Institutum Historicum Universitatis Wratislaviensis

Opera ad Historiam Monasticam Spectantia

curavit Marcus D

ERWICH

Series I: Colloquia 8/III

Dissolutiones monasteriorum

in Re Publica Utriusque Nationis et Silesia sitorum

ad processus Europaeae saecularisationis relata

curavit Marcus D

ERWICH

vol. 3: Fontes. Eventus dissolutionum

saeculi duodevicesimi et undevicesimi.

Dissolutiones communistarum tempore actae

Officina Studiorum Historiam Ordinum

et Congregationum Religiosarum Illustrantium

Kasaty klasztorów na obszarze

dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku

na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie

redakcja

Marek D

ERWICH

III

Źródła

Skutki kasat XVIII i XIX w.

Kasata w latach 1954–1956

Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii

Wrocław 2014

Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów

i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie

t. III, Wrocław 2014

Maja G

ĄSSOWSKA

Muzeum Narodowe w Warszawie

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich

zsekularyzowanych w 1810 r. w zbiorach

Muzeum Narodowego w Warszawie

„Habent sua fata libelli”, powiada stara maksyma. Trawestując ją, można z rów-

nym przekonaniem powiedzieć: „habent sua fata artium opera”. Stwierdzenie to
z powodzeniem możemy zastosować do dziejów ruchomego wyposażenia klaszto-
rów śląskich, gdyż po sekularyzacji w 1810 r. należało je w jakiś sposób, możliwie
szybko, zagospodarować, aby nie przysparzać komplikacji nowym właścicielom
dóbr nieruchomych likwidowanych klasztorów. W ich oczach bowiem obecność
niepotrzebnych im, często wielkogabarytowych obiektów, dla których nie dawało
się wymyśleć żadnego praktycznego zastosowania, mogła stanowić czynnik obni-
żający rynkową wartość nabywanych nieruchomości.

Jednocześnie rodziła się już świadomość, że zabytków tych nie można pozosta-

wić, właściwie na pastwę losu, w rękach nowych, przypadkowych właścicieli, gdyż
stanowią one świadectwo przeszłości i część dziedzictwa kulturowego „małej oj-
czyzny”. Stąd niemal natychmiast po ogłoszeniu edyktu sekularyzacyjnego z 30 X
1810 r. powołano Johanna Gustava Gottlieba Büschinga do Głównej Komisji Se-
kularyzacyjnej i powierzono mu inwentaryzację zabytków sztuki, archiwaliów i bi-
bliotek. Wybór osoby nie był przypadkowy, gdyż Büsching (1783–1829)

1

, praw-

nik z wykształcenia, referendarz w pruskiej służbie, był jednocześnie miłośnikiem
i znawcą średniowiecznej literatury i historii ojczystej. Już w 1807 r. opublikował
zbiór niemieckich pieśni ludowych, w 1808 r. wydał pracę Deutsche Geschichte
des Mittelalters, a w 1809 r. odbył podróż na „bogaty w klasztory” Śląsk w poszu-
kiwaniu średniowiecznych rękopisów, co z pewnością dało mu przynajmniej ogól-
ne pojęcie na temat tego, czym miał się wkrótce zająć. W ramach swych nowych
obowiązków miał objechać wszystkie (91) likwidowane klasztory i dokonać spisu

1 A. S

CHULTZ

, Büsching, Johann Gustav Gottlieb, [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, Bd. 3: Bode –

v. Carlowitz, Leipzig 1876, s. 645–646.

266

Maja

G

ĄSSOWSKA

wszelkich znajdujących się tam archiwaliów, książek i zabytków, jak również zająć
się ich przewozem do Wrocławia, gdzie na miejsce ich składowania wyznaczono
klasztor kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku. Objazd prowincji za-
jął mu ponad dwa lata, a jego rezultatem stało się opracowanie wydane drukiem
w 1813 r.

2

Publikacja ta do tej pory jest niezastąpionym źródłem informacji o stanie

zachowania śląskich zabytków poklasztornych w początkach XIX w., tym cenniej-
szym, że niektóre z nich uległy zniszczeniu w późniejszych latach XIX w., inne
w czasie II wojny światowej, a niektóre zachowały się w stanie niekompletnym.
Można uznać, że wykaz Büschinga dokumentuje większość zachowanych w po-
czątkach XIX w. średniowiecznych zabytków sztuki na Śląsku, chociaż nie obej-
muje obiektów, które stanowiły wyposażenie kościołów parafialnych, ponieważ nie
podlegały one sekularyzacji.

Pozyskane przez Büschinga obiekty dały początek pierwszemu publicznemu

muzeum sztuki na Śląsku, tworzonemu przez niego we Wrocławiu Królewskiemu
Muzeum Sztuki i Starożytności (Königliches Museum für Kunst und Altertümer),
zwanemu także uniwersyteckim lub akademickim, a później także Gabinetem Sztu-
ki i Starożytności (Kunst- und Antikenkabinett), powstałemu w 1815 r. w murach
byłego klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku, który był – jak
wspomniano – pierwszym miejscem składowania zwożonego do Wrocławia po-
klasztornego mienia sekularyzowanych klasztorów.

W drugiej połowie XIX w. nastąpiła nowa faza w rozwoju muzealnictwa na Ślą-

sku. W związku z rozrostem kolekcji muzealnych, które oprócz zabytków sztuki
w tradycyjnym rozumieniu tego pojęcia obejmowały także obiekty pochodzące
z wykopalisk archeologicznych, numizmaty oraz świadectwa kultury materialnej
i ludowej, zaczęto tworzyć muzea o wyspecjalizowanym profilu. Już wcześniej,
w 1853 r., część zabytków Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności, wraz
z całością zbiorów zgromadzonych przez Śląskie Towarzystwo Kultury Ojczyź-
nianej (Schlesische Gesellschaft für vaterländische Cultur), przekazano w depozyt
do Galerii Obrazów w Domu Stanów (Bildergalerie im Ständehaus) we Wrocła-
wiu, utworzonej w 1851 r. przez Śląskie Towarzystwo Artystyczne (Schlesischer
Kunstverein). Galeria Obrazów w Domu Stanów zakończyła działalność w 1879 r.,
przekazując swe zbiory powstałemu na jej bazie w 1880 r. Śląskiemu Muzeum
Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der Bildenden Künste).

W 1857 r. powstało Muzeum Starożytności Śląskich (Museum Schlesischer Al-

tertümer), powołane przez założone w tym celu stowarzyszenie (Verein zur Errich-
tung eines Museums für schlesische Altertümer) i wyłoniony przez nie komitet,
który z kolei przekształcił się w Śląskie Towarzystwo Starożytności (Schlesischer
Altertumsverein). W 1862 r. na mocy układu między Królewskim Muzeum Sztuki

2 J. G. G. B

ÜSCHING

, Bruchstücke einer Geschäftsreise durch Schlesien, unternommen in den Jahren 1810,

11, 12 [Breslau 1813].

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich w Muzeum Narodowym w Warszawie

267

i Starożytności i nowo powstałym Muzeum Starożytności Śląskich zreorganizo-
wano to drugie, w ten sposób, że przejęło ono od starszej placówki zbiory średnio-
wieczne, a pozostała część zasobów dała początek Muzeum Archeologicznemu.
W ten sposób Królewskie Muzeum Sztuki i Starożytności zakończyło swoją egzy-
stencję. Właścicielem Muzeum Starożytności Śląskich pozostało Śląskie Towarzy-
stwo Starożytności. Mimo początkowych zamiarów połączenia obu instytucji – Ślą-
skiego Muzeum Sztuk Pięknych i Muzeum Starożytności Śląskich – zachowały one
swoją odrębność, a w 1899 r. Muzeum Starożytności Śląskich po przejęciu jego
eksponatów przez miasto Wrocław przekształciło się w Śląskie Muzeum Rzemiosła
Artystycznego i Starożytności (Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Alter-
tümer), które przejęło także część zasobów archiwum miejskiego Wrocławia.

U progu XX w., w 1903 r., powstało we Wrocławiu kolejne muzeum gromadzą-

ce i opracowujące zabytki sztuki średniowiecznego Śląska w postaci wszystkich
przedmiotów kultu wycofywanych z użytku – Muzeum Diecezjalne (Diözesanmu-
seum). Taka struktura muzealna, na którą składały się trzy placówki o zbliżonym
kręgu zainteresowań kolekcjonerskich i badawczych, przetrwała aż do wybuchu
II wojny światowej.

Z przedstawionego tutaj pokrótce zarysu historii śląskiego muzealnictwa wynika,

że większość zabytków pochodzących ze zsekularyzowanych klasztorów znalazła
się w Śląskim Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności, jednak jak poucza
proweniencja obiektów, które znalazły się na wielkiej wystawie Schlesische Male-
rei und Plastik des Mittelalters, zorganizowanej w 1926 r. przez Śląskie Muzeum
Sztuk Pięknych (Schlesisches Museum der Bildenden Künste)

3

, niektóre obiekty

przetrwały najwidoczniej rok 1810 in situ

4

, a inne w bliżej nieokreślonym czasie

trafiły do kolekcji prywatnych

5

, by po wystawie pozostać jako depozyty w muzeum

aż do wojny.

II wojna światowa, a przede wszystkim trwająca w jej trakcie akcja zabezpie-

czania zbiorów – początkowo polegająca na ukrywaniu ich w piwnicach gmachów
muzealnych, a od 1942 do 1944 r., w obawie przed skutkami nalotów lotniczych, na
systematycznym wywożeniu do składnic rozmieszczonych na prowincji w sporej
odległości od Wrocławia – spowodowała przede wszystkim rozproszenie zbiorów,
a później w dużej części ich zagładę, uszkodzenia, jak również rabunek przez osoby
prywatne. Poszczególne zbiory zostały także „rozśrodkowane”, tak aby w przy-
padku zniszczenia jakiejś składnicy ocalała chociaż część pierwotnego zasobu da-

3 H. B

RAUNE

, E. W

IESE

(Hg.), E. K

LOSS

(Mitw.), Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters. Kritischer

Katalog der Ausstellung in Breslau 1926, Leipzig 1929.
4 Tak najwyraźniej stało się z monumentalną Pietą z Lubiąża, MN Warszawa, nr inw. Śr.4, eksponowaną
na tej wystawie, w której opisie katalogowym jako miejsce pochodzenia podano „Leubus. Klosterkirche”,
ibidem, s. 11, nr kat. 2.
5 Wśród nich np. rzeźba św. Katarzyny, MN Warszawa, nr inw. Śr.457. Jej przypuszczalną proweniencję
klasztorną podają H. B

RAUNE

, E. W

IESE

, ibidem, s. 24, nr kat. 36.

268

Maja

G

ĄSSOWSKA

nej instytucji

6

. Zbiory muzeów wrocławskich były wywiezione przede wszystkim

do składnic na zamku w Kamieńcu Ząbkowickim (Kamenz)

7

oraz w Henrykowie

(Heinrichau)

8

, gdzie przeznaczono dla nich budynki poklasztorne. Znajdujące się

w nich obiekty pod koniec 1944 r. przewieziono do składnicy na zamku w Szczytnej
(Rucewie)

9

. Inne składnice umieszczono m.in. w Roztoce (Rohnstock)

10

, na zamku

w Grodźcu (Gröditzburg)

11

i w Prudniku (Neustadt-Lindenvorwerk)

12

oraz w ko-

ściele katolickim w Lubomierzu (Liebenthal)

13

, skąd później zabytki przemieszczo-

no do składnicy w Szklarskiej Porębie (Mittel-Schreiberhau)

14

. Już po zakończeniu

wojny część tych zbiorów została przewieziona przez ekipy rewindykacyjne Na-
czelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków do polskiej składnicy muzealnej
urządzonej na zamku Paulinum koło Jeleniej Góry i dopiero stąd ekspediowano je
do Krakowa i do Muzeum Narodowego w Warszawie.

Pierwsze transporty rewindykacyjne z terenu Śląska, w których znalazły się śred-

niowieczne obiekty, dotarły do warszawskiego muzeum już na początku sierpnia
1945 r. z Jeleniej Góry. Najliczniejsze transporty przybyły do stolicy pod koniec
lutego 1946 r., były to zabytki odprawiane ze stacji kolejowej Ząbkowice Śląskie

15

,

można więc przypuszczać, że większość z nich pochodziła ze składnicy w pobli-
skim Kamieńcu Ząbkowickim. W marcu 1946 r. dotarły do stolicy zabytki z Henry-
kowa (czyli zapewne ze składnicy w tamtejszym klasztorze), a transporty ze wspo-
mnianej składnicy polskiej w Paulinum przewożono do Warszawy jeszcze latem
1947 r. Część zabytków ze Śląska trafiła do Warszawy okrężną drogą przez Kraków
w latach 1946 i 1947; były to w większości zabytki, które przeszły przez składnicę
w Szczytnej (Rucewie).

Przed wyprawieniem w drogę na każdy obiekt obok wcześniejszych nalepek nie-

mieckich naklejano małą prostokątną nalepkę z numerem rewindykacyjnym i sporzą-
dzano spisy zawartości poszczególnych wagonów. Do chwili obecnej na niektórych
zabytkach zachowały się te starsze nalepki czy niemieckie zapisy proweniencyjne,
obok późniejszych polskich, dzięki czemu możliwa jest dokładniejsza identyfikacja

6 J. G

ĘBCZAK

, Losy ruchomego mienia kulturalnego i artystycznego na Dolnym Śląsku w czasie drugiej woj-

ny światowej, Wrocław 2000, s. 8–9. Por. także W. K

IESZKOWSKI

, Składnica muzealna Paulinum i rewindykacja

zabytków na Dolnym Śląsku, „Pamiętnik Związku Historyków Sztuki i Kultury”, 1, 1948, s. 142.
7 W. K

IESZKOWSKI

, Składnica muzealna Paulinum, s. 26.

8 Ibidem.
9 Ibidem, s. 48.
10 Ibidem, s. 28.
11 Ibidem, s. 31.
12 Ibidem.
13 Ibidem, s. 36.
14 Ibidem, s. 27.
15 Transporty odprawiano w dniach 23–26 II 1946 r., do Warszawy trafiały zwykle po dwóch dniach, czyli
między 25 II a 1 III 1946 r.

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich w Muzeum Narodowym w Warszawie

269

zachowanych artefaktów. Spisy rewindykacyjne, zwłaszcza z początkowego okre-
su (druga połowa 1945 r.), są tak ogólnikowe (np. „rzeźba świętej” czy „rzeźba
świętego”, z ewentualnym podaniem przybliżonej wysokości obiektu), że w chwili
obecnej niemożliwa stała się już jednoznaczna identyfikacja niektórych obiektów,
jeśli kilka z nich ma niemal identyczne parametry, a przytoczony powyżej opis pa-
suje do każdego z nich. Dodatkowo większość pierwszych spisów, obejmujących
około 4 tys. pozycji, zaginęła już przed końcem lat 60. Po przybyciu transportu do
Warszawy sprawdzano zgodność zawartości każdego wagonu z dołączonym doń
spisem i czasami okazywało się, że nie wszystkie pozycje uwzględnione w spisie
rzeczywiście znajdowały się w przywiezionych skrzyniach. Niektóre wielkoga-
barytowe obiekty, np. średniowieczne retabula ołtarzowe, zostały rozmontowane
(być może jeszcze przed rozwiezieniem obiektów przez Niemców) i zapakowane
do wielu skrzyń, czasami też przybywały do stolicy w różnych transportach, z róż-
nych miejscowości. Wszystko to sprawiało, że akcja ich scalania (przede wszystkim
rekonstrukcja retabulów ołtarzowych) trwała do ostatnich lat, szczególnie w razie
braku przedwojennych fotografii czy starych niemieckich katalogów muzealnych.
W Warszawie pozyskane obiekty wpisywano do ksiąg inwentarzowych, przy czym
zdarzały się pomyłki, np. niektóre zostały wpisane dwukrotnie, o niektórych z kolei
zapomniano i zostały wpisane do odpowiednich inwentarzy działowych dopiero
w latach 60. czy nawet później.

Spośród zabytków pozyskanych tą drogą przez Muzeum Narodowe w Warszawie

do Zbiorów Sztuki Średniowiecznej trafiło co najmniej 115 obiektów znajdujących
się przed II wojną światową w zasobach trzech wzmiankowanych powyżej muzeów
wrocławskich. Do tego należy doliczyć co najmniej osiem obiektów z muzeum i ko-
ściołów w Zgorzelcu. Dokładnych liczb nie można podać, gdyż dla pewnej grupy
zabytków nie udało się do tej pory ustalić żadnej proweniencji i pierwsze potwier-
dzenie ich obecności w Muzeum Narodowym w Warszawie pochodzi dopiero z tzw.
spisu z natury z początku lat 70., a o niektórych wiadomo, że znajdowały się przed
wojną w rękach prywatnych, co nie wyklucza ich wcześniejszej klasztornej pro-
weniencji. Wśród nich co najmniej kilkanaście to obiekty pochodzące ze śląskich
klasztorów zsekularyzowanych w 1810 r.

Najcenniejszym zabytkiem jest monumentalna rzeźba, tzw. Pieta z Lubiąża (nr

inw. Śr.4)

16

, z cysterskiego klasztoru tamże. I tu ciekawostka – Büsching nie za-

brał tej rzeźby do Wrocławia, z nieznanych nam powodów pozostawała in situ aż
do 1926 r., kiedy pokazano ją na wspomnianej wystawie średniowiecznej sztuki
śląskiej we Wrocławiu. Po wystawie została w muzeum, gdzie w 1935 r. poddano
ją gruntownej konserwacji, usuwając m.in. barokowe przemalowania

17

. Przyczyna

16 Do MN Warszawa trafiła z Jeleniej Góry już 7 XII 1945 r., wcześniej znajdowała się w składnicy
w Szklarskiej Porębie, por. W. K

IESZKOWSKI

, Składnica muzealna Paulinum, s. 153–154.

17 H. L

OSSOW

, Das Vesperbild aus der Klosterkirche zu Leubus, „Zeitschrift des Deutschen Vereins für

Kunstwissenschaft: Beiträge zur mitteleuropäischen Kunst”, 3, 1936, s. 205–208.

270

Maja

G

ĄSSOWSKA

pozostawienia jej w Lubiążu mogła być bardzo prozaiczna. Jej monumentalne wy-
miary (około 1,8 × 1,2 × 0,8 m), a w związku z tym wielki ciężar, mogły uniemoż-
liwić jej transport, zwłaszcza w sytuacji braku ubitej drogi, po której wóz konny
mógłby dostarczyć ją nad Odrę, gdzie teoretycznie istniała możliwość wykorzysta-
nia transportu rzecznego.

Być może także z Lubiąża pochodzi rzeźba św. Katarzyny z Aleksandrii z około

1400 r. (nr inw. Śr.457)

18

, wspaniały przykład tzw. stylu pięknego. Trafiła ona do

Warszawy ze składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim przez Ząbkowice Śląskie w lu-
tym 1946 r.

Kolejny zabytek to tzw. tryptyk Świętych Niewiast (nr inw. Śr.115), datowany na

1505 r., pochodzący z klasztoru kapucynów w Nysie. Pozyskany ze składnicy mu-
zealnej w Henrykowie, od 1873 r. aż do II wojny światowej znajdował się w zbio-
rach Śląskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności. Wcześniejsze
losy tryptyku nie są znane. Klasztor nyski powstał bowiem dopiero w XVIII w.,
więc tryptyk nie mógł należeć do jego pierwotnego wyposażenia; według tradycji
został sprowadzony do klasztoru przez pochodzącego z Alzacji dyrektora tamtej-
szego domu księży

19

. Można tylko przypuszczać, że stało się to po 1810 r. Według

zgodnych poglądów historyków sztuki tryptyk ten powstał we wrocławskim warsz-
tacie Jakuba Beinharta

20

, jak można sądzić, dla jakiegoś klasztoru żeńskiego (czyż-

by dla klarysek wrocławskich?), ponieważ przedstawiono w nim postaci wyłącznie
kobiecych świętych. Wiadomo jedynie, że retabulum cudem uniknęło całkowitego
zniszczenia – w 1870 r. było ustawione w bliżej nieokreślonym pawilonie, a po jego
zniszczeniu zostało przeniesione do jakiejś rupieciarni. W końcu zdecydowano się
porąbać je na opał i szczęśliwym trafem tylko nieoczekiwane powołanie mającego
to wykonać parobka do wojska podczas wojny francusko-pruskiej odsunęło egze-
kucję w czasie

21

. Niedługo później zapadła bardziej przemyślana decyzja o przeka-

zaniu zbędnego ołtarza do wrocławskiego muzeum.

Z klasztoru klarysek w Głogowie pochodzą trzy kwatery ołtarzowe z przedsta-

wieniami scen Męki Pańskiej (nr inw. Śr.171)

22

, datowane na 1520 r. Jedna z nich

18 Według tradycji została znaleziona w jakiejś stodole w pobliżu Lubiąża, stąd określenie jej proweniencji.
Jej wysoki poziom artystyczny świadczy, że pochodziła z bogatego ośrodka, który stać było na opłacenie rzeź-
biarza dużej klasy. Do 1923 r. znajdowała się w rękach prywatnych, a w 1926 r. trafiła na wystawę wrocławską
i potem pozostała w Śląskim Muzeum Sztuk Pięknych we Wrocławiu, por. H. B

RAUNE

, E. W

IESE

, Schlesische

Malerei und Plastik des Mittelalters, s. 24, nr kat. 36.
19 Ponoć w starym inwentarzu muzealnym znajduje się zapiska „Aus Neisse. Kam durch den ersten Pries-
terhausdirektor, einen elsässischen Emigranten, an die erneute Anstalt im ehemaligen Kapuzinerkloster in
Neisse”.
20 A. Z

IOMECKA

, Śląskie retabula szafowe w II połowie XV i na początku XVI wieku, „Roczniki Sztuki Ślą-

skiej”, 10, 1976, s. 100, nr kat. 74.
21 Ibidem, s. 100.
22 Wszystkie trzy zachowane kwatery znajdują się od 2001 r. w depozycie w Muzeum Okręgowym w To-
runiu.

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich w Muzeum Narodowym w Warszawie

271

(Chusta św. Weroniki) została przywieziona z Ząbkowic Śląskich w lutym 1946 r.,
druga (Ecce Homo) została zabezpieczona przez Ministerstwo Bezpieczeństwa
Publicznego i oddana w depozyt sądowy do Muzeum Narodowego w Warszawie
w 1948 r., a trzecia (Ostatnia Wieczerza, Ukrzyżowanie) została przejęta z rąk pry-
watnych w Krakowie w 1962 r. Przed II wojną światową w Śląskim Muzeum Sztuk
Pięknych znajdowało się siedem kwater z tego cyklu

23

. Oznacza to, że zespół uległ

rozproszeniu i być może cztery pozostałe kwatery także rozszabrowano. Niewy-
kluczone, że do chwili obecnej znajdują się w prywatnych rękach, choć są to tylko
luźne przypuszczenia, gdyż równie prawdopodobne jest, że uległy całkowitej za-
gładzie. Brak przedwojennej dokumentacji fotograficznej wyklucza jednak jakąkol-
wiek możliwość ich ewentualnej identyfikacji.

Jeden z zabytków średniowiecznych pochodzących z klasztorów wrocławskich

w zasobach Muzeum Narodowego w Warszawie to niewielka alabastrowa rzeźba
przedstawiająca trzy Marie ze sceny Ukrzyżowania (nr inw. Śr.402), pochodząca
z wrocławskiego klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna na Piasku, która
z racji swej proweniencji zapewne jako jedna z pierwszych zasiliła zasoby powsta-
jącego od 1815 r. Królewskiego Muzeum Sztuki i Starożytności, później Śląskiego
Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności. Rzeźba ta według dotychczaso-
wych ustaleń została zakupiona przez opata klasztoru Jodoka w Paryżu w 1431 r.

24

,

a jej autorstwo przypisuje się anonimowemu rzeźbiarzowi zwanemu Mistrzem z Ri-
mini, który działał w Nadrenii około roku 1430. Rzeźba przybyła do Warszawy
w transporcie z Henrykowa w marcu 1946 r.

Z Ząbkowic Śląskich w końcu lutego 1946 r., czyli zapewne ze składnicy w Ka-

mieńcu Ząbkowickim, dotarła do Warszawy zachowana fragmentarycznie kwatera
ołtarzowa (nr inw. Śr.429) z przedstawieniem Adoracji Dzieciątka (awers) i Biczo-
wania (rewers), która pierwotnie stanowiła część składową nastawy głównego oł-
tarza w kościele NMP na Piasku, ufundowanej w 1487 r. dzięki staraniom opata
Benedykta Johnsdorfa

25

. Jej autorstwo przypisuje się Mistrzowi lat 1486–1487

26

.

W momencie sekularyzacji klasztoru zachowane było pięć fragmentów dwóch
kwater

27

. Trzy z nich trafiły do Muzeum Starożytności Śląskich (w tym dwa frag-

menty ze sceną Obrzezania)

28

, a fragment kwatery ze sceną Adoracji/Biczowania

23 Katalog der Gemälde u. Skulpturen [Schlesisches Museum der bildenden Künste Breslau], Breslau
1926, s. 92–96, nr kat. 1268–1274. Na niezachowanych kwaterach znajdowały się przedstawienia: Chrystus
w Ogrójcu; Pojmanie; Cierniem koronowanie; Biczowanie; Zmartwychwstanie.
24 Por. E. S

CHEYER

, Eine Pariser Alabaster-Gruppe um 1430, „Jahrbuch des Schlesischen Museums für

Kunstgewerbe und Altertümer”, 10, 1933, s. 35–42.
25 P. K

NÖTEL

, Der Hochaltar der Sandkirche von 1487 in dem Schlesischen Museum für Kunstgewerbe und

Altertümer, „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift”, NF, 10, 1933, s. 61–66.
26 A. Z

IOMECKA

, Śląskie retabula szafowe, s. 132–133, nr kat. 144.

27 J. G. G. B

ÜSCHING

, Bruchstücke, s. 46–47, gdzie jednak autor nie podaje, co przedstawiały.

28 B. G

ULDAN

-K

LAMECKA

, A. Z

IOMECKA

, Sztuka na Śląsku XII–XVI w. Katalog zbiorów (Katalogi Zbiorów

Muzeum Narodowego we Wrocławiu), Wrocław 2003, s. 331, nr kat. III.85.

272

Maja

G

ĄSSOWSKA

został przejęty później przez Śląskie Muzeum Sztuk Pięknych

29

. W czasie II wojny

światowej zaginęły dwa fragmenty kwatery z przedstawieniem sceny Obrzezania,
a trzeci, rewindykowany do Muzeum Narodowego w Warszawie po 40-letnim po-
bycie (od 1947 r.) w Muzeum Sztuki w Łodzi, został przekazany do Muzeum Naro-
dowego we Wrocławiu. Dzieje zachowanych fragmentów tego retabulum wyraźnie
ilustruje proces stopniowego niszczenia zabytku – jego większa część uległa roz-
proszeniu i zniszczeniu zapewne już w momencie rozpoczęcia procesu barokizacji
wnętrza kościoła NMP na Piasku na początku XVIII w., sekularyzację w 1810 r.
przetrwały trzy z zachowanych sześciu fragmentów, a II wojnę światową już tylko
jeden.

Jeszcze jeden znakomity zabytek sztuki śląskiej trafił na osiem lat do warszaw-

skiego muzeum w transporcie rewindykacyjnym z Henrykowa w marcu 1946 r. By-
ło to tzw. retabulum różańcowe, datowane na 1487 r., które w listopadzie 1954 r.
(jeszcze przed nadaniem mu inwentarzowego numeru działowego) zostało przeka-
zane za pośrednictwem Urzędu do Spraw Wyznań Radzie Archidiecezjalnej Odbu-
dowy Kościołów Warszawy, a obecnie znajduje się w kościele NMP na Piasku we
Wrocławiu, jako ołtarz główny świątyni. Nieznana jest jednak pierwotna prowe-
niencja ołtarza; nie pochodziło z wrocławskiego kościoła Mariackiego, gdyż znamy
jego ołtarz główny. Pierwsza pewna informacja o nim pochodzi z 1859 r., kiedy
został odnaleziony na podłodze we wrocławskiej Bibliotece Uniwersyteckiej (stąd
jego nazwa „Ołtarz z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu”), gdzie zapewne
leżał od 1810 r., po sprowadzeniu go do Wrocławia przez Büschinga

30

. Z Bibliote-

ki Uniwersyteckiej trafił wpierw do Muzeum Starożytności Śląskich, a później do
Śląskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności

31

. Dzieje tego zabytku

dowodzą, że przedsięwzięcia niemieckie zmierzające do zebrania całości dziedzic-
twa ruchomego sekularyzowanych klasztorów nie zawsze przebiegały w sposób
prawidłowy.

Kolejne zabytki pokasacyjne w Muzeum Narodowym w Warszawie to tzw. kwa-

dryptyk ze scenami z życia Chrystusa i Marii (nr inw. Śr.24) z wrocławskiego klasz-
toru klarysek, datowany na około 1370 r.

32

, pozyskany ze składnicy w Henrykowie,

a przed II wojną światową znajdujący się w Śląskim Muzeum Rzemiosła Artystycz-
nego i Starożytności. Szczególnie interesująca jest kwatera, na której przedstawio-
no oblicze Chrystusa adorowane przez św. Klarę i św. Franciszka. Umieszczenie tej
sceny na zabytku świadczy, że kwadryptyk był wykonany specjalnie dla klarysek
i klasztor wrocławski był niewątpliwie pierwotnym miejscem jego pochodzenia.

29 Katalog Gemälde und Skulpturen. Schlesisches Museum der bildenden Künste, Breslau 1926

6

, s. 85, nr

kat. 1279.
30 C. B

UCHWALD

, Einige Hauptwerke der kirchlichen Malerei und Bildhauerei des Mittelalters. (Führer

durch das Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer), Breslau 1925, s. 19–21.
31 A. Z

IOMECKA

, Śląskie retabula szafowe, s. 137–138, nr kat. 154.

32 Führer durch die Sammlungen des Museums Schlesischer Altertümer in Breslau, Breslau 1891

3

, s. 25.

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich w Muzeum Narodowym w Warszawie

273

Kolejnym obiektem jest uszkodzona rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego (nr inw.

Śr.416), datowana na trzecią ćwierć XIV w. Stanowi ona część niezachowanego
krucyfiksu, który w kawałkach trafił do warszawskiego muzeum ze składnicy w Ka-
mieńcu Ząbkowickim via Ząbkowice Śląskie. Krucyfiks ten przed wojną znajdował
się w kościele przy dawnym klasztorze klarysek

33

. Zachowane części rzeźby zosta-

ły sklejone i umieszczone na nowym krzyżu.

Z klasztoru dominikanów we Wrocławiu pochodziło aż pięć zabytków. Kamienna

rzeźba św. Anny Samotrzeć (nr inw. Śr.103), umieszczona pierwotnie na konsoli na
zachodniej elewacji kościoła po południowej stronie portalu jako część epitafium,
trafiła do Warszawy ze składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim, przez Ząbkowice Ślą-
skie, w lutym 1946 r.

34

Rzeźba Marii z Dzieciątkiem (nr inw. Śr.155), która przed

II wojną światową znajdowała się w Śląskim Muzeum Rzemiosła Artystycznego
i Starożytności, do Warszawy trafiła via Kraków w lipcu 1946 r.

35

Trzy spośród

pięciu kwater poliptyku przypisywane Mistrzowi Pasji z Góry Śląskiej, datowane
na lata 1512–1513 (nr inw. Śr.466), stanowiące być może fragment dawnego ołta-
rza głównego w kościele dominikanów, wpierw znalazły się w zasobach Śląskiego
Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności, a później w Śląskim Muzeum
Sztuk Pięknych

36

. W czasie wojny jedna z kwater (Cierniem koronowanie) zaginę-

ła, a druga zachowała się częściowo i trafiła do Muzeum Okręgowego w Toruniu

37

.

Warszawskie kwatery trafiły do Muzeum Narodowego w Warszawie ze składnicy
w Kamieńcu Ząbkowickim via Ząbkowice Śląskie w lutym 1946 r.

Jezuici zasilili warszawskie zbiory kamienną rzeźbą Piety datowaną na lata

1410–1420, która aż do II wojny światowej znajdowała się w kościele św. Macieja
na ołtarzu w kaplicy Boleści Matki Boskiej (nr inw. Śr.11)

38

, a do Warszawy trafiła

ze składnicy w Kamieńcu Ząbkowickim przez Ząbkowice Śląskie w lutym 1946 r.

Z kościoła św. Jakuba pochodzi obraz Matki Boskiej w sukni z kłosami (nr inw.

Śr.290), datowany na koniec XV w. Brak przekazów nie pozwala ustalić, czy pier-
wotnie był własnością franciszkanów, do których kościół ten należał do 1530 r., czy

33 L. B

URGEMEISTER

, G. G

RUNDMANN

(Hg.), Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Tl. 3: Die kirchlichen

Denkmäler der Altstadt (Fortsetzung) und des erweiterten Stadtgebietes. Die Friedhöfe (Die Kunstdenkmäler
der Provinz Niederschlesien, 1, Die Stadt Breslau, 3), Breslau 1934, s. 35. Krucyfiks ten prezentowany był
na wystawie sztuki śląskiej w 1926 r., H. B

RAUNE

, E. W

IESE

, Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters,

s. 16, nr kat. 16.
34 Rzeźbę przekazano w 1987 r. do MN Wrocław, por. B. G

ULDAN

-K

LAMECKA

, A. Z

IOMECKA

, Sztuka na

Śląsku XII–XVI w., s. 187–189.
35 Do rzeźby tej najprawdopodobniej należała, opatrzona tym samym numerem rewindykacyjnym (Rew.
7942b), korona z blachy metalowej wysadzana szklanymi kwiatami, obecny nr inw. Ew.Śr.192.
36 Katalog der Gemälde u. Skulpturen, s. 89–92, nr kat. 1263–1267; B. G

ULDAN

-K

LAMECKA

, A. Z

IOMECKA

,

Sztuka na Śląsku XII–XVI w., s. 485.
37 J. K

RUSZELNICKA

, J. F

LIK

, Zbiory gotyckiej rzeźby i malarstwa Muzeum Okręgowego w Toruniu. Katalog,

Toruń 1968, s. 121–123.
38 L. B

URGEMEISTER

, G. G

RUNDMANN

(Hg.), Die Kunstdenkmäler, s. 62. Rzeźba była eksponowana na wy-

stawie sztuki śląskiej, H. B

RAUNE

, E. W

IESE

, Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters, s. 27, nr kat. 48.

274

Maja

G

ĄSSOWSKA

znalazł się w nim po przejęciu go przez ołbińskich norbertanów. Wiadomo nato-
miast, że co najmniej od 1863 r. znajdował się w zasobach Śląskiego Muzeum Rze-
miosła Artystycznego i Starożytności, a do Warszawy trafił ze składnicy Paulinum
w Jeleniej Górze w sierpniu 1947 r.

Z kościoła św. Doroty, należącego pierwotnie do augustianów-eremitów, a po re-

formacji do franciszkanów, pochodzą dwie kamienne rzeźby z piaskowca datowane
na około 1430 r. (nr inw. Śr.150). Jedna przedstawia Chrystusa jako Męża Boleści,
druga – Marię Pannę z Dzieciątkiem. Przed II wojną światową stały na barokowych
konsolach przy czwartym filarze nawy głównej kościoła

39

. W Muzeum Narodowym

w Warszawie nie zachowała się żadna dokumentacja dotycząca sposobu i czasu po-
zyskania tych rzeźb, można więc tylko mówić ogólnie o „rewindykacji śląskiej”.

Z klasztoru norbertanów pochodziło epitafium jednego z opatów, datowane na

około 1515 r.

40

(nr inw. Śr.408). Po sekularyzacji klasztoru znalazło się początkowo

w założonym przez Büschinga Gabinecie Sztuki i Starożytności, a potem zasiliło
zasób Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych. Do Warszawy trafiło ze składnicy w Ka-
mieńcu Ząbkowickim przez Ząbkowice Śląskie w lutym 1946 r. W 1981 r. epitafium
przekazano do Muzeum Narodowego we Wrocławiu.

W niniejszym zestawieniu nie uwzględniono zabytków pochodzących z kościoła

bernardynów we Wrocławiu (osiem pozycji inwentarzowych

41

), gdyż już w 1526 r.

został on przekształcony w farę miejską, w związku z czym kasata zakonów w 1810 r.
nie miała bezpośredniego wpływu na przemieszczenie jego wyposażenia.

Miasto Zgorzelec wraz z okolicami historycznie znajdowało się na Górnych Łu-

życach i zostało przyłączone do Prus dopiero po kongresie wiedeńskim w 1815 r.,
kiedy sekularyzacja klasztorów na Śląsku właściwie się już zakończyła. J. G. G.
Büsching opisał zabytki Zgorzelca, przede wszystkim znajdujące się w pięciu ko-
ściołach miejskich, w swej pracy z 1825 r.

42

Wśród nich znalazła się m.in. monu-

mentalna grupa Ukrzyżowania z łuku tęczowego, datowana na 1501 r., znajdują-
ca się pierwotnie we franciszkańskim kościele pw. Świętej Trójcy, która w czasie
pobytu Büschinga w Zgorzelcu należała od niewiadomego czasu do wyposażenia
kościoła Mariackiego, jednej z far miejskich. Büsching mało pochlebnie wypowie-
dział się o tym zespole, uznając go, szczególnie krucyfiks (ze względu na bardzo

39 L. B

URGEMEISTER

, G. G

RUNDMANN

(Hg.), Die Kunstdenkmäler, s. 116.

40 Pierwotnie opata przedstawionego na epitafium identyfikowano z Walentynem Knybantem, ostatnio
przyjmuje się, że chodzi o Jakuba Paulewskiego, por. B. G

ULDAN

-K

LAMECKA

, A. Z

IOMECKA

, Sztuka na Śląsku

XII–XVI w., s. 194.
41 Nr inw. Śr.28 – skrzydła tryptyku św. Jadwigi; nr inw. Śr.75 – obraz tablicowy Corona beatissimae Virgi-
nis Mariae; nr inw. Śr.88 – epitafium Katarzyny Lindner; nr inw. Śr.105 – rzeźba Chrystusa Frasobliwego; nr
inw. Śr.111 – pentaptyk Zesłania Ducha Świętego; nr inw. Śr.252 – figura Chrystusa ze sceny Ecce Homo; nr
inw. Śr.265 – Zwiastowanie Marii Pannie (obraz epitafijny lub wotywny); nr inw. Śr.268 – grupa Ecce Homo.
42 J. J. G. B

ÜSCHING

, Die Alterthümer der Stadt Görlitz, Berlin 1825.

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich w Muzeum Narodowym w Warszawie

275

zły stan zachowania), na zasługujący na spalenie, ale i reszcie odmówił wartości
artystycznej

43

. W 1862 r. rzeźby te były w tak złym stanie, że zostały usunięte z ko-

ścioła, prawdopodobnie do piwnicy pod kościołem św. św. Piotra i Pawła w Zgo-
rzelcu. Dopiero w 1903 r. krucyfiks i monumentalna figura Marii Bolesnej trafiły do
muzeum – najpierw do tzw. Sali Pamięci im. Cesarza Fryderyka (Kaiser-Friedrich-
-Museum Görlitz – „Oberlausitzer Ruhmeshalle”), a w 1932 r. do muzeum w Pałacu
Królewskim. Nie wiadomo, kiedy przestała istnieć figura św. Jana; w ewangelic-
kim archiwum kościelnym w Zgorzelcu do II wojny światowej zachował się tylko
jej odręczny rysunek z drugiej połowy XVIII w.

44

Krucyfiks nie przetrwał wojny,

a rzeźba Marii, eksponowana na przedwojennej wystawie sztuki śląskiej

45

(nr inw.

Śr.292), została przywieziona do Warszawy z Krakowa w sierpniu 1946 r. Brak
informacji o składnicy śląskiej, w której znalazła się w czasie wojny.

Przedstawiony powyżej wykaz średniowiecznych zabytków śląskich w Zbiorach

Sztuki Średniowiecznej warszawskiego Muzeum Narodowego zapewne nie jest
kompletny. Istnieje bowiem pewna grupa obiektów, o których proweniencji oraz
czasie i sposobie pozyskania brakuje informacji, gdyż informacje te albo zaginęły
(np. część spisów rewindykacyjnych), albo – jak już wzmiankowano – są tak zdaw-
kowe, że nie pozwalają na jednoznaczną identyfikację. Być może dalsze badania,
przy postulowanej współpracy z Muzeum Narodowym we Wrocławiu i Muzeum
Uniwersytetu Wrocławskiego, wraz z dokładnym uwzględnieniem zachowanych
rękopisów z początku XIX w. (spuścizna J. G. G. Büschinga) oraz XIX-wiecznych
katalogów muzeów wrocławskich, zarówno rękopiśmiennych, jak i drukowanych,
pozwolą na rozwiązanie jakiejś części pozostałych zagadek proweniencyjnych,
jak również na sporządzenie itinerarium poklasztornych zabytków sztuki śląskiej
w ciągu ostatnich 200 lat.

43 Ibidem, s. 24: „Die alten Holzbilder, welche ebenfalls auf dieser (Orgel)Empor stehen, sind wurmsti-
ckig und so beschädigt, auch so unbedeutend, daß sie wohl eine Verdammung zum Feuer das beste für sie
wäre. Sie rühren von einem hölzernen Kreuzbild her, dem Maria und Johannes zur Seite waren, das ehemals
quer durch die Kirche am Altare stand”; por. A. Z

OBEL

, Auf den Spuren Hans Olmützers. Neue aufgefundene

Zeichnungen von Christoph Nathe und Johann Gottfried Schultz, „Kunst und Denkmalpflege in Schlesien”,
2, 1939, s. 90–95.
44 A. Z

OBEL

, Auf den Spuren Hans Olmützers, s. 90–91.

45 H. B

RAUNE

, E. W

IESE

, Schlesische Malerei und Plastik des Mittelalters, s. 63, nr kat. 129.

276

Maja

G

ĄSSOWSKA

Maja G

ĄSSOWSKA

Medieval works of art from the Silesian convents secularised
in 1810 in the collection of the National Museum in Warsaw

The National Museum in Warsaw (NMW) is the owner of the largest collection of medieval

paintings and sculptures in Poland. This became possible thanks to the so-called restitution of
works of art carried out in 1945–1947, as a result of which works from the Recovered Territories,
Eastern Pomerania and Lower Silesia were secured and transferred mainly to Warsaw. Most ob-
jects from Lower Silesia were kept before World War II in two museums in Wrocław: Schlesisches
Museum der bildenden Künste and Schlesisches Museum für Kunstgewerbe und Altertümer, the
origins of which were connected with the acquisition of cultural goods by the Prussian state as a
result of the dissolution of monasteries in 1810. An analysis of the restitution lists, covering more
than 21,000 items stored in the Department of Inventories of the National Museum in Warsaw,
has led to identification of 15 inventory items (and a total of 25 objects) in the resources of the
Medieval Art Collection of the NMW, originating in the monasteries dissolved by the 1810 edict:
the Cistercians of Lubiąż, the Capuchins of Nysa, the Poor Clares of Wrocław, the Dominicans,
the Franciscans, the Jesuits, the Premonstratensians and the Canons Regular from the Piasek is-
land. The collection includes one sculpture from Zgorzelec. Deficiencies in the restitution lists,
very brief descriptions of objects and frequent failure to determine provenance in the preserved
descriptions, as well as a lack of preservation of the majority of labels with restitution numbers
primarily placed on the objects – all of this makes it highly likely that among dozens of items
of unknown provenance in the Medieval Art Collection of the NMW are those that before 1810
constituted part of the furnishings of Silesian monasteries. A similar survey carried out in other
sectors of NMW would produce a similar list of post-dissolution items originating in the early
modern period. It should also be a call for cooperation between the Wrocław museums (National
Museum and University Museum), which have in their collections 19th century handwritten Ger-
man catalogues, and the Warsaw museum, as it would result in further discoveries, especially
regarding items of unknown provenance currently kept in Warsaw.

Spis zawartości tomów I–IV

Tom I

Geneza

Kasaty na ziemiach zaborów austriackiego i rosyjskiego

Wprowadzenie: od konferencji do projektu badawczego

Foreword: from a conference to a research project

Wstęp

Introduction

Wykaz skrótów bibliograficznych

I. Geneza

Bartłomiej S

TAWIARSKI

Sekularyzacja jako problem badawczy nauki anglosaskiej. Teorie sekularyzacji

Secularisation in contemporary British and American research. Theory of secularisation

Gabriela W

ĄS

Teoria i praktyka życia klasztornego na terenach protestanckich w okresie
nowożytnym

Theory and practice of monastic life in Protestant territories in the modern period

Stanisław J

UJECZKA

Sekularyzacje dóbr kościelnych w nowożytnej Europie (połowa XVII –
początek XIX w.)

The dissolution of religious institutions and appropriation of their assets in early modern
Europe (mid-17th – beginning of the 19th century)

ks. bp Jan K

OPIEC

Stanowisko papiestwa wobec kasat klasztorów w XVIII i XIX w.

Popes’ stance on the dissolution of monasteries in the 18th and 19th centuries

Stéphane G

OMIS

Jean-Jacques Pialès (1711–1789) et la Commission des Réguliers en France
(1766–1780)

Jean-Jacques Pialès (1711–1789) and the French Commission for Monastic Affairs
(1766–1780)

510

Spis zawartości tomów I–IV

Radosław L

OLO

Kasata kolegium jezuitów w Pułtusku a losy tutejszej szkoły (1773–1781)

The dissolution of the Jesuit college in Pułtusk and the fate of the local school
(1773–1781)

II. Kasaty józefińskie

II.1. W Czechach i na Śląsku Cieszyńskim

Jiří M

IHOLA

Skazani na zanik? W kwestii konsekwencji polityki józefinizmu dla wewnętrznego
życia klasztorów mendykanckich (na przykładzie Niemiecko-Czeskiej Prowincji
Zakonu Braci Najmniejszych)

Condemned to extinction? On the impact of Josephinism on the inner life of mendicants
monasteries (shown on the example of German-Bohemian Province of the Order
of the Minims)

Ondřej B

ASTL

Das Schicksal und weitere Tätigkeit der Geistlichen aus den aufgehobenen Klöstern
in Böhmischen Ländern

The fate and ongoing activities of the clergy from abolished Bohemian monasteries

Karel M

ÜLLER

, Petr T

ESAŘ

Rušení klášterů v Rakouském Slezsku za josefínských reforem ve světle pramenů
Zemského archivu v Opavě

Dissolutions of monasteries in Austrian Silesia during the reforms of Emperor Joseph II
in the light of the records kept in the provincial archives in Opava

II.2. Na ziemiach zaboru austriackiego

ks. Andrzej B

RUŹDZIŃSKI

Kasaty klasztorów męskich w Krakowie na przełomie XVIII i XIX w.

Dissolutions of men’s monasteries in Cracow in the late 18th and early 19th centuries

Hermina Ś

WIĘCH

Przyczyny i przebieg kasat żeńskich klasztorów w Krakowie w drugiej połowie
XVIII i na początku XIX w.

The causes and the course of the suppression of women’s monasteries in Cracow
in the second half of the 18th and the beginning of the 19th century

ks. Janusz K

RÓLIKOWSKI

Kasata klasztoru klarysek w Starym Sączu

The dissolution of the convent of Poor Clares in Stary Sącz

Filip W

OLAŃSKI

Kasaty klasztorów bernardyńskich w Galicji w latach 1785–1789

Dissolutions of Observant Franciscan monasteries in Galicia in 1785–1789

Spis zawartości tomów I–IV

511

o. Jan Andrzej S

PIEŻ

OP

Kasaty klasztorów dawnej prowincji ruskiej dominikanów w oczach ich świadka
o. Wawrzyńca Kałuskiego

Dissolutions of Dominican monasteries in the Ruthenian province as witnessed
by Fr. Wawrzyniec Kałuski

Beata L

ORENS

Bazylianie w Galicji wobec działań kasacyjnych w latach 1772–1792

The Basilians of Galicia in the period of monastery suppressions in 1772–1792

Ołeh D

UCH

Losy monasterów bazylianek w Galicji na przełomie XVIII i XIX w.

The fate of the monasteries of Basilian Nuns in Galicia in the late 18th and early 19th
centuries

III. Kasaty w Rosji i na ziemiach zaboru rosyjskiego

III.1. W Rosji w 1764 r.

Аркадий И

ВАНОВИЧ

К

ОМИССАРЕНКО

Cекуляризационная реформа в Pоссии в 1764 г.: истоки, разработка,
проведение

Secularisation reform in Russia in 1764: the origins, development and course of events

III.2. Na tzw. ziemiach zabranych

Irena W

ODZIANOWSKA

Etapy likwidacji wspólnot bazyliańskich w Imperium Rosyjskim na przykładzie
Ukrainy Prawobrzeżnej

The stages of the suppression of Basilian communities in the Russian Empire.
The case of the Right-bank Ukraine

Witalij R

OSOWSKI

Losy zakonników z klasztorów rzymskokatolickich na Ukrainie Prawobrzeżnej
skasowanych w XIX w.

The fate of friars from Roman Catholic monasteries in the Right-bank Ukraine
dissolved in the 19th century

o. Sławomir B

RZOZECKI

OP

Kasaty klasztorów w Wilnie w XIX w.

Dissolutions of Vilnius monasteries in the 19th century

Halina R

USIŃSKA

-G

IERTYCH

Drukarnie zakonne Kościoła łacińskiego na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej
od XVII do XIX w. i ich pokasacyjne losy

Printing houses of Roman Catholic monasteries in the Ruthenian lands of the Polish-
Lithuanian Commonwealth from the 17th to the 19th century and their post-dissolution fate

512

Spis zawartości tomów I–IV

III.3. W Królestwie Polskim

Anna S

ZYLAR

Kasata klasztoru benedyktynek w Sandomierzu w latach 1819–1864

The dissolution of the Benedictine Sisters’ monastery in Sandomierz in 1819–1864

Cezary J

ASTRZĘBSKI

Kasaty klasztorów w Królestwie Polskim w 1864 r.

Dissolutions of monasteries in the Kingdom of Poland in 1864

o. Roland P

REJS

OFMCap

Kasata klasztorów na Śląsku w 1810 r. a kasata klasztorów w Królestwie Polskim
w 1864 r. Podobieństwa i różnice

The dissolution of monasteries in Silesia in 1810 and in the Kingdom of Poland in 1864.
Similarities and differences

Indeks osób

Indeks nazw geograficznych

Autorzy tomu I

Spis zawartości tomów I–IV

Tom II

Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego

Wstęp

Introduction

Wykaz skrótów bibliograficznych

IV. Kasata w 1810 r.

IV.1. Na Śląsku Pruskim

Marek D

ERWICH

Edykt kasacyjny króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r.:
edycja i tłumaczenie

The dissolution edict of the Prussian king Frederick William III of 30 October 1810:
edition and translation

Marek D

ERWICH

Instytucje kościelne na Śląsku Pruskim skasowane na mocy edyktu kasacyjnego
z 1810 r.

Ecclesiastical institutions in Prussian Silesia dissolved under the dissolution edict of 1810

Spis zawartości tomów I–IV

513

Urszula B

OŃCZUK

-D

AWIDZIUK

, Anna J

EZIERSKA

Wykaz klasztorów i kolegiat mających zostać objętymi edyktem sekularyzacyjnym
z 30 X 1810 r. w tzw. Aktach Buschinga ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej
we Wrocławiu

A list of monasteries and collegiate churches to be covered by the secularisation edict of
30 October 1810 in the so-called Büsching Papers kept in the University Library in Wrocław

Norbert M

IKA

Kasata klasztorów w 1810 r. na ziemi raciborskiej

The dissolution of monasteries in the region of Racibórz in 1810

Marek Robert G

ÓRNIAK

Kasata klasztorów w Głogowie w 1810 r.: zarys problemu

The dissolution of monasteries in Głogów in 1810: an outline of the problem

Karl B

ORCHARDT

The secularization of the Hospitaller commanderies in Silesia 1810–1811

The secularisation of the Hospitaller commanderies in Silesia 1810–1811

Arkadiusz W

OJTYŁA

Losy fundacji artystycznych krzyżowców z czerwoną gwiazdą na Śląsku po kasacie
śląskiej gałęzi zgromadzenia

The fate of the artistic foundations of the Knights of the Cross with the Red Star in Silesia
after their dissolution

Inge S

TEINSTRAESSER

Klosterdämmerung – vom Umbruch zum Aufbruch – 200 Jahre Säkularisation
in Schlesien, am Beispiel der Zisterzienser

A dusk or a dawn? The 200th anniversary of secularisation in Silesia as exemplified
by the fate of the Cistercians

ks. Franciszek W

OLNIK

Kasata górnośląskich opactw cysterskich

The dissolution of Cistercian abbeys in Upper Silesia

ks. Henryk G

ERLIC

Rewerenda zamiast mniszego habitu – cystersi śląscy po kasacie ich opactw

The cassock instead of the monk’s habit. The Cistercians of Silesia after the secularisation

ks. Kazimierz D

OLA

Zabezpieczenie materialne zakonników z klasztorów objętych edyktem
sekularyzacyjnym z 1810 r.

Financial support provided to monks from monasteries covered by the secularisation edict
of 1810

Paweł S

KRZYWANEK

Dzieje renowacji zabudowań poklasztornych opactwa cystersów w Lubiążu

History of the renovations of the Cistercian abbey in Lubiąż after its dissolution

514

Spis zawartości tomów I–IV

o. Anzelm Janusz S

ZTEINKE

OFM

Kasata klasztoru reformatów na Górze Świętej Anny w 1810 r.

The dissolution of the Reformed Franciscan monastery on Góra Świętej Anny
(Sankt Annaberg) in 1810

Anna P

OBÓG

-L

ENARTOWICZ

Kasata klasztoru dominikanów w Opolu: zarys problemu

The dissolution of the Dominican monastery in Opole: an outline of the problem

IV.2. We Wrocławiu

Jan H

ARASIMOWICZ

Wpływ kasat sprzed 1810 r. na przestrzeń publiczną Wrocławia

The influence of pre-1810 dissolutions on the public space in Wrocław

Agnieszka Z

ABŁOCKA

-K

OS

„Śmiem twierdzić, że z politycznego punktu widzenia nic nie stoi na przeszkodzie
sekularyzacji na Śląsku”. Przekształcenia funkcjonalne wrocławskich budynków
klasztornych w XIX i XX w.

“I dare say that from the political point of view nothing stands in the way of secularisation
in Silesia”. Functional transformations of monastic buildings in Wrocław in 19th and 20th
centuries

Teresa K

ULAK

Udział zasobów materialnych z likwidowanych na Śląsku klasztorów w powstaniu
w 1811 r. Uniwersytetu Wrocławskiego

The contribution of resources transferred from suppressed monasteries to the newly created
Wrocław University in 1811

o. Maurycy Lucjan N

IEDZIELA

OP

Kasata klasztoru dominikanów we Wrocławiu w 1810 r.

The dissolution of the Dominican monastery in Wrocław in 1810

V. Kasaty na ziemiach zaboru pruskiego

V.1. W Wielkim Księstwie Poznańskim

o. Marian K

ANIOR

OSB

Polityka antyzakonna władz pruskich i kasata opactw benedyktyńskich w Lubiniu
i Mogilnie

Anti-monastic policy of the Prussian authorities and the dissolution of Benedictine abbeys
in Lubiń and Mogilno

Krzysztof K

ACZMAREK

Pokasacyjne losy kościoła dominikanów we Wronkach i jego wyposażenia

The fate of the Dominican church in Wronki after the dissolution

Antoni M

AZIARZ

Kasata gostyńskiej kongregacji księży filipinów w 1876 r.

The dissolution of the Oratory of St. Philip Neri in Gostyń in 1876

Spis zawartości tomów I–IV

515

V.2. W Prusach Zachodnich

Sławomir K

OŚCIELAK

Klasztory skasowane w okręgu gdańskim w świetle raportów o ich stanie
personalnym za lata 1817–1835

Monasteries dissolved in the Gdańsk district in the light of reports on the number
of their members in 1817–1835

Rafał K

UBICKI

Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach
1818–1835 i jej skutki

The dissolution of the Dominican monasteries in the province of West Prussia in 1818–1835
and its consequences

Waldemar R

OZYNKOWSKI

Wokół kasaty klasztoru dominikanów w Toruniu

On the dissolution of the Dominican monastery in Toruń

Indeks osób

Indeks nazw geograficznych

Autorzy tomu II

Spis zawartości tomów I–IV

Tom III

Źródła. Skutki kasat XVIII i XIX w. Kasata w latach 1954–1956

Wstęp

Introduction

Wykaz skrótów bibliograficznych

VI. Źródła archiwalne

Gregor P

LOCH

Zespół nr 102, Klöster und Stifte: Galizien, w Allgemeines Verwaltungsarchiv
oraz wybrane inne archiwalia dotyczące klasztorów i zakonów w Galicji
w zbiorach Österreichisches Staatsarchiv

Fonds no. 102, Klöster und Stifte: Galizien, in the Allgemeines Verwaltungsarchiv
as well as other archive material concerning monasteries and religious orders
kept in the Österreichisches Staatsarchiv

Olga Miriam P

RZYBYŁOWICZ

Archiwalia żeńskich klasztorów diecezji krakowskiej, które w wyniku kasat trafiły
do Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie

Archive records of female convents in the Diocese of Cracow transferred following
dissolutions to the Central National Historical Archives of Ukraine in Lviv

516

Spis zawartości tomów I–IV

Anna Z

AJCHOWSKA

Inwentarz archiwaliów dotyczących kasat w zespołach Rząd Gubernialny
Radomski I w Archiwum Państwowym w Radomiu oraz Rząd Gubernialny
Radomski w Archiwum Państwowym w Kielcach

An inventory of archive documents dealing with dissolutions and contained in the Radom
Governorate I fonds, kept in the State Archives in Radom, and Radom Governorate fonds,
kept in the State Archives in Kielce

Małgorzata K

OŚKA

Źródła do kasat klasztornych w Archiwum Głównym Akt Dawnych

Sources for the study of monastic dissolutions in the Central Archives of Historical Records

Aldona W

ARZECHA

Źródła do kasat klasztornych w Archiwum Narodowym w Krakowie

Sources for the study of monastic dissolutions in the National Archives in Cracow

Magdalena M

AROSZ

Akta klasztoru przy kościele św. Katarzyny w Krakowie jako źródło do dziejów
klasztorów augustianów-eremitów i ich kasat

Documents of the monastery at St. Catherine’s Church in Cracow as a source on the history
of the Augustinian Hermits’ monasteries and their dissolution

Maciej Z

DANEK

Uwagi o losach archiwaliów małopolskiej grupy opactw cysterskich po kasacie
w 1819 r.

Notes about the archives of a group of Cistercian abbeys in Małopolska after the 1819
dissolution

Wacław G

OJNICZEK

Losy archiwaliów z cieszyńskiej rezydencji jezuitów po kasacie zakonu

The fate of the archives of the Jesuit residence in Cieszyn after the dissolution of the convent

VII. Źródła biblioteczne

Jolanta G

WIOŹDZIK

Pokasacyjne losy księgozbiorów klasztornych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga
Narodów

Post-dissolution fate of monastic libraries in the Polish-Lithuanian Commonwealth

Bożena K

OREDCZUK

Spory wokół losów bibliotek po kasacie klasztorów w Królestwie Polskim
w latach 1815–1830

Disputes over the fate of libraries after the dissolution of monasteries in the Kingdom
of Poland in 1815–1830

Małgorzata K

OŚKA

Losy księgozbiorów klasztornych po kasacie 1819 r. Misja Samuela Bogumiła
Lindego

The fate of the monastic book collections after the 1819 dissolution. The mission
of Samuel Bogumił Linde

Spis zawartości tomów I–IV

517

Maria C

UBRZYŃSKA

-L

EONARCZYK

Kolekcje klasztorne w zbiorze starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej
w Warszawie: historia i współczesność

Monastic collections in the Early Printed Books Department of the Warsaw University
Library: the history and the present

Elżbieta B

YLINOWA

Pocysterskie księgozbiory z Koprzywnicy, Sulejowa i Wąchocka w zbiorach
Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

Books from the former Cistercian libraries in Koprzywnica, Sulejów and Wąchock
in the collection of the Warsaw University Library

Marianna C

ZAPNIK

Księgozbiory klasztorów w Łowiczu i ich pokasacyjne losy

Libraries of Łowicz monasteries and their post-dissolution fate

Krzysztof W

ALCZAK

Wpływ kasat klasztorów na losy bibliotek XIX-wiecznego Kalisza

The impact of dissolutions of monasteries on the fate of libraries in 19th century Kalisz

Bożena K

UMOR

-G

OMUŁKA

Wrocławskie księgozbiory kościelne w projekcie Śląskiej Biblioteki Centralnej –
dlaczego tak, dlaczego nie? Kształtowanie idei zorganizowania zjednoczonej
Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu w okresie przed- i posekularyzacyjnym

Wrocław ecclesiastical book collections in the planned Central Silesian Library – why yes,
why not? The idea of organising a united Municipal Library in Wrocław in the pre- and post-
secularisation period

Weronika K

ARLAK

Pokasacyjne zasoby starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu –
działalność J. G. G. Büschinga a stan obecny

Early printed books from former monasteries in the University Library in Wrocław –
the activity of J. G. G. Büsching and the present state

VIII. Źródła muzealne

Maja G

ĄSSOWSKA

Średniowieczne zabytki z klasztorów śląskich zsekularyzowanych w 1810 r.
w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie

Medieval works of art from the Silesian convents secularised in 1810 in the collection
of the National Museum in Warsaw

Urszula B

OŃCZUK

-D

AWIDZIUK

Zbiory malarstwa, rzeźby i grafiki zgromadzone przy wrocławskim uniwersytecie
po sekularyzacji klasztorów w 1810 r.

Collections of paintings, sculptures and artworks acquired by the University of Wrocław
after the secularisation of monasteries in 1810

518

Spis zawartości tomów I–IV

Beata M

ARCISZ

-C

ZAPLA

Tłoki pieczętne z sekularyzowanych klasztorów śląskich w zbiorach Muzeum
Narodowego we Wrocławiu

Seal matrices from secularised Silesian monasteries in the National Museum in Wrocław

IX. Skutki kasat XVIII i XIX w.

Gregor P

LOCH

Wpływ kasat na rozwój społeczny w XIX w.

The impact of dissolutions on social development in the 19th century

Agnieszka Z

ABŁOCKA

-K

OS

Nowe funkcje starych klasztorów w Europie w XIX w.: przegląd głównych
problemów badawczych

New functions of old monasteries in the 19th century Europe: the main research problems

Aleksander A

NDRZEJEWSKI

, Leszek K

AJZER

Od książęcego pałacu do Łąk(i), czyli klasztory po kasacie

From a ducal palace to a meadow – monasteries after dissolutions

Piotr O

LIŃSKI

Miejsce pochówku Fryderyka Pięknego w kontekście pamięci rodowej Habsburgów
i zlikwidowania klasztorów w ich monarchii

The burial place of Frederick the Fair in the context of the Habsburgs’ family memory
and the dissolution of monasteries in their monarchy

Marek L. W

ÓJCIK

Żywotność symboliki monastycznej w tradycji heraldycznej Dolnego Śląska
po 1810 r.

The vitality of monastic symbolism in the heraldic tradition of Lower Silesia after 1810

s. Małgorzata B

ORKOWSKA

OSB

Wygnane drzwiami wraca oknem. Galicyjskie kasaty a żeński ruch zakonotwórczy
w XIX w.

Expelled through the door, returning through the window. Galician dissolutions
and the female religious order movement in the 19th century

o. Marek M

IŁAWICKI

OP

Działania rewindykacyjne polskich dominikanów w pierwszej połowie XX w.
jako konsekwencje antyzakonnej polityki władz zaborczych

Restitution efforts of the Polish Dominicans in the first half of the 20th century
as consequences of the anti-monastic policy of the partitioning authorities

X. Kasata w latach 1954–1956

Agata M

IREK

Wysiedlenia sióstr zakonnych w 1954 r. na Śląsku. Obozy pracy dla zakonnic
w Polsce w latach 1954–1956

Expulsions of women religious in 1954 in Silesia. Labour camps for nuns in Poland in 1954–1956

Spis zawartości tomów I–IV

519

Indeks osób

Indeks nazw geograficznych

Autorzy tomu III

Spis zawartości tomów I–IV

Tom IV

Dokumentacja

Wstęp

Introduction

XI. Dokumentacja

XI.1. Ilustracje

Wykaz skrótów bibliograficznych

Aleksander A

NDRZEJEWSKI

, Leszek K

AJZER

Ondřej B

ASTL

Urszula B

OŃCZUK

-D

AWIDZIUK

Elżbieta B

YLINOWA

Marek Robert G

ÓRNIAK

Jan H

ARASIMOWICZ

Cezary J

ASTRZĘBSKI

Weronika K

ARLAK

Аркадий И

ВАНОВИЧ

К

ОМИССАРЕНКО

Magdalena M

AROSZ

Norbert M

IKA

Karel M

ÜLLER

, Petr T

ESAŘ

o. Maurycy Lucjan N

IEDZIELA

OP

Piotr O

LIŃSKI

Olga Miriam P

RZYBYŁOWICZ

Halina R

USIŃSKA

-G

IERTYCH

o. Jan Andrzej S

PIEŻ

OP

Anna S

ZYLAR

520

Spis zawartości tomów I–IV

Aldona W

ARZECHA

Arkadiusz W

OJTYŁA

Marek L. W

ÓJCIK

XI.2. Bibliografia

XI.3. Wykaz skrótów bibliograficznych

XI.4. Indeksy

Indeks osób

Indeks nazw geograficznych

XI.5. Autorzy

Spis zawartości tomów I–IV