnic w dotyku). Prezentacja powinna być prosta i
niezwykle wyraz
na. ważne jest, aby podczas jej trwania zaznaczyć cechy cha-
rakterystyczne materiału. Montessori pisze:  Czynność musi mówić sama za
siebie. Nie chcemy, aby dziecko wyuczyło się tej czynności, ponieważ to my-
śmy ja wymyślili (Montessori 1984). Właściwej prezentacji sprzyja:
% wcześniejsze przygotowanie pomieszczenia i pomocy do ćwiczeń,
% dobre przygotowanie dorosłego (znajomość materiału i dokładne, pre-
cyzyjne posługiwanie się nim),
% znajomość dziecka (jego potrzeb rozwojowych i zainteresowań),
% przyjęcie przez dorosłego roli  pośrednika pomiędzy dzieckiem a
materiałem,
% wybranie  stosownej chwili,
% wprowadzenie dobrej, przyjacielskiej, skoncentrowanej na dziecku atmosfery.
Zajęcia rozpoczynamy od wybrania miejsca pracy i przyniesienia razem z
dzieckiem materiału. Miejsce pracy powinno gwarantować dziecku dobrą,
niczym nie zakłócona obserwację materiału ćwiczeniowego. Podczas jego pre-
zentacji należy jak najmniej mówić, za to zwracać uwagę na dokładność i eko-
nomię ruchów. Należy również koncentrować się na detalach i podkreślać
wszystkie ważne momenty. W czasie prezentacji nie korygujemy błędów dziecka.
Po uzyskaniu przez dziecko odpowiednich doświadczeń zmysłowych prze-
prowadzamy  trzystopniową lekcję . Jej celem jest wywołanie skojarzenia
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
59
pomiędzy prezentacją a odpowiednim słowem. Lekcja obejmuje następujące
etapy:  nadawanie nazwy ,  pasywne użycie słowa i  aktywne użycie słowa .
Oto opis takiej lekcji.
P r z y g o t o w a n i e : wkładamy do koszyka trzy kontrastujące przedmioty
np. kostkÄ™, kulkÄ™ i walec.
1 S t o p i e Å„ : n a d a w a n i e n a z w y
Prezentacja
% wyjmujemy z koszyka kostkę i bardzo dokładnie badamy ją dotykiem,
% dziecko bada kostkÄ™ dotykiem,
% mówimy  to jest kostka .
Następnie w ten sam sposób badane są kulka i walec (walec możemy na-
zwać wałkiem). Uwaga: poza nazwą ( to jest... ) nie powinno być wypowie-
dziane żadne inne słowo.
2 S t o p i e ń : p a s y w n e u ż y c i e s ł o w a ( r o z u m i e n i e )
Dziecko poznało już trzy bryły geometryczne. należy mu polecić:  pokaż
mi kulkę ,  dotknij kostki ,  schowaj wałek itd. Dziecko rozpoznaje
przedmioty i wykonuje polecenia. Uwaga: dziecko poprzez aktywność i
ruch pogłębia rozumienie słów.
3 S t o p i e ń : a k t y w n e u ż y c i e s ł o w a
Stawiamy różne pytania np:
 Co biorę do ręki?
 Co ci dajÄ™?
 Co trzymasz w ręce?
 Co chowam?
Dziecko odpowiada na nie, nazywajÄ…c przedmioty.
Z myślą o nauczycielach i rodzicach przedstawię kilka ćwiczeń kształcą-
cych zmysły, zaczerpniętych z podręcznika R. Steibel: Ćwiczenie te można
wykorzystać do wspomagania rozwoju dzieci z defektami sensorycznymi oraz
w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo.
Ć w i c z e n i e 1  c z e r w o n e l i s t w y
Wiek, odpowiedni okres: około 2,5 do 3 lat
Kontrola błędów, samokontrola:
% ocena wzrokowa (harmonia  dysharmonia),
% mechaniczna kontrola za pomocą najkrótszej listwy
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
60
Opis materiału
Dziesięć czerwonych listw o zróżnicowanej długości os 1 do 10 decymetrów
(listw może być mniej i mogą mieć inne wymiary).
Cel bezpośredni:
% budowanie serii,
% wzrokowa ocena różnic długości.
Cel pośredni:
% ćwiczenia mikro- i makromotoryki,
% kontrola mięśni i koordynacja ruchów.
Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozumienie pojęć  długi i krótki.
Prezentacja
Przygotowanie: listwy kładziemy na podłożu kontrastującym z kolorem
czerwonym (papier lub dywan).
1. Razem z dzieckiem kładziemy pojedyncze nie uporządkowane listwy na
dywanie. Pozostawiamy miejsce na budowlę. Najpierw kładziemy najkrót-
szą listwę. Pokazujemy sposób wykonania ćwiczenia: chwytamy listwę z
dwóch końców albo obydwiema rękami za środek.
2. Budowę rozpoczynamy od najdłuższej listwy. Porównujemy ją z następną
w kolejności ( o jeden stopień krótszą), następnie kładziemy ją poziomo
przy górnej krawędzi dywanu. Przez cały czas utrzymujemy kontakt wzro-
kowy z dzieckiem. Przeciągamy palcem wskazującym wzdłuż całej długo-
ści listwy od lewej do prawej strony. Dokładamy następną listwę.
3. Zwracamy uwagę na lewą krawędz
.
4. Gdy wszystkie listwy są już ułożone, należy wyczuć ręką różnice długości.
Pracę kontynuujemy za pomocą najkrótszej listwy.
5. Mieszamy listwy i zapraszamy dziecko do powtórzenia ćwiczenia.
Ć w i c z e n i e 2  t a b l i c z k i d o t y k o w e
Wiek, odpowiedni okres: około 2,5 do 3,5 lat
Kontrola błędów, samokontrola: dotykowa i porównywanie wzrokowe.
Opis materiału
Tabliczka A: drewniana tabliczka do połowy polakierowana, druga połowa
pokryta jest papierem ściernym.
Tabliczka B: drewniana tabliczka pokryta dziesięcioma paskami, na przemian
gładkimi i chropowatymi.
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
61
Cel bezpośredni:
% kształcenie i rozwój zmysłu dotyku,
% wspieranie mikromotoryki.
Cel pośredni:
% dozowanie nacisku na opuszki palców,
% rozluz
nienie i trening nadgarstka.
Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozumienie pojęć  gładki i chropowaty.
Prezentacja
Przygotowanie: uwrażliwiamy opuszki palców dziecka  zanurzamy jego
palce w ciepłej wodzie, poruszamy nimi, otrząsamy z wody i pojedynczo wy-
cieramy. Montessori pisze:  Pozwalam dziecku umyć mydłem ręce, a następnie
zanurzyć je w stojącej obok misce z letnią wodą, potem osuszyć je. Następnie
uczę dziecko obmacywania, tzn. sposobu, w jaki należy dotykać powierzchni.
Chwytam jego palce i bardzo lekko przesuwam je po powierzchni. Dalszym
szczegółem technicznym jest nauczenie dziecka tego, aby podczas wykonywa-
nia ćwiczenia zamykało oczy. Należy mu wytłumaczyć, że bez patrzenia będzie
lepiej odczuwało zmiany doświadczeń dotykowych (Montessori 1989 str. 129).
1. Tabliczka A.
Rozluz
niamy nadgarstek i opuszkami czterech palców prawej ręki przesu-
wamy od góry do dołu po gładkiej, a następnie chropowatej powierzchni. Po-
tem następuje trzystopniowa lekcja.
2. Tabliczka B.
Dotykamy pasków tylko palcami wskazującymi i środkowymi, mówimy
równocześnie  gładki, chropowaty itd. Potem następuje trzystopniowa lekcja.
Ć w i c z e n i e 3  c i e p ł e b u t e l e c z k i
Wiek, odpowiedni okres: około 3 lat
Kontrola błędów, samokontrola: znaki kontrolne pod spodem (np. czerwony 
gorący, niebieski  zimny, jasnoniebieski  ciepły, różowy  temperatura ciała).
Opis materiału
2 buteleczki o temperaturze ciała,
2 buteleczki o 10 stopni cieplejsze,
2 buteleczki o 10 stopni chłodniejsze,
2 buteleczki o 20 stopni chłodniejsze.
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
62
Jedna z buteleczek o temperaturze ciała jest wyraz
nie oznaczona np. ró-
żową kropką na pokrywce. Dla wysubtelnienie zmysłu można zredukować róż-
nicÄ™ temperatur do 5 stopni.
Cel bezpośredni: rozwój i doskonalenie zmysłu temperatury.
Cel pośredni: wstęp do wychowania kosmicznego: pogoda, pory roku, uranie
itp.
Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozumienie pojęć  zimny, gorący, letni i
ciepły.
Prezentacja
Przygotowanie: pomiar temperatury, wymieszanie i napełnienie buteleczek
wodą o różnej temperaturze, może być przeprowadzone w innym pomieszczeniu.
1. Demonstracja jakości
Chwytamy buteleczkę jedną ręką i wyczuwamy temperaturę. Pozostałe
buteleczki obmacujemy drugą ręką. Zaczynamy od kontrastów, dziecko współ-
pracuje.
2. A
Ä…czenie w pary
Zaczynamy od trzech kontrastujÄ…cych ze sobÄ… temperatur. Najpierw bie-
rzemy oznaczoną buteleczkę o temperaturze ciała, obmacujemy i szukamy bu-
teleczki do niej pasującej. Równocześnie obydwiema rękami dotykamy obu
buteleczek. ParÄ™ odstawiamy razem. Pary buteleczek sprawdzamy dotykiem i za
pomocą punktów kontrolnych. Uwaga: czasami należy przykładać ręce do bu-
teleczek o temperaturze ciała.
Ć w i c z e n i e 4  p ł y t k i c e r a m i c z n e
Wiek, odpowiedni okres: około 3,5 lat
Kontrola błędów, samokontrola:
% wzrokowa (para ma taki sam kolor),
% zmysł ciepła (powtarzające się porównania).
Opis materiału
Drewniana skrzynka zawierająca 4 pary płytek. Płytki mają takie same
wymiary, różnią się wywołanymi wrażeniami termicznymi. Materiał: filc,
drewno, marmur, metal. Możliwe są także inne rodzaje materiałów, np. styro-
pian, korek, kamień.
Cel bezpośredni: różnicowanie zmysłu ciepła (podczas dotykania różnych ma-
teriałów odczuwa się różną temperaturę).
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
63
Cel pośredni:
% przygotowanie do wychowania kosmicznego (znajomość właściwości
różnych materiałów),
% ćwiczenie zmysłu dotyku i mikromotoryki
Oczekiwania dotyczące słownictwa: rozmowa o różnych materiałach i ich specy-
ficznych funkcjach. Nazwy materiałów, określenie temperatury (ciepły, zimny).
Prezentacja
Przygotowanie: skrzynkÄ™ stawiamy na stole, zdejmujemy pokrywkÄ™ i wy-
mieszane płytki układamy w półkolu na stole.
1. Prezentujemy dziecku wszystkie płytki, zaczynamy od kontrastów. Po kolei
układamy płytki przed sobą i pokazujemy sposób wykonania ćwiczenia 
obmacujemy opuszkami palców, wewnętrzną stroną dłoni i dotykamy nad-
garstkiem. dziecko powtarza.
2. A
Ä…czenie w pary
Układamy wymieszane płytki w półkolu, zamykamy oczy i wyjmujemy
jedną płytkę, dotykamy jej nadgarstkiem i odnajdujemy odpowiadającą jej
drugą płytkę.
3. Kontrola
Otwieramy oczy, sprawdzamy zgodność płytek w parze.
4. Dziecko pracuje dalej samodzielnie.
Ć w i c z e n i e 5  b u t e l e c z k i z z a p a c h a m i
Wiek, odpowiedni okres: około 3 lat
Kontrola błędów, samokontrola:
% zmysł powonienia (powtarzane porównania),
% wzrokowa (znaki kontrolne na spodzie zakrętek).
Opis materiału
Trzy tacki z butelkami albo skrzynka z puszkami zapachowymi.
1 taca, skrzynka: zapachy różnego rodzaju (np. perfumy, przyprawy, lekarstwa),
2 taca, skrzynka: zapachy jednego rodzaju (np. perfumy),
3 taca, skrzynka: zapachy jednego rodzaju (np. przyprawy).
W buteleczkach lub puszkach znajdują się nasączone różnymi esencjami
zapachowymi tamponiki waty. Pokrywki powinny być przywiązane w taki spo-
sób, żeby nie można było ich zamienić.
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej
64
Cel bezpośredni: kształcenie i doskonalenie zmysłu powonienia.
Cel pośredni: rozwój umiejętności odczuwania, rozpoznawania, rozróżniania i
porządkowania zapachów w otoczeniu.
Oczekiwania dotyczące słownictwa:
% rozmowy o różnych zapachach (pochodzenie, użycie),
% nadawanie nazw (np. cytryna, ocet).
Prezentacja
Przygotowanie: czyścimy nos w celu lepszego odczuwana zapachów. Bu-
telki (puszki) z zapachami przenosimy na stół.
1. Prezentacja jakości
Sposób wykonania ćwiczenia:
Wyjmujemy puszkę ze skrzynki i otwieramy. Trzymając ją w jednej ręce
przybliżamy do nosa, drugą ręką wachlujemy (albo przesuwamy puszkę od
jednej dziurki w nosie do drugiej), przy tym głęboko oddychamy. Zakrę-
camy puszkę. Dziecko powtarza ćwiczenie i pracuje w ten sposób z róż-
nymi zapachami.
2. Mieszamy wszystkie puszki w skrzynce.
3. A
Ä…czenie w pary.
Bierzemy puszkę, wąchamy w opisany powyżej sposób. Szukamy pasują-
cej do niej puszki. PasujÄ…ce do siebie puszki z zapachami stawiamy obok
siebie. Jeśli zapach nie jest identyczny, należy odstawić puszkę na po-
krywkę leżącą obok skrzynki. Należy szukać dopóty, dopóki nie znajdzie
siÄ™ identycznego zapachu. dziecko pracuje dalej samodzielnie.
Bibliografia
Montessori M. (1972), Das kreative Kind. Der absorbierende Geist. Oswald P.,
Schulz-Benesch G., Freiburg.
Montessori M. (1984), Die Entdeckung des Kindes. Oswald P., Schulz-Benesch
G., Freiburg.
Steibel R. (1995), Die Sinneserziehung nach Maria Montessori. Eine didakti-
sch-pädagogische Einführung. BPB GmbH, Eichstätt.
                                                
Rewalidacja nr 1/1997
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej