KROCIONOGI I STONOGI, ICH SZKODLIWOŚĆ

I ZWALCZANIE

Jesień ubiegłego roku była chyba zbyt wilgotna dla krocionogów. Opuszczały one

swoje siedliska i kryjówki, a w poszukiwaniu suchych miejsc przemieszczały się w kierunku

siedzib ludzkich, w okolice różnych budynków i ich pomieszczeń, gdzie wokół fundamentów

tworzyły kilkucentymetrowej grubości warstwę wijących się „robaków”. Zaatakowały w ten

sposób budynki SGGW w Warszawie i bank znajdujący się na terenie tej uczelni, znany hotel

na Mazurach, jedną z cukrowni we wschodniej Polsce, zakład przemysłu spożywczego w

okolicy Kutna i różne budynki użyteczności publicznej w Sudetach. Obecnością swoją

niepokoiły mieszkańców i pracowników.

Masowe migracje krocionogów są znane od dawna. Często gromadzą się w dużej

liczbie na trawnikach, wokół domów, a część wchodzi do wewnątrz budynków i zasiedla

piwnice. Były przypadki tak licznej migracji krocionogów na tory kolejowe, że żywa masa

tych stawonogów zatrzymywała pociągi!

Krocionogi (Julida) stanowią rząd w typie stawonogów. Są to zwierzęta średniej

wielkości, od 2 do 47 mm długości, o ciele silnie wydłużonym i walcowatym. Ciało

krocionogów pokrywa twardy zewnętrzny pancerz, zawierający dużo soli wapniowych

(dlatego chrzęszczą, gdy są przypadkiem rozdeptywane).

Mają głowę, trójsegmentowy tułów i długi odwłok. Na głowie są proste oczy, para

krótkich czułków i gryzący narząd gębowy. Pierwszy pierścień tułowia (szyja) nie ma nóg,

dwa następne mają po jednej parze nóg. Od czwartego pierścienia zaczyna się odwłok,

złożony z podwójnych pierścieni zlanych z sobą; więc każdy taki segment ma dwie pary nóg .

Krocionogi dlatego zaliczane są do dwuparców (gromada Diplopoda). Liczba segmentów

odwłokowych może być różna u różnych gatunków (nawet ponad 100 u niektórych

krocionogów). U samców jedna para lub kilka par nóg może być zamieniona w aparat

kopulacyjny. Po bokach pierścieni znajdują się przetchlinki, przez które wchodzi powietrze

do tchawek, którymi krocionogi oddychają.

Krocionogi posuwają się powoli do przodu, równomiernie, ruchem płynnym. Nogi

poruszając się tworzą fale ruchowe, przesuwające się od tyłu ciała ku przodowi. W spoczynku

lub zaniepokojone zwijają się w kłębek i zapadają w nieruchome odrętwienie. Niektóre

krocionogi wydzielają wtedy płyn obronny o nieprzyjemnym zapachu. Nie kąsają ludzi, ani

zwierząt domowych.

Krocionogi są zwierzętami rozdzielnopłciowymi. Samice po zapłodnieniu budują w

ziemi gniazda w kształcie dzwonu, gdzie umieszczają po kilkaset jaj. Krocionogi składają jaja

od maja do września. Po upływie kilku tygodni z jaj wylęgają się larwy. Młode są podobne do

osobników dorosłych. Żerują i rosną, kilkakrotnie liniejąc. Po każdym linieniu powiększa się

ich ciało, gdyż pojawiają się nowe segmenty i nogi.

Zimują osobniki dorosłe i larwy krocionogów we wgłębieniach, szczelinach lub

wygrzebanych jamkach w ziemi. Pełny rozwój larw trwa rok. Krocionogi żyją od 3 do 5 lat.

Krocionogi zasiedlają zwykle wilgotne miejsca i w ciągu dnia przebywają w

kryjówkach, pod opadłymi liśćmi, kamieniami, deskami, belkami, pod skrzyniami i

doniczkami. Żyjąc w wierzchniej warstwie gleby odżywiają się butwiejącymi szczątkami

roślin oraz kiełkującymi nasionami. Występując w uprawach uszkadzają wschodzące młode

rośliny. Czasem nadgryzają korzenie lub wygryzają, podobnie jak drutowce, wąskie chodniki

w bulwach i cebulach osłabionych i chorych roślin. W bogatych w próchnicę i wilgotnych

glebach nasiona wielu roślin w czasie kiełkowania mogą być całkowicie wygryzione przez

krocionogi. Uszkodzone kiełki, delikatne korzonki i łodyżki przy ziemi młodych siewek

więdną, łamią się, przewracają się i usychają. W szklarniach podgryzają zakorzeniające się

sadzonki goździka oraz młode pędy paproci. W cebulach hiacynta i tulipana, w bulwach

begonii, cyklamena i storczyków wygryzają głębokie jamy.

Na poletko uprawne i pole krocionogi zwabiają powstające przy kiełkowaniu nasion

cukry oraz produkty rozpadającej się tkanki kiełkujących nasion. Później przechodzą na

rozwijające się młode roślinki. Szkodliwość ich zwiększa się w okresie chłodnej pogody,

która opóźnia i przedłuża okres kiełkowania nasion. Żywiąc się butwiejącymi szczątkami

roślin odgrywają pożyteczną rolę, gdyż przyśpieszają procesy przemiany materii organicznej

w glebie.

Niektóre krocionogi są drapieżne, ale większość z nich to gatunki roślinożerne. Do

najpospolitszych należy krocionóg krwawoplamy, krocionóg czarny i krocionóg brunatny.

Krocionóg krwawoplamy (Blaniulus guttulatus) ma ciało walcowate, barwy zmiennej,

od białawoszarej do szarożółtej. Długość ciała samca wynosi 7.5-14 mm, a samic od 7.5 do

14 mm. Samce mają 37-50 segmentów, a samice są zbudowane z 41-60 segmentów. Samiec

ma 59-87 par nóg, a samica od 67 do 103 par. Wzdłuż każdego boku ciała znajduje się rząd

40 czerwonych plamek; są to gruczoły wydzielające czerwony parzący płyn, zawierający m.

in. kwas pruski (cyjanowodorowy). Larwy są podobne do osobników dorosłych, ale mają

mniej segmentów.

Krocionóg krwawoplamy jest coraz bardziej związany z działalnością człowieka i mu

towarzyszy. Występuje na plantacjach truskawki, ziemniaka, buraka, ogórka, grochu, fasoli i

wielu innych roślin. Uszkadza kiełkujące nasiona i młode rośliny w gruncie i pod osłonami.

Nocą żeruje na nadziemnych częściach siewek, dniem pod powierzchnią gleby. Krocionogi

groźne są dla wschodzących roślin, zwłaszcza w okresie dłuższego utrzymywania się

chłodnej pogody, opóźniającej kiełkowanie i wschody. Krocionogi krwawoplame żerują też

na korzeniach, bulwach oraz owocach, uprzednio zaatakowanych przez inne szkodniki. Gdy

plantacja jest silnie opanowana przez krocionogi, wówczas w korzeniach niemal każdej

rośliny żeruje po kilka szkodników. Szkody bywają szczególnie duże na glebach torfowych,

próchniczych i wilgotnych. Rzadko obserwuje się masowe pojawy tego gatunku.

Krocionóg czarny (Cylindroiulus teutonicus) jest błyszczący, walcowaty, barwy

brunatnoczarnej. Jego ciało składa się z 38-53 segmentów, których pancerze łączą się tworząc

zwartą, mocną okrywę ciała. U samca jest od 63 do 85 par nóg, a u samicy - 65-97 par nóg.

Długość samca wynosi 19-32 mm, a szerokość ciała 1.6-2.6 mm; wymiary samic są

następujące: długość 18 -37 mm, szerokość 2-3.2 mm.

Krocionóg czarny występuje pospolicie w polu i w zabudowaniach, np. w szklarniach,

gdzie uszkadza większość uprawianych roślin. W polu niszczy rośliny okopowe. Krocionóg

czarny jest szczególnie częsty w ogrodach i parkach, skąd wykonuje wędrówki w kierunku

ludzkich zabudowań. Pojawia się licznie wokół budynków i wchodzi do pomieszczeń na

parterze i do piwnic.

Jest gatunkiem zachodnioeuropejskim. Przez Polskę przebiega jego wschodnia granica

zasięgu, dlatego występuje liczniej w zachodniej części naszego kraju..

Krocionóg brunatny (Cylindroiulus frisius) występuje w szklarniach, w uprawach pod

osłonami oraz w ogrodach warzywnych i w parkach. Ma barwę szarobrunatną. Ciało jest

zbudowane z 34-50 pierścieni. Samiec ma 49-77 par nóg, a samica 67-91 par. Długość ciała

samca wynosi 9.5-14 mm, szerokość 0,7-1.0 mm; u samicy odpowiednio 13-19 mm i 1.1-1.4

mm. Oczy tworzą jedną czarną plamkę.

Zagrożenie upraw przez krocionogi można zmniejszyć stosując następujące zalecenia:

•

glebę odkażać termicznie, szczególnie ziemię kompostową, która bywa silnie

zasiedlona przez krocionogi;

•

stosować granulaty doglebowe (np. Basudin 10 G lub Diazinon 10 G w dawce

80-120 kg na ha);

•

zakopywać w oznaczonych miejscach kawałki bulw ziemniaków lub marchwi

(pułapki pokarmowe); w nich gromadzą się krocionogi; po tygodniu wykopać i zniszczyć

szkodniki;

•

rozkładać przynęty przygotowane z otrąb, cukru i insektycydu; może być też

pokrojona sałata lub rzodkiewki potraktowane Foschlorem płynnym 25;

•

pola wapnować;

•

stosować właściwe nawożenie mineralne.

Do domów i budynków zakładów przemysłowych, a szczególności do wilgotnych

piwnic, mogą przedostawać się z zewnątrz stonogi. Chętnie też zasiedlają budynki

popowodziowe.

Stonogi należą do gromady skorupiaków (Crustacea), do tej samej, do której zaliczany

jest rak rzeczny. Nie prowadzą wodnego trybu życia, jak większość skorupiaków, lecz

przystosowały się do życia na lądzie, gdzie nadal zajmują miejsca bardzo wilgotne.

Występują pospolicie wśród gnijących liści, pod korą pni, pod kamieniami, skąd wyruszają na

poszukiwanie pokarmu. Wszystkie są roślinożerne.

Niektóre stonogi żyją w budynkach i mogą stać się szkodliwymi przez zjadanie

przechowywanych produktów i płodów w piwnicach. Gdy występują w pomieszczeniach,

wtedy za dnia ukrywają się pod odstającym tynkiem na ścianach, pod cegłami, doniczkami,

deskami.

Ż

erują nocą i np. w szklarniach wyjadają delikatne części roślin, kiełkujące nasiona,

rozwijające się siewki i miękkie narządy starszych roślin, jak młode liście, płatki i wnętrze

kwiatów. Objawy żerowania podobne są do uszkodzeń spowodowanych przez ślimaki, lecz

brak w tym przypadku typowych dla występowania ślimaków śladów śluzu na roślinach w

miejscach żeru.

Stonogi są silnie grzbietobrzusznie spłaszczone. Ich ciało jest szerokie, owalnie

podłużne, składające się z głowy, tułowia i odwłoka. Pierwszy pierścień tułowiowy jest

zrośnięty z głową, na której są dwie pary czułków. Nogi tułowiowe nie są zróżnicowane, są

podobnie zbudowane, co zapewnia stonogom równomierne chodzenie. Dlatego stonogi są

zaliczane do rzędu równonogów (Isopoda). Odnóża odwłokowe w liczbie sześciu par są

krótkie .

Do najpospolitszych naszych równonogów należy stonóg piwniczny i stonóg murowy.

Stonóg piwniczny (Porcellio scaber) ma ciało owalne, dość szerokie, grzbiet jednostajnie

ciemnoszary lub jasnoszary z ciemnym marmurkowaniem, nierzadko o barwie

białawoniebieskawej lub piaskowej. Długość ciała stonoga piwnicznego wynosi od 11 do 16

mm, a szerokość od 6 do 7.5 mm. Stonóg murowy (Oniscus asellus) jest bardzo podobny do

piwnicznego. Jego ciało jest też owalne i szerokie. Na szarym tle ma po bokach grzbietu jasne

marmurkowanie, a wzdłuż brzegów przebiega pręga z jasnych plam. Długość ciała wynosi

12-18 mm, a szerokość od 6 do 10,5 mm.

Liczebność stonóg w pomieszczeniach można ograniczyć przestrzegając porządku i

czystości. Usuwać stare, zmurszałe deski, uszkodzone palety. Likwidować wszelkie ciemne i

wilgotne kryjówki. Usuwać natychmiast gnijące resztki produktów roślinnych. Stonogi można

wyłapywać w specjalnie przygotowanych kryjówkach, np. poprzez rozsypanie zmoczonych

wiórów drzewnych, albo wabić do pułapek z przynętą (pocięte w plastry bulwy ziemniaka i

korzenie marchwi, otręby pszenne lub płatki owsiane), a zebrane szkodniki niszczyć.

Gdy z przylegających terenów (pola uprawne, trawniki, zaniedbany i „zagracony” teren)

przedostają się krocionogi lub stonogi w pobliże zabudowań i wchodzą do budynków (np. do

pomieszczeń zakładów przemysłu spożywczego i stanowią zagrożenie dla jakości

wytwarzanych tam produktów), należy przeprowadzić zabieg opryskiwania. Opryskać należy

zewnętrzne ściany budynków do wysokości 1 m i pas przylegającego terenu do fundamentu

budynków o szerokości do 2 m. Następnie należy opryskać otwory wejściowe do budynków i

korytarze, w miejscach styku ścian z podłogą. W razie potrzeby zabieg opryskiwania należy

powtórzyć w odstępach kilkudniowych. Zalecić można jeden z następujących preparatów: K-

Othrine, Scorpion, Empire 20, Tenopa 060 SC, albo Solfac WP 10. Zatrute osobniki

szkodnika usunąć z pomieszczeń i okolic budynku przy sprzątaniu.