Autor: Adam Wi

ś

niewski-Snerg

Tytul: Dzikus

Z "NF" 8-9/97

HORDA to poł

ą

czona wi

ę

zami rodowymi gromada dzikich ludzi

(m

ęż

czyzn, kobiet, starców i dzieci), która wzorem

pierwotnych plemion przedziera si

ę

w przestrzeni wypełnionej

zabudowaniami bezludnej cywilizacyjnej d

ż

ungli. Zamiast

g

ą

szczu drzew ziemi

ę

pokrywaj

ą

architektoniczne cuda

wzniesione przez konstruktorów przyszło

ś

ci. Mieszka

ń

ców nie

ma, wi

ę

c nikt nie wie, jak sterowa

ć

skomplikowanymi

urz

ą

dzeniami. Pokolenia hordy walcz

ą

o

ż

ycie w tajemniczych

warunkach. Pustka domów i ulic w zestawieniu ze sprawno

ś

ci

ą

działaj

ą

cych wsz

ę

dzie mechanizmów urbanistycznych tworzy

osobliwy klimat dla koczuj

ą

cej gromady. Pytanie "Dlaczego las

jest ogromny, gro

ź

ny i bezludny?" - jak kiedy

ś

dla człowieka

urodzonego w d

ż

ungli - nie ma sensu.

1 Urodziłem si

ę

na peronie metra, a wi

ę

c w scenerii

niezwykłej dla takich wydarze

ń

. To mo

ż

e niewiarygodne, lecz

od pierwszej chwili, gdy otworzyłem oczy, miałem

ś

wiadomo

ść

istnienia i my

ś

lałem o wszystkim przytomnie - jak człowiek

dojrzały psychicznie. Od razu stałem si

ę

krytycznym

obserwatorem wypadków, z czego przecie

ż

nie wynika,

ż

e

czułem si

ę

mniej bezradny ni

ż

inne dziecko. Bezsilno

ść

moja

wyszła na jaw zaraz po urodzeniu, kiedy wydałem z siebie
dono

ś

ny skrzek noworodka. Bo miało to by

ć

ostre

przekle

ń

stwo, bezkompromisowe w ocenie odkrytej

rzeczywisto

ś

ci i równocze

ś

nie bardzo niesprawiedliwe, wprost

podłe, ale nawet ono nie było do

ść

mocne do wyra

ż

enia grozy

doznanego wstrz

ą

su.

Na marmurowej płycie obok matki le

ż

ała te

ż

moja male

ń

ka

siostrzyczka. Dzi

ę

ki niej nie musiałem zagl

ą

da

ć

do lustra,

by mie

ć

poj

ę

cie o własnym wygl

ą

dzie. Spuchni

ę

ta i sina

twarzyczka układała si

ę

do płaczu, czym dawała wyraz

niezadowolenia z losu. Po

ś

rodku swego brzuszka widziałem

kikut przegryzionej p

ę

powiny, a po obu jego stronach -

male

ń

kie nó

ż

ki, dr

żą

ce z zimna nieforemne ko

ń

czyny, które

protestuj

ą

c przeciwko nieludzkim warunkom

ż

ałosnymi

podrygami kopały powietrze. To był koszmar! Wszystkie siły
zmobilizowałem w rozrywaj

ą

cym płuca wrzasku: nie chc

ę

!

Poza nami na peronie nie było nikogo. Nikt te

ż

nie

wyjrzał przez okno wagonu ani nawet z przedziału
motorniczego, kiedy mijał nas pierwszy elektryczny poci

ą

g. W

odpowiedzi na mój krzyk usłyszałem pisk hamulców i szum
szeregu przesuwanych drzwi drugiej automatycznej jednostki.
Podstawiona na miejsce poprzedniej, nim ruszyła dalej, przez
kilkana

ś

cie sekund trwała w ciszy i bezruchu, jakby

zasłuchana w nasze rozpaczliwe głosy. Z okien biła jasno

ść

,

otwarte wej

ś

cia zapraszały do przedziałów, wolne ławki

czekały na pasa

ż

erów - metro funkcjonowało regularnie,

pomimo braku obsługi. Z tunelu o

ś

wietlonego tablicami

wielkich reklam co kilka minut rozlegał si

ę

hałas i na

zwolniony tor przy pustym peronie wje

ż

d

ż

ał nowy poci

ą

g.

Wagony l

ś

niły czystymi lakierami, ich wahadłowy ruch trwał

nieprzerwanie i najwyra

ź

niej nikomu nie słu

ż

ył.

Chłód peronowej płyty przenikn

ą

ł mnie ju

ż

na wskro

ś

, gdy

w dali ukazało si

ę

kilku zagadkowych ludzi. Najpierw rzucił

mi si

ę

w oczy osobliwy fakt,

ż

e wszyscy byli nadzy, jak moja

nieprzytomna matka, która równie

ż

nie miała na sobie

ż

adnego

ubrania. Przybysze zdumiewali te

ż

swoim zachowaniem: chocia

ż

z górnego przej

ś

cia mogli zjecha

ć

po prostu ruchomymi

schodami - aby wynie

ść

nas z metra, zeszli na dół po

konstrukcji wspieraj

ą

cej reklamy. Ta karkołomna wspinaczka,

zwłaszcza przy transporcie matki, wymagała małpiej
zr

ę

czno

ś

ci i siły, ale wida

ć

w przekonaniu nudystów wygodna

jazda ruchomymi schodami nie wchodziła w rachub

ę

.

Po wyj

ś

ciu z podziemia na zalany ostrym

ś

wiatłem chodnik

nasi wybawcy skierowali si

ę

w stron

ę

pobliskiego placu. Na

poziomie jezdni było upalnie. W perspektywie jasnej ulicy
stało wiele wysokich gmachów. Patrz

ą

c ponad ramieniem

nios

ą

cego mnie m

ęż

czyzny, zagl

ą

dałem do mijanych po drodze

sklepów. Nigdzie nie widziałem ludzi.
Zobaczyłem ich dopiero po

ś

rodku placu, skupili si

ę

tam w

licznej gromadzie m

ęż

czyzn, kobiet, starców i dzieci. Jedni

le

ż

eli na asfalcie w cieniu pobliskiego wie

ż

owca, inni

siedzieli na stopniach wysokiego gmachu. Wszyscy byli nadzy
i tak bardzo opaleni, czy mo

ż

e raczej brudni, jakby od

urodzenia nie u

ż

ywali mydła. Porozumiewali si

ę

ruchami r

ą

k

pomagaj

ą

c sobie przy tym gardłowymi, urywanymi głosami.

Kudłate brody, długie potargane włosy oraz gro

ź

ne miny i

gesty, a cz

ę

sto te

ż

t

ę

pe spojrzenia nadawały im wygl

ą

d

pierwotnych dzikusów.
Zanim dotarli

ś

my do ich obozu, kilkunastu takich nagusów

wybiegło nam na spotkanie. Dowódca naszej grupy powiedział
im co

ś

z o

ż

ywieniem, wskazuj

ą

c kilkakrotnie poza siebie w

kierunku schodów prowadz

ą

cych do metra. Na jego polecenie

kobiety zaopiekowały si

ę

matk

ą

, która odzyskała przytomno

ść

po wypiciu wody. Ani si

ę

spostrzegłem, gdy czyje

ś

twarde

r

ę

ce poło

ż

yły mnie przy niej na rozpalonym chodniku - obok

bli

ź

niaczego oseska.

Ci ludzie nie znali lito

ś

ci! Czy

ż

by byli a

ż

tak

prymitywni? Ogarni

ę

ty przera

ż

eniem, ponownie próbowałem

porozumie

ć

si

ę

ze swymi opiekunami i zarazem oprawcami, aby

im wytłumaczy

ć

, do czego doprowadzi takie traktowanie, lecz

zamiast wymówi

ć

sensowne zdanie, raz jeszcze zaskrzeczałem

głosikiem rozkapryszonego niemowlaka. Dopełniło to miary
mojego cierpienia w tej pierwszej godzinie

ż

ycia: najpierw

mro

ż

ony chłodem marmurowego podziemia, potem torturowany

uciskiem zrogowaciałych dłoni, to znowu wystawiony na
działanie upalnego wiatru, po czym znów przypalany piek

ą

cymi

promieniami sło

ń

ca, obolały i wyczerpany - kiedy tylko

poczułem kontakt z piersi

ą

matki, natychmiast - jak w

ostatniej nadziei ratunku - pogr

ąż

yłem si

ę

we

ś

nie, mimo

ż

e

siostra (pewnie te

ż

ś

wiadoma nikłej szansy przetrwania)

nadal darła si

ę

wniebogłosy tu

ż

przy moim uchu.

Przez pierwsze tygodnie

ż

ycia spałem po dwadzie

ś

cia trzy

godziny na dob

ę

, wi

ę

c niemal nieustannie, budz

ą

c si

ę

jedynie

w okresach posiłków lub w chwilach szczególnie bolesnych
przykro

ś

ci sprawianych mi przez otoczenie. Siostra

przechodziła zapalenie płuc, matka - szkorbut, mnie
natomiast najbardziej dolegały skutki słonecznego pora

ż

enia.

Nast

ą

pił trudny czas adaptacji do surowych, niemal

zwierz

ę

cych warunków bytowania.

O ka

ż

dej porze dnia i nocy dookoła placu panowała cisza,

tym gro

ź

niejsza dla mnie,

ż

e z uwagi na nieustanny ruch

automatycznego metra - najzupełniej zagadkowa. Podczas dnia
obszerny plac błyszczał w sło

ń

cu, które

ś

wieciło z

nieskazitelnie czystego nieba. Nigdy nie przysłaniały go
chmury. Dlatego sylwetki kilkunastu okazałych wie

ż

owców

stoj

ą

cych poza terenem o niskiej zabudowie widziałem zawsze

ze swego stałego miejsca przy pomniku na tle ró

ż

nych odcieni

lazuru. Od rana do wieczora długie cienie tych budynków, jak
ogromne wskazówki słonecznych zegarów, obracały si

ę

po

okolicy, przy czym dwa z nich w

ę

drowały po nagrzanej płycie

placu, łagodz

ą

c skutki całodziennego skwaru. Najbardziej

upalne były popołudnia, za to nocami temperatura spadała tak
nisko,

ż

e trudno byłoby wytrzyma

ć

bez ubrania pod gołym

niebem. Z tego powodu nudy

ś

ci (tak ich czasami nazywałem w

my

ś

lach, bez przekonania by

ż

yli nago z wolnego wyboru) noce

sp

ę

dzali przy ognisku. Rozpalali je pó

ź

nym wieczorem, po

czym ciasno skupiali si

ę

i drzemali do rana w blasku

wysokich płomieni. Widok tej dzikiej, cz

ę

sto pijanej

gromady, która liczyła około stu dwudziestu osobników,
nasuwał my

ś

l o hordzie pierwotnej.

Wi

ę

kszo

ść

mieszka

ń

ców placu, jak gdyby w obawie przed nie

znanym mi zagro

ż

eniem, stale przebywała na jego terenie.

Widocznie dawał tym ludziom poczucie bezpiecze

ń

stwa.

Samodzielniejsze dzieci biegały po nim swobodnie z jednego
ko

ń

ca na drugi. Matki zajmowały si

ę

tylko najmłodszym

potomstwem, nosz

ą

c je wsz

ę

dzie ze sob

ą

- w okolice ogniska,

na rozgrzane sło

ń

cem stopnie, to znów gdy było zbyt gor

ą

co,

aby ukry

ć

je w cieniu. Starcy sp

ę

dzali czas w cieniu siedz

ą

c

na ogół bezczynnie, podczas gdy zdrowi i silni m

ęż

czy

ź

ni

kr

ąż

yli po ulicach w poszukiwaniu

ż

ywno

ś

ci i opału. Nudy

ś

ci

opuszczaj

ą

c plac uzbrajali si

ę

prymitywnie w kije

najcz

ęś

ciej od szczotek. Ze swych długotrwałych wypraw

wracali o zachodzie, niekiedy z pustymi r

ę

koma, ale zwykle

obładowani solidnie stolikami i krzesłami, które zaraz
łamano lub rozrywano na cz

ęś

ci, aby nocami rzuca

ć

je w

ogie

ń

. Zaopatrzeniowcy ci przynosili te

ż

całe kartony gumy

do

ż

ucia, kakao i cukier w kostkach, słone orzeszki, soki

owocowe i ziarno palonej kawy, sporo czekolady oraz innych
słodyczy, ponadto torebki z jakimi

ś

kremami w proszku, od

czasu do czasu puszki zg

ę

szczonego mleka, rzadko kiedy

mi

ę

sne lub rybne konserwy, ale niemal zawsze butelki z

ró

ż

nego rodzaju alkoholem - wszystko to jednak w ilo

ś

ci

niedostatecznej do zaspokojenia potrzeb licznej gromady.
Asortyment tych dostaw i ich skromna ilo

ść

zdawały si

ę

wskazywa

ć

,

ż

e nasi

ż

ywiciele omijali spo

ż

ywcze sklepy i

pl

ą

drowali tylko małe dworcowe bufety i kawiarnie.

Nocne chłody oraz choroby wywołane chronicznym
niedo

ż

ywieniem razem z pozostałymi trudami tej prymitywnej

egzystencji - mimo zdumiewaj

ą

cej, chyba wrodzonej odporno

ś

ci

moich rodaków - bardzo im dawały si

ę

we znaki, dziesi

ą

tkuj

ą

c

ich systematycznie, zwłaszcza niemowl

ę

ta. Kiedy po kilku

dniach zmarła moja siostra, spodziewałem si

ę

nieustannie,

ż

e

i mnie wkrótce spotka jej los, bo oboje zachorowali

ś

my

równocze

ś

nie, ale potem nast

ą

piły zno

ś

niejsze miesi

ą

ce i

cho

ć

przecierpiałem wiele niewygód, łagodzonych troskliwie

przez matk

ę

w granicach jej skromnych mo

ż

liwo

ś

ci, przecie

ż

nadal utrzymywałem si

ę

przy

ż

yciu. Stała opieka tej kochanej

kobiety przynosiła mi poczucie bezpiecze

ń

stwa.

Ojcem moim okazał si

ę

ów sprawny fizycznie m

ęż

czyzna,

który wyniósł nas ze stacji kolei podziemnej - omin

ą

wszy

ruchome schody, jakby w obawie przed ich mechanizmem. Nie od
razu zauwa

ż

yłem,

ż

e ł

ą

czy go co

ś

z moj

ą

matk

ą

, gdy

ż

pojawiał

si

ę

przy niej sporadycznie. Przewa

ż

nie przebywał w mie

ś

cie -

na wyprawach organizowanych przez wodza naszej hordy. Matka
natomiast, po swej samotnej i tak niefortunnej wycieczce do
metra, gdzie mnie urodziła, nim zemdlała na peronie, pewnie
przestraszona widokiem wje

ż

d

ż

aj

ą

cego poci

ą

gu - bardzo długo

nie opuszczała placu.
Rosłem w przekonaniu,

ż

e kiedy

ś

- gdy o własnych siłach

zdołam wreszcie wyj

ść

do miasta - by

ć

mo

ż

e w jednej chwili

rozwiej

ą

si

ę

wszystkie moje w

ą

tpliwo

ś

ci. Wierzyłem w taki

finał tego okropnie długiego oczekiwania, na razie jednak,
dopóki raczkowałem w promieniu ledwie kilku metrów, nie

potrafiłem zrozumie

ć

otaczaj

ą

cego mnie

ś

wiata. Nigdy si

ę

specjalnie nie zastanawiałem nad sensem osobliwego trybu
wegetacji moich krewnych. Od pocz

ą

tku najbardziej

pochłaniała mnie zagadka miasta oraz dziwnego nieba, które w
dzie

ń

stale było lazurowe, w nocy za

ś

nieodmiennie czarne,

bezgwiezdne i bezksi

ęż

ycowe. Nieba tego pewnie te

ż

w nocy

nie pokrywały chmury, bo nigdy z niego nie padał deszcz. W
okolicy nie dostrzegłem ani jednego ptaka; ponadto
intryguj

ą

cy wydawał si

ę

brak jakichkolwiek ro

ś

lin - drzew,

kwiatów czy bodaj

ź

d

ź

bła trawy, nic tu wokoło nie mogło

wyrosn

ąć

- na twardej płycie bez skrawka gleby. Plac

otaczała komfortowa, wzniesiona w ramach ze stali i
zabudowana wie

ż

owcami oraz niskimi pawilonami, miejscami

betonowa, ale z reguły marmurowa i szklana - zupełnie martwa
pustynia. Niezliczone latarnie, zawieszone nad promenadami
w

ś

ród kr

ę

tych wiaduktów, efektowne fasady domów w ulicach

długich a

ż

do horyzontu, pokryte mozaikami błyskaj

ą

cymi si

ę

cyklicznie, zasobne witryny pod ruchomymi reklamami,

ś

wieciły si

ę

jasno od zachodu sło

ń

ca a

ż

po

ś

wit.

Cały czas nurtowało mnie pytanie, kto tymi

ś

wiatłami

operuje, dla kogo je gasi i zapala, a je

ś

li nikt - to w

jakim celu to dzieje si

ę

. Pó

ź

niej, kiedy nieco urosłem i

mniej spałem, baczniej zacz

ą

łem przygl

ą

da

ć

si

ę

ludziom ze

swego otoczenia i zrozumiałem wkrótce,

ż

e fałszywie oceniam

przyczyny ich zacofania. Istotnie, chocia

ż

nie nosili ubra

ń

,

niewiele mieli wspólnego z nudystami. Nie byli bowiem
programowymi zwolennikami powrotu do natury czy przebywania
nago na

ś

wie

ż

ym powietrzu dla fizycznej i psychicznej

higieny - co zrazu przyj

ą

łem po odrzuceniu przypuszczenia,

ż

e co

ś

ich zmuszało do takiego trybu

ż

ycia. Nie, to byli

autentycznie dzicy.
Odkrycia tego dokonałem z niemałym zdumieniem w czasie
jednego z posiłków, które zawsze odbywały si

ę

wieczorami,

natychmiast po długo oczekiwanym powrocie zaopatrzeniowców i
po rozdzieleniu zdobyczy. Tym razem przyniesiono konserwy -
w monotonnej diecie, przesyconej nadmiarem słodyczy, rarytas
rzadki zwłaszcza dla dorosłych. Wygłodzeni członkowie hordy
rzucili si

ę

na nie z wilczym apetytem. Nie nazwałbym ich

"autentycznie dzikimi" tylko dlatego,

ż

e jedli, a raczej

ż

arli, po prostu jak małpy, gdy

ż

pasowało to do ich manier

(demonstrowanych z upodobaniem przy ka

ż

dej okazji). Kiedy

jednak spostrzegłem, jacy byli bezradni przy otwieraniu
zwyczajnych puszek (zaopatrzonych przecie

ż

w klucze do

konserw), jak je piłowali tr

ą

c o beton i jak tłukli nimi o

ś

ciany, a

ż

do p

ę

kni

ę

cia blachy, raz po raz próbuj

ą

c na niej

siły swych z

ę

bów, zrozumiałem,

ż

e ich prymitywizm jest

absolutnie szczery. Bo niby dlaczego (a zwłaszcza przed
kim?) mieliby udawa

ć

idiotów.

Nast

ę

pnym razem, gdy matka znowu miała kłopoty z

otworzeniem puszki sardynek, dopóty marudziłem podniesionym
głosem, a

ż

mi j

ą

podała - w swym przekonaniu do zabawy, mnie

za

ś

chodziło o przeprowadzenie eksperymentu. Miałem ju

ż

mleczne z

ę

by, ale nadal nie byłem dostatecznie zr

ę

czny,

podobnie jak przeci

ę

tne dziecko w tym wieku. Walczyłem wi

ę

c

z oporem niesprawnych r

ą

k, a szczególnie palców:

parali

ż

owane brakiem koordynacji odmawiały mi posłusze

ń

stwa,

w ko

ń

cu jednak zdołałem zało

ż

y

ć

klucz na wystaj

ą

cy brzeg

puszki i obróci

ć

nim kilkakrotnie - a

ż

do powstania małej

szczeliny. Tyle wystarczyło, matka domy

ś

liła si

ę

reszty i

zaskoczona - rzuciwszy mi spojrzenie pełne uznania - sama
nawin

ę

ła na klucz pozostał

ą

cz

ęść

blaszanej pokrywki

zamykaj

ą

cej dost

ę

p do sardynek. Zaintrygowana zwróciła si

ę

zaraz do towarzyszy, aby im zademonstrowa

ć

zastosowanie

klucza. Wkrótce wszyscy nauczyli si

ę

otwiera

ć

konserwy

innego typu, daj

ą

c dowód posiadania nie wykorzystanych

zdolno

ś

ci. Autorstwo odkrycia przypisano mojej matce, ona

natomiast wskazywała na mnie, przekonana,

ż

e doszedłem do

niego przypadkiem.
Zatem moi krewni nie byli ideowymi przeciwnikami techniki
ani te

ż

urodzonymi kretynami, niezdolnymi do korzystania z

ż

adnych jej osi

ą

gni

ęć

. Czy

ż

by wegetowali na niskim poziomie

po prostu dlatego,

ż

e nie znaj

ą

c w ogóle dorobku ludzkiej

cywilizacji, nie umieli si

ę

nim posługiwa

ć

?

Ale kim w takim razie byli i sk

ą

d tutaj przyszli? No i co

si

ę

stało z budowniczymi miasta?

2 Zaciekawiony zagadkami, niecierpliwiłem si

ę

powolnym

upływem czasu. Musiałem czeka

ć

kilkana

ś

cie miesi

ę

cy, zanim

nieco urosłem i po okresie raczkowania nauczyłem si

ę

chodzi

ć

, aby samodzielnie szuka

ć

odpowiedzi. Aczkolwiek

urodziłem si

ę

, jak s

ą

dz

ę

, obdarzony umysłem o bardzo du

ż

ym

współczynniku inteligencji, nie mogłem jeszcze wykaza

ć

istotnej przewagi nad moimi krewnymi, fizycznie bowiem
rozwijałem si

ę

zwyczajnie - to znaczy równie wolno jak inne

dzieci. Razem z nimi stawiałem pierwsze kroki i wielokrotnie
upadałem. Na utrzymaniu równowagi zale

ż

ało mi najbardziej,

poniewa

ż

im wystarczała zabawa przy matkach, podczas gdy ja

marzyłem ju

ż

o zwiedzaniu miasta. Mimo licznych kontuzji

zmuszałem si

ę

do wstawania z asfaltu po ka

ż

dym upadku, a

ż

wreszcie bez niczyjej pomocy mogłem przej

ść

dystans około

dwustu metrów. Wtedy zaryzykowałem zbadanie okolicy.
Pewnej nocy (szczególnie ciemnej i zimnej) nie zauwa

ż

ony

przez nikogo oddaliłem si

ę

od ogniska, które ogrzewało

gromad

ę

nagich postaci. Ludzie ci najwidoczniej nie

cierpieli z powodu braku odzie

ż

y, skoro mogli spa

ć

w takich

warunkach. Poza zwartym kr

ę

giem panował chłód i półmrok, od

strony ulic akurat tej nocy docierało tu mało

ś

wiatła. Jasno

było dalej - za placem, gdzie blask z witryn sklepowych
obejmował partery i chodniki. Niezdarnym krokiem poszedłem w
kierunku supermarketu. By

ć

mo

ż

e zaintrygowały mnie cyfry

neonowego zegara na jego fasadzie.
Ten du

ż

y dom towarowy stał tu

ż

obok i był - jak mi si

ę

zdawało - nie

ź

le we wszystko zaopatrzony, zarówno w produkty

tekstylne, jak i spo

ż

ywcze (widziałem je przecie

ż

przez

wystawowe szyby!), ani razu jednak nie dostrzegłem w nim

ż

adnych ubranych czy te

ż

nagich klientów.

Marzyłem o znalezieniu ciepłego okrycia na nagie ciało, a
bałem si

ę

niebezpiecze

ń

stw, które według relacji

do

ś

wiadczonych czaiły si

ę

niemal w ka

ż

dym zakamarku miasta.

Od czasu, gdy opanowałem skromny zasób słów j

ę

zyka naszej

hordy, matka wielokrotnie ostrzegała mnie przed ukrytymi tam
zagro

ż

eniami. Próbowała opisa

ć

je ró

ż

nymi sposobami, lecz

nie pojmowałem, na czym polegały. W rezultacie fantazja
podsuwała mi niesamowite obrazy i tym bardziej chciałem si

ę

z nimi zapozna

ć

.

Wyloty ulic prowadz

ą

cych do placu oraz wszystkie jezdnie

i chodniki a

ż

po kres bł

ę

kitu nieba w dzie

ń

przy odległym

horyzoncie były wci

ąż

tak samo puste jak ciemne okna domów.

Wnioskuj

ą

c o cało

ś

ci niesamowitego

ś

wiata z obrazu jego

najbli

ż

szej okolicy, musiałem przyj

ąć

,

ż

e mieszka

ń

cy miasta

tak czy inaczej opu

ś

cili je albo - co nie mniej

prawdopodobne - doszcz

ę

tnie w nim wymarli. Została tylko ta

bezradna i zdegenerowana gromada. Oczywi

ś

cie, nie domy

ś

lałem

si

ę

przyczyny wydarze

ń

; nie pojmowałem równie

ż

, dlaczego moi

krewni przymierali głodem, pra

ż

yli si

ę

na sło

ń

cu albo

dygotali z zimna w sytuacji, gdy domy były puste, a półki

sklepowe uginały si

ę

pod ci

ęż

arem wspaniałych towarów.

Okazało si

ę

wkrótce,

ż

e sposobu na dokuczaj

ą

cy im głód i

zimno nie musiałem daleko szuka

ć

. Wystarczył krótki spacer.

Tu

ż

za rogiem najbli

ż

szej ulicy przeszedłem obok szeregu

elegancko urz

ą

dzonych i bardzo dobrze zaopatrzonych sklepów.

Chocia

ż

czułem dotkliwe zimno i wpajany mi od urodzenia

strach przed opuszczeniem placu, mijałem je powoli, patrz

ą

c

przez wystawowe szyby i oceniaj

ą

c, czy zawierały co

ś

cennego

z punktu widzenia dzikich. Zapewne wiele towarów mogło im
si

ę

przyda

ć

, a w

ś

ród nich zwłaszcza

ż

ywno

ść

i ubrania,

nigdzie jednak nie dostrzegłem rozbitej szyby, które - co
pó

ź

niej sprawdziłem - były wykonane z pancernego szkła.

Ale najdziwniejszy w tej zagadkowej sprawie okazał si

ę

fakt,

ż

e w zamkach wszystkich drzwi tkwiły klucze.

Znajdowałem je w zamkach pod klamkami od strony ulicy
dostatecznie nisko, przekr

ę

całem kolejno i drzwi otwierały

si

ę

bez oporu. Tak dostałem si

ę

do sklepu spo

ż

ywczego i

odzie

ż

owego. Ich wn

ę

trza zachowały przyjemne ciepło. ¯ ywno

ść

zgromadzona w pierwszym robiła wra

ż

enie

ś

wie

ż

ej, a garderoba

dla dorosłych rozmieszczona na półkach i stojakach drugiego
wystarczyłaby do ubrania całej naszej hordy.
Kilka domów dalej napotkałem drzwi bez klucza. Były
zamkni

ę

te tylko na klamk

ę

i nale

ż

ały do ruiny baru, z

którego dzicy wynie

ś

li wszystkie artykuły spo

ż

ywcze oraz

krzesła i stoliki. Wyrwali deski z bufetu i zawieszone nad
nim półki - słowem zabrali wszystko, co nadawało si

ę

do

zjedzenia lub spalenia.
A zatem moi krewni potrafili podtrzymywa

ć

ogie

ń

(przyniesiony pewnie z jakiego

ś

po

ż

aru); nieobca im te

ż

była zagadka klamki. Ale nie odkryli jeszcze tajemnicy
klucza! Kolejne potwierdzenie tego wniosku uzyskałem przy
zamkni

ę

tych na klucz drzwiach supermarketu. W

ś

rodku był

nietkni

ę

ty. Przyszło mi do głowy,

ż

e stworzony tu dla

dzikich problem kluczy ma uniemo

ż

liwi

ć

im demolowanie du

ż

ych

sklepów. Nie dawało to odpowiedzi na wiele pozostałych
pyta

ń

.

Nie wzi

ą

łem nic z supermarketu. Nast

ę

pnego dnia

przyprowadziłem matk

ę

i pokazałem jej,

ż

e drzwi s

ą

otwarte.

Była bardzo zdziwiona. Wydała gardłowy okrzyk wzywaj

ą

c

członków hordy. Gdy przybiegli, razem wtargn

ę

li

ś

my do

wn

ę

trza. Byli oszołomieni ogromem bogactwa, pi

ę

trz

ą

cego si

ę

na półkach.
Tu wła

ś

nie po raz pierwszy przyczyniłem si

ę

do

wkroczenia mojej hordy na wy

ż

szy stopie

ń

cywilizacji.

Penetruj

ą

c w miar

ę

swych skromnych mo

ż

liwo

ś

ci, wraz z innymi

wn

ę

trze supermarketu, znalazłem si

ę

w dziale odzie

ż

owym,

który nie wzbudził zainteresowania moich ziomków. Tu
si

ę

gn

ą

łem po le

żą

c

ą

na podłodze, zrzucon

ą

ze stojaka m

ę

sk

ą

marynark

ę

. Okazała si

ę

dla mnie za du

ż

a, si

ę

gała do podłogi.

Najci

ęż

ej było z r

ę

kawami, które z niemałym trudem

zawin

ą

łem. Penetruj

ą

c supermarket, matka zwracała jednak

uwag

ę

na to, co robi

ę

. Stan

ę

ła przede mn

ą

zdziwiona. Po

chwili sama zało

ż

yła obszern

ą

m

ę

sk

ą

marynark

ę

. Ze spodniami

były pewne trudno

ś

ci, zanim nakłoniłem j

ą

, aby je zało

ż

yła.

Uzupełniwszy w ten sposób garderob

ę

, przejrzała si

ę

w

najbli

ż

szym lustrze. Ogl

ę

dziny widocznie wypadły pomy

ś

lnie,

bo na jej okrzyk przybiegło kilkoro nagusów, którzy zrazu
zaskoczeni jej wygl

ą

dem, wkrótce zacz

ę

li j

ą

na

ś

ladowa

ć

. Od

tej pory moja horda była zbiorem ludzi ubranych.

3 Dopóki potrzebowałem opieki, matka zajmowała si

ę

mn

ą

troskliwie. Gdy si

ę

zm

ę

czyłem, nosiła mnie na plecach,

karmiła mlekiem z piersi, pod jej kierunkiem stawiałem

pierwsze kroki. Pó

ź

niej, gdy ju

ż

dobrze chodziłem po

schodach, abym szybciej stał si

ę

samodzielny, nauczyła mnie

pi

ć

wod

ę

z napotkanych zbiorników, otwiera

ć

lodówki i

znajdowa

ć

w nich odpowiedni pokarm. Zanim to nast

ą

piło,

musiałem zapozna

ć

si

ę

z rozkładem pustych mieszka

ń

na

typowej kondygnacji oraz z lokalizacj

ą

ró

ż

nych zakładów

gastronomicznych.
Umiej

ę

tno

ść

dostrzegania wła

ś

ciwych barów i sklepów

spo

ż

ywczych (wła

ś

ciwych - to znaczy zamkni

ę

tych, czyli

jeszcze nie naruszonych) miała du

żą

warto

ść

w

ś

wiecie

pierwotnej walki o przetrwanie: decydowała o losie dzikiego
człowieka. Zawarto

ść

ka

ż

dej chłodni, wł

ą

czanej automatycznie

dopiero w momencie pierwszego otwarcia szczelnych drzwiczek,
kiedy drobnoustroje razem z powietrzem dostawały si

ę

do

sterylnego wn

ę

trza, ulegała stopniowemu zamro

ż

eniu, co

hamowało proces rozpocz

ę

tego rozkładu

ż

ywno

ś

ci. Jednak -

mimo obni

ż

onej temperatury - po kilku latach lub tym

bardziej wiekach nie nadawała si

ę

do jedzenia.

Nic nie słyszałem o bakteriach. I nic o nich nie
wiedziałem. I w ogóle nie znałem

ż

adnej teorii. Ale zasadzie

omijania lodówek raz ju

ż

otwartych zawdzi

ę

czałem dobre

zdrowie. Do

ś

wiadczenia pokole

ń

potwierdzały słuszno

ść

tej

prostej reguły, a kto jej nie przestrzegał, ryzykował
zatrucie i

ś

mier

ć

albo co najmniej chorob

ę

.

We wczesnym dzieci

ń

stwie bardzo potrzebowałem pomocy.

Matka rozumiała to doskonale. Pokazała mi wi

ę

c, gdzie w

labiryncie korytarzy, pustych pokoi i kuchni rozmieszczone
s

ą

łazienki, czym na ulicach rozbija

ć

wystawowe szyby, je

ś

li

nie były pancerne, dok

ą

d prowadz

ą

liczne drzwi, schody i

tunele - słowem któr

ę

dy i

ść

, by bez obawy dotrze

ć

do

ź

ródeł

czystej wody i zapasów

ś

wie

ż

ej

ż

ywno

ś

ci. Ostrzegała mnie

przy tym przed niebezpiecze

ń

stwami czyhaj

ą

cymi na drodze do

celu; dzi

ę

ki niej po raz pierwszy w

ż

yciu zwróciłem uwag

ę

na

wiele ciekawych zjawisk, jakie zachodziły w naszym
naturalnym

ś

rodowisku.

Horda, w której si

ę

urodziłem, nale

ż

ała do niewielkich

społecze

ń

stw egzystuj

ą

cych w bezkresie dziewiczej,

zbudowanej z betonu, stali, marmuru i szkła, wielopoziomowej
konstrukcji. Składała si

ę

z kilkudziesi

ę

ciu ludzi w ró

ż

nym

wieku, poł

ą

czonych współprac

ą

w nieustannych poszukiwaniach,

jak i wzgl

ę

dami bezpiecze

ń

stwa oraz - i to było

najwa

ż

niejsze - bardziej lub mniej

ś

cisłymi wi

ę

zami

rodowymi. Podobnie jak niekiedy spotykane inne gromady,
prowadziła koczowniczy tryb

ż

ycia podyktowany konieczno

ś

ci

ą

zdobywania

ż

ywno

ś

ci.

Głównym problemem był dla wszystkich ci

ą

gły niedostatek

wody. Jej brak zmuszał ludzi do cz

ę

stych zmian miejsca

postoju. Alkohol - owszem: tego nigdzie nie brakowało - ani
w małych barach kawowych, ani w restauracjach. Pod ci

ęż

arem

butelek wypełnionych zagadkowym płynem uginały si

ę

te

ż

półki

sklepowe. Etykietki o ró

ż

nych rysunkach przyci

ą

gały wzrok

jaskrawymi kolorami. Butelki łatwo wchodziły w r

ę

ce, ich

kształty pasowały do dłoni. Kryły w sobie co

ś

fascynuj

ą

cego:

ju

ż

my

ś

l o tym wywoływała dreszcze i sprawiała,

ż

e pod jej

wpływem dzieci - w pozorowanych wojnach - ciskały butelkami
o

ś

ciany. Takim zabawom doro

ś

li przygl

ą

dali si

ę

z wła

ś

ciw

ą

im oboj

ę

tno

ś

ci

ą

na wszelkie poruszenie ciała, które nie

prowadziło do celu okre

ś

lonego rychł

ą

konsumpcj

ą

. Tylko

czasami kto

ś

z nich, mniej od innych oci

ęż

ały, pochylał si

ę

nad kału

żą

rozlan

ą

wokół szcz

ą

tków butelki, w

ą

chał j

ą

-

szeroko rozdymaj

ą

c nozdrza - i prostował si

ę

zaraz, jak

zwykle z pustk

ą

na twarzy.

Odnosiło si

ę

mgliste wra

ż

enie,

ż

e z istniej

ą

cej w

przyrodzie wielkiej obfito

ś

ci całkowicie bezu

ż

ytecznych

cieczy, najcz

ęś

ciej perfum i rozpuszczalników, a potem ze

wszystkich pozostałych: od farb i olejów pocz

ą

wszy poprzez

szampony do mycia włosów, rzadkie kleje i g

ę

ste lekarstwa,

a

ż

po płynne

ś

rodki pior

ą

ce, kiedy

ś

- w dalekiej przyszło

ś

ci

- w wyniku jakiego

ś

bardzo zło

ż

onego procesu rafineryjnego

mo

ż

na b

ę

dzie otrzyma

ć

niezb

ę

dn

ą

do

ż

ycia wod

ę

. Do

rozpowszechniania tych

ś

miałych pogl

ą

dów przyczynił si

ę

zwłaszcza Mizenagek, daleki krewny mojej matki. Ka

ż

d

ą

woln

ą

chwil

ę

na postoju sp

ę

dzał on w sklepach z materiałami

pisemnymi, gdzie z samozaparciem próbował wytłoczy

ć

wod

ę

z

atramentu, filtruj

ą

c go przez podwójnie zło

ż

on

ą

bibuł

ę

.

Poniewa

ż

jego dzienne uzyski nie wychodziły poza stadium

eksperymentu laboratoryjnego, jedynym wła

ś

ciwie

ź

ródłem wody

do picia pozostawały muszle klozetowe łazienek, zreszt

ą

bardzo komfortowo urz

ą

dzonych i tak czystych, jak

ś

ciany i

l

ś

ni

ą

ce posadzki w innych pomieszczeniach mieszkalnych, do

których (przed przybyciem pierwszych ludzi) nie mógł
wtargn

ąć

ani jeden pyłek.

Standardowej muszli klozetowej przyroda nadała posta

ć

wyrafinowanego cokołu. Homo sapiensowi wyprostowanemu przy
nim postument ów si

ę

gał zaledwie do kolan, za

ś

pochylonemu

nad lustrem wody w gł

ę

bokim skłonie porcelanowy kołnierz

zakrywał nawet uszy. W owalnym wn

ę

trzu muszli istniały dwa

znajduj

ą

ce si

ę

na ró

ż

nych poziomach zbiorniki. Dno górnego

ko

ń

czyło si

ę

progiem w formie lekko wkl

ę

słej półki. Obydwa

zbiorniki wypełniała woda i ten wła

ś

nie szczegół stał si

ę

bod

ź

cem do umysłowego rozwoju człowieka. Zbiornik górny,

cho

ć

dostatecznie szeroki dla głowy, był równocze

ś

nie

znacznie płytszy i zawierał mniej wody ni

ż

dolny, podobny do

małej studzienki, wszelako zbyt w

ą

ski do bezpo

ś

redniej

eksploatacji. Na tej podstawie mo

ż

na było mniema

ć

, i

ż

zbiornikowi górnemu natura nadała kształt obszernej niecki,
aby pierwotnego człowieka utrzyma

ć

przy

ż

yciu. Natomiast

kusz

ą

ca obecno

ść

nieosi

ą

galnej wody w zbiorniku numer dwa

zmuszała go do intelektualnego wysiłku tak długo, a

ż

po

wiekach prób wzi

ą

ł do r

ę

ki pierwsze w swych dziejach

narz

ę

dzie: kubek lub szklank

ę

. Ruch ten miał przełomowe

znaczenie w rozwoju działalno

ś

ci ludzkiej: kład

ą

c kres

długotrwałej erze bezmy

ś

lnego chłeptania, zapocz

ą

tkował er

ę

rozumnego czerpania i nadał wła

ś

ciwy kierunek dalszym

poszukiwaniom na drodze do odkrycia tajemnicy KRANU.
O rozwi

ą

zanie tej tajemnicy moja gromada otarła si

ę

w

swej historii dwa razy. "Otarła si

ę

", poniewa

ż

dwa razy

znajdowała si

ę

blisko jej odkrycia i dwukrotnie straciła

wielk

ą

szans

ę

nawet tego nie podejrzewaj

ą

c. Co gorsza, w obu

przypadkach przeoczon

ą

mo

ż

liwo

ść

dokonania cywilizacyjnego

skoku okupiono

ś

mierci

ą

człowieka.

Pierwsza szansa wyłoniła si

ę

w okresie, kiedy ludzie

cierpieli z powodu wyj

ą

tkowego niedostatku wody; horda

przemierzała poziom zabudowany domami, w których muszle
okazały si

ę

doskonale suche. Przyczyna tego stanu rzeczy

była banalna: zawory pływakowe w rezerwuarach wody nad
muszlami odwiedzanych łazienek bardzo szczelnie zamykały jej
dopływ - to znaczy działały sprawnie. (Zwykle niewielki
nadmiar wody w rezerwuarze, spowodowany nieszczelno

ś

ci

ą

zaworu, s

ą

czył si

ę

leniwie przez rur

ę

do muszli, wyrównuj

ą

c

ubytek wody wywołany parowaniem.)
Pejza

ż

suchej okolicy ogl

ą

dany przez koczowników nie

ró

ż

nił si

ę

od obrazu regionów dostatecznie zaopatrzonych w

wod

ę

. I tutaj wielopi

ę

trowe wie

ż

owce podpierały wysoki strop

o barwie nieba, wypełniaj

ą

c swymi masywami wi

ę

ksz

ą

cz

ęść

przestrzeni mi

ę

dzy dwoma kolejnymi poziomami, które

wyznaczały granice jednej z wielu gigantycznych kondygnacji.
Poszukiwania przebiegały jak w innych stronach: chodziło si

ę

od drzwi do drzwi - po linii nakre

ś

lonej rozkładem izb

badanego lokalu, aby naciska

ć

klamk

ę

za klamk

ą

, lecz tylko

tam, gdzie to miało sens, bo do du

ż

ych sal, jak na przykład

do kina, nie warto było zagl

ą

da

ć

. Nie znaleziono

ś

ladu

ż

adnego obcego człowieka, co nikogo nie dziwiło. W domach

panowała cisza. Jak wsz

ę

dzie mieszkania były puste, a sklepy

pełne. Wystawy miały nie uszkodzone szyby. W nocy l

ś

niły

blaskiem barwnych reklam, dniem - w powodzi

ś

wiatła

padaj

ą

cego z góry. Wszelkiego rodzaju wyroby przemysłowe

le

ż

ały na półkach w pedantycznym porz

ą

dku. I jezdnie

zachowały pierwotny wygl

ą

d: wiły si

ę

wokół przystanków metra

błyszcz

ą

cymi czysto

ś

ci

ą

pasami lub z wielopoziomowych

skrzy

ż

owa

ń

biegły w dal - do niezbadanej niesko

ń

czono

ś

ci.

Wszystko trwałoby nadal w

ś

nie nie zakłóconej przez

nikogo głuszy, gdyby pustki ulic nie naruszyła gromada
wyczerpanych ludzi, którzy setkami klatek schodowych - obok
czynnych wind - wspinali si

ę

mozolnie na wysokie pi

ę

tra,

padaj

ą

c po drodze. Czas pot

ę

gował ich pragnienie i

ś

wiadomo

ść

gro

ź

nej sytuacji. Dobowy cykl zmian jasno

ś

ci

lazurowego stropu odmierzył ju

ż

czwarty dzie

ń

daremnych

poszukiwa

ń

, kiedy w jednej z tysi

ę

cy odwiedzonych łazienek

zdarzyło si

ę

co

ś

niepowszedniego.

Znaleziono tam wod

ę

. Jej widok wywołał zrozumiałe

o

ż

ywienie: kilka niecierpliwych r

ą

k równocze

ś

nie skierowało

naczynia do wn

ę

trza muszli, kto

ś

stracił równowag

ę

i chwycił

przypadkiem za ła

ń

cuszek zwisaj

ą

cy z rezerwuaru.

Zdumiewaj

ą

cy odgłos, który rozległ si

ę

nad głowami zebranych

w łazience,

ś

ci

ą

ł wszystkim krew w

ż

yłach i w jednej chwili

wypłoszył ich na ulic

ę

. Na górze pozostał tylko jeden

m

ęż

czyzna. Im dłu

ż

ej nie wracał, tym bardziej było pewne,

ż

e

zgin

ą

ł w niezwykły sposób.

Znaleziono go dopiero nad ranem, gdy kilku

ś

miałków

weszło na podejrzane pi

ę

tro, aby wyja

ś

ni

ć

zagadk

ę

. Ju

ż

przed

zamkni

ę

tymi drzwiami mieszkania poczuli nieznany zapach. We

wn

ę

trzu miał on takie st

ęż

enie,

ż

e nie mo

ż

na było oddycha

ć

.

M

ęż

czyzna nie dawał znaku

ż

ycia. Le

ż

ał w kuchni pod

otwartym zaworem gazowej rury. Silny podmuch z jej wylotu
zwróciłby mo

ż

e uwag

ę

obecnych na

ź

ródło przykrego zapachu,

gdyby ich zainteresowanie nie skupiło si

ę

na łazience. Nie

mogli oderwa

ć

oczu od du

ż

ego strumienia wody płyn

ą

cej z

zaworu nad wypełnion

ą

po brzegi wann

ą

. Szcz

ęś

liwym

przypadkiem drzwi wej

ś

ciowe na korytarz tym razem pozostały

szeroko otwarte. Zapewniało to dopływ

ś

wie

ż

ego powietrza.

Przez kilkadziesi

ą

t nast

ę

pnych dni nasza gromada

przebywała w pobli

ż

u nadzwyczajnego

ź

ródła. Wieczni

włócz

ę

dzy - widz

ą

c w nim zapowied

ź

czasów obfito

ś

ci -

postanowili w jego okolicy pozosta

ć

na zawsze. Lecz wkrótce

pojawiły si

ę

w

ą

tpliwo

ś

ci: z jednej strony wszystkich

poci

ą

gała niewyczerpana ilo

ść

wody, z drugiej - odpychała

konieczno

ść

coraz dalszych wypraw po

ż

ywno

ść

. Kiedy

opró

ż

niono lodówki w promieniu kilkunastu kilometrów od

miejsca, gdzie stała cudowna wanna, horda z

ż

alem ruszyła w

dalsz

ą

drog

ę

. Do takiej decyzji przyczyniło si

ę

te

ż

podejrzenie,

ż

e znaleziona woda ma wła

ś

ciwo

ś

ci szkodliwe dla

zdrowia. W czasie postoju przy

ź

ródle pewna liczba ludzi

cierpiała na bóle głowy. Zdarzały si

ę

wymioty. Nikt tych

objawów nie kojarzył z obecno

ś

ci

ą

gazu, który nieustannie

ulatniał si

ę

w kuchni.

Wartki potok płyn

ą

cy ze

ś

ciany w łazience przyci

ą

gał

wzrok jak płomie

ń

pierwotnego ogniska. Okoliczno

ś

ci

ś

mierci

nie nasun

ę

ły nikomu my

ś

li o odkrywcy tajemnicy wodoci

ą

gowego

i gazowego zaworu. Człowiek ten zabrał j

ą

ze sob

ą

do grobu

tylko dlatego,

ż

e po odkr

ę

ceniu pierwszego - działaj

ą

c dalej

w genialnym ol

ś

nieniu - przesun

ą

ł te

ż

d

ź

wigni

ę

drugiego. A

potem zbyt długo cieszył si

ę

skutkami. I to go zgubiło.

Otwarcie zaworu gazowej rury raz jeszcze stało si

ę

przyczyn

ą

tragicznego wypadku. Tym razem straciła

ż

ycie

moja starsza siostra. Jej

ś

mier

ć

była wynikiem wyj

ą

tkowego

zbiegu okoliczno

ś

ci: dziewczyna znalazła si

ę

obok zagadki

sycz

ą

cego zaworu akurat w momencie, gdy odkryła tajemnic

ę

elektrycznego wył

ą

cznika.

Istotn

ą

rol

ę

w wypadku odegrało sztuczne futro - strój

prezentowany przez manekiny na wystawie domu towarowego, do
którego wst

ą

piła na chwil

ę

, aby zmieni

ć

ubranie. To futro,

szczególnie pi

ę

kne, ale zbyt ci

ęż

kie przy panuj

ą

cym cały

dzie

ń

upale, zostawiła w jednym z mieszka

ń

, kiedy piła tam

wod

ę

. Nie dostrzegaj

ą

c nigdzie

ż

adnego haka, powiesiła je w

kuchni na d

ź

wigni zaworu gazu. Przypomniała sobie o futrze w

kilka dni pó

ź

niej, podczas chłodnej nocy, a poniewa

ż

z

placu było znacznie bli

ż

ej do mieszkania ni

ż

do domu

towarowego - wróciła tam po nie.
W zamkni

ę

tej kuchni zgromadził si

ę

gaz. Krok za progiem

zaduch panuj

ą

cy w

ś

rodku zmusił dziewczyn

ę

do

natychmiastowej ucieczki. I wybiegłaby stamt

ą

d bez futra i

szkód, lecz w nocnej ciemno

ś

ci - bł

ą

dz

ą

c r

ę

k

ą

po

ś

cianie w

poszukiwaniu drzwi, które zatrzasn

ę

ły si

ę

o sekund

ę

wcze

ś

niej - musn

ę

ła przycisk elektrycznego wył

ą

cznika. Kto

wie, czy w ułamku nast

ę

pnej sekundy zd

ąż

yła zauwa

ż

y

ć

iskr

ę

mi

ę

dzy jego stykami? Je

ś

li tak, mogłaby si

ę

zdziwi

ć

,

ż

e na

rozkaz jej palca zalewa wn

ę

trze kuchni jasno

ść

znana tylko z

wystaw i latarni ulicznych.
W ostatniej chwili

ż

ycia znalazła klucz do miliardów

takich

ś

wiateł i - jak odkrywca tajemnicy kranu - zabrała go

do wieczno

ś

ci.

4 Odk

ą

d nauczyłem si

ę

biega

ć

, wi

ę

kszo

ść

czasu sp

ę

dzałem w

gronie rówie

ś

ników i starszych chłopców. Szybko zauwa

ż

yłem,

ż

e dzieci znacznie bardziej ni

ż

doro

ś

li interesowały si

ę

zagadkami otaczaj

ą

cego

ś

wiata. Ilekro

ć

gromada zatrzymywała

si

ę

na dłu

ż

ej, chodziłem z kolegami po okolicy.

Chłopcy wspinali si

ę

na najwy

ż

sze pi

ę

tra gmachów oraz

zwiedzali rozległe partery i piwnice. Cz

ę

sto spotykali

ruchome schody i biegn

ą

ce szybciej lub wolniej chodniki.

Chocia

ż

mechanizmy te stanowiły powtarzalny element domów

towarowych i stacji metra, zatrzymywali si

ę

przy schodach za

ka

ż

dym razem, bo miały w sobie co

ś

niezwykłego. Zdumiewała

liczba stopni, które ukazywały si

ę

wci

ąż

z jednego ko

ń

ca i

gin

ę

ły w drugim. Obserwacja nieprzerwanego ci

ą

gu metalowych

płyt nasuwała my

ś

l o niesko

ń

czono

ś

ci. Inn

ą

jej posta

ć

przywoływał widok kolejowych torów. Perony stacji metra
miały okre

ś

lon

ą

długo

ść

, za

ś

le

żą

ce mi

ę

dzy nimi szyny

mierzyły w mroczn

ą

dal tuneli - nie wiadomo sk

ą

d i dok

ą

d.

Pami

ę

tałem dzie

ń

, w którym pierwszy raz zobaczyłem

poci

ą

g. Na przystanek metra zaprowadzili mnie dwaj starsi

koledzy w powrotnej drodze z magazynu wyrobów metalowych,
sk

ą

d wynie

ś

li du

ż

y zwój drutu.

W walkach prowadzonych pomi

ę

dzy hordami wa

ż

n

ą

rol

ę

odgrywały stalowe włócznie. Robiono je z grubego spr

ęż

ystego

drutu, takiego, jaki chłopcy znale

ź

li w magazynie. Do obrony

czy do ataku najlepsze były odcinki około dwóch metrów.
M

ęż

czyzna uzbrojony w włóczni

ę

miał przewag

ę

nad

napastnikiem, który dysponował tylko no

ż

em lub siekier

ą

: nie

pozwalał podej

ść

do siebie, a je

ś

li przed walk

ą

ć

wiczył

rzuty, mógł zabi

ć

przeciwnika ze znacznej odległo

ś

ci. Moi

przodkowie zdobyli kiedy

ś

kilka włóczni. Pozostały one w

r

ę

kach najdzielniejszych wojowników hordy, przy czym wszyscy

zazdro

ś

cili im gro

ź

nej broni. Materiału do jej wyrobu nie

brakowało. Ostrze włóczni mo

ż

na było wygładzi

ć

, tr

ą

c je o

szorstki beton, nikt jednak nie wiedział, w jaki sposób
dzieli

ć

drut na kawałki o po

żą

danej długo

ś

ci.

Znaleziony drut miał grubo

ść

palca, a cały zwój - kształt

kr

ę

gu o

ś

rednicy przewy

ż

szaj

ą

cej mój wzrost. Kiedy

przechodzili

ś

my obok schodów prowadz

ą

cych do metra, jeden z

chłopców zauwa

ż

ył,

ż

e drut mo

ż

na poci

ąć

kład

ą

c zwój na szyny

- pod koła poci

ą

gu. Pomysł ten bardzo spodobał si

ę

drugiemu,

gdy

ż

wiele razy widział, jak koła rozcinały wszystko na swej

drodze z wyj

ą

tkiem kolejowych torów.

Nie brałem udziału w ich rozmowie. Chocia

ż

nie

rozumiałem, co zamierzaj

ą

zrobi

ć

, przeczuwałem

niebezpiecze

ń

stwo. Wkrótce po zej

ś

ciu na peron zobaczyłem

pierwszy w swym

ś

wiadomym

ż

yciu poci

ą

g. Najpierw przeraził

mnie zgrzyt hamulców i widok wagonów, które niespodziewanie
wytoczyły si

ę

z tunelu na o

ś

wietlon

ą

stacj

ę

. W przedziale

motorniczym nie było nikogo. Wszystkie drzwi otworzyły si

ę

równocze

ś

nie. Skamieniałem przed otwartym wej

ś

ciem do

jasnego wn

ę

trza, niezdolny do ucieczki ani do krzyku.

Oczekiwałem,

ż

e zaraz nast

ą

pi co

ś

strasznego, ale długi

szerego okien i drzwi trwał w bezruchu. W podziemiach
panowała gł

ę

boka cisza. Do wagonów nikt nie wsiadał. Poci

ą

g

stał przy peronie zaledwie kilkana

ś

cie sekund, ruszył nagle

i znikł w tunelu równie szybko, jak si

ę

pojawił. Po chwili

na s

ą

siednim torze zatrzymał si

ę

drugi - jad

ą

cy z przeciwnej

strony. Równie

ż

pusty.

Matka mówiła mi o

ś

mierci czyhaj

ą

cej na torach na

nieposłuszne dzieci. Dlatego odczuwałem silny zam

ę

t,

zrozumiały dla ka

ż

dego, kto po raz pierwszy bezpo

ś

rednio

zetkn

ą

ł si

ę

z odwieczn

ą

tajemnic

ą

poci

ą

gu. Jego obraz

zmroził mi krew w

ż

yłach. Mimo to przez nast

ę

pne lata

chodziłbym bez l

ę

ku po peronach, gdybym nie zobaczył jeszcze

jednej sceny, której opisem - po samotnym powrocie do hordy
- wywołałem zdumienie najbardziej do

ś

wiadczonych.

Kiedy drugi poci

ą

g zanurzył si

ę

w tunelu, do podziemia

znowu wróciła cisza. Koledzy czekali na ten moment.
Wiedzieli,

ż

e za kilka minut nast

ę

pne poci

ą

gi przejad

ą

przez

stacj

ę

. Zeskoczyli na tory razem z przyniesionym drutem. Na

szynie poło

ż

yli go symetrycznie, tak, aby koła przeci

ę

ły

zwój dwukrotnie wzdłu

ż

jego

ś

rednicy. Poniewa

ż

kr

ę

gi zło

ż

one

były czterokrotnie, ci

ę

cie w dwóch przeciwległych punktach

musiało doprowadzi

ć

do powstania o

ś

miu włóczni. Lecz aby

drut nie zapl

ą

tał si

ę

w koła wagonu, trzeba było zwój

przykr

ę

powa

ć

do podkładów toru. W tym celu chłopcy zdj

ę

li z

niego cz

ęść

cie

ń

szego drutu, którym był zwi

ą

zany.

Zd

ąż

yliby wszystko przygotowa

ć

, mimo

ż

e efekt nie był

pewny. Ledwie jednak rozpl

ą

tali kilka skr

ę

tów, stalowa

spirala wyprostowała si

ę

nagle ponad ich głowami. Przez

sekund

ę

próbowali

ś

ci

ą

gn

ąć

j

ą

do dołu, lecz uwolnionym

ko

ń

cem uderzyła w niski strop tunelu. Koniec ten w

o

ś

lepiaj

ą

cym blasku błyskawicy zwarł si

ę

z przewodem trakcji

elektrycznej, a poniewa

ż

drugi koniec wyzwolonej spr

ęż

yny

tkwił nadal w r

ę

kach chłopców, mocowali si

ę

z nim, stoj

ą

c

boso na szynach. Obaj zastygli w pozach, w jakich pr

ą

d pod

wysokim napi

ę

ciem zacisn

ą

ł im dłonie i napr

ęż

ył roztrz

ę

sione

mi

ęś

nie - kto wie, mo

ż

e a

ż

do przyjazdu kolejnego poci

ą

gu.

Tego nie umiałem powiedzie

ć

.

Nurtował mnie problem niesko

ń

czono

ś

ci

ś

wiata. Przez całe

swoje

ż

ycie szedłem z hord

ą

wiecznie pustymi ulicami miasta,

którego granice le

ż

ały w nieosi

ą

galnej dali. W mie

ś

cie tym

ka

ż

da dzielnica przylegała bezpo

ś

rednio do s

ą

siednich: jedna

- zwartymi kolumnami domów - przenikała peryferie drugiej,
ta z kolei zajmowała miejsce przy nast

ę

pnej, a za ni

ą

rozci

ą

gała si

ę

jeszcze inna i tak dalej we wszystkich

kierunkach - jak si

ę

zdawało - bez ko

ń

ca.

Rozległy obszar ciasno zabudowanej przestrzeni miał tylko
dwie widoczne granice. Były nimi ogromne kopuły dwu
kolejnych stopni, mi

ę

dzy którymi zawierała si

ę

cała

gigakondygnacja. Granice te to o

ś

wietlony z dołu bł

ę

kitny

strop na wysoko

ś

ci sze

ść

dziesi

ą

tego pi

ę

tra, dok

ą

d si

ę

gały

wszystkie wie

ż

owce, oraz poziom ich fundamentów pokryty

labiryntem chodników i jezdni. Tylko te granice były
osi

ą

galne: górna - wysoko nad głow

ą

(ludzie dotykali jej

niekiedy, wyci

ą

gaj

ą

c r

ę

ce z okien ostatniego pi

ę

tra) i dolna

- tu

ż

pod nogami. Pozostałe - je

ś

li w ogóle istniały, gin

ę

ły

w gł

ę

bi długich ulic poza odległym horyzontem.

Odnosiłem czasem wra

ż

enie,

ż

e tam daleko, gdzie stalowe

niebo ł

ą

czyło si

ę

pozornie z betonow

ą

ziemi

ą

, bł

ę

kit jest

nieco ja

ś

niejszy. Zapatrzony we

ń

próbowałem odgadn

ąć

, jakie

obrazy ukrywa niebieska krzywizna. Jej nie

ś

miały blask -

widziany w prze

ś

witach mi

ę

dzy wie

ż

owcami - dawał ludziom

nadziej

ę

lepszego jutra, mobilizuj

ą

c ich do niestrudzonych

poszukiwa

ń

legendarnej krainy dostatku, we mnie natomiast

budził pragnienie poznania niewyobra

ż

alnej kraw

ę

dzi

ś

wiata.

W miar

ę

jak rosłem, tajemnica górnej i dolnej granicy oraz

bezkres wszystkiego, co istniało dookoła, nasuwała mi coraz
wi

ę

cej niespokojnych my

ś

li. Obok pytania o przestrzenny

koniec

ś

wiata, intrygowała mnie niepewno

ść

, co zakrywaj

ą

powierzchnie nieba i ziemi. I cho

ć

próbowałem to sobie

wyobrazi

ć

, byłem w swych domysłach równie bezradny jak przy

kre

ś

leniu wizji niesko

ń

czonego miasta.

5 Aresztowany za rozbicie wystawy i kradzie

ż

w sklepie

samoobsługowym, gdzie schowałem do torby niewielki zapas

ż

ywno

ś

ci, oskar

ż

ony o włócz

ę

gostwo i kradzie

ż

- podczas nocy

sp

ę

dzonej w towarzystwie oficera dy

ż

urnego - opowiedziałem

mu histori

ę

swego krótkiego

ż

ycia, typow

ą

dla dziecka

wychowanego w hordzie.
Swego ojca prawie nie znałem, wi

ę

c nie umiałem go

dokładnie opisa

ć

, natomiast o matce potrafiłem powiedzie

ć

wiele dobrego. Chocia

ż

zajmowała si

ę

głównie wychowaniem

kolejnych, młodszych dzieci oraz - jak inne kobiety -
poszukiwaniem wody i

ż

ywno

ś

ci, do czasu, gdy urodziła

dwojaczki, po

ś

wi

ę

cała mi du

ż

o uwagi. Byłem jej jedenastym

czy mo

ż

e pi

ę

tnastym potomkiem - liczb

ę

wszystkich dzieci

próbowałem ustali

ć

na palcach, ale nie miałem pewno

ś

ci, ile

ich w ko

ń

cu było: kilkoro zmarło zaraz po urodzeniu, za

ś

do

rachunku poległych lub zaginionych w starszym wieku braci i
sióstr (cho

ć

operowałem te

ż

palcami bosych stóp) wci

ąż

wkradały si

ę

nowe bł

ę

dy.

Urodziłem si

ę

na peronie metra, gdzie matka schowała si

ę

w chwili ataku wrogiej gromady. Oczywi

ś

cie, ani okresu

ż

ycia, jakie sp

ę

dziłem potem noszony przez matk

ę

na plecach,

ani - tym bardziej - gro

ź

nego dla hordy dnia, w którym

przyszedłem na

ś

wiat - wcale nie pami

ę

tałem. Powiedziałem

"oczywi

ś

cie", jednak - po krótkim namy

ś

le - wyraziłem

zdziwienie,

ż

e to wszystko tak szybko wyleciało mi z głowy,

zwłaszcza obraz walki, o której mi opowiadano, bo sk

ą

din

ą

d

miałem wra

ż

enie, jakby te fakty nale

ż

ały do bardzo bliskiej

przeszło

ś

ci. W ka

ż

dym razie znałem kilka szczegółów ze swego

wczesnego dzieci

ń

stwa.

Wygl

ą

dałem na osiem, mo

ż

e dziewi

ęć

lat. I pewnie ich tyle

miałem, tak zanotowano w protokole, co potwierdził lekarz z

zakładu rehabilitacji, poniewa

ż

w trakcie badania nie

potrafiłem swego wieku okre

ś

li

ć

. Ujawniony fakt,

ż

e

urodziłem si

ę

i wychowywałem w Strefie Ska

ż

onej - gdzie

ś

gł

ę

boko mi

ę

dzy powierzchni

ą

kuli ziemskiej i jej

ś

rodkiem,

wi

ę

c w obszarze mniejszego ci

ąż

enia grawitacyjnego, bardzo

wyra

ź

nie zdeterminował budow

ę

mojego ciała. Chocia

ż

byłem

wysoki jak na swój wiek, miałem cienkie ko

ś

ci i słabe,

ź

le

rozwini

ę

te mi

ęś

nie, które tutaj tu

ż

pod powierzchni

ą

globu,

dok

ą

d dotarłem przypadkiem - nie pozwalały mi długo utrzyma

ć

si

ę

na nogach. Policjant ju

ż

wcze

ś

niej zwrócił uwag

ę

na mój

niedorozwój fizyczny oraz osłabienie; schwytanie i
rozbrojenie takiego złodzieja nie sprawiło

ż

adnej trudno

ś

ci.

Byłem dziwacznie ubrany, brudny, wystraszony. Taki dzikus
budził zainteresowanie policjantów odwiedzaj

ą

cych

komisariat; ten i ów bardziej lub mniej przyjaznym tonem
próbował wci

ą

gn

ąć

mnie do rozmowy. Tematem stała si

ę

moja

bro

ń

, wy

ś

miewana przez nich butelka po winie, osadzona

szyjk

ą

na kiju od szczotki i tak rozbita w połowie, by

szklane gro

ź

ne ostrza odstraszały napastników.

Mówiłem archaicznym j

ę

zykiem i nie miałem elementarnego

wykształcenia. Nos wycierałem r

ę

kawem koszuli. Przewiduj

ą

c

ró

ż

ne mo

ż

liwo

ś

ci, porucznik zaprowadził mnie do słu

ż

bowej

toalety i na wszelki wypadek wskazał muszl

ę

klozetow

ą

. W

przekonaniu wra

ż

liwego policjanta dyskretny gest precyzyjnie

okre

ś

lał jej przeznaczenie. Jednak wkrótce, w przerwie

przesłuchania, zobaczył na podłodze pod

ś

cian

ą

podejrzan

ą

kału

żę

, do której zbadania nie trzeba było ekipy

dochodzeniowej ani laboratoryjnej. Zaskoczony odkryciem i
tym bardziej w

ś

ciekły,

ż

e przedtem - na widok porcelanowego

postumentu - zdawałem si

ę

wyra

ż

a

ć

zrozumienie, chwycił mnie

za ucho i ponownie wszedł ze mn

ą

do toalety. Tam -

porywczym tonem, a gdy to nie pomogło - wzorowym przykładem
bardziej ni

ż

ostre słowa wymownym - pouczył mnie, gdzie

wiadome sprawy (w epoce lawinowego rozwoju wiedzy o

ś

wiecie)

powinien załatwia

ć

dobrze wychowany człowiek.

Zaczerwieniłem si

ę

po uszy. Wywołany zachowaniem

m

ęż

czyzny przykry obraz zepsucia cywilizawanych ludzi po

prostu nie mie

ś

cił mi si

ę

w głowie. Nie mogłem poj

ąć

, czemu

zmuszaj

ą

mnie do zanieczyszczania jednego z tych cennych

ź

ródeł kryształowej wody, w których od niepami

ę

tnych czasów

za przykładem licznych pokole

ń

ja i wszyscy znani mi

mieszka

ń

cy Ziemi zawsze gasili pragnienie.

*
Termin "zakład rehabilitacji" usłyszałem po raz pierwszy
w komisariacie policji i ju

ż

nast

ę

pnego dnia (po nocnym

przesłuchaniu) dowiedziałem si

ę

, co on oznacza.

Rano jego sens sprowadzał si

ę

do jednego z pi

ę

tnastu

łó

ż

ek na sali zajmowanej przez kalekie i ułomne dzieci,

gdzie zostałem ulokowany. W południe wzbogacił swoj

ą

tre

ść

o

hała

ś

liw

ą

jadalni

ę

i zatłoczony pokój telewizyjny. Kilka dni

pó

ź

niej znaczenie tego terminu uzupełnił widok sali

gimnastycznej z przyrz

ą

dami do

ć

wicze

ń

dla inwalidów, a po

miesi

ą

cu, kiedy zszedłem przed gmach - o obraz boiska pod

murem zakładu.
Wiek chłopców, z którymi dzieliłem sypialni

ę

, wahał si

ę

w

granicach od kilku do kilkunastu lat. Prawie wszyscy
sp

ę

dzali tu okres rekonwalescencji po leczeniu szpitalnym i

chocia

ż

byłem w

ś

ród nich jedynym całkowicie zdrowym

człowiekiem, wyró

ż

niałem si

ę

wyj

ą

tkow

ą

słabo

ś

ci

ą

organizmu.

Mimo cielesnych defektów, niekiedy bardzo powa

ż

nych, z

jakimi

ż

yli od urodzenia lub od wypadku zako

ń

czonego

operacj

ą

, przewy

ż

szali mnie sił

ą

i wytrzymało

ś

ci

ą

. Patrzyłem

na nich z podziwem, nie rozumiej

ą

c, dlaczego chore dziecko

lub chłopiec chodz

ą

cy o kulach potrafi dłu

ż

ej ni

ż

ja

utrzyma

ć

si

ę

na nogach, sta

ć

swobodnie z dala od

ś

ciany i

bez niczyjej pomocy przebiec niewielk

ą

odległo

ść

. Dla mnie -

dopóki czułem ból w nadwer

ęż

onych mi

ęś

niach - przez wiele

dni było to nieosi

ą

galne.

Dawniej chodziłem lekko i biegałem bez wi

ę

kszej

trudno

ś

ci, nie miałem te

ż

kłopotu z d

ź

wiganiem odpowiednich

dla mojego wieku ci

ęż

arów. W nowych warunkach nie mogłem

podnie

ść

nawet krzesła, przesun

ąć

łó

ż

ka czy stołu

obci

ąż

onego talerzami. Ułomni koledzy, wcale nie

przygn

ę

bieni kalectwem i przekonani o bezwzgl

ę

dnej warto

ś

ci

uzyskiwanych tu przewag, z dziecinnym optymizmem rywalizuj

ą

c

mi

ę

dzy sob

ą

, codziennie okazywali mi swe lekcewa

ż

enie. Na

sali gimnastycznej nie dorównywałem im w najprostszych

ć

wiczeniach: m

ę

czyłem si

ę

szybko, cz

ę

sto upadałem, wsz

ę

dzie

byłem ostatni i zawsze prze

ż

ywałem jakie

ś

niezrozumiałe dla

nich problemy.
W

ś

ród rówie

ś

ników nie spotkałem nikogo, kto by mi

wyja

ś

nił, dlaczego nagle stałem si

ę

taki słaby. Pami

ę

tałem,

ż

e nast

ą

piło to, zanim mnie aresztowano, dokładnie w chwili,

gdy po długim

ś

nie wyszedłem na korytarz z windy dalekiego

zasi

ę

gu. Wcze

ś

niej, jeszcze przed wej

ś

ciem do tego

szybkobie

ż

nego d

ź

wigu, zatrzymałem si

ę

w korytarzu i

osadziłem rozbit

ą

butelk

ę

na kiju, wspieraj

ą

c jego koniec o

jeden z przycisków wystaj

ą

cych ze

ś

ciany. Wtedy usłyszałem

szmer drzwi, które rozsun

ę

ły si

ę

tu

ż

przy mnie. Wind

ę

zobaczyłem po raz pierwszy w

ż

yciu. Poniewa

ż

przechodziłem

tamt

ę

dy w poszukiwaniu legowiska, zainteresowałem si

ę

mi

ę

kkimi ławami umieszczonymi w gł

ę

bi niewielkiego wn

ę

trza.

W kabinie działała klimatyzacja. Jej drzwi zasun

ę

ły si

ę

za

mn

ą

, ledwie uło

ż

yłem si

ę

do snu, a potem kiedy si

ę

obudziłem, wypocz

ę

ty i zdrowy - wyj

ś

cie było otwarte.

Chocia

ż

czułem si

ę

bardzo dobrze, nie miałem siły

podnie

ść

si

ę

na nogi. Z windy wyszedłem z wielkim trudem.

Zdziwiła mnie zmiana w wygl

ą

dzie korytarza, bo zapami

ę

tałem

otoczenie wej

ś

cia do windy. Ale jeszcze bardziej

przestraszyłem si

ę

z powodu niemocy odczuwanej w mi

ęś

niach.

Odt

ą

d nieustannie zataczałem si

ę

pod ci

ęż

arem swego

ciała, którego waga wzrosła kilkakrotnie. Wkrótce
zauwa

ż

yłem,

ż

e nie tylko własne ciało, ale równie

ż

wszystkie

inne, dobrze znane mi przedmioty maj

ą

tutaj wi

ę

kszy ci

ęż

ar.

Ponadto - i fakt ten był główn

ą

przyczyn

ą

licznych drwin ze

strony kolegów - zwracałem na siebie uwag

ę

nienormaln

ą

powolno

ś

ci

ą

reakcji przy chwytaniu spadaj

ą

cych przedmiotów.

Dot

ą

d zawsze, nawet ju

ż

nad podłog

ą

, potrafiłem dogoni

ć

w

locie ka

ż

dy przedmiot wypuszczony z r

ę

ki. Teraz byłem

bezradny w podobnych sytuacjach, gdy

ż

wszystko tu spadało z

niewiarygodn

ą

pr

ę

dko

ś

ci

ą

.

Efekty tego dziwnego stanu rzeczy szczególnie ostro
ujawniały si

ę

podczas gry w piłk

ę

: próbowałem chwyta

ć

j

ą

lub

kopa

ć

w niewła

ś

ciwym momencie, gdy znajdowała si

ę

ju

ż

w

innym miejscu. Daremne chwytanie lub kopanie powietrza
wywoływało zło

ś

liwe komentarze b

ą

d

ź

salwy

ś

miechu w kr

ę

gu

lepiej graj

ą

cych kolegów.

O przyczyn

ę

zmiany ci

ęż

aru zapytałem lekarza ju

ż

w czasie

pierwszego badania w izbie przyj

ęć

nowych rekonwalescentów.

Potem poruszyłem ten temat przy okazji kolejnego spotkania z
wychowawc

ą

grupy. Lekarz i pedagog mieli dobre intencje, ale

ich wyja

ś

nienia wcale mnie nie uspokoiły. U

ż

ywali równie

niezrozumiałych terminów, jak w codziennej praktyce
terapeutycznej i dydaktycznej.
Kilka wa

ż

nych informacji uzyskałem dopiero po trzech

miesi

ą

cach pobytu w o

ś

rodku od starszego od siebie inwalidy

z s

ą

siedniej sali. Chłopiec ten wyja

ś

nił,

ż

e gmach zakładu

rehabilitacji znajduje si

ę

na szesnastej kondygnacji, a ja

pochodz

ę

ze Strefy Ska

ż

onej, która znajduje si

ę

w pobli

ż

u

ś

rodka planety. I to jest powodem,

ż

e jeste

ś

taki, jaki

jeste

ś

- powiedział.

Wiodłem w zakładzie

ż

ycie według schematu ustalonego

tygodniowym planem zaj

ęć

. Wypełniała je nauka j

ę

zyka, sen i

posiłki, wyczerpuj

ą

ce

ć

wiczenia gimnastyczne oraz godziny

wytchnienia sp

ę

dzane w sali automatycznych gier lub przed

telewizorem.
Pocz

ą

tkowo mo

ż

liwo

ść

sterowania strumieniem wody nad

umywalk

ą

czy

ś

wiatłami w pokojach zdumiewała mnie w równym

stopniu, jak ruchome obrazy na szklanym ekranie i głosy
utrwalone na płycie czy ta

ś

mie. Kr

ę

ciłem wi

ę

c zaworami,

naciskałem wł

ą

czniki, zmieniałem kanały i ta

ś

my, pełen

podziwu dla odkry

ć

dokonanych przez cywilizowanych ludzi.

Wkrótce jednak - naturalnym porz

ą

dkiem rzeczy - zabawy te

straciły dla mnie pierwotny urok. Pozostało po nich uczucie
niedosytu, u

ś

pione w gł

ę

bi

ś

wiadomo

ś

ci, a na pierwszy plan

wyszła niech

ęć

do jednostajnych dni, które linijka po

linijce składały si

ę

w ramki rozkładu zaj

ęć

realizowanego

przez personel. Monotonia tego

ż

ycia, cykliczna

powtarzalno

ść

i pustka zda

ń

głoszonych z telewizyjnego

ekranu, obok sprzeciwu dla tera

ź

niejszo

ś

ci budziła we mnie

pragnienie otwartej przestrzeni i swobody działania.
Najbardziej m

ę

czyła mnie niepewno

ść

dalszych losów. Nikt

nie potrafił lub nie chciał odpowiedzie

ć

na moje pytania, a

było ich wiele. Pewnego dnia do zakładu powrócił z urlopu
młody instruktor rehabilitacji i szybko zyskał moj

ą

sympati

ę

. Był inny ni

ż

reszta, bardziej ludzki. Zauwa

ż

yłem,

ż

e zwrócił na mnie szczególn

ą

uwag

ę

, zajmował si

ę

cz

ęś

ciej

mn

ą

ni

ż

innymi chłopcami. Opowiedziałem mu swoj

ą

histori

ę

.

Kiwn

ą

ł ze zrozumieniem głow

ą

i powiedział:

- Nie przejmuj si

ę

, mały, zrobimy z ciebie zdrowego

chłopaka, ale musisz by

ć

cierpliwy. Przede wszystkim musisz

du

ż

o

ć

wiczy

ć

.

- Jak długo? - spytałem.
- S

ą

dz

ę

,

ż

e ze dwa lata - odpowiedział.

- Ile to jest dwa lata? - spytałem, bo nic mi ten termin
nie mówił. Spojrzał na mnie ostro, jakby podejrzewał,

ż

e z

niego

ż

artuj

ę

, ale po chwili u

ś

miechn

ą

ł si

ę

.

- No tak - powiedział. - Zapomniałem,

ż

e pochodzisz ze

Strefy Ska

ż

onej. Zapomniałem,

ż

e wychowałe

ś

si

ę

w jednej z

koczuj

ą

cych tam hord i

ż

e wobec tych faktów, nic nie wiesz

i niewiele rozumiesz, bo jeste

ś

po prostu dziki.

- Nie chc

ę

by

ć

dziki! - krzykn

ą

łem. - Pytałem chłopców,

instruktorów, lekarzy, ale nikt nie chce ze mn

ą

rozmawia

ć

.

- Dobrze - przerwał mi. - Przyjd

ź

tutaj wieczorem po

zaj

ę

ciach, odpowiem na wszystkie twoje pytania.

Gdy spotkali

ś

my si

ę

wieczorem w umówionym miejscu, kazał

mi usi

ąść

i wyprzedzaj

ą

c moje pytania powiedział:

- Najpierw opowiem ci o tym, gdzie jeste

ś

my, o miejscu, w

którym

ż

yjemy i jak do tego doszło. To pozwoli ci wiele

zrozumie

ć

, a potem b

ę

dziesz pytał.

Skin

ą

łem głow

ą

na zgod

ę

.

- Mieszkamy i

ż

yjemy na szesnastej gigakondygnacji

aglomeracyjnej planety zwanej Ziemi

ą

. Numery tych wielkich

stopni aglomeracyjnych rosn

ą

w dół pocz

ą

wszy od pierwszego -

tu

ż

pod powierzchni

ą

planety, w kierunku jej

ś

rodka. Tak

wi

ę

c od powierzchni Ziemi dzieli nas odległo

ść

zaledwie

pi

ę

tnastu gigakondygnacji, ale gdyby

ś

my chcieli zjecha

ć

w

dół, w kierunku

ś

rodka Ziemi, to pod nami jest ponad trzy

tysi

ą

ce takich gigakondygnacji, przy czym ka

ż

da z nich ma

sze

ść

dziesi

ą

t pi

ę

ter. Jest to jedno z wi

ę

kszych ziemskich

miast. Kiedy

ś

było inaczej. Miast nie budowano w gł

ę

bi

Ziemi, ale na jej powierzchni. Opowiem ci, jak do tego
doszło.
- Gdzie

ś

w połowie dwudziestego wieku ludzie wynale

ź

li

straszn

ą

bro

ń

- bomb

ę

atomow

ą

. Była to tak potworna bro

ń

,

ż

e

jedna bomba wystarczyła, aby zniszczy

ć

całe miasto. Ziemia

była wtedy podzielona na dwa wrogie mocarstwa - Wschód i
Zachód. Obydwie strony zbroiły si

ę

w bomby atomowe i

rakiety, które je przenosiły. Wy

ś

cig zbroje

ń

nie miał ko

ń

ca.

Ludzi ogarn

ą

ł strach przed zagład

ą

. Najpierw rz

ą

dy, wojsko i

bardziej zamo

ż

ni ludzie zacz

ę

li budowa

ć

podziemne schrony, w

których mo

ż

na było prze

ż

y

ć

atak atomowy. Ale byli to

nieliczni, reszcie ludno

ś

ci groziła totalna zagłada.

Narastała fala atomowej histerii, zacz

ę

ły si

ę

bunty, ba,

prawie rewolucje. Pod naciskiem

żą

da

ń

ludno

ś

ci, które

brzmiały - "Schron dla ka

ż

dego", zacz

ę

to budowa

ć

miasta w

gł

ą

b Ziemi. Gdy wybuchła wojna atomowa, zniszczono w

osiemdziesi

ę

ciu procentach powierzchni

ę

planety, ale nie

zniszczono podziemnych miast. Aby zniszczy

ć

ludzi

zamieszkuj

ą

cych podziemne miasta, wrogie mocarstwa znalazły

inny sposób. Bro

ń

bakteriologiczn

ą

.

Wyhodowano w tajnych laboratoriach bakterie i wirusy
powoduj

ą

ce epidemie szybko u

ś

miercaj

ą

cych chorób, na które

nie było lekarstw. Dywersanci wrzucali je do zbiorników
wody, do

ż

ywno

ś

ci lub do systemów wentylacyjnych

aglomeracji miejskich. Wybuchały epidemie, które szybko
zabijały miliony ludzi. Nie było ratunku. Poszczególne
kondygnacje, na których wybuchły epidemie odcinano od
pozostałych. Obowi

ą

zywał system całkowitej izolacji. Trupy,

a nawet zara

ż

onych, spalano w piecach anihilacyjnych.

Epidemie, które wybuchły gdzie

ś

w

ś

rodku miasta, obj

ę

ły

kolejno prawie wszystkie aglomeracje w dół i w gór

ę

. Doszły

ju

ż

do szesnastej kondygnacji i tu si

ę

zatrzymały, bo w

ko

ń

cu zawarto pokój. Wszystkie kondygnacje poni

ż

ej

szesnastej s

ą

do dzisiaj uwa

ż

ane za Stref

ę

Ska

ż

on

ą

, w

dalszym ci

ą

gu obowi

ą

zuje ich izolacja. Nieliczni ludzie,

którzy prze

ż

yli epidemie, obecnie w pi

ą

tym lub szóstym

pokoleniu tworz

ą

dzikie hordy, z których ty si

ę

wywodzisz.

- Czy poza mn

ą

kto

ś

si

ę

stamt

ą

d wydostał? - spytałem.

- Tak, jeste

ś

szóstym przypadkiem w ci

ą

gu ostatnich

trzydziestu lat.
Rozmawiali

ś

my długo - miałem wiele pyta

ń

. Nie

wszystko, o czym mówił, było dla mnie zrozumiałe, ale on
cierpliwie wyja

ś

niał. Na ko

ń

cu naszej rozmowy zapytałem go,

jakie b

ę

d

ą

moje losy, co zamierzaj

ą

ze mn

ą

zrobi

ć

.

- Gdy wzmocni

ą

si

ę

twoje mi

ęś

nie i ko

ś

ci - odpowiedział -

co, jak s

ą

dz

ę

, potrwa około dwu lat, zostaniesz przeniesiony

na powierzchni

ę

Ziemi do Rezerwatu Przyrody. Tam zostaniesz

powierzony jakiej

ś

rodzinie, która b

ę

dzie si

ę

tob

ą

opiekowa

ć

. Jak ci ju

ż

mówiłem, osiemdziesi

ą

t procent

powierzchni Ziemi zostało zniszczone w wojnie atomowej.
Pozostałe dwadzie

ś

cia procent jest obecnie wykorzystane jako

Rezerwat Przyrody. Nie ma tam miast, s

ą

wioski, przewa

ż

nie o

zabudowie drewnianej. Ludzie uprawiaj

ą

tam gleb

ę

,

ż

yj

ą

na

poziomie techniki i cywilizacji połowy dwudziestego wieku.
Uwa

ż

amy,

ż

e ty jako dziki miałby

ś

du

ż

e trudno

ś

ci z

adaptacj

ą

do poziomu techniczno-cywilizacyjnego,

jaki jest obecnie w mie

ś

cie. Tam b

ę

dzie ci łatwiej si

ę

przystosowa

ć

.

6 Od kilku miesi

ę

cy mieszkałem w Rezerwacie przyrody na

powierzchni Ziemi. Przygarn

ę

ła mnie na wychowanie rodzina

Rozentów, oczywi

ś

cie władze pokrywały wydatki zwi

ą

zane z

moim utrzymaniem.
Wizyta pana Consmana wywarła na wszystkich du

ż

e wra

ż

enie:

od razu wyczułem,

ż

e mnie ona dotyczy, nie spuszczałem oczu

z niezwykłego go

ś

cia, Tomasz, by lepiej słysze

ć

, o czym

b

ę

dzie mowa, uchylił drzwi s

ą

siedniej izby, gdzie go

wypłoszyło ujadanie psa i kroki przed domem, za

ś

pani Rozent

bardziej ni

ż

inni przej

ę

ta, upu

ś

ciła garnek na rozpalony

blat kuchni. I nawet jej m

ąż

, po zwykłym komentarzu: "A to

nieprawda!", którym gniewnie skomentował ostatnie zdanie
spikera, na widok wchodz

ą

cego kierownika szkoły zmienił si

ę

na twarzy, natychmiast uciszył rozgadany gło

ś

nik i z bardzo

uprzejm

ą

min

ą

wstał od telewizora.

Gospodarz przyj

ą

ł pana Consmana serdecznym u

ś

miechem,

go

ś

cinnie wskazuj

ą

c mu ciepłe miejsce przy kuchni. Niestety,

kierownik szkoły nie dał si

ę

zaprosi

ć

na kolacj

ę

ani nawet

nie był łaskaw usi

ąść

na chwil

ę

za stołem. Spieszył si

ę

w

sprawie urz

ę

dowej. Czy to z powodu znacznej odległo

ś

ci od

wioski i pó

ź

nej pory, czy te

ż

mo

ż

e uprzedzony

plotkami, ograniczył czas wizyty do niezb

ę

dnego minimum.

Najpierw zapytał o moje nazwisko, a kiedy gospodarz
przypomniał,

ż

e pochodz

ę

ze Strefy Ska

ż

onej,

zainteresował si

ę

moim wiekiem.

Pan Rosent wzruszył ramionami i rozło

ż

ył r

ę

ce gestem

bezradno

ś

ci.

- Nie wiemy dokładnie. Wła

ś

nie dlatego pozostaje w domu.

Zreszt

ą

chłopiec zna ju

ż

alfabet i nawet umie porachowa

ć

krowy...
- Mam dziesi

ęć

lat - odezwałem si

ę

.

Wszyscy spojrzeli na mnie. Niecodzienny fakt, nie pytany
przez nikogo zabrałem głos w rozmowie dorosłych.
- Je

ś

li tak jest, to tym lepiej - powiedział pan Consman.

- Bo skoro czyta ju

ż

i liczy, to pójdzie od razu do trzeciej

klasy.
- A czy ja mu tego kiedykolwiek broniłem? - zapytał pan
Rozent, wzywaj

ą

c sufit na

ś

wiadka.

Sprawa była załatwiona. Kierownik szkoły schował swój
notes i po wymianie chłodnych ukłonów zwrócił si

ę

do

wyj

ś

cia. Gospodarz ruszył za nim na przesadnie sztywnych

nogach.
- Musz

ę

jeszcze co

ś

panu powiedzie

ć

- szepn

ą

ł do go

ś

cia w

otwartych drzwiach sieni. Wyszli za próg, gdzie pan Rozent
kilkoma spazmatycznymi j

ę

kami ujawnił, ile bolesnego wysiłku

kosztuje go ta krótka wycieczka. - Moja krzywda nikogo nie
obchodzi - rzekł - bo ka

ż

dy, kto ma zdrowe nogi, sam sobie

radzi bez pastucha.
W tej chwili pies - przyczajony za kieratem - wystrzelił
ku obcemu na cał

ą

długo

ść

ła

ń

cucha.

- I ja wam, gospodarzu, co

ś

powiem... - Pan Consman

poczekał cierpliwie, a

ż

w

ś

ciekły ryk kundla mro

ź

ne powietrze

zdławi do niskiego skowytu. - Nauka w szkole powszechnej
jest obowi

ą

zkowa. Wi

ę

c je

ś

li jutro... za kwadrans ósma wasz

chłopak nie zamelduje si

ę

w mojej kancelarii, b

ę

dziecie

mieli do czynienia z wójtem.
Od pewnego czasu szkoła zajmowała w mojej

ś

wiadomo

ś

ci

centralne miejsce. Granicz

ą

cy z kultem podziw dla nauki

otaczałem uczuciem wytrwałej nadziei. W moim przekonaniu
szkoła mogła mnie wyprowadzi

ć

z pułapki, do jakiej losy

wci

ą

gały ka

ż

dego dzikiego. Widziałem w niej kres swej

niepewno

ś

ci. Nie wyobra

ż

ałem sobie instytucji bardziej

wzniosłej i godnej zaufania. Chocia

ż

nigdy nie o

ś

mieliłem

si

ę

zajrze

ć

do jej wn

ę

trza, miałem gł

ę

bok

ą

pewno

ść

,

ż

e jest

ona tym, czego brakowało mi w zagrodzie: kluczem

do wszelkich tajemnic, drogowskazem na rozstaju barwnych
dróg i gwarancj

ą

niezwykłego jutra, pasjonuj

ą

c

ą

przygod

ą

,

ale te

ż

ostoj

ą

duchowej równowagi i siły, razem - bram

ą

do

cywilizowanego

ś

wiata. Ile razy o niej my

ś

lałem, ogarniało

mnie te

ż

zdziwienie oboj

ę

tno

ś

ci

ą

innych dzieci, poniewa

ż

w

uwagach starszych uczniów wypowiadanych na jej temat - nie
mogłem si

ę

doszuka

ć

ż

adnego entuzjazmu.

Zaledwie kierownik szkoły znikn

ą

ł w zasypanej

ś

niegiem

dolinie, gdy w chałupie Rozentów rozgorzała nerwowa
krz

ą

tanina. Rozpocz

ą

łem przygotowania do nauki. Pani Rozent

asystowała mi w poszukiwaniach tornistra. Uwa

ż

ała,

ż

e

chłopiec nie powiniem i

ść

na pierwsz

ą

lekcj

ę

bez

odpowiedniego ekwipunku. Jakby to wygl

ą

dało? Trzeba było

przystawi

ć

drabin

ę

do klapy prowadz

ą

cej na poddasze, gdzie

od lat w stosie innych gratów pod grub

ą

warstw

ą

kurzu

poniewierał si

ę

piórnik i kałamarz jej brata, Tomasza. Tam

te

ż

wkrótce znaleziono stare ksi

ąż

ki. Aby nada

ć

im

ś

wie

ż

y wygl

ą

d, gospodyni starannie obło

ż

yła je w now

ą

gazet

ę

. Co prawda, ksi

ąż

ki nie były ju

ż

w najlepszym stanie,

czemu nikt si

ę

nie dziwił, bo Tomasz chodził do trzeciej

klasy przed dwunastu laty, jednak co by ludzie powiedzieli,
gdyby nowy ucze

ń

- id

ą

c przez wie

ś

- dzwonił kałamarzem o

piórnik w pustym tornistrze.
Po sko

ń

czeniu pakowania Tomasz zniósł ze strychu jeszcze

jeden szkolny przybór z dawnych czasów: specjaln

ą

ma

ść

sprz

ą

dzon

ą

według recepty swego do

ś

wiadczonego kolegi,

kiedy

ś

ostatniego nieuka, a dzi

ś

cenionego farmaceuty.

Zademonstrował mi, jak posmarowa

ć

ni

ą

r

ę

ce, aby linijka

nauczycielki p

ę

kła na dłoni t

ę

pego ucznia ju

ż

przy pierwszym

ciosie.
Pani Rozent przysłuchiwała si

ę

naszej rozmowie z nie

ukrywan

ą

trosk

ą

. Kiedy uznała za stosowne wspomnie

ć

,

ż

e

pełnym bezpiecze

ń

stwem mógł cieszy

ć

si

ę

tylko ucze

ń

posłuszny i pilny, Tomasz mrugn

ą

ł porozumiewawczo,

wyprowadził mnie z kuchni, wytarł tłuste r

ę

ce w star

ą

marynark

ę

i po rozdarciu podszewki wyrwał z jej ramion dwie

mi

ę

kkie poduszki. Jego zdaniem ochraniacze te stale nale

ż

ało

nosi

ć

na kolanach pod spodniami, co podczas odbywania

zwykłej kary wielogodzinnego kl

ę

czenia na grochu przynosiło

skazanemu znaczn

ą

ulg

ę

w m

ę

czarniach. Podobno woreczek z

grochem le

ż

ał w jednym k

ą

cie lekcyjnej izby i z reguły

okupowany był przez ten typ

ś

mierdz

ą

cych leni, którzy bali

si

ę

bólu fizycznego, natomiast w drugim jej rogu, tu

ż

obok

tablicy, stała o

ś

la ławka - narz

ę

dzie wyszukanych tortur dla

wra

ż

liwych na cierpienia psychiczne.

Zainteresowała mnie sytuacja ucznia tak haniebnie
odosobnionego w miejscu wstydliwej ekspozycji. Zapytany o
bli

ż

sze szczegóły Tomasz chciał uprzejmie rozwin

ąć

ciekawy

dla mnie temat, ale - dostrzegłszy niezdrowe wypieki na
moich policzkach - postanowił zako

ń

czy

ć

sprawozdanie z

tajemnic szkoły optymistycznym akcentem. Zaraz przyszedł mu
do głowy wła

ś

nie ów kierownik, na pierwszy rzut oka oschły

urz

ę

dnik i belfer, a faktycznie człowiek wyrozumiały dla

wszystkich matołów, wi

ę

c w

ś

cisłym tego słowa znaczeniu -

dobry.
Otó

ż

- dla kontrastu z chaotycznymi nauczycielkami, które

bez ładu ni składu chlastały linijkami tego ucznia
b

ą

d

ź

innego, to za grzanie r

ą

k przy piecu podczas pauzy, to

znów z powodu niedoci

ą

gni

ęć

w kaligrafii wywołanych mrozem,

raz za brak logicznego my

ś

lenia, kiedy indziej za nadmiar -

systematyczny kierownik karcił wył

ą

cznie krn

ą

brnych

indywidualistów. Kazał im kła

ść

si

ę

na taborecie siedzeniem

do góry i przed frontem całej klasy lał miarowo gumowym

sznurem od

ż

elazka.

Wieczorem ustalono,

ż

e (ze wzgl

ę

du na długi marsz po

gł

ę

bokim

ś

niegu) musz

ę

wsta

ć

nieco wcze

ś

niej ni

ż

zwykle i

wyj

ść

z domu o siódmej. Gospodyni obiecała zaprowadzi

ć

mnie

do kancelarii. Zasn

ą

łem dopiero nad ranem.

Przez cał

ą

noc próbowałem wyobrazi

ć

sobie wn

ę

trze

szkolnej klasy. Domy

ś

liłem si

ę

bez trudu, jakiego rodzaju

uczucia prze

ż

ywał ten

ś

mierdz

ą

cy le

ń

, skierowany przez

chaotyczn

ą

nauczycielk

ę

do kl

ę

czenia na grochu, oraz ów

krn

ą

brny indywidualista,

ć

wiczony miarowymi razami pana

Consmana, który - jako człowiek sprawiedliwy - tolerował
wszystko z wyj

ą

tkiem ludzi samodzielnych. Lecz porównanie

przykrego poło

ż

enia tamtych dwóch uczniów z tragicznym losem

lokatora o

ś

lej ławki obudziło we mnie powa

ż

ne w

ą

tpliwo

ś

ci.

Dlatego przez kilka godzin bezsennej nocy nie mogłem si

ę

zdecydowa

ć

, czego bardziej si

ę

bałem i - co za tym idzie -

jak

ą

w szkole przyj

ąć

taktyk

ę

obronn

ą

: czy lepiej ujawni

ć

tam wra

ż

liwo

ść

duchow

ą

, czy fizyczn

ą

.

Wie

ś

le

ż

ała na dnie płytkiej doliny, w odległo

ś

ci trzech

kilometrów od gospodarstwa Rozentów.
W drodze do szkoły pani Rozent raz po raz rzucała ku mnie
spojrzenie pełne gł

ę

bokiej troski. Gdy zsun

ą

łem si

ę

ze

ś

cie

ż

ki do pokrytego zasp

ą

dołu, pochyliła si

ę

nade mn

ą

i

wycieraj

ą

c mi nos własn

ą

chustk

ą

, pocieszała mnie smutnym

u

ś

miechem. Powiedziała,

ż

ebym podczas lekcji nie bał si

ę

nikogo, bo profesorowie s

ą

dobrzy dla grzecznych chłopczyków

i dziewczynek. Posłusznym dzieciom szkoła nie robi nic
złego. Obowi

ą

zuj

ą

tam jednak przepisy specjalnego

regulaminu, wi

ę

c w nagłym wypadku, gdybym musiał opu

ś

ci

ć

klas

ę

w wiadomej potrzebie, zamiast wierci

ć

si

ę

na siedzeniu

lub nonszalancko - jak Tomasz - wyj

ść

ze słowami "spadam do

wychodka", co tylko w chałupie uchodziło płazem, powinienem
w milczeniu podnie

ść

do góry jeden wskazuj

ą

cy palec.

Przełkn

ą

łem łzy napływaj

ą

ce mi do gardła i otworzyłem

usta ze szczerym zdumieniem.
- Palec?
- Tak, chłopcze. Ale tylko jeden. O... ten!
I pani Rozent, pomagaj

ą

c sobie lew

ą

r

ę

k

ą

przy układaniu

niesfornych palców prawej dłoni, zwin

ę

ła cztery z nich w

nienagann

ą

tr

ą

bk

ę

, po czym wzorowym ruchem uniosła

wyprostowany palec nad głow

ę

- tak wysoko i sugestywnie,

jakby wskazywała gwiazdy.
Nie dowierzałem własnym oczom. Z gł

ę

boko

ś

ci swej zaspy

patrzyłem w stron

ę

dalekiego nieba, gdzie w ró

ż

owym blasku

jutrzenki l

ś

nił szczyt palca pani gospodyni. Na tle

gasn

ą

cych gwiazd wygl

ą

dała jak pomnik. Wyobraziłem sobie

zaraz,

ż

e t

ę

monumentaln

ą

postaw

ę

b

ę

d

ę

musiał przyj

ąć

wkrótce gdzie

ś

po

ś

rodku obcej klasy mi

ę

dzy nieznanymi

lud

ź

mi, gdyby mnie tam przypadkiem przycisn

ę

ła wiadoma

potrzeba.
Na t

ę

my

ś

l zaczerwieniłem si

ę

po same uszy. Nic nie

odpowiedziałem, ale miałem ju

ż

pewno

ść

,

ż

e cho

ć

by mnie

skazali na rok o

ś

lej ławki, tak absurdalnego punktu w

szkolnym regulaminie nigdy nie b

ę

d

ę

przestrzegał.

Pana Consmana nie było w kancelarii. Obecna w pokoju
nauczycielskim pani Pelfing poinformowała nas uprzejmie,

ż

e

kierownik opu

ś

cił szkoł

ę

w sprawie urz

ę

dowej. Kiedy wróci?

Mo

ż

e po południu. Nie ma jednak powodu do zmartwienia, gdy

ż

przed wyj

ś

ciem powierzył jej opiek

ę

nad nowym uczniem.

Spojrzała na zegarek. Teraz nie mo

ż

e mi po

ś

wi

ę

ci

ć

wi

ę

cej

ni

ż

kilka minut. Dzie

ń

pracy rozpoczynała dzi

ś

od lekcji

matematyki w trzeciej klasie, gdzie zostałem skierowany
przez jej przeło

ż

onego.

Miałem głupi

ą

min

ę

. Wychodz

ą

c, zapytała mnie o

pierwiastek kwadratowy z dziewi

ę

cu, a kiedy zbaraniałem,

naglona po

ś

piechem wyprowadziła nas z ciasnej klitki do

mrocznego korytarza.
Po zamazanej błotem podłodze

ś

lizgało si

ę

kilkunastu

uczniów. Pani Pelfing, cho

ć

ju

ż

niemłoda i otyła,

lawirowała mi

ę

dzy nimi tak zr

ę

cznie jakby na nartach omijała

przeszkody slalomu.
- Dwie krowy doda

ć

sze

ść

krów - rzuciła za siebie spoza

ostatniej "tyczki".
Wiedziałem!
Weszła do kancelarii po dziennik. Potem otworzyła
podrapane drzwi i szybko zbiegła do dy

ż

urki wo

ź

nego.

Zwróciła mi uwag

ę

na przykry fakt,

ż

e w pokoju

nauczycielskim jest zimno jak w psiej budzie, za

ś

w czwartej

klasie czu

ć

dym ulatniaj

ą

cy si

ę

z pieca.

Dreptali

ś

my tak za ni

ą

to w jedn

ą

, to znów w przeciwn

ą

stron

ę

- a

ż

nagle rozległ si

ę

dzwonek na pierwsz

ą

lekcj

ę

.

Pani

ą

Rozent przestraszył ten brutalny sygnał: chciała tu

komu

ś

powiedzie

ć

co

ś

bli

ż

szego o chłopcu, który został jej

powierzony na wychowanie, ale teraz - po dzwonku, nie miała
odwagi. Prowadzona przed szeregiem trzaskaj

ą

cych drzwi

doszła do wniosku,

ż

e zatrzymuj

ą

c pani

ą

Pelfing, cho

ć

by

tylko w celu streszczenia mej krótkiej historii, wybrałaby
moment szczególnie niefortunny.
Tymczasem ja miałem inne problemy. My

ś

lałem gor

ą

czkowo o

przyczynie zagadkowej wycieczki pana Consmana. Có

ż

to

znaczyło "sprawa urz

ę

dowa"? Niew

ą

tpliwie, co

ś

tak wa

ż

nego

musiało mie

ć

zwi

ą

zek z regulaminem szkolnym, a poniewa

ż

w

sprawie jego przestrzegania surowy kierownik nie darował
nikomu, wi

ę

c z cał

ą

pewno

ś

ci

ą

- przewiduj

ą

c ju

ż

opór nowego

ucznia w dra

ż

liwej kwestii podnoszenia palca - aby go

poskromi

ć

, wyszedł po

ś

wie

ż

y groch i nowy sznur do

ż

elazka.

Przez brudne i nieszczelne

ś

ciany ze wszystkich stron

słycha

ć

było hałas przygotowa

ń

do pierwszej lekcji.

Ponaglona dzwonkiem młodzie

ż

zajmowała miejsca w pop

ę

kanych

ławkach, równie starych jak cały budynek szkolny.
Nauczycielka wprowadziła mnie do jednej z tych zagraconych
izb i ruchem r

ę

ki skierowała do tablicy, gdzie pod wpływem

złowrogiej ciszy, jaka natychmiast zapadła w klasie,
zmieniłem si

ę

w słup rozpaczy.

Pani Rozent zrozumiała,

ż

e w tej chwili wa

żą

si

ę

szkolne

losy jej wychowanka. Pozostała jednak w pustym korytarzu,
sk

ą

d wzrokiem posłała mi wezwanie do zachowania dzielno

ś

ci.

Drzwi - otworzone przeci

ą

giem - trzasn

ę

ły po raz ostatni.

Gospodyni przyło

ż

yła do nich ucho i zamarła z zapartym

tchem.
W tej pozycji stała kilkana

ś

cie minut. Sama nie

wiedziała, na co czeka: na j

ę

k? na wrzask? Odeszła dopiero

wtedy, gdy w drugim ko

ń

cu korytarza ukazał si

ę

wo

ź

ny.

Obserwował j

ą

podejrzliwie. Nic nie powiedział, ale

ź

le mu

patrzyło z oczu.
Wyszła na drog

ę

w kierunku sklepu za mostem i wróciła do

szkoły z zeszytami dla mnie. Trafiła akurat na koniec
pierwszej przerwy, kiedy uczniowie ponownie znikn

ę

li za

drzwiami swych klas.
Pani Pelfing

ś

pieszyła si

ę

na drug

ą

lekcj

ę

. Nie musiała

pyta

ć

, co gospodyni chciałaby wiedzie

ć

, bo pytanie o

fizyczny i duchowy stan podopiecznego wypisane było na jej
twarzy.
- Zdolny, ale leniwy - powiedziała nauczycielka.
Ruszyła szybko w stron

ę

trzeciej klasy.

- Leniwy - powtórzyła pani Rozent.

Powiedziała to tak dziwnym tonem,

ż

e wcale nie było

wiadomo, czy jest to jeszcze jedno pytanie, czy
potwierdzenie dobrze znanego faktu. Naraz ockn

ę

ła si

ę

z

zamy

ś

lenia i pobiegła za nauczycielk

ą

. Dogoniła j

ą

w

półotwartych drzwiach.
- Jesieni

ą

chłopiec miał zapalenie lewego ucha... -

Cofn

ę

ła si

ę

na widok dzieci zaskoczonych jej zdenerwowaniem,

lecz dostrzegaj

ą

c zniecierpliwienie w zachowaniu

nauczycielki, doko

ń

czyła podniesionym głosem: - Wi

ę

c niech

go pani za to ucho nie ci

ą

gnie!

Pani Pelfing zrobiła tak

ą

min

ę

, jakby j

ą

kto

ś

uderzył w

twarz. Została zniewa

ż

ona. I to gdzie? Na oczach całej

klasy!
Kto wie, jak zako

ń

czyłaby si

ę

ta przykra scena, gdyby nie

szybka interwencja wo

ź

nego, który tym razem okazał si

ę

bardziej rozmowny. Biegn

ą

c na pomoc nauczycielce,

przyskoczył do gospodyni z okrzykiem odpowiednim do
wysoko

ś

ci swojego stanowiska:

- Obywatelko!
Pani Rozent nie stawiała

ż

adnego oporu. Wyszła z nim

dobrowolnie przed budynek szkoły, gdzie z uczuciem winy i
nie bez zdumienia spróbowała pod

ąż

y

ć

za lawin

ą

jego pyta

ń

:

"Có

ż

ona tu sobie wła

ś

ciwie wyobra

ż

a?" Wo

ź

ny zrobił du

żą

pauz

ę

, by przed dalszym ci

ą

giem pyta

ń

da

ć

jej czas na

zebranie wszystkich najczarniejszych my

ś

li. "Pewnie s

ą

dzi,

ż

e współcze

ś

ni pedagodzy nadal s

ą

katami dla bezbronnych

dzieci! Kary cielesne miałby kto

ś

stosowa

ć

w dzisiejszych

czasach?"
- A na jakiej podstawie podejrzewa ich o to? - niech mu
uprzejmie b

ę

dzie wolno spyta

ć

. On nie pami

ę

ta

ż

adnego

Tomasza. Zreszt

ą

jak ona

ś

mie porównywa

ć

metody tresury

szkolnej, stosowane dwana

ś

cie lat temu - w mrocznej

epoce jej brata - z najbardziej racjonalnymi systemami
edukacji zbiorowej realizowanymi obecnie na całym

ś

wiecie?

R

ę

ce człowiekowi opadaj

ą

i ogarnia go zniech

ę

cenie do

odpowiedzialnej pracy, gdy musi patrze

ć

cierpliwie na tak

niedoinformowan

ą

kobiet

ę

. Ale to jest niemo

ż

liwe! Czy

ż

by

nigdy nie słyszała o zaocznych kursach dokształcaj

ą

cych, na

których wszyscy nauczyciele uzupełniaj

ą

fachow

ą

wiedz

ę

pod

kierunkiem do

ś

wiadczonych psychologów i najwybitniejszych...

Wo

ź

ny nie doko

ń

czył ostatniego pytania. Doszedł w pewnej

chwili do wniosku,

ż

e zamiast

ś

wiadomej obywatelki

egzaminuje ciemny kołek. Machn

ą

ł r

ę

k

ą

,

ż

e dalej szkoda było

gada

ć

. Tak si

ę

na ni

ą

w ko

ń

cu pogniewał,

ż

e bez po

ż

egnania

wszedł do korytarza i zasłonił si

ę

drzwiami szkoły z tak

ą

sił

ą

, a

ż

na zmurszałym fundamencie zadr

ż

ała jej wiekowa

ś

ciana.

Gospodyni wróciła do domu z mieszanymi uczuciami:
palił j

ą

dotkliwy wstyd, lecz z drugiej strony bardzo

była rada. Wstyd gn

ę

bił j

ą

dlatego, gdy

ż

w oczach prostego

stró

ż

a skompromitowała si

ę

jaskrawym analfabetyzmem, za

ś

cieszyła si

ę

na my

ś

l o jasnej przyszło

ś

ci swego wychowanka,

którego zostawiła w r

ę

kach wła

ś

ciwych opiekunów.

7 Pozostałem na drugi rok w trzeciej klasie. Na
zako

ń

czenie roku szkolnego miałem oceny niedostateczne z

dwóch głównych przedmiotów: j

ę

zyka ojczystego i z

matematyki. Dowiedziałem si

ę

o tym w czerwcu, po sze

ś

ciu

miesi

ą

cach nauki (ostatnie trzy z nich nale

ż

ałoby nazwa

ć

"miesi

ą

cami chodzenia do szkoły"), kiedy wr

ę

czono mi

pierwsze w moim

ż

yciu

ś

wiadectwo niedojrzało

ś

ci.

Przeczytałem je bez zdziwienia: "Na tej podstawie uchwał

ą

Rady Pedagogicznej ucze

ń

nie otrzymał promocji do czwartej

klasy".
W dniu uroczystego zako

ń

czenia nauki nie miałem ochoty

dzieli

ć

si

ę

z nikim ogromem swojego wzruszenia. Nie szukałem

towarzystwa, bo wystarczyło mi szcz

ęś

cie prze

ż

ywane w

samotno

ś

ci. Czułem tak

ą

ulg

ę

, jakbym nagle zdj

ą

ł z serca i

na czas wakacji pozostawił we wsi jaki

ś

niemo

ż

liwy do

utrzymania ci

ęż

ar. Na my

ś

l o dwóch miesi

ą

cach przerwy w

ortograficznych i rachunkowych

ć

wiczeniach cał

ą

dusz

ę

wypełnił mi spokój, który tchn

ą

ł z nieba pogodn

ą

zapowiedzi

ą

lata. Wiedziałem,

ż

e po upływie tego radosnego czasu koszmar

powróci, by mnie mia

ż

d

ż

y

ć

ze zdwojon

ą

sił

ą

. Ale do wrze

ś

nia

było jeszcze bardzo daleko.
Po obejrzeniu mojej cenzury Tomasz u

ś

miechn

ą

ł si

ę

zagadkowo i wrócił w milczeniu na ł

ą

k

ę

do koszenia trawy.

Gospodyni zareagowała okrzykiem zdumienia, natomiast pan
Rozent - słysz

ą

c jej wołanie - nie oderwał nawet oczu od

telewizora. Wiadomo

ść

skomentował trzema krótkimi d

ź

wi

ę

kami:

"a... nie mówiłem", przy czym na pierwszy z nich poło

ż

ył tak

znaczny akcent,

ż

e mógłby on zast

ą

pi

ć

całe przemówienie, za

ś

reszt

ę

zdania pu

ś

cił jednym tchem, jak powietrze z d

ę

tki

przeci

ąż

onej ci

ś

nieniem. Z płynnej długo

ś

ci tego

ś

wistu

mo

ż

na było wnioskowa

ć

o wielko

ś

ci zaparcia, co dawało

pewno

ść

,

ż

e mił

ą

mu my

ś

l o pora

ż

ce wychowanka piel

ę

gnował w

sobie ju

ż

od Nowego Roku.

W czasie kilku nast

ę

pnych tygodni gospodyni analizowała

sens twardej uchwały Rady Pedagogicznej. Wie

ś

ci o kulisach

tej uchwały docierały ze wsi i były przynoszone przez

ż

yczliwych s

ą

siadów. Nikt za to nie r

ę

czył słowem honoru,

ale podobno pani Ewelbuch, nauczycielka j

ę

zyka i zarazem

opiekunka klasy, przed podj

ę

ciem znanej decyzji długo

konsultowała j

ą

z pani

ą

od matematyki, która równie

ż

nie

miała zamiaru wyrz

ą

dzi

ć

mi krzywdy. Ka

ż

da z nich oddzielnie

wyrobiła sobie s

ą

d na temat mojej inteligencji, i cho

ć

w

szczerej rozmowie przeprowadzonej pod sklepem obydwie
oceniły j

ą

cyfr

ą

zero,

ż

adna nie miała odwagi zbyt pochopnie

zostawi

ć

mnie na drugi rok w trzeciej klasie, poniewa

ż

projektowanymi dwójkami wbiłyby ostatnie gwo

ź

dzie do trumny

chorego na nogi pana Rozenta, który tego podwójnego ciosu
mógłby w ogóle nie prze

ż

y

ć

.

*
Ju

ż

na pierwszej lekcji sam zauwa

ż

yłem, jakie braki musz

ę

usun

ąć

w swym przygotowaniu, aby poziomem wiedzy

dorówna

ć

bardziej wykształconym kolegom. Postanowiłem wtedy,

ż

e uczyni

ę

wszystko, na co mnie sta

ć

. I zaraz po

powrocie do domu zabrałem si

ę

do pracy.

Na pierwszy ogie

ń

mojego zapału rzuciłem tabliczk

ę

mno

ż

enia, gdy

ż

aktualnie powtarzali

ś

my j

ą

w klasie, a miała

te

ż

by

ć

nam potrzebna w przyszło

ś

ci, o czym zapewniała

nauczycielka. Spodziewałem si

ę

,

ż

e opanuj

ę

j

ą

w ci

ą

gu kilku

godzin, nie straciłem jednak wiary w siebie, kiedy przed
snem uzbrojona w tabliczk

ę

gospodyni zadała mi szereg

wyrywkowych pyta

ń

, ujawniaj

ą

c w mojej pami

ę

ci bardzo powa

ż

ne

luki.
Wieczorem raz jeszcze przemy

ś

lałem wszystko, co tego dnia

zdarzyło si

ę

w szkole. Pani Pelfing zwróciła si

ę

do mnie

tylko z jednym problemem: "Siedem razy dziewi

ęć

". Poniewa

ż

wtedy odpowiedziałem "nie wiem", po powrocie do domu
zdziwiła mnie wiadomo

ść

,

ż

e "jestem zdolny, ale leniwy",

pochodz

ą

ca od nauczycielki matematyki. Nie rozumiałem, sk

ą

d

tej pani przyszła do głowy taka opinia. Czy

ż

na podstawie

szczerego wyznania "nie wiem" mo

ż

na było powiedzie

ć

cokolwiek o zdolno

ś

ciach albo o lenistwie ucznia

rozpoczynaj

ą

cego nauk

ę

?

Przez kilkana

ś

cie nast

ę

pnych dni nie byłem wzywany do

odpowiedzi z j

ę

zyka i bardzo mi to odpowiadało, zwłaszcza

ż

e nie miałem si

ę

czym pochwali

ć

, natomiast na lekcjach

matematyki szybko zwróciłem na siebie uwag

ę

pani Pelfing

jako jeden z najgorszych uczniów. Nadal powtarzali

ś

my

tabliczk

ę

mno

ż

enia, a ja jej jeszcze nie opanowałem.

Kompromitowały mnie b

ą

d

ź

te odpowiedzi ni w pi

ęć

, ni w

dziewi

ęć

, b

ą

d

ź

długie chwile milczenia, którymi próbowałem

odwlec kolejny unik w postaci uniwersalnego "nie wiem".
W domu kilka razy powracałem do kucia tabliczki, a

ż

ostatecznie pomieszały mi si

ę

wszystkie wyniki. Po licznych

niepowodzeniach doszedłem wreszcie do prostego wniosku,

ż

e

nie mam do

ść

dobrej pami

ę

ci. Lecz czy w takim razie mogłem

my

ś

le

ć

o sukcesach w nauce? Trzeba było w ko

ń

cu spojrze

ć

prawdzie w oczy: je

ż

eli cała nauka polegała na mechanicznym

tłoczeniu do głowy takich, mo

ż

e sk

ą

din

ą

d cennych informacji,

jak "osiem razy sze

ść

jest czterdzie

ś

ci osiem" albo "dany

wyraz nale

ż

y pisa

ć

tak, a nie inaczej", to prawie nic nie

miałem w niej do powiedzenia, bo do zdobycia wiedzy metod

ą

bezmy

ś

lnego wkuwania brakowało mi niezb

ę

dnej pami

ę

ci.

Tabliczka mno

ż

enia była wydrukowana na okładce zeszytu,

zawierała osiem kolumn po dziesi

ęć

pozycji w ka

ż

dej. Z

wyj

ą

tkiem ostatniego wiersza były to iloczyny liczb

jednocyfrowych przez dwa - w pierwszej kolumnie, przez trzy
- w drugiej... i tak dalej, a

ż

do mno

ż

enia przez dziewi

ęć

. Z

punktu widzenia kalkulatora tabliczka uginała si

ę

wi

ę

c pod

ci

ęż

arem osiemdziesi

ę

ciu niezale

ż

nych informacji.

Pochylaj

ą

c si

ę

nad ni

ą

zadałem sobie pytanie, które

pó

ź

niej ogłosiłbym ch

ę

tnie przypinaj

ą

c je nad bram

ą

swej

szkoły, gdybym wcze

ś

niej nie doszedł do wniosku,

ż

e moi

nauczyciele programowo zajmowali si

ę

produkcj

ą

maszyn

licz

ą

cych lub powtarzaj

ą

cych. Odt

ą

d pytanie to stawiałem

sobie codziennie: "Co przechowa

ć

w pami

ę

ci, aby obci

ąż

y

ć

j

ą

najmniej i nie straci

ć

nic z uzyskanych wiadomo

ś

ci?"

Liczba nie zmieniała swej warto

ś

ci w iloczynie przez

jedno

ść

, za

ś

aby uzyska

ć

wynik mno

ż

enia przez dziesi

ęć

,

wystarczy dopisa

ć

do niej zero - to zauwa

ż

yłem najpierw i we

wszystkich kolumnach na tabliczce skre

ś

liłem pierwszy wiersz

oraz ostatni. Nast

ę

pnie zwróciłem uwag

ę

na ciekawy fakt,

ż

e

warto

ść

iloczynu nie zale

ż

y od kolejno

ś

ci czynników, po czym

- jako zb

ę

dne - wykre

ś

liłem z tabliczki te wszystkie

pozycje, w których czynniki były przestawione. Nie miałem
kłopotu z zapami

ę

taniem kwadratów liczb od jednego do

dziesi

ę

ciu. Na koniec ustaliłem,

ż

e musz

ę

pami

ę

ta

ć

tylko

mno

ż

enie przez dwa oraz przez trzy, bowiem w przypadku, gdy

chciałem mno

ż

y

ć

przez cztery albo przez sze

ść

, podwajałem

wyniki odpowiednich iloczynów przez dwa lub przez trzy,
natomiast w razie potrzeby mno

ż

enia przez pi

ęć

, brałem

połow

ę

liczby uzyskanej z mno

ż

enia przez dziesi

ęć

. Wszystkie

te operacje bez trudu wykonywałem w pami

ę

ci.

Byłem taki dumny ze swego odkrycia,

ż

e ju

ż

na najbli

ż

szej

lekcji sam zgłosiłem si

ę

do odpowiedzi. Pani Pelfing -

wietrz

ą

c w tym jaki

ś

nieładny podst

ę

p - zmierzyła mnie

bacznym spojrzeniem. Tego dnia patrzyłem na ni

ą

zbyt

ś

miało.

- Chciałby

ś

mi rozbi

ć

ustalony od lat plan

ć

wicze

ń

z

tabliczki mno

ż

enia dla tak błahego powodu,

ż

e znowu jaka

ś

bzdura przyszła ci do głowy? - zaturkotała z rosn

ą

c

ą

pr

ę

dko

ś

ci

ą

, jak kartofle wysypane z worka na schodach. -

Dziewi

ęć

razy osiem!

Nawet nie zmru

ż

yłem oczu, tak dobrze byłem przygotowany.

Wzi

ą

łem w my

ś

li dziewi

ęć

ósemek i po chwili odj

ą

łem jedn

ą

z

nich. Ale gdy podawałem jej wynik, zagłuszyła mnie drug

ą

komend

ą

:

- Siedem razy dziewi

ęć

!

Wiedziałem. To było takie proste. Lecz nim trzykrotnie
podwoiłem "siedem", powiedziała "siadaj" i z kamiennym
spokojem otworzyła dziennik, by we wła

ś

ciwej rubryce wstawi

ć

mi nast

ę

pn

ą

dwójk

ę

.

Po tym

ż

ałosnym egzaminie wcale nie straciłem wiary w

warto

ść

swojego systemu. Oczywi

ś

cie, przed pani

ą

Pelfing nie

popisałem si

ę

szybko

ś

ci

ą

, bo z całej tabliczki wybrała

zło

ś

liwie akurat te problemy, których rozwi

ą

zanie wymagało

pewnego namysłu. Jednak na ka

ż

de inne pytanie

odpowiedziałbym natychmiast. Zreszt

ą

nie zamierzałem si

ę

ga

ć

po laury błyskawicznego rachmistrza. Znacznie bardziej
martwiło mnie ci

ą

głe niepowodzenie na lekcjach j

ę

zyka, które

prowadziła wychowawczyni klasy - pani Ewelbuch.
Na pierwszy rzut oka mogłoby si

ę

zdawa

ć

,

ż

e je

ż

eli mimo

wszystko nie nale

ż

ałem do dzieci ograniczonych umysłowo, to

- przy braku zdolno

ś

ci do matematyki, tej królowej

ś

cisłych

nauk - powinienem odnosi

ć

sukcesy w dziedzinach

humanistycznych, taki bowiem pogl

ą

d rozpowszechniali

wykształceni specjali

ś

ci, a inni ludzie przyjmowali go bez

sprzeciwu. Według tej opinii, na ogół uczniowie przejawiali
zdolno

ś

ci w jednym albo w całkiem przeciwnym kierunku, o

czym miały

ś

wiadczy

ć

dobre czy złe stopnie z matematyki i

fizyki b

ą

d

ź

z j

ę

zyków i historii, st

ą

d wi

ę

c - jak si

ę

zdawało - wyłaniała si

ę

potrzeba przeprowadzenia podziału

młodzie

ż

y na grupy o ró

ż

nych zainteresowaniach. Je

ż

eli ucze

ń

nie nale

ż

ał do

ż

adnej z tych dwu kierunkowych grup, to nic

dobrego o nim nie mo

ż

na było powiedzie

ć

.

Mnie intrygował cały

ś

wiat - wszystko, co si

ę

na nim

działo. Nie umiałem tego jeszcze wyrecytowa

ć

przed tablic

ą

ani przekaza

ć

pani Ewelbuch w formie domowego wypracowania,

ale ciekawiła mnie taka realno

ść

ś

wiata, jak

ą

dookoła siebie

widziałem: wolna od sztucznego podziału na wykładane
przedmioty i grupy, u

ź

ródła którego mogły le

ż

e

ć

bł

ę

dnie

rozpoznane zdolno

ś

ci, a u celu - pułapka

ź

le wybranej

specjalizacji, słowem - interesowała mnie rzeczywisto

ść

wszechstronna, a zwłaszcza jej niezgł

ę

biona tajemnica.

Do prawdy o

ś

wiecie chciałem dotrze

ć

mo

ż

liwie najkrótsz

ą

drog

ą

(dlaczego miałbym marnowa

ć

ż

ycie na poszukiwanie

innej?), tymczasem pani Ewelbuch próbowała mnie przekona

ć

,

ż

e wskazany cel mo

ż

na osi

ą

gn

ąć

tylko przez pokonanie

labiryntu trudno

ś

cci w poprawnej pisowni znanych mi słów,

przez rozpl

ą

tanie g

ą

szczu reguł i opanowanie lawiny wyj

ą

tków

w tych mglistych zasadach ortografii, których ja - mimo
szczerej ch

ę

ci - w czasie kilku miesi

ę

cy systematycznego

kucia nie zdołałem zapami

ę

ta

ć

. Na lekcjach j

ę

zyka

nauczycielka dyktowała nam teksty specjalnie przygotowane.
Zdania budowane przez ni

ą

miały głupi

ą

tre

ść

, ale składały

si

ę

ze słów szczególnie trudnych ze wzgl

ę

du na pisowni

ę

. Tym

powszechnie znanym sposobem pleniła wytrwale bł

ę

dy uczniów,

którzy po wielu dyktandach przyswajali sobie poprawn

ą

pisowni

ę

ka

ż

dego wyrazu. Metoda ta nie dawała jednak dobrego

rezultatu w odniesieniu do mnie: na kartkach z moimi pracami
wci

ąż

roiło si

ę

od czerwonych poprawek. Straszny wygl

ą

d

zeszytu nowego ucznia zadziwiał równie

ż

szkolnych prymusów.

W tej sytuacji w kwietniu wychowawczyni klasy - sk

ą

din

ą

d

kobieta wyrozumiała i cierpliwa - miała prawo mnie zapyta

ć

,

kiedy wreszcie przestan

ę

gwałci

ć

elementarne zasady

ortografii.
Bardzo mnie zmartwiło to pytanie. Przecie

ż

szanowałbym je

ch

ę

tnie i bez trudu, gdybym rzeczywi

ś

cie dostrzegł w nich

jednolite zasady, a nie długie serie wyj

ą

tków w zło

ż

onych i

niejednoznacznych regułach. Nie miałem nic przeciwko jasnym

zasadom ortografii, przeciwnie: marzyłem o tym, aby one
istniały. Rozumiałem dobrze,

ż

e bez nich w budowie wyrazów

zapanowałby chaos przypadkowo zestawianych liter, ka

ż

dy

pisałby je inaczej, a w konsekwencji - przy braku
jednoznaczno

ś

ci słów - ludzie w ogóle nie mogliby

porozumiewa

ć

si

ę

mi

ę

dzy sob

ą

.

ś

cisłe normy trzeba tu było

wyprowadzi

ć

.

We wst

ę

pach do zasad poprawnej pisowni czytałem czasami

takie pi

ę

kne zdania: "Walka z bł

ę

dami ortograficznymi jest

walk

ą

o

ś

wiadome i sprawne posługiwanie si

ę

j

ę

zykiem, tym

niezb

ę

dnym, a pot

ęż

nym

ś

rodkiem działania i rozwoju

społecznego". ¯

ą

dano ode mnie, bym j

ę

zykiem posługiwał si

ę

ś

wiadomie, pytałem zatem, w jakim celu - bez naturalnej

konieczno

ś

ci - pisownia wielkiej liczby wyrazów tak daleko

odbiega od ich wymowy.
Rzecz prosta nie miałem o to

ż

alu do nauczycielki - tylko

do specjalistów ustalaj

ą

cych normy, oni za

ś

z kolei mogliby

mie

ć

pretensje do twórców j

ę

zyka

ż

yj

ą

cych w odległych

czasach, sk

ą

d tryskało m

ę

tne

ź

ródło istniej

ą

cego bałaganu.

Lecz o czym

ś

wiadczył fakt,

ż

e kolejne pokolenia zajmuj

ą

cych

si

ę

doskonaleniem j

ę

zyka do dzi

ś

nie potrafiły zaprowadzi

ć

ładu w jego pierwotnym chaosie? Fakt ten

ś

wiadczył

ź

le o

poziomie umysłowym bezimiennych twórców j

ę

zyka i o ich

bardzo pobła

ż

liwych korektorach. Dlaczego miałby przynosi

ć

ujm

ę

wra

ż

liwemu na zgrzyty dziecku, które bez krytycznego

spojrzenia na wielkie braki w tej dziedzinie zmuszano
obowi

ą

zkiem szkolnym do otaczania kultem tak jawnie ułomnego

dzieła?
Powtórzenie trzeciej klasy niewiele nowego wniosło do
moich rachunkowych i ortograficznych umiej

ę

tno

ś

ci. Drugi rok

nauki sp

ę

dziłem pracowicie na próbach dorównania bodaj

gorszym uczniom, ale bez powodzenia: wszyscy nadal górowali
nade mn

ą

zdolno

ś

ci

ą

zapami

ę

tywania wielocyfrowych liczb i

uporz

ą

dkowanych zbiorów liter zwanych wyrazami, które - o

czym dowiedziałem si

ę

znacznie pó

ź

niej - były w swej istocie

wariacjami liter, a pod wzgl

ę

dem trudno

ś

ci magazynowania ich

w pami

ę

ci (spontanicznie broni

ą

cej si

ę

przed obci

ąż

eniem) -

wieloliterowymi numerami. Nieraz podziwiałem swoich o rok
młodszych kolegów, z jak

ą

przyjemno

ś

ci

ą

ich umysły całymi

tysi

ą

cami pochłaniały te numery, by je potem - jak kasjer

bankowe sumy - pod dyktando pani Ewelbuch sprawnie przelewa

ć

na papier (wobec zakazu stosowania metody kija) za marchewk

ę

czy cukierek w postaci dobrego stopnia.
Po zako

ń

czeniu roku szkolnego przestałem si

ę

łudzi

ć

,

ż

e

kiedykolwiek zdołam osi

ą

gn

ąć

poziom wiedzy równie jak oni

wysoki. Wprawdzie zdałem do czwartej klasy, ale sukces ten
zawdzi

ę

czałem tylko wspaniałomy

ś

lno

ś

ci obu nauczycielek. Jak

donoszono ze wsi, przy mojej promocji Rada Pedagogiczna
kierowała si

ę

współczuciem dla biednego pana Rozenta, który

z powodu stopniowego zaniku mi

ęś

ni nóg (wywołanego

bezruchem) ju

ż

prawie wcale nie mógł oddali

ć

si

ę

od

telewizora.
W połowie nast

ę

pnego roku szkolnego sko

ń

czyłem trzyna

ś

cie

lat. Dwa pierwsze lata nauki bardzo mnie rozczarowały.
Dotychczasowy jej przebieg nie dawał mi

ż

adnych podstaw do

optymizmu na przyszło

ść

. Kiedy po raz pierwszy szedłem do

szkoły, wyobra

ż

ałem sobie,

ż

e usłysz

ę

tam co

ś

niezmiernie

wa

ż

nego i zarazem ciekawego, po co warto i

ść

przez zasypane

ś

niegiem pola i co mo

ż

e zmieni

ć

koleje dalszych moich losów.

Lecz setki godzin wypełnionych lekcjami matematyki i j

ę

zyka,

tak prowadzonymi, aby wynikało z nich,

ż

e jestem idiot

ą

-

ostatecznie rozwiały t

ę

naiwn

ą

fikcj

ę

. Chocia

ż

inne

przedmioty, jak rysunek, prace r

ę

czne,

ś

piew i wychowanie

fizyczne nie sprawiały mi kłopotu, zniech

ę

cony złymi ocenami

z rachunków i ortografii oraz nud

ą

monotonnych lekcji, coraz

rzadziej zagl

ą

dałem do szkolnego podr

ę

cznika.

W tym okresie zacz

ą

łem czyta

ć

ksi

ąż

ki, przewa

ż

nie

stare. Po

ż

yczałem je od mieszkaj

ą

cego we wsi swojego

przyjaciela Hansa i czytałem po zako

ń

czeniu codziennych

zaj

ęć

w gospodarstwie, najcz

ęś

ciej wieczorami, poniewa

ż

w

ci

ą

gu zimowych dni pomagałem pani Rozent i jej bratu przy

karmieniu bydła, a wolne od nauki godziny pozostałych
miesi

ę

cy roku sp

ę

dzałem razem z nimi na licznych pracach w

polu.
Z biegiem czasu lektura stała si

ę

główn

ą

moj

ą

pasj

ą

.

Interesowały mnie powie

ś

ci o wyprawach do niezwykłych krain.

Lubiłem je czyta

ć

, gdy

ż

ich bohaterowie nie musieli si

ę

martwi

ć

chronicznym brakiem post

ę

pów w nauce. W

ę

drowałem z

nimi przez wielkie miasta i rozległe kontynenty, pływałem po
bezkresnych oceanach lub prze

ż

ywałem przygody na

bezludnej wyspie. Pod wpływem tych nieobowi

ą

zkowych lektur,

zasadniczo innych ni

ż

ksi

ąż

ki proponowane mi przez

bibliotek

ę

szkoln

ą

, której szafy wypełniała dydaktyczna nuda

i zaduch ciasnej problematyki wiejskiej, snułem marzenia o
barwnym, pełnym niespodzianek

ż

yciu podczas swobodnej

włócz

ę

gi po

ś

wiecie. Moja wyobra

ź

nia pod

ąż

ała czujnie za

ka

ż

dym w

ą

tkiem opowiadanej historii lub si

ę

gała poza ramy

utrwalonego opisu - w szerok

ą

dal fantastycznych domysłów,

materializuj

ą

c sny o innych stronach z wi

ę

ksz

ą

ostro

ś

ci

ą

ni

ż

kolorowe filmy i budz

ą

c we mnie gor

ą

ce t

ę

sknoty.

Wahadło monotonnych kursów mi

ę

dzy domem a wsi

ą

trzymało

mnie jeszcze mocno w swych długich ramionach. Ale
postanowiłem,

ż

e kiedy b

ę

d

ę

starszy, złami

ę

je i rusz

ę

w

ś

wiat, by pozna

ć

wszystkie jego tajemnice.

8 Program czwartej klasy wzbogacił wykłady o dwa nowe
przedmioty: we wrze

ś

niu pojawiła si

ę

w nim historia, a w

listopadzie - przyroda, która obejmowała zagadnienia z
geografii i biologii. Historii uczył kierownik szkoły pan
Consman.
Przez pewien czas

ż

ywiłem nadziej

ę

,

ż

e przedmiot ten

wniesie co

ś

nowego do tre

ś

ci programu naukowo opracowanego

przez kuratorium i metodycznie maltretowanego belfersk

ą

rutyn

ą

nauczycielek Ewelbuch i Pelfing. ¯ ycie ludzi w

dawnych wiekach, rozwój pogl

ą

dów na

ś

wiat i dzieje

cywilizacji ciekawiły mnie w stopniu równie wielkim jak
współczesno

ść

człowieka. Tematowi temu ch

ę

tnie po

ś

wi

ę

ciłbym

cał

ą

uwag

ę

: skoro jeszcze nie mogłem porusza

ć

si

ę

w

przestrzeni, gotów byłem rozpocz

ąć

dług

ą

podró

ż

w czasie. Na

lekcjach historii spodziewałem si

ę

usłysze

ć

co

ś

bli

ż

szego o

codziennych sprawach przodków, je

ż

eli mo

ż

na to było

powiedzie

ć

na podstawie pisemnych przekazów i wykopalisk

archeologicznych. Obraz ruin ogl

ą

dany na fotografii

przywoływał my

ś

l o zagadce przemijaj

ą

cych pokole

ń

. A wła

ś

nie

najwi

ę

kszym ze wszystkich sekretów

ś

wiata była tajemnica

czasu.
Moje nadzieje zwi

ą

zane z nauk

ą

nowego przedmiotu szybko

si

ę

rozwiały. Chocia

ż

po zaocznych kursach dokształcaj

ą

cych

kierownik szkoły uzyskał tytuł magistra historii, ulubionym
jego tematem pozostał czas tera

ź

niejszy, a w nim - oceny ze

sprawowania. Wi

ę

ksz

ą

cz

ęść

ka

ż

dej lekcji po

ś

wi

ę

cał aktualnym

problemom wychowawczym. Wy

ż

sze studia nie podniosły

efektywno

ś

ci jego działania, bowiem to, co kiedy

ś

załatwiał

szybko - kilkoma ciosami sznura od

ż

elazka, teraz rozci

ą

gało

si

ę

nieporadnie, jak prasowana wałkiem do ciasta kleista

masa, której usiłował nada

ć

kształt kazania o prawidłowej

postawie ucznia.
Zegarynka jego miarowych okresów zdaniowych miała na
obwodzie ta

ś

my dwa cykliczne zł

ą

cza. Pierwszym był znak

zapytania: "Ile razy mo

ż

na to powtarza

ć

?", a drugim -

wykrzyknik: "Ty si

ę

jeszcze doigrasz!" Dopiero na kwadrans

przed dzwonkiem przypominał sobie nagle o swoim dyplomie i
sypał datami potyczek zbrojnych oraz liczbami poległych, tak
po jednej, jak i po drugiej stronie,

żą

daj

ą

c, aby mu te

numery (bo daty te

ż

były numerami) recytowa

ć

potem z pami

ę

ci

jak wiersze. Człowiek ten nazywał siebie humanist

ą

.

Na lekcjach geografii, prowadzonych przez młod

ą

absolwentk

ę

liceum, równie

ż

nic - poza tasiemcowymi ci

ą

gami

liczb - nie mo

ż

na było usłysze

ć

. Nauczycielka wymawiała je

pedantycznie, z in

ż

ynieryjn

ą

precyzj

ą

. Oznaczały one

pogrzebane w leksykonach lub zmiecione do encyklopedii takie
wielko

ś

ci, jak pola powierzchni krajów i długo

ś

ci ich

granic, wysoko

ś

ci szczytów, zliczenia dopływów rzek i ich

miary od

ź

ródeł do uj

ś

cia, kilometry produkowanych tkanin

oraz zasoby naturalne w tonach przesypanego w

ę

gla, przelanej

ropy naftowej i wytopionej stali... Nie było w jej wykładach
nic prócz beznadziejnych szeregów liczb odpowiadaj

ą

cych na

pytania: ile, czego, gdzie i kiedy - pytania z pewno

ś

ci

ą

istotne. Ale dla kogo i w jakiej chwili?
Licealistka numerami tymi operowała do

ść

sprawnie, dopóki

powtarzała je nocami przed poprawkowym egzaminem
dojrzało

ś

ci, który zdała w mie

ś

cie dopiero na jesieni.

Rozpoczynaj

ą

c prac

ę

na wsi, pami

ę

tała je jeszcze i biczowała

nimi dzieci, jakby si

ę

na nich m

ś

ciła za swoje zesłanie.

Jednak ju

ż

po dwóch tygodniach - i ten tylko fakt przemawiał

na jej korzy

ść

- wszystkie te tony i kilometry, sumy,

megawaty i daty pomieszały si

ę

jej ostatecznie w głowie,

wi

ę

c aby uczciwie wymierza

ć

oceny, przed ka

ż

dym pytaniem

zerkała do szuflady - do ksi

ąż

ki tam otwartej.

Coraz bardziej traciłem zainteresowanie wszystkim, co
dotyczyło nauki w szkole. Pod naciskiem opinii - jawnie
głoszonych przez nauczycieli - stopniowo oswajałem si

ę

z

ocen

ą

,

ż

e jestem najgorszym uczniem w klasie. Przestałem

odrabia

ć

domowe zadania, nie słuchałem wykładów, pogr

ąż

ony w

my

ś

lach nad swoimi sprawami czekałem niecierpliwie ko

ń

ca

ka

ż

dej lekcji.

Miałem przy tym

ś

wiadomo

ść

trwania w nierealnym

absurdzie, bowiem nauka, któr

ą

w swej wizji uto

ż

samiałem z

triumfem ludzkiego rozumienia nad wiedz

ą

kieszonkowych

kalkulatorów, sprowadzona tu została do obowi

ą

zku

przechowywania w pami

ę

ci ponumerowanych serii liczebników

głównych albo porz

ą

dkowych, co kłóciło si

ę

z moim odczuciem

godno

ś

ci człowieka. Takie jej pojmowanie nie mogło mie

ć

nic

wspólnego z prawdziwym obliczem

ś

wiata. Kto

ś

, kto po

genialnej analizie wszystkich form i tre

ś

ci zdołałby

udowodni

ć

,

ż

e wszystko jest liczb

ą

, wskazałby zarazem, co z

ogromu faktów musi zapami

ę

ta

ć

, by w razie potrzeby dotrze

ć

do ka

ż

dego z nich: wła

ś

nie to twierdzenie, a nie wszystkie

fakty!
Chocia

ż

ka

ż

da nauczycielka, my

ś

l

ą

c o mnie, kojarzyła mój

przypadek z klasycznym przykładem oligofrenii i nie miała
tylko pewno

ś

ci, jak gł

ę

boko si

ę

ga mój umysłowy niedorozwój

(wszak na zaszczytnym szczeblu mi

ę

dzy wzorowym debilem a

ostatnim idiot

ą

szczerzył z

ę

by imbecyl, jako fotogeniczny

przypadek po

ś

redni) - wszystkie w alarmuj

ą

cych notach

kierowanych pod adresem pani Rozent swobodnie operowały
wytartym frazesem "jest zdolny, ale leniwy", czego wymagały
od nich opracowane przez kuratorium "Nowe wskazówki
metodyczne".

Powie

ś

ci po

ż

yczane od Hansa albo kupowane we wsi

przynosiły mi jedyn

ą

pociech

ę

w okresie, gdy szkoła

pot

ę

piała mnie za rzekomy upór w niech

ę

ci do nauki. W

ś

ród

ksi

ąż

ek unikałem tytułów instrumentalnych, które w roli

nieskazitelnych cegieł całymi latami ambitnie dekorowały
półki szkolnej biblioteki czy kiosku. Szybko zauwa

ż

yłem,

ż

e

wyniosłe noty w rodzaju "dzieło warto

ś

ciowe" lub "cenna

pozycja" maj

ą

charakter wzgl

ę

dny i wcale nie bior

ą

pod uwag

ę

wieku czytelnika. Dla kilkunastoletniego chłopca walor
"cennych pozycji" mogły mie

ć

tylko ksi

ąż

ki ciekawe.

Czytałem je w czasie przeznaczonym na odrabianie domowych
zada

ń

, tote

ż

kiedy pani Rozent (zobowi

ą

zana do kontroli)

czujnie zagl

ą

dała mi przez rami

ę

, aby nie sprawia

ć

jej

przykro

ś

ci, musiałem maskowa

ć

swe lektury zeszytem z

rachunkami albo

ć

wiczeniami z ortografii. W takich chwilach

gospodyni kładła dło

ń

na mojej głowie i czule gładziła mi

włosy.
- Ucz si

ę

, kochany, ucz - powtarzała z przekonaniem,

ż

e

wychowanek uporem potrafi pokona

ć

wrodzony brak zdolno

ś

ci. -

Jeste

ś

ju

ż

du

ż

ym chłopcem, wi

ę

c pewnie rozumiesz, czym

byłby

ś

bez

ś

wiadectwa uko

ń

czenia szkoły. Mo

ż

e cenzura

niewiele

ś

wiadczy o warto

ś

ci człowieka, ale bez tego

papierka dla ludzi nic nie b

ę

dziesz znaczył w

ż

yciu.

Mówiła to cz

ę

sto, a tymczasem

ż

ycie obracało si

ę

w

kieracie kolejnych pór roku. Niekiedy codzienny porz

ą

dek

zaj

ęć

zakłócało jakie

ś

niezwykłe wydarzenie. Jednym z nich

była wizyta lekarza, zapowiedziana wcze

ś

niej na połow

ę

stycznia.
Po wyznaczeniu terminu odwiedzin przez dwa tygodnie
gospodarz kl

ą

ł

ż

on

ę

za ten beznadziejnie głupi pomysł. Ale

ju

ż

gdzie

ś

w okolicy Bo

ż

ego Narodzenia musiał widocznie

pogodzi

ć

si

ę

z nieszcz

ęś

ciem, bo po Nowym Roku powoli zacz

ą

ł

my

ś

le

ć

o przygotowaniach. Traktował je bardzo powa

ż

nie,

tote

ż

wczesnym rankiem dnia pi

ę

tnastego stycznia nogi - przy

ś

wiadkach - zostały umyte i wszystko odbyłoby si

ę

zgodnie z

harmonogramem, gdyby całego planu nie zawalił skandaliczny
wprost brak punktualno

ś

ci doktora. Bo lekarz przybył dopiero

w maju, kiedy o zapowiedzianej wizycie wszyscy ju

ż

dawno

zapomnieli i kiedy styczniow

ą

ś

wie

ż

o

ść

nóg pana Rozenta

nawet ła

ń

cuchowy pies - z miejsca w swej budzie - łatwo mógł

zakwestionowa

ć

.

Badanie nóg, które bez spodni wygl

ą

dały jak wygłodzone

patyki, te

ż

nie wypadło po my

ś

li chorego. Lekarz przez dobry

kwadrans mruczał naukowo o ciekawym (bo wiejskim) przypadku
telewizyjnej choroby, przy czym łamał sobie głow

ę

, jak by to

biedakowi najdelikatniej powiedzie

ć

.

- Wiecie, gospodarzu, dlaczego regulamin wi

ę

zienny zmusza

pensjonariuszy zamkni

ę

tych zakładów karnych do codziennej

przechadzki? - spytał. I zanim gospodrz zd

ąż

ył zebra

ć

my

ś

li,

czy za brudne nogi nie grozi mu areszt, wyja

ś

nił: - Bo bez

obowi

ą

zkowych spacerów wszyscy wyje

ż

d

ż

aliby na wolno

ść

w

inwalidzkich wózkach.
Do karty zdrowia pacjenta trzeba było wpisa

ć

dat

ę

urodzenia, wi

ę

c lekarz musiał zapyta

ć

o ten drobny szczegół.

Dat

ę

swego urodzenia pan Rozent rozci

ą

gn

ą

ł do płaczliwej

skargi trwaj

ą

cej kolejny kwadrans. Miał trzydzie

ś

ci osiem

lat, co wynikało z liczby jego spazmatycznych j

ę

ków.

Po wysłuchaniu ostatniego z nich lekarz zaproponował
kuracj

ę

na

ś

wie

ż

ym powietrzu:

- Nawet w tak podeszłym wieku półgodzinny spacer dookoła
stodoły nikomu nie powinien zaszkodzi

ć

.

Na my

ś

l o terapii wysiłkiem fizycznym pan Rozent

odpowiedział grymasem nieopisanego bólu, a po wyj

ś

ciu

doktora podniósł głos na

ż

on

ę

i ostrzegł,

ż

eby mu wi

ę

cej do

domu nie sprowadzała takich konowałów. Poniewa

ż

nikt nie

ś

miał odezwa

ć

si

ę

ani jednym słowem, reszt

ę

wieczoru

sp

ę

dził na ostrej wymianie zda

ń

z telewizyjnym spikerem,

który czytał dziennik.
Pani Rozent, czyli Julianna, bo tak miała na imi

ę

, była

córk

ą

, jak si

ę

okazało, do

ść

bogatego gospodarza. Wie

ść

o tym,

ż

e ojciec Julianny był człowiekiem zamo

ż

nym, nie wiadomo

jakimi drogami w ci

ą

gu miesi

ą

ca rozeszła si

ę

po okolicy.

Pewnie rozgłosił j

ą

handlarz, któremu Julianna sprzedała

niewielk

ą

cz

ęść

złotego złomu, jaki dostała w spadku po

ojcu. W tym czasie pan Rozent zło

ż

ył jej kilka energicznych

wizyt, a po zawarciu mał

ż

e

ń

skiego zwi

ą

zku sprowadził si

ę

do

jej domu razem z takimi ruchomo

ś

ciami, jak szczoteczka do

z

ę

bów, zapasowa koszula i druga para skarpetek - które

przeniósł ze swej starej ubikacji.
Prac

ę

na roli rozpocz

ą

ł od sprzeda

ż

y reszty złotego złomu

i od zakupu telewizora. Zanim na stałe zasiadł przed
ekranem, raz jeszcze si

ę

gn

ą

ł do złomu, by zapłaci

ć

cie

ś

lom

za zbudowanie nowej stodoły. Tu

ż

przy jej

ś

cianie (z kilku

desek porzuconych na podwórku) zmontował bud

ę

dla Reksa.

Bud

ę

- przy gotowej ju

ż

stodole - wzniósł własnymi r

ę

kami,

co przed Tomaszem dawało mu podstaw

ę

do

ś

miałego

twierdzenia,

ż

e swoje słynne nogi nadwer

ęż

ył podczas

d

ź

wigania belek do tamtej zasadniczej inwestycji.

Pan Rozent był człowiekiem wykształconym, za czym
przemawiał bardzo wa

ż

ny dokument pa

ń

stwowy, ale niewiele

szcz

ęś

cia czerpał z tego faktu. Raz do roku - na imieninach

- aby umo

ż

liwi

ć

go

ś

ciom studia nad swym

ś

wiadectwem

uko

ń

czenia szkoły podstawowej, kładł je dyskretnie na

kraw

ę

dzi barku, którego centralne miejsce dekorował

butelkami z alkoholem. Dzi

ę

ki takiej aran

ż

acji przestrzeni, nie

sposób było napi

ć

si

ę

czego

ś

bez zauwa

ż

enia dokumentu. Nawet

do

ść

sprytnie zostało to przemy

ś

lane. Niestety, s

ą

siedzi

zgromadzeni na imieninach - kiedy alkohol mocniej uderzał im
do głowy - woleli analizowa

ć

zeszłoroczne plony z hektara

albo aktualny stan pogłowia trzody chlewnej ni

ż

stopnie na

po

ż

ółkłej cenzurze pijanego solenizanta. Widocznie sprawa

nie docenionego dyplomu ostrym kolcem tkwiła w jego
pod

ś

wiadomo

ś

ci, bowiem co roku zaledwie przez dwie lub trzy

godziny wytrzymywał to ich wesołe gadanie o nawozach
sztucznych. Potem zmieniał si

ę

na twarzy jak upiór i

wyrzucał wszystkich za drzwi okrzykiem: "Won! Przyszli

ś

cie

tu tylko po to, aby si

ę

naje

ść

!"

Poniewa

ż

go

ś

ci interesowała wył

ą

cznie wódka, oskar

ż

enie

brzmiało tak absurdalnie,

ż

e na beznadziejnie chorego

prawie nikt si

ę

nie obra

ż

ał.

9 Od szeregu lat kr

ąż

yły po wsi plotki,

ż

e "sprawa

urz

ę

dowa", w jakiej pan Consman tak cz

ę

sto opuszczał swe

lekcje historii, to jedna z córek wójta - dziewczyna
wyró

ż

niaj

ą

ca si

ę

urod

ą

. Przy takim nastawieniu opinii

publicznej wiadomo

ść

prostuj

ą

ca tamte domysły musiała wi

ę

c

bardzo wszystkich zaskoczy

ć

: po latach pró

ż

nego kołatania do

bram władz gminy kierownik uzyskał wreszcie fundusz na
budow

ę

nowej szkoły.

Wzniesiono j

ą

według planu opracowanego przez wybitnych

architektów w porozumieniu z badaczami miejscowego folkloru.
Ich zdanie te

ż

trzeba było wzi

ąć

pod uwag

ę

, gdy

ż

regionalna

poetka w swej starej pie

ś

ni o przyszłej szkole ju

ż

dawno

sprecyzowała jej wygl

ą

d słowami: "Ma by

ć

czysta i jasna, a w

takiej ja was uczy

ć

ka

żę

!" To szczere marzenie poetki

dopiero po latach mogło by

ć

zrealizowane. I tak - w nowej

szkole - na wszystkich oknach działały automatyczne

ż

aluzje,

a w pomieszczeniach - klimatyzacja, sprawnie reguluj

ą

ca

wilgotno

ść

powietrza i jego temperatur

ę

. Podłogi l

ś

niły

blaskiem polerowanego lustra, boczne

ś

ciany budynku pokryto

marmurowymi płytami, natomiast fasad

ę

zdobiła olbrzymia

mozaika wykonana przez słynnego projektanta monumentów. W
zamy

ś

le twórczym autora mozaika miała przedstawia

ć

dzieło

oryginalne: wzorowo zorganizowan

ą

grup

ę

dzieci rado

ś

nie

krocz

ą

cych do szkoły. Niestety, plastyk codziennie

przyje

ż

d

ż

ał do szkoły zaraz po zej

ś

ciu z drabiny ustawionej

przed elewacj

ą

bramy do wiejskiego cmentarza, gdzie

wykonywał równie

ż

inne zamówienie. Tote

ż

Rada Pedagogiczna -

rozumiej

ą

c duchow

ą

rozterk

ę

artysty, która groziła

rozdwojeniem ja

ź

ni - darowała mu brak optymizmu w kolorach

zrealizowanej wizji oraz wisielczy determinizm w u

ś

miechach

dzieci, tak rado

ś

nie zorganizowanych na frontowej

ś

cianie

szkoły, jakby szły za pogrzebowym karawanem.
Kosztown

ą

inwestycj

ę

zako

ń

czono podczas wakacji, dzi

ę

ki

czemu ju

ż

we wrze

ś

niu nauka mogła rozpocz

ąć

si

ę

w

doskonałych warunkach. Przedtem wzorcowy obiekt zwiedziło
kilkana

ś

cie wycieczek, a w

ś

ród nich grupa znanych

osobisto

ś

ci, zaproszona na uroczyste otwarcie. Nowoczesny

wygl

ą

d sal wykładowych oraz bogate wyposa

ż

enie pracowni

budziły powszechny podziw.
Bo nowa szkoła w niczym nie przypominała starej: "tamta
była ruin

ą

, przegniłym reliktem minionej epoki, ta za

ś

-

ś

miałym spojrzeniem w oczy przyszło

ś

ci". Chyba wła

ś

nie te

słowa, wpisane przez kogo

ś

do ksi

ę

gi pami

ą

tkowej,

najtrafniej oddawały nastrój przełomowego dnia w

ż

yciu

wioski.
Wn

ę

trze nowej placówki o

ś

wiatowej zainteresowało nawet

kilku najstarszych rolników. Wchodziło si

ę

do niej przez

szatni

ę

, dyskretnie ukryt

ą

w podziemiu, sk

ą

d - po zało

ż

eniu

muzealnych kapci - mo

ż

na było wjecha

ć

wind

ą

na oszklony

parter lub dwie pozostałe kondygnacje. Do tego czasu nie
zbudowano we wsi

ż

adnej chałupy murowanej, wi

ę

c chłopom (na

my

ś

l o podatkach) zakr

ę

ciło si

ę

w głowach, gdy w ramach

pierwszej wycieczki ogl

ą

dali te wszystkie projekcyjne sale,

tablice

ś

wietlne i obrotowe, magnetowidy, fony, gabinety i

kabiny.
Zmian

ę

miejsca i stylu pracy zarówno młodzie

ż

, jak i

pedagodzy prze

ż

yli bez wstrz

ą

su. Tylko przez

pierwszych kilka dni uczniowie mieli wypieki na twarzach, a
nauczycielom dr

ż

ały głosy i r

ę

ce. Potem wykłady o zawrotnych

sumach darowanych przez władze "na ten cel szlachetny"
(akcentowane okrzykami "nie ruszaj!" lub "ostro

ż

nie")

ustabilizowały si

ę

w płaszczy

ź

nie długiego cyklu prac

klasowych o zbiorowej wdzi

ę

czno

ś

ci.

Do nowego budynku wszedłem z baga

ż

em czterech dwójek na

ostatnim

ś

wiadectwie (co zmuszało mnie do powtórzenia kursu

czwartej klasy) i z ci

ęż

arem tych samych ocen

niedostatecznych pozostałem w szkole do ko

ń

ca nast

ę

pnego

roku. Nie pomogła mi klimatyzacja ani spełnienie proroczego
snu poetki o blasku bij

ą

cym od podłóg, bowiem w nowej szkole

od podstaw zreformowano wszystko, z wyj

ą

tkiem tego, co

zdaniem uczonych profesorów powinno stanowi

ć

tre

ść

szkolnego

przekazu i co według nich w praktyce zniesione by

ć

nie mo

ż

e,

to znaczy z wyj

ą

tkiem przymusu pami

ę

tania setek tysi

ę

cy

numerów (dawniej wbijanych do głowy rozkazem: "przepisz to
sto razy!", a teraz sto razy wy

ś

wietlanych na ekranie),

numerów wielocyfrowych lub wieloliterowych, które w mojej
pami

ę

ci - tak czy inaczej - z reguły nie pozostawały do

nast

ę

pnej lekcji.

Nie miałem kompleksu ni

ż

szo

ś

ci, martwiła mnie tylko

mroczna perspektywa powtarzania ka

ż

dej klasy. Oczywi

ś

cie,

gdyby mi bardzo na tym zale

ż

ało, zapami

ę

tałbym szereg

kilkunastocyfrowych numerów. Lecz wtedy musiałbym nosi

ć

je w

pami

ę

ci nie wiadomo ile lat - mo

ż

e nawet do ko

ń

ca

ż

ycia,

oboj

ę

tne, czy zawierałyby istotn

ą

tre

ść

, czy jakie

ś

brednie,

a ju

ż

wówczas zauwa

ż

yłem,

ż

e ka

ż

dy numer, wbity przemoc

ą

do

głowy, tłumi jasno

ść

ś

wiadomo

ś

ci i - co za tym idzie -

ogranicza wyobra

ź

ni

ę

. Nadal wi

ę

c popełniałem karygodne

bł

ę

dy: rachunkowe - w zliczeniach kwot przelanych "na ten

cel szlachetny" - i ortograficzne: w hymnach pochwalnych na
cze

ść

wspaniałomy

ś

lno

ś

ci władz.

Zdarzyło mi si

ę

wprawdzie raz na lekcji geometrii,

ż

e

zadziwiłem wszystkich własnym dowodem znanego twierdzenia,
innym za

ś

razem wizytator, któremu pani Ewelbuch po jakiej

ś

klasówce dla rozrywki pokazała moj

ą

prac

ę

, zamiast rykn

ąć

ś

miechem na widok kolekcji osobliwych byków zwrócił jej

uwag

ę

na logiczn

ą

interpunkcj

ę

i oryginalny styl chłopca -

ale któ

ż

by tam zaraz dostrzegał niepowszechni talent po

samodzielnym dowodzie twierdzenia lub po zgrabnym u

ż

yciu

pauzy czy przecinka.
Sprawa była jasna:

ś

mierdz

ą

cy le

ń

albo niepospolity

matoł. Zimowe ferie sp

ę

dziłem na pisaniu wierszy.

Postanowiłem zmierzy

ć

swe młode siły z dojrzałym talentem

regionalnej poetki, patronki nowej szkoły, której od
czterech miesi

ę

cy zawdzi

ę

czałem tak wiele czystego

ś

wiatła.

Utwory swe pisałem w tajemnicy przed dorosłymi. Jeden z
moich wierszy wychwalał ciepło domowego ogniska:
Cud stał si

ę

w zagrodzie pewnego wieczora

Gospodarz przemówił do telewizora
Rozkazywał gro

ź

nie przez półtora roku

Ale telewizor nie dał ani kroku
Wi

ę

c huczał na niego przez sze

ść

lat bez mała

A

ż

w biednej maszynie lampa si

ę

przegrzała.

W kunsztownych rymach tej strofy pogrzebałem cztery bł

ę

dy

ortograficzne. Mimo wszystko nie doszłoby jednak do

ż

adnej

tragedii, gdyby utwór nie wpadł w r

ę

ce pana Rozenta, który -

zaintrygowany podejrzanymi chichotami dobiegaj

ą

cymi z

miejsca pracy twórczej - nie przerywaj

ą

c sobie ci

ą

gu ostrych

replik, kierowanych pod adresem spikera, opu

ś

cił podst

ę

pnie

swe stałe stanowisko operacyjne, podszedł na palcach do mnie
i sprytnie zajrzał mi przez rami

ę

.

Zaraz po dzienniku południowym gospodarz uniósł głos na

ż

on

ę

i spienił si

ę

pytaj

ą

c, jak długo jeszcze w swoim domu

b

ę

dzie musiał karmi

ć

i tolerowa

ć

tego kretyna. Na to

otworzyłem drzwi do pokoju i zauwa

ż

yłem krn

ą

brnie,

ż

e

przecie

ż

rz

ą

d płaci za moje utrzymanie, wi

ę

c tylko jemu oraz

pani gospodyni, a nie panu Rozentowi, zawdzi

ę

czam swoje

utrzymanie.
Czego

ś

podobnego w domu tym jeszcze nigdy nie słyszały

ś

ciany! Nast

ę

pnego dnia gospodarz dał listonoszowi pismo do

pana Consmana. Postulował w nim, aby jego wychowanek został
przeniesiony do zakładu specjalnego dla dzieci umysłowo
upo

ś

ledzonych. Wniosek swój uzasadnił brakiem nadziei na

jakikolwiek post

ę

p w nauce oraz niebezpiecznymi wypaczeniami

w moim charakterze, który bezczelnie odszczekuje swojemu
opiekunowi przy ka

ż

dej próbie sprowadzenia go na dobr

ą

drog

ę

.

List zawierał subteln

ą

aluzj

ę

do głosu wydawanego przez

Reksa. To delikatne słowo przyszło panu Rozentowi do głowy,
gdy rano u

ś

wiadomił sobie, ile czasu zmarnował w tej dziurze

na obszczekiwaniu telewizora. Faktycznie: sze

ść

lat bez

mała! Do lampy kineskopowej miał

ż

al głównie o to,

ż

e

ś

wiat

urz

ą

dzony jest niesprawiedliwie. Nic nie dawał mu za darmo,

a przecie

ż

pan Rozent urodził si

ę

- istniał! Miał dowód

osobisty i przewód pokarmowy. Raczył pojawi

ć

si

ę

na Ziemi i

od wielu lat siedział na niej z zało

ż

onymi r

ę

kami. W takiej

pozycji łatwiej mu było obserwowa

ć

działalno

ść

Ludzi i

pot

ę

pia

ć

ich za dochody - niesprawiedliwe jego zdaniem. Bo

ile razy próbował zaj

ąć

si

ę

czymkolwiek, zaraz psuł wszystko

dookoła siebie albo innym przeszkadzał w pracy do tego
stopnia,

ż

e błogosławili go, kiedy prosił o zwolnienie.

Siedział zatem uczciwie i cierpliwie czekał. Ale ile mo

ż

na

czeka

ć

na co

ś

, co ka

ż

demu si

ę

nale

ż

y?

Przedtem wegetował w mie

ś

cie, gdzie nie dali mu samochodu

ani nawet własnego mieszkania. Zdobył je dopiero tutaj, a i
to trafiło mu si

ę

cudem, jak

ś

lepemu kogutowi kura. W

trzydziestym dziewi

ą

tym roku

ż

ycia dorobił si

ę

zaledwie

trzech niewolników, którzy teraz na niego pracowali. Wi

ę

c

ilu brakowało do dziesi

ę

ciu i gdzie tu była sprawiedliwo

ść

?

Innym powodziło si

ę

lepiej. Z faktem tym nigdy nie mógł si

ę

pogodzi

ć

. Dlatego nosił w sobie poczucie wielkiej krzywdy i

codziennie pluł na telewizor. Ta intymna profanacja
sprawiała mu przyjemno

ść

z dwóch co najmniej powodów:

napierw miał złudzenie nieograniczonej władzy, a nast

ę

pnie -

uczucie pełnego bezpiecze

ń

stwa, gdy

ż

systematycznie

zniewa

ż

any ekran w

ż

aden sposób nie mógł go obrazi

ć

.

*
Wkrótce po zako

ń

czeniu zimowych ferii zostałem wezwany do

eleganckiego gabinetu pana Consmana. Dowiedziałem si

ę

tam,

ż

e z jednej strony regulamin nie przewiduje mo

ż

liwo

ś

ci

trzykrotnego powtarzania ka

ż

dej klasy, za

ś

z drugiej - dla

młodzie

ż

y nauka w szkole podstawowej jest obowi

ą

zkowa. W

takiej sytuacji, kiedy pani Rozent opiek

ę

nad niepełnoletnim

uregulowała prawnie, jej legalny mał

ż

onek mógł wysun

ąć

wniosek o skierowanie mnie do zakładu specjalnego. Kierownik
szkoły - jako człowiek dobry i zarazem przekonany o mojej
ułomno

ś

ci - nie zamierzał mnie straszy

ć

widmem jakiej

ś

kary.

Równie

ż

w nowej szkole był wyrozumiały dla wszystkich

matołków i jak dawniej nie cierpiał jedynie uczniów
samodzielnych.
Nie podejrzewał mnie o lenistwo ani o ukryte zdolno

ś

ci.

Nale

ż

ał do zwolenników teorii dziedziczno

ś

ci i uwa

ż

ał,

ż

e mój

niedorozwój umysłowy jest wrodzony. Poniewa

ż

sam nie był a

ż

tak ograniczony, by wierzy

ć

w warto

ść

swego dyplomu, na

powitanie pogładził mnie po głowie jak własnego syna. Miało
to wymow

ę

ż

yczliwego gestu znacz

ą

cego tyle, co pocieszaj

ą

ce

słowa: "My, biedacy, jednakowo przez los pokrzywdzeni, zawsze
powinni

ś

my sobie pomaga

ć

w naszym wspólnym nieszcz

ęś

ciu.

Ale nie zapominajmy przy tym o dziel

ą

cej nas przepa

ś

ci! Bo

kto tu jest kierownikiem szkoły?"
Bior

ą

c pod uwag

ę

to zasadnicze pytanie oraz cechuj

ą

cy go

tolerancyjny stosunek do osobników t

ę

pych, lecz karnych, pan

Consman spróbował stworzy

ć

w swym nowym gabinecie nastrój

przeniesiony z domu, gdzie panuje miła atmosfera rodzinna. W
celu wywołania tego efektu u

ś

miechn

ą

ł si

ę

najpierw i

porozumiewawczo zmru

ż

ył jedno oko. Nast

ę

pnie o

ś

wiadczył,

ż

e

zakład dla młodzie

ż

y intelektualnie niedorozwini

ę

tej jest

o

ś

rodkiem - w gruncie rzeczy - bardzo sympatycznym. Tam nie

ma si

ę

czego ba

ć

! - wykrzykn

ą

ł. Opowiadaj

ą

c, jak wyobra

ż

a

sobie

ż

ycie i obyczaje panuj

ą

ce w przyszłym miejscu mojej

nauki, skoncentrował si

ę

zwłaszcza na opisie zachowania

moich potencjalnych kolegów. Poniewa

ż

wci

ąż

miał

w

ą

tpliwo

ś

ci, czy słowa do

ść

celnie oddaj

ą

cał

ą

przyjemno

ść

obcowania z nimi, jak amator na zawodowej scenie j

ą

ł

na

ś

ladowa

ć

ich ruchy i głosy. Aby zachowa

ć

pełniejszy

realizm opisu, miny strojone przez nich zilustrowałby
szeregiem bardziej wstrz

ą

saj

ą

cych grymasów, gdyby w dalszym

wykrzywianiu twarzy nie przeszkodził mu wo

ź

ny, który

(zaniepokojony jego strasznymi rykami) jak sanitariusz
pogotowia ratunkowego wpadł bez pukania do gabinetu.
Mnie, swego słuchacza i widza, pan Consman postawił na
nogi dopiero po sformułowaniu optymistycznej diagnozy.
Wynikało z niej,

ż

e mój poziom umysłowy jest - niestety -

niezwykle niski, a w zwi

ą

zku z tym stan - bardzo krytyczny.

Ale nie beznadziejny!
Od tego czasu

ż

yłem w l

ę

ku mi

ę

dzy młotem szkoły a

kowadłem domu. Z obu stron słyszałem solenne zapewnienia,

ż

e nie ma tu mowy o

ż

adnej pomyłce ani - tym bardziej - o

represjach czy zem

ś

cie. Decyzj

ę

o skierowaniu mnie do

o

ś

rodka dla młodzie

ż

y umysłowo upo

ś

ledzonej Rada

Pedagogiczna podj

ę

ła po bardzo wnikliwej analizie sytuacji.

Pojad

ę

tam na pocz

ą

tku przyszłego roku szkolnego.

Opiekunowie nie

ż

ycz

ą

mi

ź

le, lecz wprost przeciwnie -

dobrze, przy czym kieruj

ą

si

ę

trosk

ą

o moje staranne

wykształcenie i nienaganne wychowanie. Przecie

ż

maj

ą

obowi

ą

zek my

ś

le

ć

o przyszło

ś

ci swojego wychowanka. Mo

ż

e

obecnie jeszcze nie rozumiem, dlaczego swym wychowawcom
powinienem zaufa

ć

. Jednak po latach, kiedy dorosn

ę

, przyznam

im racj

ę

i z pewno

ś

ci

ą

przyjd

ę

do nich z kwiatami, aby za

wszystko serdecznie podzi

ę

kowa

ć

.

Tymczasem

ż

yłem w nieustannym l

ę

ku przed zapowiedzianym

wyjazdem do drugiej szkoły. My

ś

lałem o niej jak o miejscu

nowej, jeszcze bardziej wyszukanej ka

ź

ni. Gospodarz

postraszył mnie profilaktycznie,

ż

e gdybym uciekł ze wsi,

pr

ę

dzej czy pó

ź

niej zostan

ę

gdzie

ś

zatrzymany i do o

ś

rodka

dla idiotów doprowadzony sił

ą

. Pan Rozent nie ukrywał swej

pogardy dla mnie.
W tym okresie moja niech

ęć

do szkoły przekroczyła granice

nienawi

ś

ci. Przestałem równie

ż

czyta

ć

ksi

ąż

ki. Kładłem si

ę

do łó

ż

ka wcze

ś

nie, ale długo nie mogłem zasn

ąć

. W całym ciele

czułem silny, niezwykle przy

ś

pieszony rytm serca. W ci

ą

gu

dnia te

ż

nie czułem si

ę

najlepiej: bywało,

ż

e bez

ż

adnego

powodu dr

ę

twiała mi r

ę

ka lub noga. Nie widziałem wyj

ś

cia z

tej sytuacji. Je

ż

eli ludzie, którzy nazywali siebie

inteligentnymi, potrafili wywoła

ć

u mnie taki wstr

ę

t do

nauki, to czego mogłem si

ę

spodziewa

ć

po wieloletnim

przebywaniu w towarzystwie osobników bez w

ą

tpienia

ograniczonych? Na podstawie dotychczasowych do

ś

wiadcze

ń

wyobra

ż

ałem ju

ż

sobie, jakimi metodami rozwija si

ę

tam

upo

ś

ledzony intelekt. Wszelkie rzeczywiste poznanie wymaga

niekłamanego zaanga

ż

owania, które dopiero wtedy mo

ż

e

prowadzi

ć

do nieoszukanej prawdy, gdy powodem ka

ż

dego

wysiłku jest niepozorowana miło

ść

. Lecz czy to szczere

uczucie kiedykolwiek wywołał kto

ś

terrorem?

W sierpniu pan Rozent wycofał swoje

żą

danie umieszczenia

mnie w o

ś

rodku specjalnym. Wcale jednak nie kierował si

ę

lito

ś

ci

ą

: po długim namy

ś

le doszedł do prostego wniosku,

ż

e

gdyby mnie wypu

ś

cił z domu, straciłby nie tylko tani

ą

sił

ę

robocz

ą

, ale i rz

ą

dow

ą

dotacj

ę

na moje utrzymanie. Formalnie

zmian

ę

decyzji wytłumaczył bardzo złym stanem swego zdrowia

i nawałem pracy w gospodarstwie.
Ja jednak miałem ju

ż

dosy

ć

. Zapas mojej cierpliwo

ś

ci

wyczerpał si

ę

ostatecznie. Miałem dosy

ć

: pana Rozenta, jego

terroru i obelg, szkoły z jej drylem, tego, co nazywano tu
cywilizacj

ą

. Ogarn

ę

ła mnie skrajna nienawi

ść

do otoczenia.

Jaka b

ę

dzie tutaj moja przyszło

ść

? W najlepszym przypadku

b

ę

d

ę

do ko

ń

ca

ż

ycia parobkiem u pana Rozenta lub którego

ś

z

jego s

ą

siadów. Robotem, czym

ś

w rodzaju domowego zwierz

ę

cia

przeznaczonego do ustawicznej monotonnej pracy - pracy bez
ko

ń

ca. Pracy nudnej i ogłupiaj

ą

cej, nie daj

ą

cej

ż

adnej

satysfakcji. Nie, nie mogłem si

ę

na to zgodzi

ć

. Postanowiłem

uciec i powróci

ć

do Strefy Ska

ż

onej. Chciałem jak dawniej

i

ść

z hord

ą

wiecznie pustymi ulicami miasta, którego granice

le

ż

ały zawsze gdzie

ś

w nieosi

ą

galnej dali. Patrze

ć

tam

daleko, gdzie stalowe niebo ł

ą

czy si

ę

pozornie z betonow

ą

ziemi

ą

, na jasny pas bł

ę

kitu widzialny w prze

ś

witach mi

ę

dzy

wie

ż

owcami. Tak, b

ę

d

ę

znowu dziki, ale b

ę

d

ę

wolny. To, czego

si

ę

tu nauczyłem, przeka

żę

członkom mojej hordy, umiem ju

ż

korzysta

ć

z "dobrodziejstw" cywilizacji, nie b

ę

d

ę

pił

wody z muszli klozetowych i wiem, jak korzysta

ć

z zaworów i

innych urz

ą

dze

ń

, a czego jeszcze nie wiem, to si

ę

domy

ś

l

ę

, bo

wiem,

ż

e to wszystko, co tam jest, zostało zrobione przez

ludzi i dla ludzi.
Moje mi

ęś

nie i ko

ś

ci przystosowały si

ę

do ci

ąż

enia

grawitacyjnego na powierzchni Ziemi, tam w Strefie Ska

ż

onej

- b

ę

d

ę

siłaczem. Za kilka lat, gdy dorosn

ę

, na pewno zostan

ę

wodzem hordy.
Uciekłem pó

ź

nym wieczorem, gdy wszyscy zasn

ę

li. Ze

skrytki pani Rozent, w szafie pod prze

ś

cieradłami, zabrałem

na drog

ę

kilka banknotów. Przez cał

ą

noc szedłem do stacji

kolejowej. O

ś

wicie z wykupionym biletem siedziałem w

wagonie poci

ą

gu jad

ą

cego do miasta.

Konduktor sprawdzaj

ą

cy bilety spojrzał na mnie

podejrzliwie.
- Jedziesz chłopcze bez opieki? - spytał.
- Tak - potwierdziłem. - Jad

ę

do miasta do cioci, która

b

ę

dzie czeka

ć

na mnie na peronie, bo wie pan, mama

zachorowała i nie mogła jecha

ć

ze mn

ą

- skłamałem gładko.

Kiwn

ą

ł ze zrozumieniem głow

ą

i wyszedł z przedziału.

Po kilku godzinach jazdy wysiadłem z poci

ą

gu na peronie

pierwszej podziemnej kondygnacji. Odszukałem szybkobie

ż

n

ą

wind

ę

i zjechałem na poziom szesnastej kondygnacji. Ni

ż

ej

zaczynała si

ę

Strefa Ska

ż

ona.

Dwa dni zaj

ę

ło mi odtwarzanie w pami

ę

ci drogi do windy,

któr

ą

tu przyjechałem. Przecie

ż

w ko

ń

cu j

ą

znalazłem.

Gdy wreszcie stan

ą

łem w kabinie windy wpatrzony w rz

ę

dy

przycisków, ogarn

ę

ła mnie rozpacz. Pod moimi stopami było

trzy tysi

ą

ce kondygnacji. Znalezienie kondygnacji, na której

ż

yła moja horda było mo

ż

liwo

ś

ci

ą

znalezienia igły w stogu

siana. Zamkn

ą

łem oczy i na

ś

lepo przycisn

ą

łem cztery

przyciski.
Gdzie

ś

si

ę

zatrzyma - pomy

ś

lałem.

Czekała mnie długa droga w nieznane, mogłem znale

źć

inn

ą

hord

ę

, ale nie było

ż

adnej pewno

ś

ci,

ż

e j

ą

znajd

ę

.

Winda ruszyła - przy

ś

pieszała coraz bardziej. Byłem

znowu wolny.
Adam Wi

ś

niewski-Snerg

Notka do odc. 1.

ADAM WI

ś

NIEWSKI-SNERG

Urodzony 1 stycznia 1937 roku w Płocku, zmarł tragicznie
w Warszawie 24 sierpnia 1995; obchodzimy drug

ą

rocznic

ę

jego

ś

mierci. Autor pami

ę

tnego "Robota" (1973), który burzył w

swoim czasie autorskie hierarchie, a tak

ż

e "Według łotra"

(1978), "Nagiego celu" (1980), wreszcie "Arki" (1989).
Pisarz nagradzany, tłumaczony, komentowany; a jednocze

ś

nie

samotnik, rogata dusza, skłócony ze sob

ą

i

ś

wiatem

maksymalista, którego ci

ęż

kie do

ś

wiadczenia dzieci

ń

stwa i

trudny charakter skazywały na nieustanne rozczarowania.
Fizyk-amator, filozofuj

ą

cy pisarz egzystencjalny spod znaku

Kafki, opowiadał stale wła

ś

ciwie t

ę

sam

ą

histori

ę

o

jednostce badaj

ą

cej w skupieniu i trwodze natur

ę

i granice

absurdalnego

ś

wiata, w który rzucił j

ą

los. Podobnie jak

dla Dicka (jak dla najlepszych), rekwizytornia dekoracji,
chwytów, tematów i postaci SF (Obcy, robot, dylematy:
naturalne-sztuczne, zaprogramowane-wybrane) była mu nie
celem, lecz metod

ą

do wyrzucenia z siebie dychawych

problemów i nadania im artystycznego kształtu. Dlatego jego
barwne i wyszukane opowie

ś

ci s

ą

na pierwszy rzut oka

nierozpoznawalne jako obsesyjne nawi

ą

zania do tego samego. A

jednak znawca odnajdzie bez w

ą

tpienia w prezentowanym dzi

ś

"Dzikusie" temat i ton wspólny z całym Snergowym dziełem.
Poniewa

ż

drukujemy rzecz w dwu cz

ęś

ciach - obszerniej o tej

noweli za miesi

ą

c.

W "Fantastyce", pomijaj

ą

c wywiad Parowskiego ("Karcer i

niebo wcielenia", "F" 6/87) nie drukowali

ś

my Snerga ani

razu, w "NF" - niewiele; za

ż

ycia: "Rozdwojenie" ("NF"

6/95). Po

ś

miertnie: trzy miniatury "Pery Eks obraca si

ę

w

ś

ród ludzi delikatnych (i oczytanych)", "Rozmach i energia

Perego Eksa" oraz "Tramwajada" ("NF" 4/ /96). Tam

ż

e obszerny

blok wspomnie

ń

o Adamie (Krystyny Wawer-Dadmun, Edwarda

J

ę

drzejewskiego, Janusza Cegieły i Jadwigi J

ę

drzejewskiej-

Ruff) oraz wywiad Oramusa z TS "Politechnik" z 1977 roku
"Teoria wzgl

ę

dno

ś

ci

ż

ycia" i komentarz Snerga do teorii

Nadistot. W"NF" 4/91 Snerg w sonda

ż

u "SF pod koniec

stulecia"; mówił bez entuzjazmu o rynkowej ewolucji gatunku;
zrywał z fantastyk

ą

a wybierał fizyk

ę

. Ale to nie sko

ń

czyło

si

ę

dobrze.

(mp)

Notka do odc. 2.

Nie zostawił du

ż

ego nowelistycznego dorobku: "Anioł

przemocy" w antologii "Wehikuł wyobra

ź

ni" (Wyd. Pozna

ń

skie

1978), "Oaza" w zbiorze "Go

ść

z gł

ę

bin" (Wyd. Czytelnik

1979) - pierwsze opowiadanie było mroczne i dziwaczne,
drugie wygl

ą

dało na wysilone. Uwa

ż

ne, analityczne i

obsesyjne badania dziwnych rzeczywisto

ś

ci, snucie

pracowitych hipotez, zdzieranie powłok pozorów - lepiej
wychodziło Snergowi w powie

ś

ciach. Dysponuj

ą

c wi

ę

ksz

ą

liczb

ą

stron, łatwiej trafiał w ton wła

ś

ciwy; potrafił zmie

ś

ci

ć

w

dziele swoj

ą

spraw

ę

i skuteczniej uwodzi

ć

czytelników.

Tym wi

ę

ksza nasza rado

ść

, cho

ć

szkoda,

ż

e Adam jej nie

doczekał, z odnalezienia i mo

ż

liwo

ś

ci przedstawienia Pa

ń

stwu

nowej, nieznanej a udanej noweli Snerga. Ciekawej tak

ż

e

dlatego,

ż

e znajdziemy tu akcenty, których przedtem w jego

prozie programowo (po cz

ęś

ci wynikało to z programu cenzora)

nie było. Jest to opowiadanie z gatunku SF - rekomenduje
rzecz w li

ś

cie pan Stanisław Wi

ś

niewski, brat Adama, który

opowiadanie odnalazł i przepisał z r

ę

kopisu - według mojego

zdania pasuj

ą

ce do profilu "NF". Adam ulokował w drugiej

jego cz

ęś

ci ładny kawałek własnego

ż

yciorysu.

Tekst wyra

ź

nie dwudzielny, dziej

ą

cy si

ę

w dwu

ś

wiatach

(dlatego, a tak

ż

e ze wzgl

ę

dów metra

ż

owych wydrukowali

ś

my go

w dwu odcinkach), obsługuje dwie wielkie mitologie science
fiction. Zderza tu Snerg technologiczn

ą

cywilizacj

ę

przyszło

ś

ci z rozsypuj

ą

cym si

ę

ś

wiatem dark future - jedno

nawi

ą

zuje do kosmicznych marze

ń

, drugie do politycznych i

psychologicznych demaskacji fantastyki socjologicznej. Oba
bieguny nowelowego

ś

wiata ogl

ą

da Snerg z perspektywy

DZIKUSA, człowieka znik

ą

d, za jakiego si

ę

miał. Znajdujemy

tu przejmuj

ą

c

ą

prób

ę

autoanalizy (gł

ę

bsz

ą

ni

ż

w

młodzie

ń

czych "Perry Eksach", "NF" 4/96); bohater Snerga chce

polubi

ć

ś

wiat i chce by

ć

lubiany, ale mu nie wychodzi. Znana

jest historia o niem

ą

drej polonistce, która przyblokowała

Snerga na eksternistycznej maturze, pozbawiaj

ą

c mo

ż

liwo

ś

ci

studiowania - introspekcje "Dzikusa" pokazuj

ą

,

ż

e spór

Snerga ze szkoł

ą

, z praktyk

ą

wdra

ż

ania wiedzy (chodzi o

wczesn

ą

szkoł

ę

PRL-owsk

ą

) był bardziej fundamentalny.

Snergowy "Dzikus"

ź

le czuje si

ę

w swojej skórze i podobnie

mówi o sformalizowanej wiedzy jak Kafkowski "Głodomór" o
jedzeniu: Musz

ę

głodowa

ć

, nie potrafi

ę

inaczej (..) poniewa

ż

nie mogłem znale

źć

potrawy, która by mi smakowała. Gdybym j

ą

znalazł, wierz mi, nie starałbym si

ę

o wywoływanie sensacji i

najadłbym si

ę

tak jak ty i inni. Odsłania te

ż

Snerg, czy

mo

ż

e bada, w "Dzikusie" ten rys własnej osobowo

ś

ci, o którym

mowa we wspomnieniach przyjaciół: upór, maksymalizm, niech

ęć

do zamkni

ę

tych systemów, przekładanie wszystkiego na własn

ą

logik

ę

stale od nowa. "Dzikus" tak jak powie

ś

ci Adama

okazuje si

ę

wi

ę

c

ś

wiadectwem do

ś

wiadcze

ń

bogatych i ponurych

- wewn

ę

trznych i zewn

ę

trznych. I cho

ć

brzmi chwilami

staro

ś

wiecko, to zarazem poruszaj

ą

co. Do nowoczesnej

tematyki "szkolnej" w uj

ę

ciu Inglota, Dukaja, dopowiada

Snerg nowe tony.
UWAGA! - w wersji udost

ę

pnionej nam przez pana Stanisława

opowiadanie nosi tytuł "HORDA". Ale

ż

e istnieje ju

ż

znacz

ą

cy

tekst Piotra Górskiego pod tym tytułem ("NF" 11/92), a tak

ż

e

dla autobiograficznej warstwy noweli Snerga, której "DZIKUS"
zdecydowanie bardziej odpowiada, zdecydowałem si

ę

na zmian

ę

.

My

ś

l

ę

,

ż

e - podobnie jak brat Stanisław - i Adam, gdyby

ż

ył,

dałby si

ę

na to namówi

ć

.

(mp)