Zbuntowany nastolatek.

10 kroków do rozwiązania

problemów i odbudowy relacji

Idź do

Przykładowy

rozdział

Spis treści

Nowości

Bestesllery

Zamów drukowany

katalog

Dodaj do koszyka

Zamów cennik

Zamów informacje

o nowościach

Wydawnictwo Helion SA

44-100 Gliwice

tel. [phone]

e-mail: [e-mail]

Katalog książek

Twój koszyk

Cennik i informacje

Autor: Russell A. Barkley, Arthur L. Robin
Tłumaczenie: Marta Czub
ISBN: 978-83-246-1705-0
Tytuł oryginału:

Your Defiant Teen: 10 Steps

to Resolve Conflict and Rebuild Your Relationship

Format: 158×235, stron: 368

Małoletni złoœnik

• Czy bunt Twojego dziecka jest typowym zachowaniem okresu dorastania?
• Czy jesteœ gotów do działania?
• Jakie sprawy mogą podlegać negocjacjom, a w których musisz ustalić

sztywne reguły?

• Czy Ty i Twoje zbuntowane nastoletnie dziecko cierpicie na ADHD lub inne

zaburzenia psychiczne?

• Jaki jest Twój styl wychowywania?
• Kiedy postawić pierwszy z 10 kroków do lepszej przyszłoœci Waszej rodziny?

Łup.

Oto odgłos nastoletniego buntu.

Znajomy, prawda?

Być może słyszysz go regularnie, kiedy Twój syn wybiega z pokoju po kolejnej
awanturze. Albo oznacza on kolejny problem, który nieoczekiwanie spada na Twoje
barki podczas rozmowy z wychowawcą córki. Jeszcze nie tak dawno Twój dom
pełen był zabawnych „bęc”, rozkosznych „tuli” i dociekliwych: „Cio to?”. Teraz
jest prawdziwym polem walki, miejscem demonstrowania siły i złoœci, wiecznych
pyskówek, humorów i hektolitrów wylanych łez. Żadną pociechą nie jest œwiadomoœć,
że nastolatki buntowały się od zarania dziejów. Ten nastolatek jest przecież wciąż
Twoim ukochanym dzieckiem, a strach przed tym, co może mu się stać, spędza Ci
sen z powiek i łamie serce.

Jako rodzic nie możesz dać się wciągnąć w to szaleństwo, nie możesz się wydzierać,
porównywać go do siebie w jego wieku ani też traktować, jakby wciąż miał dziesięć
lat. Musisz natomiast zbudować na nowo swój autorytet oraz dać dziecku poczucie,
że wciąż kochasz i jesteœ oparciem - nawet dla młodocianego złoœnika. Powinieneœ
ustalać rozsądne zasady, być oddanym przyjacielem, a jednoczeœnie nie chować
urazy po wszystkich przykrych słowach, które usłyszałeœ. Jest to mniej więcej tak
samo proste, jak zaginanie czasoprzestrzeni. Bezwzględnie - potrzebujesz wsparcia!

5

Spis treci

Podzikowania

7

Wstp

9

I Ty i zbuntowany nastolatek

1.

Co to jest bunt nastolatka
— i jak naley w jego przypadku postpowa

19

2.

Rozwój buntu

37

3.

Co ma do tego okres dojrzewania?

51

4.

Czy to tylko osobowo Twojego nastoletniego dziecka?

67

5.

Kiedy wkraczasz do akcji?

81

6.

Jak znale rozwizanie?

101

6

Spis treci

II 10 kroków do lepszej relacji z nastoletnim dzieckiem

— i do zapewnienia mu lepszej przyszoci

7.

Przygotowanie

117

8.

Krok 1. Ksztatowanie nawyku spdzania czasu we dwoje

133

9.

Krok 2. Nowy sposób ksztatowania zachowania

149

10.

Krok 3. Kontrakty i systemy punktowe
W jaki sposób nastolatki zdobywaj przywileje

167

11.

Krok 4. Karanie stosownie do przewinienia

199

12.

Krok 5. Rozwizywanie dodatkowych problemów
za pomoc systemu kar i nagród

217

13.

Krok 6. Buntownicze zachowanie w szkole
i konflikty zwizane z odrabianiem lekcji

237

14.

Krok 7. Korzystanie z umiejtnoci rozwizywania problemów

251

15.

Krok 8. Teoria i praktyka dotyczca umiejtnoci
komunikacyjnych

281

16.

Krok 9. Rozprawianie si z wyolbrzymionymi przekonaniami
i oczekiwaniami

305

17.

Krok 10. Konsolidacja

335

Dodatek A

Przykadowe karty rozwizywania problemów

349

Dodatek B

Jak znale terapeut

357

róda

361

O autorach

367

37

Rozwój buntu

To by burzliwy dzie dla 14-letniej Jenny i jej matki, Marli. Jenna bya przez
cay dzie w zym humorze, kócc si z matk i wdajc w cige pyskówki za
kadym razem, gdy zostaa o co poproszona. Nerwy wszystkich byy zszargane,
a cierpliwo na wyczerpaniu. O 9:00 wieczorem Jenna jak zwykle nie zabraa
si jeszcze za zadanie domowe, spdzajc czas na pogaduszkach telefonicznych
z koleank.

— Jenna! —krzykna z dou Marla do córki. — Rozcz si i natychmiast

zabierz si za nauk!

Marla usyszaa, jak jej córka otwiera drzwi do pokoju.
— Chwila!
Marla czekaa niecierpliwie przez minut i spróbowaa ponownie.
— Jenna!
— Przecie powiedziaam chwila, mamo!
Marla potrzsna gow, wzia gboki oddech i ponowia prób:
— Cay wieczór prosz ci, eby si tym zaja, robi si póno, a ty tracisz

czas. To przecie twoje stopnie, a poza tym moesz zawali matematyk.

Jenna wystawia gow przez drzwi do swojego pokoju, zakrya telefon rk

i odkrzykna:

— Powiedziaam, e zajm si tym za chwil! Rozmawiam przez telefon!

38

ZBUNTOWANY NASTOLATEK

Rozwcieczona niegrzecznym tonem córki, ze wiadomoci, e zwracaa

jej ju uwag na astronomiczne rachunki, jakie przychodz za telefon komór-
kowy, Marla wesza po schodach i zaomotaa w drzwi.

— Co? — odkrzykna jej córka.
— Co? Co? Wiesz dobrze, co. Natychmiast wychod, moda damo!
— Chwila — zasyczaa Jenna przez drzwi.
Marla usyszaa, jak jej córka mówi co po cichu przyjacióce, a chwil pó-

niej wybucha miechem. Naprawd ju za zaomotaa ponownie w drzwi.
Jenna zignorowaa j.

W kocu, gotujc si z wciekoci i czujc cakowit bezradno, wrzasna:
— Pomówimy o tym póniej, Jenna. Zdaje si, e masz wielkie kopoty.
Marla wycofaa si na dó, z kieliszkiem wina w doni opada na krzeso

w kuchni i poczua, e do oczu napywaj jej zy. „Tak to wanie jest, kiedy
tyranizuje ci czternastolatka”, pomylaa. Wyczerpana i zniechcona codzien-
nymi konfrontacjami z Jenn, wrócia mylami do czasów, gdy córka miaa
10 lat, a ona bya taka dumna, e jej dziecko jest ju due i z chci pomaga
w domu. Co si zmienio od tego czasu?

Na górze Jenna prosia wanie przyjaciók: „Opowiedz mi, co zaszo z Jaso-

nem…”.

Wynik: Marla 0, Jenna 1 lub moe nawet 100, jeli zliczy wszystkie inne sytuacje

z tego tygodnia, kiedy to w domu Burtonów rozgryway si podobne sceny.

Bunt rozwija si w miar upywu czasu

Bunt nie pojawia si w cigu jednej nocy. Najczciej jest to zachowanie,
które dojrzewao przez jaki czas, czasem przez kilka lat, i zaczo si od inter-
akcji, które nie róniy si pocztkowo od normalnego procesu wychowawcze-
go. By moe wydawao Ci si, e Twój dziewicioletni syn uwielbia wystawia
na prób Twój autorytet i z tego powodu „zmusza Ci”, eby trzykrotnie
prosi go o wykonanie najbardziej podstawowych obowizków, takich jak
zebranie brudnych ubra, które le porozrzucane po caym jego pokoju, jakby
wanie przeszo przez niego tornado. A moe Twoja czwartoklasistka nieustan-
nie „odszczekiwaa” si, a Ty opisywae j znajomym jako „znacznie bardziej
pyskat” ni Twoje pozostae pociechy. Przekonae si, e musisz krzycze za
kadym razem, kiedy chcesz jej powiedzie, eby co zrobia, z góry szykujc
si na jej opór, czasem nawet wtedy, gdy chciae spyta j jedynie o to, czy
nastpnego dnia bdzie miaa trening piki nonej lub czy smakowao jej
drugie niadanie, które jej zapakowae.

Rozwój buntu

39

W miar upywu czasu, kiedy tylko pojawia si cie moliwoci, e bdziesz

chcia od swojego dorastajcego dziecka co, co jego zdaniem jest nie do zaak-
ceptowania, Wasze kontakty staway si coraz mniej przyjemne. Do czasu wkro-
czenia w okres dojrzewania moga uzbiera si ju lista tysicy nieprzyjaznych
rozmów, za Twoje nastoletnie dziecko zdyo sobie wyrobi cay repertuar
buntowniczych zachowa oraz nabrao wzgldem Ciebie — a moe i innych
dorosych — nastawienia, które w najlepszym razie mona okreli mianem
braku szacunku, za w najgorszym — otwarcie buntowniczym i wrogim. Z pew-
noci za jest ono wojownicze

1

.

Wikszo nastolatków buntuje si, poniewa nauczyy si, e mog co

z tego mie. Twoja córka moga po prostu dziki temu sprawi, e si od niej
odczepisz. A moe zdaa sobie spraw, e jeli przestanie si zgadza, bdzie
moga opóni chwil pooenia si spa? Czasem pierwotn korzyci jest
po prostu moliwo zwrócenia na siebie uwagi. Kiedy rodziców rozpraszaj
i przytaczaj inne sprawy, jak ma to miejsce w przypadku wielu z nas, ciko
jest powica dzieciom tyle uwagi, eby rozbudzi w nich pozytywne zacho-
wania spoeczne. Dzieci staraj si zatem zwróci na siebie uwag niegrzecz-
nym zachowaniem. Kiedy rodzice nagradzaj niewaciwe zachowanie swoj
uwag, dzieci w sposób naturalny ponownie sigaj po t taktyk — a potem
ponownie. Jeli dziecko czuje, e traci uwag rodziców, podnosi stawk i zaczyna
zachowywa si jeszcze gorzej, co jest zupenie naturaln reakcj. W taki wanie
sposób rodzi si chroniczny bunt nastolatków.

Kolejny sposób, który z duym prawdopodobiestwem nasili ich buntow-

nicze zachowanie, to sytuacja, kiedy rodzice nie mog ju duej znie niepo-
suszestwa dziecka i po prostu ulegaj jego daniom. Powiedzmy, e popro-
sie syna, eby wyniós mieci. Zignorowa Ci. Zaczynasz krzycze, eby to
zrobi. Dalej Ci ignoruje. Podchodzisz do niego, podnosisz go z podogi, na
której usadowi si przed telewizorem i kaesz mu wynie mieci. Krzyczy na
Ciebie. Ty krzyczysz na niego. Wrzeszczy: „Nigdy nie dajecie mi spokoju, kiedy

1

Swoj drog, jeli bunt Twojego nastoletniego dziecka rzeczywicie pojawi

si zupenie nagle, powiniene skonsultowa si z lekarzem, eby upewni si, e jego
podoe nie tkwi w problemach natury medycznej. Warto te porozmawia z psy-
chologiem, eby przekona si, czy jakie traumatyczne wydarzenie, z którego nie
zdajesz sobie sprawy, takie jak nkanie w szkole, wykorzystanie seksualne czy nad-
uywanie narkotyków, nie doprowadzio do radykalnej zmiany zachowania dziecka.

40

ZBUNTOWANY NASTOLATEK

ogldam jaki program!” i biegnie do swojego pokoju, zatrzaskujc za sob
drzwi. Sam wynosisz mieci, chcc, eby wreszcie zostao to zrobione i eby
w domu zapanowa spokój.

Podobnie jak w przypadku Jenny, Twój syn osign to, co zamierza: opó-

ni lub cakowicie unikn koniecznoci wywizania si z obowizku, który
na niego naoye. Dziki temu, e zacz na Ciebie krzycze i wybieg z pokoju,
udao mu si dosta to, czego chcia. Istnieje bardzo due prawdopodobie-
stwo, e nastpnym razem, gdy bdzie chcia unikn zrobienia tego, o co go
prosisz, signie ponownie po t sam taktyk. Tego typu zachowanie mogo
zacz zapuszcza w nim korzenie kilka lat wczeniej. Teraz Twój syn przewysza
Ci o gow, ma prawo jazdy i podczas rozmowy raczej wymieje Ci z pogard,
ni si umiechnie. Po wielu latach prób stosowania rónego rodzaju dyscy-
pliny, a take pochwa i nagradzania, by moe pozwolie mu w kocu robi
to, co chce — a on z tego korzysta. A moe konflikt midzy Wami wci narasta?

Kiedy Jenna miaa 13 lat, po pewnej kótni, która nabraa takich rozmiarów,

e 5-letni Tyler zacz popakiwa, a 7-letnie bliniaki siedziay w pobliu z rka-
mi zaoonymi na uszach, Marla nagle zatrzymaa si, z przeraeniem stwier-
dziwszy, e idzie w kierunku córki z uniesion rk. Jenna poczstowaa matk
potokiem przeklestw, których Marla nigdy by si nie spodziewaa usysze
z jej ust. By moe powstrzyma j nagy widok prawdziwego przeraenia malu-
jcego si w jej oczach i dziki temu pohamowaa si od uderzenia. Zarówno
matka, jak i córka zaczy paka, a Marla poprosia o przebaczenie, obiecujc
nigdy wicej nie podnie na ni rki. Jenna posza spa — nie myjc naczy,
co byo zarzewiem caego konfliktu — i obydwie spdziy kolejny tydzie, z przy-
gnbieniem wóczc si po domu, w miar moliwoci unikajc przebywania
w tym samym pomieszczeniu

2

.

Nazwijmy rzeczy po imieniu: przymus

Tego rodzaju wzorzec zachowania nazywamy przymusem. Polega on na negatyw-
nych, agresywnych, wrogich i gronych sowach lub zachowaniach stosowa-
nych, eby zmusi innych do zrobienia tego, co chcesz. Jenna wymigaa si od

2

Jeli konflikt midzy Tob a Twoim nastoletnim dzieckiem osign takie

natenie, stanowczo doradzamy wizyt u terapeuty. Przemoc jest niedopuszczalna,
a jeli Ty lub Twoje dziecko uciekacie si do grób fizycznych lub wrcz korzystacie
z przemocy fizycznej, to znak, e prawdopodobnie potrzebujecie czego znacznie
wicej ni rad zawartych w tej ksice.

Rozwój buntu

41

odrabiania zadania domowego, rozpoczynajc pojedynek na krzyki. Marla
powstrzymaa Jenn od wykrzykiwania wulgaryzmów, straszc j uderzeniem.
Obydwie uciekay si do wrogoci, podniesionego gosu, obraliwego jzyka,
a nawet przemocy fizycznej, eby osign swoje cele. Problem tkwi oczywicie
w tym, e zachowanie Jenny zostao utrwalone: pozwolio jej unikn zmy-
wania naczy i poddania si daniom matki. wiadomie lub nie skorzysta
zatem z tej taktyki ponownie. Postpowanie Marli zakoczyo pen wcie-
koci wymian zda, ale tylko na chwil obecn — i jakim kosztem?

Jeli czytasz t ksik, prawdopodobnie stwierdzisz, e chcesz tylko, eby

Twoje nastoletnie dziecko przynajmniej czasem robio to, o co je prosisz; przy-
najmniej wtedy, kiedy jest to naprawd wane. By moe nie wiesz jednak, jak
to osign. Doszede do stanu, który czsto okrela si mianem wyuczonej
bezradnoci

. To sytuacja, kiedy adne z Twoich zachowa nie przynosi skutku

i nie masz pojcia, co dalej robi, a take kiedy jeste zbyt wypalony emocjo-
nalnie, eby nawet stara si rozwiza problem. To, co sprawia, e czujesz si
tak bezsilny, to wiadomo, e kada wymiana zda z nastoletnim dzieckiem
po raz kolejny udowadnia, i nie jeste w stanie zmusi go do zrobienia tego,
co mu kaesz. Przekonae si, e bez wzgldu na to, co robisz, sytuacja tylko
si pogarsza. Na wzorzec zachowania nacechowanego przymusem, któremu
ulegacie, mona spojrze w sposób, który pomoe Ci zobaczy, jak kada
wymiana zda przyczynia si do wzrostu poczucia wyuczonej bezradnoci.
Wyglda to nastpujco:

42

ZBUNTOWANY NASTOLATEK

Czstotliwo, z jak powtarzasz swoje polecenie, oraz intensywno, z jak

starasz si zmusi swoje dziecko do wykonania tego, czego od niego chcesz,
wzrasta z czasem, cho strategia pozostaje bez zmian. Podobnie wzrasta stanow-
czo, z jak odmawia Twoje dziecko. W niektórych sytuacjach wzorzec ten jest
na tyle przewidywalny, e rodkowy lub nawet pierwszy etap zostaje w ogóle
pominity. Niektórzy rodzice nacieraj z caym impetem z chwil, gdy tylko
znajd si przy dziecku. S przygotowani na opór, zatem uciekaj si do „defen-
sywnej ofensywy”. Ich dzieci s zazwyczaj równie przygotowane na starcie
i mog od razu zacz zachowywa si w sposób ekstremalny, nawet jeli w gr
wchodzi taka bahostka jak to, czy naley odrobi zadanie domowe przed czy
po obiedzie.

Kiedy sprawy przybior taki obrót, moesz poczu, e wpade w potrzask.

Istnieje jednak sposób, by si z niego wydosta. Metod na przerwanie bd-
nego koa przymusu jest zaprzestanie ulegoci, a take odrzucenie zoci, grób
i przemocy. Oczywicie atwo mówi, trudniej zrobi. Ale w tym wanie miejscu
przychodzi z pomoc program proponowany w tej ksice. Pomoe Ci uzyska
posuszestwo Twojego nastolatka, podpowiadajc Ci inne sposoby reakcji
w obliczu buntu. Oduczysz si bezradnoci krok po kroku.

Cztery czynniki, które przyczyniaj si do buntu

Tymczasem moe pocieszy Ci fakt, e obecny stan rzeczy to wynik podróy
krt drog, która potrafi zwie wielu z nas. Przymus staje si wyjciem awaryj-
nym, za bunt umacnia si nie dlatego, e jeste zym rodzicem, ani dlatego,
e Twoje nastoletnie dziecko jest ze. Jest to pochodna czterech czynników:

x cech nastolatka,
x cech rodzica (rodziców),
x stresu,
x stylu wychowywania.

Cechy Twojego nastoletniego dziecka

Pewne wrodzone cechy, takie jak osobowo czy temperament, mog stanowi
podoe buntowniczej postawy nastolatka. Niektóre nastolatki po prostu atwiej
si irytuj w obliczu pewnych wydarze, szybciej si zoszcz i mog by bardziej
draliwe, impulsywne, nieuwane i emocjonalne, a zarazem mniej opanowane
ni inne, co jest naturalnym skutkiem zrónicowania ludzkich charakterów.

Rozwój buntu

43

Na to nakadaj si cechy rozwojowe typowe dla okresu dojrzewania: potrzeba
wikszej swobody, rozwoju osobowoci niezalenej od rodziców oraz przygo-
towywania si do opuszczenia rodzinnego gniazda. Na skutek powyszych
de nieuniknione jest pojawienie si pewnych zaburze zachowania. Ponad-
to niektóre nastolatki borykaj si z innymi wrodzonymi dolegliwociami
zarówno natury fizycznej, jak i psychologicznej, takimi jak ADHD, zaburzenie
afektywne dwubiegunowe, depresja czy wszelkie inne zaburzenia wpywajce
na mylenie, emocje i zachowanie. Wszystkie te cechy znaczco zwikszaj
prawdopodobiestwo wystpienia buntu.

Twoje cechy

Podobnie jak w przypadku Twojego nastoletniego dziecka, Ty równie posia-
dasz pewne wrodzone cechy. Moesz boryka si z ograniczeniami fizycznymi,
które powikszaj Twój stres lub zmieniaj typowy sposób reakcji na wyzywa-
jce zachowanie dojrzewajcych nastolatków. Powiedzmy, e cierpisz na prze-
wleke pourazowe bóle pleców lub na nerwic lkow — nie wykaesz si tak
sam cierpliwoci i energi w kontaktach z impulsywnym, wybuchowym lub
zbuntowanym nastolatkiem jak kto, kto nie boryka si z tego typu dodatko-
wym ciarem. Do gosu dochodzi równie kwestia „dopasowania”. By moe
jeste osob niezwykle uporzdkowan i zorganizowan. Jeli Twoje dziecko
jest Twoim przeciwiestwem, kady dzie jest z góry skazany na starcia. Podob-
nie jak Twoje dziecko, moesz by równie podatny na pewne zaburzenia psy-
chologiczne, takie jak stany lkowe, depresja czy ADHD, z których kade moe
przyczynia si do zwikszenia czstotliwoci konfliktów z innymi ludmi.

By moe ywisz te gboko zakorzenione przekonania na temat swojego

nastoletniego dziecka, które rzutuj na sposób, w jaki reagujesz na jego zacho-
wanie. By moe sdzisz, e jeli Twoja córka nie bdzie trzyma si cile wyty-
czonej przez Ciebie wskiej cieki, skoczy jako nastoletnia ciarna, narko-
manka lub kryminalistka. By moe nabrae te przekonania, e jedynym celem
Twojego nastoletniego dziecka jest ch, by uczyni Ci nieszczliwym, e
Twój syn jest „bezwartociowy” a córka „beznadziejna”. Jeli ywisz tego rodzaju
przekonania, ciko Ci bdzie wprowadzi takie zmiany w rodzinie, które
doprowadz do stopniowego ustpowania buntu. Psychologowie okrelaj
owe wyolbrzymione przekonania mianem znieksztace poznawczych. Kiedy
si im poddajemy, mog wyolbrzymi nasze reakcje emocjonalne i odwie nas
od moliwoci podjcia konstruktywnych dziaa.

44

ZBUNTOWANY NASTOLATEK

Stres

Wokó jest mnóstwo sytuacji stresowych, które na kadym odciskaj swoje
pitno. Jeli dowiadczye niedawno powanej straty, takiej jak mier kogo
bliskiego w rodzinie, lub te borykasz si z problemami natury prawnej lub
finansowej, konfliktem maeskim lub kopotami w pracy, Twoja cierpliwo
zostaa mocno nadwyrona, a tolerancja na niewielkie nawet uchybienia
w zachowaniu — zmniejszona. Stres sprawia, e chtniej sigasz po kary, co
jedynie powoduje narastanie konfliktu. Moesz te reagowa na stres wycofa-
niem, rozkojarzeniem, mniejsz konsekwencj w przestrzeganiu domowych
regu. Moe by to stan przejciowy, który ulegnie naprostowaniu z chwil,
gdy stres opadnie. Niemniej jednak nastolatki, którym przez pewien okres
czasu powane wykroczenia uchodziy na sucho, prawdopodobnie stawi opór,
kiedy narzuci si im ponownie pewne zasady. W tym wanie moe tkwi przy-
czyna obecnego buntu Twojego nastoletniego dziecka.

Nie naley te zapomina, e nastolatki równie borykaj si z ogromnym

stresem, który jest pochodn nie tylko typowych zagroe okresu dojrzewania:
presji w szkole, konfliktów z nauczycielami, ataków i wykorzystywania przez
drczycieli, utraty pracy, problemów z dziewczyn lub chopakiem lub po prostu
próby dopasowania si do grupy rówieniczej, do której chciaoby si przy-
nalee. Tak zwany pozytywny stres — na przykad ekscytacja spowodowana
zaproszeniem do taca, spodziewanymi wakacjami, zdaniem egzaminu na
prawo jazdy — równie wywiera ogromny wpyw na zachowanie. Spytaj nauczy-
ciela, jak trudno jest prowadzi lekcj przed przerw witeczn niezalenie
od tego, czy ma zajcia z najmodsz czy najstarsz klas.

By moe zacze si ju zastanawia, w jaki sposób powysze czynniki mog

przyczynia si do buntu Twojego nastoletniego dziecka. Z jednej rzeczy powi-
niene jednak od razu zda sobie spraw — bez wzgldu na „profil” Twojej
osobowoci — nie jest atwo trwale zmieni którykolwiek z powyszych trzech
czynników. Osobowo i temperament s stosunkowo stae. Choroby, takie
jak ADHD czy zaburzenie afektywne dwubiegunowe, mona leczy, ale przy-
najmniej w chwili obecnej nie mona ich wyleczy. Nikt nie znalaz te lekar-
stwa na stres ani sposobu, jak cakowicie zapobiec jego obecnoci w naszym
yciu. Pozostaje tylko jeden czynnik, nad którym mamy wzgldn kontrol:

Rozwój buntu

45

Styl wychowywania

Przez „styl wychowywania” rozumiemy sposób, w jaki reagujesz na zachowa-
nie swojego nastoletniego dziecka. Nawet w chwili obecnej masz moliwo
rozwaenia alternatywnych sposobów reakcji. Zastanów si: naprawd nie
musisz da od swojego dziecka tego wszystkiego, czego teraz od niego dasz.
Prosta decyzja, by przesta na jaki czas prosi syna lub córk, eby wykonaa
dany obowizek, posza spa o okrelonej godzinie lub zaoya okrelone ubra-
nia do szkoy, zmniejsza liczb potencjalnych sytuacji konfliktowych midzy
Wami. Jeli uwaasz, e w ten sposób po raz kolejny mu ulegasz, pamitaj, e
w chwili obecnej Twoje polecenia i tak s ignorowane. Moesz wszcz kót-
ni ze swoim synem na temat wynoszenia mieci, by w kocu i tak wynie je
samemu, lub moesz od razu zrobi to samodzielnie. Oczywicie nie za kadym
razem, ale choby dzi. Zaegnanie buntu poprzez pewno, e albo Twoje nas-
toletnie dziecko wypeni Twoje polecenia, albo spotka si z nieprzyjemnymi
konsekwencjami za nieposuszestwo, nad czym bdziemy pracowa w czci II,
wymaga namysu, umiejtnoci i pewnej praktyki. W tej chwili jednak nie
jeste jeszcze raczej odpowiednio przygotowany, eby odmieni bieg spraw.
W cigu najbliszych dni, zanim poprosisz dziecko o wykonanie czego lub
zadasz, eby zastosowao si do ustalonych regu lub oczekiwa, zadaj sobie
nastpujce pytania: czy mam wystarczajco duo energii, eby doprowadzi
spraw do koca? Czy ustaliem, jakie wycign konsekwencje za nieposu-
szestwo? Czy powinienem zmniejszy swoje danie, eby atwiej podoa
sytuacji? Jeli odpowied na nie brzmi „nie”, w miar moliwoci lepiej w ogóle
nie wydawa polecenia — przynajmniej w chwili obecnej.

Styl wychowywania jest gównym celem programu w czci II niniejszej

ksiki nie dlatego, e gdy tylko mowa o buncie, oznacza to zaraz, e to wszystko
Twoja wina

— ale dlatego, e jest to sfera, nad któr masz najwiksz kontrol.

Cho Twój nastolatek pod wieloma wzgldami jest wci jeszcze dzieckiem,
co sprawia, e chciaby mie znaczcy wpyw na proces ksztatowania go w szcz-
liwego, zdrowego czowieka, nikt z nas nie jest tak naprawd w stanie zmie-
ni drugiej osoby. Jedyne, co moemy zmieni, to sposób wasnego zachowa-
nia — oraz, do pewnego stopnia, sposób, w jaki mylimy i czujemy. Zmiana
stylu wychowywania poprzez przyswojenie sobie umiejtnoci nauczanych
w czci II nie wyeliminuje cakowicie efektu pozostaych trzech czynników,
ale bdzie dziaa niczym zapora, minimalizujc ich wpyw — niczym sito,
przez które naley przesia cechy nastolatka, cechy rodzica i stres, zanim zacznie
si ocenia zachowanie nastolatka.

46

ZBUNTOWANY NASTOLATEK

Jeli nastolatek by nieposuszny ju jako dziecko, szczególnie za, jeli jego

zachowanie wizao si z ADHD, by moe wiesz ju, e zmiana stylu wycho-
wywania zachodzi dziki strategii zwanej ksztatowaniem zachowania

3

. Dziki

ksztatowaniu zachowania potrafisz przewidzie problematyczne zachowania
u dziecka, takie jak nieposuszestwo czy bunt, i wycign z nich konsekwen-
cje. Kiedy jeste przygotowany na ze zachowanie i wycigasz z niego z góry
ustalone nieprzyjemne konsekwencje, zyskujesz ogromn kontrol nad post-
powaniem dziecka. Co równie istotne, proces ksztatowania zachowania wie
si z umiejtnoci przewidywania obszarów, w których mog wystpi pro-
blemy u nastolatka, i próby wywarcia na nie wpywu, zanim pojawi si rzeczy-
wisty problem, w nadziei, e uda si cakowicie mu zapobiec. Techniki kszta-
towania zachowania obejmuj midzy innymi takie elementy, jak bardziej
skuteczne wydawanie polece lub prób, wydawanie ich we waciwym czasie,
sygnalizowanie proby na kilka minut przed jej wypowiedzeniem, eby wczeniej
uprzedzi nastolatka, e zostanie o co poproszony, lub po prostu rozbijanie
proby lub zadania na prostsze elementy, które mona realizowa etapami.

Wycznie dla nastolatków:
wykraczanie poza proces ksztatowania zachowania

Ksztatowanie zachowania to w duej mierze podstawa programu zaprezento-
wanego w tej ksice. Znajdziesz tu jednak równie pewne dodatkowe strategie
i umiejtnoci, stworzone szczególnie z myl o kontaktach z nastolatkami —
ze wzgldu na realia okresu dojrzewania, które wywieraj wpyw na rodziny
z nastoletnimi dziemi, oraz na ogrom zmian, które mogy zaj od czasu dzie-
cistwa. A mianowicie:

x Umiejtnoci rozwizywania problemów i umiejtnoci komunikacji. Wiesz

ju, e nastolatkowi nie mona tak po prostu wydawa rozkazów. Uznajc, e
Twoje nastoletnie dziecko walczy o wiksz niezaleno, musisz znale nowe
sposoby na wspólne rozwizywanie problemów oraz na komunikowanie si
w sposób peen wzajemnego szacunku.

x Zmiana szkodliwych przekona. Jak mówilimy ju wczeniej, bdne prze-

konania i oczekiwania oraz dynamika relacji midzy rodzicami a dorastajcym

3

Patrz: Your Defiant Child autorstwa Russella A. Barkleya i Christine M. Benton

(Guilford Press, Nowy Jork 1998).

Rozwój buntu

47

dzieckiem to niezwykle atwopalny materia, od którego moe wybuchn
poar midzy rodzicami a dzieckiem; to wiatr, który moe rozdmucha peza-
jcy pomie buntu. W miar dorastania Twojej córki lub syna coraz waniejsza
staje si konieczno przeanalizowania i przemylenia przekona, które mog
wywiera wpyw na konflikty midzy Wami.

x wiadomo struktury rodziny. Do czasu, kiedy Twoje dziecko weszo

w okres dojrzewania, w Twojej rodzinie mogo wyksztaci si wiele rónych
wzorców funkcjonowania, z których cz jest niezwykle podatna na bunt
i konflikty miedzy rodzicami a nastolatkiem. Na ile „blisko” swojego nasto-
latka chcesz by? Poziom nadzoru i przewodnictwa rodzicielskiego naley
dostosowa do rosncej dojrzaoci dziecka. Jeli tego typu zmiana zostanie
zaniedbana, z pewnoci wywoa jego bunt. A co z Tob i z drugim rodzicem
(jeli jest obecny)? Czy jestecie jednomylni w Waszym wysiku wychowaw-
czym, w tym w stosowanej dyscyplinie, czy moe Twoje nastoletnie dziecko
jest mistrzem strategii „dziel i zwyciaj”? Czy rzdzisz „elazn rk”, czy te
wiesz, kiedy negocjowa? Czy okreliby swój styl wychowywania jako „libe-
ralny” czy raczej „pobaliwy”? Czy kiedykolwiek znalaze si w sytuacji, w której
z czystej frustracji zrezygnowae ze swojego autorytetu? Wielu rodziców skraj-
nie zbuntowanych nastolatków ulega tej pokusie.

Wszystkie te rozwaania pokazuj, na jakie tortury skazuje droga prowadzca

do buntu. cieka ta nie zostaa wydeptana wycznie przez Twoje dziecko, ale
wyobiy j równie wrodzone cechy kadego z Was, stres, nad którym nie
masz zbyt duej kontroli, psychologiczne i fizyczne zmiany towarzyszce wiekowi
dojrzewania, rónorodne relacje, które przez lata ksztatoway si w Twojej
rodzinie, oraz sposób, w jaki jako rodzice radzilicie sobie z tym wszystkim.
To dlatego uwaamy, e blisze prawdy jest stwierdzenie, i to rodzina, a nie
konkretny

nastolatek boryka si z problemem buntu. Inicjujc wysiki podej-

mowane w celu wyeliminowania buntu, który obecnie dominuje w Waszym
domu, musisz uwzgldni wszystkie czynniki wpywajce na ksztat Waszej
rodziny.

Bunt jako cz rozwoju rodziny

Marla nie potrafia patrze na bunt swojej córki inaczej ni jak na co, co zako-
rzenio si w niej i zaczo y wasnym yciem. Z zewntrz bunt czsto przy-
biera taki wanie pozór. Tak naprawd wszystko jednak jest znacznie bardziej

48

ZBUNTOWANY NASTOLATEK

skomplikowane. Oczywicie Jenna bya zawsze w gorcej wodzie kpana i tro-
ch nadwraliwa. Miaa rodziców wycznie dla siebie przez cae 6 lat, zanim na
wiat przyszy bliniaki i przez pierwsze kilka lat rywalizacja midzy rodze-
stwem bya znacznie ostrzejsza, ni Marla mogaby si kiedykolwiek spodzie-
wa. Jenna przyzwyczaia si jednak jako do sytuacji, przynajmniej do czasu
narodzin Tylera trzy lata temu. Marla naprawd potrzebowaa wówczas jej
pomocy, ale Jenna cakowicie pochonita bya sprawami jedenastolatki uda-
jcej szesnastolatk, wic Marla przez wikszo czasu po prostu zostawiaa swoj
upart pierworodn jej wasnym sprawom. Wszystko ukadao si dobrze do
czasu, gdy Jenna posza do siódmej klasy. Marla naprawd staraa si ni
wtedy zaj, widzc, e jej córk cakowicie pochania ycie towarzyskie, i nagle
bardzo si denerwujc tym, do czego to wszystko zmierza.

Marla nie miaa pojcia, w jaki sposób stracia kontakt z Jenn, ani dlacze-

go jej córka cay czas wydawaa si w stosunku do niej tak wrogo nastawiona.
Wiedziaa, e mode dziewczta s czsto wybuchowe i pragn potwierdza
swoj niezaleno, jednak nieustanny antagonizm Jenny przybra znacznie
bardziej skrajn form ni ten, który zaobserwowaa u dzieci swojej starszej
siostry lub u starszych dzieci swoich znajomych. Jeli tak dalej pójdzie, jak
skoczy Jenna? Co stanie si z relacj midzy nimi?

Kiedy Jenna miaa 8 lub 9 lat, jedyn rzecz, jak zajmowaa si Marla,

bya próba powstrzymania dwóch haaliwych bliniaków od zdemolowania
domu — i siebie nawzajem. Kiedy Jenna potrzebowaa uwagi, Marla czsto
musiaa odsuwa jej potrzeby na bok, na bardziej odpowiedni chwil, która
czsto nigdy nie nadchodzia. Jenna przesza przez faz napadów zoci, których
natenie bez trudu rywalizowao z wybuchami jej modszych braci. eby
utrzyma spokój, Marla ulegaa niekiedy daniom córki, co czyni wielu udr-
czonych rodziców. Póniej staraa si zrekompensowa jej brak czasu, spdzajc
z ni chwile, kiedy udao jej si wreszcie pooy synów do óka. Wtedy jednak
bya ju zbyt zmczona, eby gra planszowa z Jenn wzbudzaa jej entuzjazm.
M Marli, Greg, zda sobie spraw, e jego ona jest na skraju zaamania,
i przej znaczn cz obowizków, a w domu na kilka lat zapanowa spokój.
Jenna staa si kochajc siostr, która z dum opiekowaa si maluchami,
gdy matka sza do sklepu po mleko.

Potem jednak na wiat przyszed may Tyler i chaos powróci. Marla uznaa,

e Jenna zasuguje, by traktowa j jak dorastajc dziewczynk, któr przecie
bya, i czsto pozwalaa jej podejmowa samodzielne decyzje. W czasie, gdy
Tyler mia 3 lata a bliniaki 8, wszystko zaczo znów dobrze si ukada, a Marla

Rozwój buntu

49

zapragna spdza wicej czasu ze swoj nastoletni córk. Na to wanie
czekaa przez tyle lat: na szans wspólnych wypadów na zakupy, na moliwo
rozmawiania o marzeniach, obawach i nadziejach córki. Za kadym razem
jednak, gdy pytaa, czy Jenna nie miaaby ochoty na wspólne wyjcie na lunch,
wizyt u fryzjera lub na siowni, Jenna odpowiadaa, e ma inne rzeczy do
roboty. Cigle wisiaa na telefonie, a kiedy matka staraa si wykaza zainte-
resowanie jej yciem i pytaa, z kim rozmawia, Jenna odpowiadaa: „I tak jej
nie znasz”.

Kiedy pada pierwsza odpowied: „To nie twoja sprawa, mamo”, a potem:

„Nie wciskaj nosa w moje sprawy mamo. Czemu teraz tak ci to interesuje?”,
Marla zacza si niepokoi. Kiedy jej córka przestaa trzyma si ustalonych
godzin powrotu do domu oraz gdy kilkakrotnie wyczua od niej zapach papie-
rosów po powrocie ze szkoy, Marla postanowia wkroczy do akcji, dajc
informacji na temat tego, kim s jej znajomi, zaostrzajc godziny powrotu do
domu i bombardujc j pytaniami o zadania domowe i stopnie. Jenna reago-
waa z rosnc pogard, ich codzienne kontakty przybray form coraz goniej-
szych kótni, z których w wikszoci wypadków Marla wychodzia pokonana:
Jenna siedziaa zamknita w swoim pokoju, a Marla robia za ni wszystko,
o co wczeniej j prosia.

W cigu kilku ostatnich lat Jenna wyrobia sobie nieprzyjemn strategi,

dziki której moga skutecznie pozby si swojej matki. Jedyne, co musiaa
zrobi, eby osign to, co chce, lub unikn robienia tego, czego da od niej
matka, to zachowywa si coraz bardziej agresywnie i reagowa z coraz wiksz
wciekoci. W pewnym momencie jej matka poddawaa si — poniewa
szokowao j i paraliowao zachowanie jej córki, poniewa bya zbyt zm-
czona, eby „po raz kolejny” toczy t sam bitw, poniewa to „nie byo tego
warte”, poniewa kto i tak musia wykona dan prac, i tak dalej. Jeli spyta
Jenn, dlaczego zachowywaa si w taki, a nie inny sposób, odpowiedziaaby:
„Nie wiem” lub: „To wina mamy, traktuje mnie jak dziecko”. Tak naprawd
jednak nie wie, dlaczego tak postpuje. Nie uknua podstpnego planu dopro-
wadzenia matki do szalestwa; nie kalkuluje z penym wyrachowaniem: Pomyl-
my. Ostatnim razem nazwaam mam pod; tym razem powiem jej, e jest gupia
i to powinno j powstrzyma

. Jedyne, co wie, to e jeli bdzie napiera wystar-

czajco mocno, jej matka ustpi. Jedyne, co wie Marla, to e nic, co robi, nie
jest w stanie zmusi jej córki do posuszestwa. Prawda jest jednak taka, e
przez swoj ulego Marla niewiadomie nagradzaa zachowanie, które tak
bardzo chciaa wyeliminowa.

50

ZBUNTOWANY NASTOLATEK

Jestemy najwspanialsz zabawk naszych nastoletnich dzieci

4

.

Na szczcie sytuacja nie musi wyglda w ten sposób. W kolejnych czte-

rech krótkich rozdziaach pomoemy Ci przyjrze si dokadniej swojemu
nastoletniemu dziecku i sobie samemu, eby zyska peniejszy obraz tego, co
kryje si za buntownicz postaw Twojego dziecka. Uzbrojony w t wiedz,
bdziesz gotów, by zacz dokonywa zmian na lepsze. W chwili obecnej jednak
powi kilka dni wycznie na obserwacj przymusu w Twoim domu.

Podejmowanie dziaania

x Przez kolejnych kilka dni, kontynuujc czytanie ksiki, przygldaj si swoim

interakcjom z nastoletnim dzieckiem. Kiedy dojdzie do konfliktu, zanotuj
to, na przykad: „Pokócilimy si o to, jak Tina ubraa si do szkoy” lub:
„Danny nie odrobi dzi wieczorem zadania domowego”.

x Kiedy minie ju „sza walki” — ale na tyle wczenie, eby nie zapomnie

jej szczegóów — postaraj si opisa wymian zda, korzystajc z modelu
ze strony 41: zapisz swoj prob, odpowied dziecka, zaznaczajc zgod lub
niezgod na wykonanie polecenia, nastpne proby w kolejnoci ich poja-
wiania si oraz sposób, w jaki doszo do eskalacji konfliktu midzy Wami.
Postpuj tak w przypadku jak najwikszej liczby konfliktów, jakie jeste
w stanie zapisa, pamitajc, eby zanotowa, jak zakoczya si kada inter-
akcja.

x Pod koniec tego wiczenia (po kilku dniach lub po tygodniu, bez wzgldu

na upyw czasu), przyjrzyj si swoim zapiskom. Czy istniej podobiestwa
midzy dialogami? Czym si róni? Czy dostrzegasz jakie wzorce? Czy
wzorce s zgodne z tym, co zapisae w listach kontrolnych z rozdziau 1.?
Jeli nie, co by zmieni?

x W chwili obecnej postaraj si nie przypisywa swojemu nastoletniemu

dziecku adnej motywacji ani winy. Zastanów si jednak nad wasn rol:
czy dostrzegasz w kadej z rozmów co, co zrobie lub czego nie zrobie, a co
mogo przyczyni si do eskalacji buntu? Czy Twoim zdaniem istnieje co,
co mógby zrobi inaczej?

4

Z podzikowaniami dla Howarda Glassera, który w ksice Transforming the

Difficult Child

(Nurtured Heart, Tucson 1999) stwierdzi: „Jestemy bez wtpienia

ulubion zabawk naszych dzieci”.