Piotr Solecki

Saladyn i krucjaty

Piotr Solecki

Saladyn i krucjaty

Copyright © Piotr Solecki, 2011

Copyright © Wydawnictwo Replika, 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone

Redakcja

Paulina Wierzbicka

Projekt okładki

Design Partners (www.designpartners.pl)

Skład i łamanie

Stanisław Tuchołka

Wydanie I

ISBN 978-83-7674-942-6

Wydawnictwo Replika

ul. Wierzbowa 8, 62-070 Zakrzewo

tel./faks 61 868 25 37

[e-mail]

www.replika.eu

Moim kochanym Babciom

Wstęp

Jednym z najsłynniejszych wodzów islamu średniowiecznego

był Kurd Jusuf, syn Ajjuba, który za swoje wielkie czyny zyskał
przydomek Salah ad-Din, po arabsku „Dobro Religii” (Saladyn
to forma zeuropeizowana). Jest postacią wielowymiarową, obec-
ną w kulturze Wschodu i Zachodu. Jako sprawiedliwy władca
i dzielny wojownik podziwiany jest w kręgu cywilizacji islamu.
Europejczycy szanują go za mądrość, łaskawość oraz rycerskość.

Moje zainteresowanie Saladynem i krucjatami wzięło się z lat

dzieciństwa, kiedy jako mały chłopiec oglądałem fi lmy o krzyżow-
cach. Pamiętam bardzo dobrze wspaniałą rolę Rexa Harrisona,
który znakomicie zagrał sułtana w fi lmie pt.

Ryszard Lwie Serce

i krzyżowcy. Saladyn, grany przez Harrisona wysmarowanego pastą
do butów, wydawał się ideałem wszelkich cnót. Waleczny, mądry,
łaskawy i przebiegły, można by rzec – bohater idealny. W czasie
podróży po Palestynie miałem okazję odwiedzać miejsca, gdzie żył
i walczył słynny sułtan. Kiedy na jednym ze straganów prowadzi-
łem trudne negocjacje cenowe z pewnym Arabem, przywołałem
słowa „Salah ad-Din”. Pamiętam uśmiech na twarzy arabskiego
handlarza. Nie tylko okazał radość, ale również nieco obniżył
swoje wygórowane ceny. Tak właśnie w Betlejem zaczęło się moje
zainteresowanie postacią Saladyna.

Tematyka krucjat na gruncie polskim nie jest, niestety, szczegó-

łowo zbadana, nie wspominając o perspektywie arabskiej tamtego
okresu. W swojej pracy oparłem się głównie na historiografi i bry-
tyjskiej – nie tylko ze względu na znajomość języka, ale również

Saladyn i krucjaty

8

dlatego, że uzyskałem pomoc od wielu życzliwie nastawionych
profesorów. Aż trudno uwierzyć, że wysłanie e-maila do zupełnie
obcej osoby może wywołać tak sympatyczny odzew. Źródła, które
wykorzystałem to kroniki lub ich fragmenty tłumaczone na ję-
zyk angielski i polski. Tłumaczenia te, choć nie oddadzą wartości
oryginalnego tekstu, powstały w wyniku pracy arabistów i history-
ków, a ich wartości badawczej nie sposób przecenić.

Celem mojej pracy nie jest powielenie wizerunku słynnego

Kurda. Starałem się spojrzeć na Saladyna jak najbardziej kry-
tycznie. I choć większość kronikarzy arabskich chwali sułtana
prawie na każdym kroku, to uważna lektura pozwala odtworzyć
prawdziwy obraz postaci. Szczególnie pomocna przy rewizji po-
staci sułtana była kronika Ibn al-Asira. Ten autor, wywodzący się
z dworu Zengidów, choć chwali zalety Kurda, często wskazuje też
jego błędy. Jako wybitny obserwator znakomicie ocenia i analizuje
czasy, w jakich przyszło rządzić sułtanowi.

Popularny obraz wspaniałego wodza i wybitnego przywódcy

utrwalony jest nie tylko w fi lmie, ale i w literaturze. Od

Boskiej

Komedii przez Talizman po Króla Trędowatego. Wszędzie ten sam
nieskazitelny Saladyn. Sułtan opisywany jest w wielu rankingach,
np.

300 postaci, które zmieniły historię Polski i Świata, 100 naj-

większych dowódców wszech czasów. W rankingu najsłynniejszych
postaci tysiąclecia Saladyn zajmuje 126 miejsce. Przed Dawidem
Ricardo i za Vasco da Gamą, uzyskując ponad 19 tysięcy punktów
na 24 tysiące możliwych. Powszechnie znany obraz Saladyna jest
hiperpozytywny, dlatego postanowiłem przyjrzeć się tej postaci
z bliska.

Przy analizie postaci sułtana starałem się też przybliżyć najsłyn-

niejsze wydarzenia z nim związane. Nie zabraknie tu zatem wni-
kliwej analizy wypraw egipskich, sporu z Nur ad-Dinem, Hattinu
czy zdobycia Jerozolimy. Wszystko to w oparciu o źródła arab-
skie (w przekładach) i łacińskie. Do badań wykorzystałem bogatą

9

Wstęp

literaturę przedmiotu, od XIX wieku aż po rok 2009. Oprócz sa-
mej biografi i Saladyna uwzględniłem też rozdział dotyczący histo-
riografi i na jego temat. Są również odniesienia do współczesności,
gdyż w przypadku krucjat i sułtana powiedzenie, że historia jest
ciągle żywa sprawdza się znakomicie.

Przy opisie nie mogłem pominąć tła historycznego, dlatego

zaczynam krótkim wprowadzeniem do tematyki krucjat. Czasy
Saladyna nieodłącznie związane są z okresem wypraw zbrojnych
chrześcijan do Palestyny. Postarałem się też przybliżyć sylwetki
jego dwóch słynnych przeciwników – Baldwina IV i Ryszarda
Plantageneta. Baldwin, choć nękany nieuleczalną chorobą, dziel-
nie odpierał najazdy Saracenów. Natomiast zmagania Ryszarda
z sułtanem przeszły do historii i do dziś postrzegane są jako przy-
kład starcia wielkich wodzów.

Postaram się przybliżyć postać Saladyna w sposób jak naj-

bardziej przystępny, ale oparty na naukowej podstawie. Mam
nadzieję, że lektura tej pracy pozwoli rozwiązać wiele ciekawych
zagadek z życia Jusufa.

Na koniec pragnę podziękować prof. Carole Hillenbrand

z Uniwersytetu w Edynburgu, prof. Bernadowi Hamiltonowi
oraz dr Margaret Jubb za udostępnienie mi swoich cennych prac.
Za rozmowy na temat Saladyna chciałbym podziękować znaw-
cy tej postaci na gruncie muzułmańskim prof. Suhail Zakkarowi
z Uniwersytetu Damasceńskiego. Chciałbym też serdecznie po-
dziękować prof. Markowi Dziekanowi, bez którego ta praca
prawdopodobnie nigdy by nie powstała. Dziękuję za cierpliwość,
wyrozumiałość oraz wiele cennych uwag – merytorycznych i tych
z życia wziętych.

1

Wyprawy krzyżowe

– rys historyczny

Od roku 632, czyli śmierci proroka Muhammada, ekspansja

arabska rozprzestrzeniła islam na trzy kontynenty. Szybkie tem-
po podbojów wynikało z woli szerzenia nowej religii przez mu-
zułmanów oraz ze słabości dwóch wielkich imperiów ówczesnego
Bliskiego Wschodu – Bizancjum i Persji (w latach 602-628 pro-
wadziły one wyniszczającą wojnę). Duża mobilność i wytrzyma-
łość najeźdźców, a z drugiej strony niezwykła łaskawość wobec
podbitych ludów pozwoliły znacznie rozszerzyć terytoria islamu.
Zastąpienie dominacji Greków i Irańczyków panowaniem Ara-
bów okazało się dla mieszkańców Lewantu korzystne

1

. Po słyn-

nej bitwie nad Jarmukiem w 636 r. muzułmanie poszerzyli Dar
al-Islam o obszary Palestyny i Syrii

2

. Ich łupem padł następnie

Egipt oraz całe północne wybrzeże Afryki. Na początku VIII w.
Arabowie dotarli do Półwyspu Iberyjskiego, niszcząc królestwo
Wizygotów. Morze Śródziemne stało się wewnętrznym morzem
muzułmańskim, a dawna świetność Bizancjum czasów Justyniana
zgasła. Podobny los spotkał dynastię perską. Europejską ekspansję
Arabów powstrzymali Frankowie pod wodzą Karola Młota pod

1

A. Hourani,

Historia Arabów, Gdańsk 2003, s. 37.

2

S. O’Shea,

Morze wiary. Islam i chrześcijaństwo w świecie śródziemnomorskim

doby średniowiecza, Poznań 2009, s. 53.

Wyprawy krzyżowe – rys historyczny

11

Poitiers w 732 r.

3

(ostatecznie Arabowie zostali wyparci z Francji

w 759 r. przez Pepina Krótkiego).

W latach 632-750 państwo muzułmańskie rozciągnęło się od

Azji Środkowej po Ocean Atlantycki. Na szlaku swoich podbo-
jów muzułmanie pozostawili jedną z najważniejszych religii oraz
jeden z najważniejszych języków świata

4

. Wraz z nastaniem dyna-

stii Abbasydów centrum zainteresowania muzułmańskiego prze-
sunęło się na wschód, a impet podbojów znacznie osłabł (wiązało
się to również z przeniesieniem stolicy z Damaszku do Bagdadu).
Na półwyspie Iberyjskim już w pierwszej połowie VIII w. rozpo-
częła się rekonkwista, czyli odzyskiwanie Hiszpanii z rąk arabskich
(historycy za umowną datę początku rekonkwisty uznają zwycię-
stwo Pelagiusza, namiestnika Gijon, pod Covandonga w 722 r.).
Jednak zdecydowana odpowiedź „Krzyża” wobec ekspansji „Pół-
księżyca” nastąpiła dopiero w kolejnych stuleciach.

„Od końca XI do końca XIII w. wschodnia część basenu Morza

Śródziemnego była widownią nowej fali długotrwałych wojen to-
czonych pod hasłami religijnymi – tym razem pod znakiem krzyża
(stąd krucjaty) przeciw Islamowi”

5

.

Okres wypraw krzyżowych był jednym z najważniejszych

w dziejach średniowiecza. Jak to określił słynny historyk me-
diewista Steven Runciman: „Bez względu na to, czy uważamy
krucjaty za największą i najbardziej romantyczną przygodę chrze-
ścijaństwa, czy za ostatni z barbarzyńskich najazdów, nie ulega
kwestii, że stanowiły one jedno z centralnych wydarzeń historii
średniowiecznej”.

W XI wieku Cesarstwu Bizantyjskiemu zagroził najazd ze stro-

ny Turków seldżuckich. Pod wodzą Toghrul Bega opuścili oni

3

T. Manteuff el,

Historia powszechna. Średniowiecze, Warszawa 2002, s. 83.

4

A. Jamieson,

Wiara i miecz. Historia konfl iktu islamsko-chrześcijańskiego, Kra-

ków 2009, s. 17.

5

B. Zientara,

Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 2008, s. 256.

Saladyn i krucjaty

12

swoje siedziby w Azji Środkowej i w bardzo krótkim czasie, bo
od lat czterdziestych do sześćdziesiątych XI w., opanowali obszar
od Iranu aż po Palestynę. W tym okresie świat islamu podzielony
był na dwa zwaśnione kalifaty – sunnickich Abbasydów z siedzibą
w Bagdadzie i szyickich Fatymidów z siedzibą w Kairze

6

. Togh-

rul Beg zachował zwierzchnią władzę kalifa bagdadzkiego, a sam
przyjął tytuł najwyższego sułtana, faktycznie skupiając władzę
w swoich rękach. Zarówno Fatymidzi, jak i Seldżucy uważali sie-
bie nawzajem za heretyków, dlatego obszar Syrii stał się teatrem
działań wojennych zwaśnionych frakcji. Chcąc wykorzystać we-
wnętrzne waśnie państw muzułmańskich, cesarz Konstantynopola
Roman Diogenes postanowił rozprawić się z Seldżukami. Jednak
w bitwie pod Manzikertem w 1071 r., określanej przez kronikarzy
jako „ten straszny dzień”, armia bizantyńska została rozgromiona.
Turcy umocnili swoje panowanie na obszarze Palestyny, zajmując
święte miasto – Jerozolimę.

Destabilizacja regionu przez najazd Seldżuków oraz rozpoczęte

przez nich prześladowania chrześcijan doprowadziły do zbrojnej
interwencji chrześcijańskiej Europy

7

. Upadające cesarstwo bizan-

tyjskie, na czele którego stał Aleksy I, zwróciło się z apelem do
papieża, by ten pomógł przeprowadzić zaciąg wojsk

8

. W listopa-

dzie 1095 r. na synodzie w Clermont Urban II wezwał wiernych
do wyprawy na Wschód w celu obrony chrześcijan przed muzuł-
manami i wyrwania Jerozolimy z rąk niewiernych

9

. Na wezwanie

papieża zebrani odpowiedzieli: „Deus le volt”, czyli „Bóg tak
chce”. Rozpoczęła się akcja propagandowa oraz przygotowania

6

A. Jotischky,

Wyprawy krzyżowe i państwa krzyżowców, Warszawa 2007, s. 64.

7

T. Madden,

Historia wypraw krzyżowych. Nowe ujęcie, Kraków 2008, s. 7.

8

D. Nicolle,

Islam – dzieje islamu od powstania do końca XV wieku, Poznań

2003, s. 107.

9

J. Riley-Smith,

Ruch krucjatowy a historycy, w: Historia krucjat, pod red.

Jonathana Rileya-Smitha, Warszawa 2000, s. 9.

Wyprawy krzyżowe – rys historyczny

13

na szeroką skalę, wysyłano listy i poselstwa w celu sprawdzenia
możliwości zebrania wyprawy. W planach papieskich krucjaty
miały być prowadzone przez rycerstwo, ale szybko okazało się, że
na apel odpowiedziały wszystkie grupy społeczne ówczesnej Euro-
py. Historycy zajmujący się okresem wypraw krzyżowych, starając
się wskazać ich przyczyny ekonomiczno-społeczne, potwierdzają,
że największą motywacją dla uczestników ruchu krucjatowego
był wszechogarniający fanatyzm religijny. Wbrew utartej opinii,
na wyprawy nie wybierali się wyłącznie młodsi synowie wielkich
rodów, bez majątku i tytułu, ale często ludzie o ugruntowanej
pozycji społecznej. Koszt udziału w krucjacie mógł wynosić na-
wet sześciokrotność rocznych dochodów, dlatego wielu musiało
zastawić swoje majątki lub zapożyczyć się u krewnych. Kultura
XI w. była kulturą publicznego okazywania pobożności. Panowie
feudalni przez zbrojną pielgrzymkę do Ziemi Świętej chcieli zade-
monstrować swoje oddanie Bogu

10

.

Krucjata ludowa ruszyła w 1096 r. i składała się głównie

z chłopstwa i miejskiej biedoty. Na czele tej wyprawy stanął Piotr
zwany Pustelnikiem oraz Walter Bez Mienia. Wielonarodowe
dowodzenie oraz brak doświadczonego rycerstwa spowodowały,
że tuż po przekroczeniu Bosforu krucjata została rozbita przez
Turków. W tym samym czasie panowie feudalni z różnych części
Europy Zachodniej gromadzili rycerstwo na kolejną krucjatę. Pod
koniec 1096 r. rozpoczęła się generalna koncentracja sił pod Kon-
stantynopolem. Na czele wyprawy (pierwszej krucjaty) stanęli Raj-
mund IV z Tuluzy, Gotfryd z Bouillon wraz z bratem Baldwinem,
Boemund oraz Tankred. Po złożeniu hołdu lennego cesarzowi Bi-
zancjum krzyżowcy wkroczyli do Azji Mniejszej. Ich pierwszym
ważnym sukcesem okazało się zdobycie Nicei w 1097 r., ale ku
wielkiemu zaskoczeniu krzyżowców miasto poddało się wojskom

10

T. Madden, op. cit., s. 17.

Saladyn i krucjaty

14

bizantyjskim. Był to pierwszy poważny rozdźwięk między soju-
szem zachodniego rycerstwa a Konstantynopolem. 1 lipca pod
Doryleum drogę zastąpiła krzyżowcom armia tureckiego sułtana
Kilidż Arslana, która jednak po zaciętej bitwie została rozbita.

W październiku 1097 r. krucjata dotarła pod mury potężnej

Antiochii. Oblężenie miasta trwało do czerwca 1098 r., kiedy
to, dzięki przekupieniu ormiańskiego strażnika, krzyżowcy zajęli
mury miasta. Mimo to cytadela pozostała w rękach niewiernych,
a na domiar złego przybyła długo oczekiwana odsiecz atabega
Mosulu Kebogi. Rycerze europejscy znaleźli się w potrzasku. Jak
podają kroniki, zdarzył się wtedy cud i w „cudowny” sposób od-
naleziono włócznię św. Andrzeja, która natchnęła uczestników
wyprawy. I tak 28 czerwca armia krzyżowa na przedpolach miasta
pokonała Saracenów. Na widok klęski obrońcy cytadeli skapitu-
lowali

11

. Po tych sukcesach wojska krzyżowców 7 czerwca 1099 r.

dotarły do Jerozolimy. Była to jedna z najpotężniejszych twierdz
Bliskiego Wschodu

12

. Jednak dzięki pomocy genueńskich żeglarzy,

którzy dostarczyli budulca na machiny oblężnicze, 15 lipca święte
miasto znalazło się w rękach Europejczyków. Zdobywcy dokonali
masakry mieszkańców miasta, nie tylko muzułmańskich, ale i ży-
dowskich. Gotfryd z Bouillon, rezygnując z korony królewskiej,
przyjął tytuł Obrońcy Grobu Świętego

13

. Krzyżowcy na zajętych

terenach utworzyli państwa feudalne, tzw.

Outremer – Królestwo

Jerozolimskie, hrabstwo Trypolisu, księstwo Antiochii oraz hrab-
stwo Edessy. W Ziemi Świętej zaczęły powstawać zakony rycerskie,
m.in. joannitów, templariuszy i najpóźniej Krzyżaków, które z cza-
sem będą dysponować potężnymi siłami militarnymi i będą też

11

A. Jamieson, op. cit., s. 62.

12

A. Baker,

Rycerstwo średniowiecznej Europy. Życie i legenda, Warszawa 2004,

s. 137.

13

S. Leśniewski,

Jerozolima, Warszawa 1995, s. 189.

Wyprawy krzyżowe – rys historyczny

15

bronić ważnych twierdz krzyżowych

14

. Historycy podkreślają, że

to dzięki zakonom rycerskim krucjaty utrzymały się tak długo,
ale prof. Carole Hillebrand z Uniwersytetu w Edynburgu jest
przeciwnego zdania. W wyniku pierwszej krucjaty chrześcijanie
odnieśli pełen sukces, ale jednocześnie rozpoczął się proces konso-
lidacji muzułmanów.

Główną przyczyną tak oszałamiających zwycięstw krzyżowców

w pierwszej krucjacie był silny podział polityczny i religijny Bli-
skiego Wschodu. Potwierdzał to historyk arabski tamtych czasów,
Ibn al-Asir: „Sułtanowie się podzielili, a Frankowie zajęli ziemię”.
Jak słusznie zauważył znawca islamu Bernard Lewis: „Przez pierw-
sze trzydzieści lat brak jedności w świecie muzułmańskim ułatwiał
działanie najeźdźcom”. Gdyby Europejczycy zaatakowali kilka lat
wcześniej, musieliby walczyć z sułtanem Seldżuckim Malik Sza-
hem, ale ten umarł w 1092 r., a świat islamu przeżywał trudny
czas podziału

15

. Pobici przez krzyżowców muzułmanie oczekiwali

przybycia pomocy ze strony kalifa Bagdadu, lecz ten nie miał ani
siły politycznej, ani wojskowej. Faktyczny władca, czyli sułtan sel-
dżucki, nie zamierzał interweniować.

Mieszkańcy Bliskiego Wschodu o ile w ogóle zauważali kru-

cjaty, to nie postrzegali tego jako zagrożenia dla Dar al-Islam.
Najeźdźców z Europy zwano ogólnie Farandż (Frankowie) i iden-
tyfi kowano ich jako najemników lub sojuszników cesarza Kon-
stantynopola

16

. Muzułmanie nie rozumieli natury krucjat, a brak

centralnego ośrodka władzy uniemożliwiał skuteczny opór.

Pierwszym wodzem islamu, który rozpoczął zmagania z krzy-

żowcami i podniósł ideę dżihadu był Zengi. Jako atabeg (namiest-
nik) Mosulu w 1128 r. przejął władzę w Aleppo. Wykorzystując

14

D. Seward,

Mnisi wojny. Krótka historia zakonów rycerskich, Poznań 2007,

s. 30-64.

15

A.R. Azzam,

Saladin, Edynburg 2009, s. 22.

16

T. Madden, op. cit., s. 57.

Saladyn i krucjaty

16

trudną sytuację w państwach krzyżowców, Zengi zajął najbardziej
wysunięty w Oriencie bastion chrześcijaństwa. Zdobycie Edessy
w 1144 r. przyniosło mu nie tylko nowe terytorium, ale również
rozgłos i prestiż w świecie muzułmańskim. Ibn al-Asir przedstawił
opowieść, w której Zengi po śmierci poszedł do nieba i wyjaśniał
innemu zmarłemu, że za zdobycie Edessy wybaczono mu wszyst-
kie złe uczynki. Atabeg Mosulu zmienił swój ofi cjalny tytuł na
króla i zdobywcę

17

. Zengi, okrutny i brutalny wódz, budził strach

nawet wśród pisarzy arabskich. Niewątpliwie jednak odmienił on
sytuację w Lewancie, rozpoczynając dżihad. Wspomniany już Ibn
al-Asir stwierdził, że gdyby nie nowy wódz, krzyżowcy z pewnością
zajęliby Syrię. Niewątpliwie zdobycie Edessy uświadomiło muzuł-
manom potrzebę walki i dało wiarę w zwycięstwo. Zengi stał się
postrachem dla państw krzyżowych. Kronikarz Wilhelm z Tyru
nazwał go ludobójcą i zmienił jego imię na Sanguinus (krwawy)

18

.

Był on też promotorem moralnej mobilizacji w Dar al-Islam przez
tworzenie nowych madras (szkół koranicznych). Niespodziewanie
jednak 14 września 1146 r. Zengi został zamordowany we śnie
przez swojego niewolnika (ponoć słudze groziła następnego dnia
śmierć jako kara za wypicie wina z pucharu pana). Po śmierci Zen-
gi władzę przejął jego syn Nur ad Din.

Wieści o zdobyciu Edessy przez Saracenów wstrząsnęły Euro-

pą, a papież Eugeniusz III rzucił hasło nowej krucjaty. W 1147 r.
na czele nowej wyprawy stanęli władca Niemiec Konrad III oraz
Francji – Ludwik VII. Brak porozumienia między królami spowo-
dował, że Konrad, nie czekając na posiłki francuskie, wyruszył do
Palestyny. Szybko jednak jego armia została rozbita przez Turków.
Niewiele lepiej poszło Ludwikowi, któremu jednak drogą morską
udało się ostatecznie dotrzeć do Jerozolimy z częścią swoich sił.

17

T. Madden, op. cit., s. 65.

18

A. Jotischky, op. cit., s. 148.

Wyprawy krzyżowe – rys historyczny

17

Zrezygnowano z pierwotnego planu odzyskania utraconej Edes-
sy

19

. W 1148 r. na naradzie w Akce postanowiono uderzyć na Da-

maszek, miasto o ogromnym znaczeniu strategicznym w regionie.
Był to plan bardzo ryzykowny i budził duże kontrowersje wśród
uczestników krucjaty. Mieszkańcy Damaszku zawarli sojusz z kró-
lem Jerozolimy i był on swego rodzaju buforem ochronnym dla
Outremer. Przybyli z Europy krzyżowcy nie rozumieli skompliko-
wanej sytuacji na Bliskim Wschodzie, a na dodatek sojusze z Sa-
racenami były dla nich nie do pomyślenia. Ludwik przekonywał
uczestników narady, że zajęcie Damaszku uniemożliwi zdobycie
go w przyszłości przez Nur ad-Dina. Oblężenie miasta rozpoczęło
się 24 lipca 1148 r. Walka trwała kilka dni, ale z powodu zdecydo-
wanego oporu mieszkańców i obawy przez odsieczą ze strony Nur
ad-Dina krzyżowcy odstąpili.

Próba zdobycia Damaszku jest wydarzeniem, które rzuciło

cień na dalsze losy państw krzyżowców w Ziemi Świętej. Druga
Krucjata zakończyła się porażką, przez co mnożyły się oskarżenia
pod adresem Jerozolimy, a nawet Bizancjum. Historyk Th

omas

Madden twierdzi, że dużo korzystniej dla państw krzyżowców
byłoby, gdyby druga krucjata w ogóle nie wyruszyła. Muzułma-
nie z sojuszniczego Damaszku uznali, że Frankom nie można
ufać. Po Edessie była to druga poważna porażka krzyżowców, co
pozwoliło uwierzyć, że Europejczycy przegrywają. Sojusz Da-
maszku z Nur ad-Dinem, który nastąpił nieco później, znacznie
wzmocnił pozycję wodza islamu, a „konfederacja” trzech miast
– Aleppo, Mosulu i Edessy, powiększyła się o bardzo ważną
metropolię

20

. W 1149 r. następca Zengiego najechał księstwo

Antiochii i zwyciężył w bitwie pod Inab. Poprawiło to jego wizeru-
nek jako wojownika, ale również wzmocniło idee dżihadu wśród

19

R. Michałowski,

Historia powszechna średniowiecza, Warszawa 2009, s. 254.

20

S. O’Shea, op. cit., s. 179.

Saladyn i krucjaty

18

muzułmanów. Bez wątpienia jednak najważniejszym osiągnięciem
Nur ad-Dina było zajęcie Damaszku w 1154 r. Był to ostatni ele-
ment procesu jednoczenia Syrii. Jego państwo rozciągało się wtedy
od Mosulu i Harranu na północnym wschodzie oraz gór Taurus
na północy do Bosry na południu

21

. Aby zwiększyć zasięg ideolo-

giczny dżihadu i wzmocnić pozycję sunnitów, Zengida fundował
szkoły koraniczne (madrasy). Proces ten rozpoczął jego ojciec,
natomiast na rządy Nur ad-Dina przypada pełen rozkwit szkol-
nictwa religijnego. Na 42 madrasy, jakie założono za rządów tego
władcy, połowa pochodziła z jego fundacji

22

.

Porażka drugiej krucjaty była potężnym ciosem dla

Outre-

mer. Nie tylko nie uzyskano niezbędnego wsparcia militarnego,
ale również podjęto bezsensowną próbę zdobycia sojuszniczego
Damaszku. Dlatego o ile zdobycie Edessy przez Zengiego było
początkiem schyłku państw krzyżowych na terenie Syrii i Palesty-
ny

23

, to wskazane przeze mnie wyżej skutki oblężenia Damaszku

w 1148 r. pozwalają wysunąć tezę, że los wypraw krzyżowych został
w pewnym stopniu przypieczętowany w trakcie drugiej krucjaty.
Jednak bezsprzecznie to następca Nur ad-Dina – Salah ad-Din
(Saladyn) dokończył dzieła i zrealizował ich największy plan, czyli
odzyskanie świętego miasta.

W 1153 r. wojska krzyżowców odniosły poważny sukces mi-

litarny, zajmując fatymidzką twierdzę Askalon. Zdobycie miasta
pogłębiło tylko panujący w Egipcie kryzys polityczny

24

. W połowie

XII w. Fatymidzi utracili autorytet, a faktyczną władzę sprawowa-
li wezyrowie

25

. Ponieważ kalifat Egiptu chylił się ku upadkowi,

21

J. Żebrowski,

Dzieje Syrii, Warszawa 2006, s. 129.

22

A. Jotischky, op. cit., s.152.

23

J. Żebrowski, op. cit., s. 128.

24

S. Runciman,

Dzieje wypraw krzyżowych, t. 2, Katowice 2009, s. 316.

25

A. Ehrenkreutz,

Saladin, Nowy Jork 1972, s. 14.

Wyprawy krzyżowe – rys historyczny

19

zarówno król Jerozolimy Almaryk, jak i Nur ad-Din mieli szansę
opanowania państwa nad Nilem

26

.

Kiedy w 1163 r. władca Jerozolimy podjął nieudaną próbę in-

wazji, Nur ad-Din również wysłał swoje wojska pod dowództwem
Szirkuha i jego bratanka Salah ad-Dina. Po długich walkach osta-
tecznie w 1169 r. Kair przejął Szirkuh, jednak jego nagła śmierć
spowodowała, że namiestnikiem został Saladyn. W 1171 r. usunął
on Fatymidów, jednocześnie przywracając sunnizm w Egipcie

27

.

Formalnie uznawał się za poddanego kalifatu abbasydzkiego, ale
faktycznym zwierzchnikiem był Nur ad-Din. Rok 1174 okazał
się przełomowy dla ówczesnego Bliskiego Wschodu, gdyż zmarł
Nur ad-Din i Almaryk. Salah ad-Din bez wahania zajął Dama-
szek. Walki o Syrię trwały do 1183 r. i zakończyły się zajęciem
Aleppo. Tym samym państwo muzułmańskie zjednoczone pod
władzą Saladyna okrążyło

Outremer. W 1187 r. ruszyła ofensy-

wa muzułmańska przeciwko państwom krzyżowców. Wojska
łacińskie próbowały powstrzymać Saracenów, ale na wzgórzach
Hattinu ich armia została całkowicie rozbita. Wielu chrześcijan
zginęło, a król Jerozolimy Gwidon trafi ł do niewoli. Zwycięstwo
hattińskie umożliwiło penetrację

Outremer i zdobycie wielu miast

krzyżowców. 2 października 1187 r. skapitulowała Jerozolima, jed-
nak w przeciwieństwie do zdobycia miasta 88 lat wcześniej przez
Europejczyków nie doszło do masakry ludności

28

.

Podobnie jak w przypadku drugiej krucjaty, informacje o klę-

sce krzyżowców poruszyły świat chrześcijański. Upadek świętego
miasta i ekspansja Saladyna spowodowały, że papież Grzegorz
VIII rzucił hasło kolejnej, trzeciej już krucjaty. Pierwszym zachod-
nim przywódcą, który odpowiedział na apel, był cesarz rzymski

26

B. Lewis,

Muzułmański Bliski Wschód, Gdańsk 2003, s. 89.

27

A. Jamieson, op. cit., s. 71.

28

G. C. Kohn,

Encyklopedia wojen, Warszawa 1998, s. 451.

Saladyn i krucjaty

20

Narodu Niemieckiego Fryderyk I Barbarossa

29

. Wyprawa ruszyła

w maju 1189 r. z Ratyzbony. Potężna armia władcy Niemiec, oce-
niana na ok. 100 tys. ludzi, pod znakomitym dowództwem zwia-
stowała rychły sukces. Krzyżowcy bez problemu dotarli do Azji
Mniejszej, pokonali siły tureckie w otwartej bitwie i zajęli ważną
twierdzę Ikonium. Nieszczęśliwy wypadek zmienił jednak losy
ekspedycji. W trakcie przeprawy przez rzekę Salef Fryderyk Bar-
barossa utonął, prawdopodobnie na skutek zawału serca lub uda-
ru słonecznego. Ibn al-Asir opisuje: „Król poszedł do rzeki, by się
umyć i utopił się w miejscu, gdzie woda nie sięgała nawet do jego
biodra”

30

. Śmierć wodza spowodowała rozbicie sił niemieckich,

z których tylko nieliczni dotarli do Palestyny. Do kolejnej wyprawy
szykowali się król Anglii Henryk II i władca Francji Filip August.
Na cele krucjaty wprowadzono specjalny podatek: „dziesięcinę sa-
ladyńską”. Po śmierci Henryka królem Anglii i jednocześnie przy-
wódcą krucjaty został Ryszard Lwie Serce. Wbrew wcześniejszym
planom ojca, wybrał on drogę morską do Ziemi Świętej

31

. Wy-

prawa ruszyła w lipcu 1190 r., jednak zanim dotarła do Palestyny,
dwukrotnie podjęła walkę. Na Sycylii Ryszard odebrał posag swojej
siostry, a Cypr wydarty z rąk Bizancjum wpadł w ręce króla Anglii.
Wiosną 1191 r. po dotarciu do Lewantu krzyżowcy zdobyli Akkę.
Następnie Ryszard skierował się na południe do Jaff y.

W trakcie marszu doszło pod Arsufem do starcia z wojskami

Saladyna. Bitwa skończyła się zwycięstwem monarchy angielskie-
go, a ostatecznie Jaff a również znalazła się w rękach Ryszarda

32

.

Jednak głównym celem krucjaty było święte miasto. Władca An-
glii dwukrotnie wyruszał, by opanować Jerozolimę, jednak trud-
ności z zaopatrzeniem, zagrożenie odcięcia go od wybrzeża oraz

29

M. Angold,

Czwarta krucjata, Warszawa 2006, s. 46.

30

F. Gabrieli,

Arab Historians of the Crusades, Berkeley 1984, s. 210.

31

T. Madden, op. cit., s. 105.

32

A. Jamieson, op. cit., s. 74.

Wyprawy krzyżowe – rys historyczny

21

braki wody skutecznie uniemożliwiały oblężenie. Porażka w odzy-
skaniu świętego miasta oraz atak Filipa Augusta na ziemie Ryszar-
da skłoniły władcę Anglii do zawarcia rozejmu. 2 września 1192 r.
zawarty został traktat między Saladynem a Ryszardem Lwie Ser-
ce o utrzymaniu przez krzyżowców pasa terytorialnego od Tyru
do Jaff y, zapewniono też swobodę pielgrzymowania chrześcijan do
miejsc świętych.

Jerozolima, pozostająca w rękach niewiernych, stała się przy-

czyną kolejnych krucjat. I tak o ile do XII w. zorganizowano trzy
krucjaty, to w XIII w. były aż cztery (w niektórych publikacjach
można się spotkać z opinią, że krucjat w XIII w. było aż sześć, ale
wyprawa Fryderyka II w latach 1228-1229 oraz wyprawa Edwarda
z lat 1271-1272 nie są jednoznacznie zaliczane do grupy krucjat).

Czwarta krucjata wyruszyła z Wenecji w 1202 r., a jej celem

miał być Egipt Ajjubidów, jednak problemy fi nansowe krzyżow-
ców, którzy nie mogli zapłacić włoskiemu miastu za transport,
odmieniły losy całej wyprawy. Najpierw zdobyto jako rekompen-
satę dla „przewoźnika” położone nad Adriatykiem chrześcijańskie
miasto Zadar. Następnie dowódca wyprawy, sędziwy doża Dondo-
lo, skierował wyprawę pod Konstantynopol. Było to włączeniem
się Wenecji w spór o władzę cesarską. Wyprawa ostatecznie za-
kończyła się zdobyciem miasta 12 kwietnia 1204 r. przez wojska
krzyżowe. Dokonano wtedy masakry ludności, ogromnych znisz-
czeń oraz zrabowano wiele cennych dzieł sztuki i zabytków. Można
powiedzieć, że ruch krucjatowy pozostawił kolejną głęboką ranę,
tym razem w relacjach z Kościołem Wschodnim i Bizancjum.
Jednocześnie po zdobyciu stolicy Wschodniego Cesarstwa Wene-
cjanie utworzyli Cesarstwo Łacińskie. Istniało ono do 1261 roku,
kiedy to dynastia Paleologów z pomocą Genueńczyków odzyskała
dawną stolicę, odrestaurowując Bizancjum

33

.

33

N. Jaspert,

Th

e Crusades, Nowy Jork 2006, s. 53.

Saladyn i krucjaty

22

Wydarzenia 1204 r. nie osłabiły idei krucjat, która nadal po-

zostawała żywa w umysłach średniowiecznych ludzi. W latach
1217-1221 zorganizowano piątą krucjatę, która pomimo początko-
wych sukcesów w Egipcie została powstrzymana przez Al-Kamila,
siostrzeńca Saladyna. W latach 1228-1229 cesarz rzymski Narodu
Niemieckiego Fryderyk II wykupił Jerozolimę z rąk muzułmań-
skich. Ostatecznie Saraceni zajęli święte miasto w 1244 r. i od
tego momentu aż do 1917 r. pozostawało ono w „rękach islamu”.
Rok 1244 jest o tyle przełomowy, że oprócz utraty Jerozolimy
chrześcijanie (w sojuszu z syryjskimi Ajjubidami) ponieśli klęskę
w bitwie pod Harbijją. W obliczu tak dramatycznych wydarzeń
Europa odpowiedziała szóstą krucjatą w 1248 r., a na jej czele
stanął wybitny monarcha Francji Ludwik IX Święty. Niestety,
nie uniknął on błędów poprzedniej wyprawy i w podobnych
okolicznościach jego wyprawa znalazła swój koniec w Egip-
cie. Ludwik niezrażony porażką postanowił zaatakować Egipt,
wykorzystując pomoc Berberów. Sojusz okazał się mrzonką, a mo-
narcha francuski rozpoczął oblężenie Tunisu, gdzie niestety zmarł
na dżumę.

Była to ostatnia większa wyprawa zbrojna zwana krucjatą. Krzy-

żowcy w

Outremer utrzymywali się jeszcze w twierdzach portowych

wybrzeża, ale ostatecznie ich los przypieczętowali Mamelucy

34

.

Ostatnia twierdza, Akra, została zdobyta w 1291 r. i większość
historyków uznaje to za koniec krucjat. Warto jednak dodać,
że niektórzy badacze, jak np. słynny brytyjski znawca tematyki
prof. Jonathan Riley-Smith, przesuwają datę końca krucjat na rok
1798, czyli wyprawę Napoleona do Egiptu. Profesor dzieli krucja-
ty na trzy okresy – Łacińskiego Wschodu, czyli ten przeze mnie
wyżej opisany; okres różnych krucjat aż do 1523 r., a następnie

34

Mamelucy – niewolnicy wychowywani w duchu islamu i szkoleni do walki.

Stanowili gwardię Ajjubidów, a w 1250 r. przejęli władzę w Egipcie.

Wyprawy krzyżowe – rys historyczny

23

zmierzch wypraw krzyżowych w latach 1523-1798. Ta cezura
chronologiczna budzi jednak pewne zastrzeżenia, zresztą słuszne.
Jeżeli przyjmiemy, że krucjaty to wyprawy w celu odzyskania Zie-
mi Świętej, okres po upadku Akki w pewnym sensie zamyka ten
rozdział w historii.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki.