AGNIESZKA KANDZIA

System polityczny Australii – wybrane zagadnienia

1. Związek Australijski – Commonwealth of Australia

Nazwa kontynentu pochodzi od łacińskich słów Terra Australis (terra – ziemia,

australis – południowa). Używali jej europejscy żeglarze aż do połowy XVIII wieku. Państwo

przyjęło nazwę podobną do kontynentu. Związek Australijski zajmuje obszar 7 686 850 km²,

obejmując przy tym również cały kontynent. Jest szóstym co do wielkości państwem świata.

Liczba ludności Australii wynosiła 11 maja 2009 roku 21 756 641 (co czwarty mieszkaniec

urodził się jednak poza granicami kraju)

1

. Stolicą Australii jest Canberra, natomiast jej walutą

- dolar australijski (AUD). Australia jest członkiem Wspólnoty Narodów.

Analizując historię kraju, łatwo zwrócić uwagę, że państwo to jest stosunkowo młode.

Żeglarze europejscy, głównie Holendrzy i Portugalczycy, docierali do Australii znacznie

wcześniej niż została oficjalnie „odkryta”. Holenderski podróżnik Abel Tasman w latach

1642 – 1644 odkrył dużą wyspę, zwaną dziś od jego nazwiska Tasmanią. Zainteresowanie

kontynentem początkowo nie było jednak zbyt duże. Dopiero flota Jamesa Cooka w 1770

roku opłynęła australijskie wybrzeże wschodnie i ogłosiła jego przynależność do Wielkiej

Brytanii

2

. Osiemnaście lat po Jamesie Cooku – 26 stycznia 1788 roku kapitan Arthur Phillip

na pokładzie floty z 700 skazańcami, przybył do Sydney

3

, aby założyć tam pierwszą kolonię

karną – Nową Południową Walię

4

. Transporty skazańców były kontynuowane do 1868 roku.

Za dobre sprawowanie więźniowie otrzymywali możliwość podjęcia pracy na przydzielanych

działkach ziemi. To właśnie praca byłych więźniów leżała u podstaw rozwoju gospodarczego

Australii. Kolejni gubernatorzy

5

umacniali osadnictwo białych. Wizję odcięcia się od karnych

korzeni jako pierwszy zaproponował Lachlan Macquarie – pułkownik brytyjski – zwany

1

http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/Web+Pages/Population+Clock?opendocument?utm_id=LN

z dnia 11.05.2009r.

2

J. Lencznarowicz, Australia, Historia państw świata w XX wieku, Warszawa 2005, s. 9.

3

Okolice dzisiejszego Sydney zwano wówczas Port Jackson

4

Sir Joseph Banks – botanik na statku Jamesa Cooka, uznał, że Zatoka Botaniczna (pierwsze miejsce, do

którego dopłynął Cook) będzie idealnym miejscem na kolonię karną. Pierwsze lata osadnictwa były niezwykle
trudne. Ludność tubylcza – Aborygeni nie byli przyjaźnie nastawieni do białych przybyszów z Europy. Ziarno,
które skazańcy przywieźli ze sobą nie nadawało się do zasiewów na australijskiej glebie. Panował głód,
spotęgowany atakami Aborygenów i psów dingo. Nastąpiły lata przemieszczania się ludności po kontynencie.
Brytyjczycy w 1790 wysłali kolejny tysiąc skazańców. Kapitan Arthur Phillip postanowił rozdać część ziemi
marynarzom i byłym więźniom. Sytuacja nie uległa zmianie, więc opuścił Australię w 1792 roku. Wolne
osadnictwo na tych terenach datuje się na połowę lat 90-tych XVIII wieku.

5

John Hunter (1795-1800) i Phillip Gidley King (1800-1806)

„ojcem Australii”. Odkrycie w 1851 roku złóż złota spowodowało nagły masowy napływ

imigrantów. Od 1863 roku, kiedy Nowa Południowa Walia uzyskała oficjalny status kolonii

brytyjskiej, skazańcy byli wykorzystywani już tylko do zasiedlania innych części kontynentu.

Odzwierciedlenie dawnej polityki ludnościowej widoczne jest dzisiaj w proporcjach

zaludnienia kraju.

Rysunek 1. Zaludnienie Australii w czerwcu 2006

Źródło: Australian Bureau of Statistics, Year Book Australia 2008

6

.

Zasadniczą strukturę terytorialną Australii tworzą stany i terytoria federalne.

Tabela 1. Stany i terytoria federalne

Nazwa

Stolica

Obszar w km

2

Ludność

Australia Zachodnia

Perth

2 529 875

2 163 200

Queensland

Brisbane

1 730 648

4 279 400

Australia Południowa

Adelaide

983 482

1 601 800

Nowa Południowa Walia

Sydney

800 642

6 967 200

Victoria

Melbourne

227 416

5 297 600

Tasmania

Hobart

68 401

498 200

Terytorium Północne

Darwin

1 349 129

219 900

6

http://www.abs.gov.au/AUSSTATS/abs@.nsf/bb8db737e2af84b8ca2571780015701e/5A717784C2562A99

CA2573D20010FF17?opendocument, z dnia 1 lutego 2009 r.

Australijskie Terytorium Stołeczne

Canberra

2 358

344 200

Terytorium Jervis Bay

--

70

611

Źródło: opracowanie własne

Do Australii przynależą też terytoria zamorskie: Ashmore and Cartier Islands,

Australian Antarctic Territory (choć ten obszar nie jest uznawany przez prawo

międzynarodowe za teytorium Australii), Christmas Island, Cocos (Keeling) Islands, Coral

Sea Islands Territory, Heard Island and McDonald Islands i Norfolk Island.

Wszystkie stany wchodzące w skład Związku mają własne konstytucje oraz organy

władzy ustawodawczej i wykonawczej. Choć w Australii używa się na co dzień kilku

języków, a konstytucja nie określa języka urzędowego, oficjalnym językiem jest angielski.

Pod względem narodowościowym Australia jest niezwykle zróżnicowana. Aż 24%

mieszkańców tego kraju urodziło się poza jego granicami. Najwięcej mieszkańców pochodzi

z Wielkiej Brytanii, Nowej Zelandii, Włoch, Chin, Wietnamu, Indii, Filipin, Grecji i

Południowej Afryki. Istotną, choć niezbyt liczną (2,5%) grupą demograficzną są Aborygeni –

ludność tubylcza Australii. Aborygeni zamieszkują głownie Terytorium Północne. 12%

Aborygenów powyżej 5 roku życia mówi w domu w języku plemiennym. 83% z nich mówi

także po angielsku. Mimo tak dużej różnorodności etnicznej, kulturowej i językowej, w

Australii nie dochodzi do konfliktów na tle narodowościowym.

Konstytucja Australii nie określa religii państwowej. Różnorodność kultur pociąga

więc za sobą wielość religii. Najwięcej jest wyznawców katolicyzmu (26,6%) i anglikanizmu

(20,7%). Sporą grupę stanowią ateiści (15,5%). Wśród wyznań pozachrześcijańskich

dominuje islam (1,5%)

7

.

2. Konstytucja Związku Australijskiego

Konferencja przedstawicieli wszystkich kolonii zebrała się w Sydney w 1883 roku w

celu omówienia możliwości ich zjednoczenia. Z propozycją taką wystąpił parlament Wiktorii.

Wspólnie opracowano projekt utworzenia wspólnego organu dla wszystkich kolonii.

Organem tym stała się Federalna Rada Australazji. W jej skład wchodzili przedstawiciele

kolonii, a do jej głównych zadań należała ochrona interesów kolonii w Azji Południowo –

Wschodniej. Wizja zjednoczenia nie opuszczała władz kolonii, dlatego w 1891 roku zebrali

7

ABS data available on request, 1996 and 2001 Censuses of Population and Housing,

http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/46d1bc47ac9d0c7bca256c470025ff87/bfdda1ca506d6cfaca2570de001
4496e!OpenDocument, z dnia 1 lutego 2009 r.

się na konwencie w celu stworzenia projektu konstytucji. Mimo licznych sporów udało się

wypracować projekt, który został przedstawiony poszczególnym parlamentom i miał być

poddany głosowaniu w referendach stanowych – tylko po wcześniejszym zatwierdzeniu w

referendum nowa konstytucja mogła być poddana pod głosowanie parlamentarne.

Z zapisami konstytucji nie zgadzał się parlament Nowej Południowej Walii i nie poddał

projektu pod głosowanie. W takim stanie rzeczy po raz kolejny wizja zjednoczenia oddaliła

się na kilka lat. Władze dwóch najsilniejszych kolonii doprowadziły do zwołania kolejnego

konwentu w 1897 roku. Wypracowano na nim założenia dotyczące kompetencji izb

parlamentu. Izba niższa zyskała prawo realizowania funkcji kontrolnej wobec rządu oraz

wyłączne prawo decydowania w kwestiach finansowych. Podobnie jak poprzednio projekt nie

został przyjęty w referendum Nowej Południowej Walii, a w stanie Queensland i Australii

Zachodniej w ogóle nie został poddany pod głosowanie. Na kolejnych spotkaniach

decydowano o zadaniach rządu i o mieście stołecznym – zdecydowano, że stolica będzie

mieściła się w odrębnym, specjalnie wydzielonym terytorium stołecznym. Za trzecim razem

w referendach stanowych udało się przyjąć projekt konstytucji. Jedynie Australia Zachodnia

nie poparła ustawy zasadniczej, ale parlament angielski, który przyjął konstytucję dał temu

stanowi możliwość wstąpienia do Związku w późniejszym czasie. Jak wspomniano

wcześniej, po dokonaniu jednej poprawki

8

.

Konstytucja Związku Australijskiego została przyjęta przez parlament angielski, a

później podpisana przez królową Wiktorię 9 lipca 1900 roku. Weszła w życie 1 stycznia 1901

roku.

W przeciwieństwie do Wielkiej Brytanii, Australia posiada więc konstytucję pisaną.

Ustawa zasadnicza składa się z ośmiu rozdziałów i preambuły. Związek Australijski określa

jako monarchię konstytucyjną o systemie rządów parlamentarno – gabinetowych. Wiele

zapisów konstytucji nie podaje bezpośrednio rozwiązań ustrojowych. Konstytucja nie mówi

wprost, że suwerenem jest naród, ale przyznane mu prawa wskazują, że to właśnie naród za

pomocą swoich przedstawicieli sprawuje władzę w państwie. Niespotykanie, pierwszy

rozdział zatytułowany jest Parlament. Konstytucja Australii definiuje władzę ustawodawczą

jako: Parlament Federalny, składający się z Królowej, Senatu i Izby Reprezentantów. Cześć

pierwsza określa więc ogólne postanowienia dotyczące gubernatora generalnego (jako

przedstawiciela królowej w federacji) i izb parlamentu. Konstytucja precyzuje zasady

wyborów do Senatu i Izby Reprezentantów, określa także kadencje i skład tych organów

8

Konstytucja Związku Australijskiego, (oprac. S. Bożyk), Białystok 1993, s. 10-12.

z klauzulą dającą możliwość zwiększenia liczby członków izb. W części poświęconej Izbie

Reprezentantów podana jest dokładna liczba parlamentarzystów obliczona proporcjonalnie do

liczby ludności w stanach i terytoriach (konstytucja dopuszcza jednak możliwość zmiany

liczby deputowanych wraz ze zmianą liczy ludności w kraju). Jak w każdej konstytucji

państwa demokratycznego znajdują się tu też zagadnienia dotyczące struktury izb.

Konstytucja formułuje także status deputowanego i senatora. Część piąta poświęcona jest

kompetencjom izb parlamentarnych, co zostanie omówione bardziej szczegółowo w dalszej

części artykułu. Rozdział drugi poświęcony jest władzy wykonawczej. Ponownie mowa jest o

gubernatorze generalnym, gdyż władza wykonawcza realizowana jest w państwie przez

przedstawiciela królowej i zgodnie z artykułem 61 „rozciąga się na realizację i ochronę […]

konstytucji oraz ustaw Związku”. W rozdziale tym mowa jest także o utworzeniu Federalnej

Rady Wykonawczej, czyli rządu, którego członkowie wybierani są przez gubernatora.

Zgodnie z zapisem liczba ministrów w rządzie nie powinna przekraczać siedmiu. Rozdział

trzeci poświęcony jest władzy sądowej. Ustanowiony został Federalny Sąd Najwyższy zwany

Wysokim Sądem Australii. Wymienione są tu kompetencje i obowiązki sędziów Wysokiego

Sądu. Rozdział czwarty dotyczy finansów i handlu (tytuł raczej niespotykany w konstytucjach

nowożytnych). Regulowane są tu zasady nakładania opłat celnych oraz ustanawiania

jednolitych ceł. Konstytucja dała możliwość, aby przez dziesięć lat po utworzeniu Związku

parlament mógł finansować stany na warunkach przez siebie ustalonych. Wspomniano także

o utworzeniu Komisji Międzystanowej, która ma zabezpieczać postanowienia konstytucji w

kwestiach finansowych. Związek może także zawierać ze stanami umowę dotyczącą

zaciągania długów przez stany. Rozdziały piąty i szósty dotyczą właśnie tych jednostek

podziału terytorialnego. Konstytucja zezwala, aby każdy stan posiadał swój własny parlament

oraz swoją własną konstytucję. Muszą one być jednak zgodne z konstytucją federalną. Stany

nie otrzymały jednak prawa bicia własnej monety. Ustawa reguluje też możliwość

przyłączania nowych stanów, zwiększania i zmniejszania ich terytorium za zgodą parlamentu.

Ostatnie rozdziały dotyczą postanowień różnych i zmian w konstytucji. Postanowienia różne

to między innymi określenie siedziby Związku – terytorium, które będzie znajdować się w

stanie Nowa Południowa Walia, nie dalej niż sto mil od Sydney i nie będzie mniejsze niż sto

mil kwadratowych

9

. Konstytucja australijska nie zawiera przepisów dotyczących praw i

obowiązków obywatela.

9

Konstytucja Związku Australijskiego z dn. 9 lipca 1900r., źródło - strona internetowa:

http://www.comlaw.gov.au/comlaw/comlaw.nsf/440c19285821b109ca256f3a001d59b7/57dea3835d797364ca25
6f9d0078c087/$FILE/ConstitutionAct.pdf

Podsumowując, choć konstytucja zawiera wiele przepisów nie mających już

odzwierciedlenia w rzeczywistości, to nie ma potrzeby, aby ją zmieniać. Wszystkie konieczne

zmiany są wprowadzane ustawami i praktyka polityczna pokazuje, że takie rozwiązanie jest

łatwiejsze i znacznie sprawniejsze. Zmiana konstytucji jest bowiem dość uciążliwa.

Konstytucja nie wskazuje jednoznacznie, kto posiada inicjatywę zmiany konstytucji. Można

więc domniemywać, że inicjatywa ta przysługuje tym samym podmiotom, co w wypadku

ustaw zwykłych (rząd, deputowani i senatorowie). Projekt zmiany konstytucji musi zostać

poparty większością głosów członków w Izbie Reprezentantów i w Senacie. Następnie

gubernator generalny poddaje projekt pod referendum, musi to zrobić w czasie od dwóch do

sześciu miesięcy po głosowaniu parlamentu. W referendum projekt taki musi zyskać ponad

połowę głosów w przynajmniej 4 stanach i jednocześnie większość stanów musi być za

przyjęciem nowej konstytucji, konieczna jest więc tym samym „potrójna większość"

(konstytucja federalna była więc modyfikowana w praktyce tylko 6 razy)

10

. Istnieje jednak

wyjątek od tej zasady. Jeżeli projekt zostanie zaakceptowany w jednej izbie, a nie zostanie

przegłosowany w drugiej, to po trzech miesiącach pierwsza izba może głosować nad

projektem ponownie, wtedy gubernator generalny, mimo ponownego sprzeciwu izby drugiej,

może poddać projekt pod głosowanie obywateli.

3. Władza ustawodawcza

Artykuł 1 konstytucji mówi, że władza ustawodawcza należy do Parlamentu

Federalnego, w skład którego wchodzą Królowa, Senat i Izba Reprezentantów. Faktycznie

jednak gubernator generalny jako przedstawiciel królowej jest tylko ciałem

reprezentatywnym, a funkcję ustawodawczą realizują izby parlamentarne. Uprawnienia

ustawodawcze Izby Reprezentantów i Senatu są podobne. Jedynie kwestie finansowe i

kontrola nad rządem są wyłącznymi kompetencjami izby niższej.

IZBA REPREZENTANTÓW

Izba niższa parlamentu jest organem ogólnonarodowym, w skład której wchodzi 150

deputowanych. Liczba deputowanych ustalana jest proporcjonalnie do liczby mieszkańców

10

T. Goduń, Leksykon systemów politycznych, Warszawa 2003, Dom Wydawniczy ELIPSA, s. 35.

stanów. Konstytucja gwarantuje min. 5 posłów z każdego stanu, za wyjątkiem Terytorium

Północnego i Australijskiego Terytorium Stołecznego.

Tabela 2. Liczba mandatów z poszczególnych stanów

Nazwa stanu lub terytorium

Liczba
deputowanych

Nowa Południowa Walia

50

Wiktoria

37

Queensland

28

Australia Zachodnia

15

Australia Południowa

11

Tasmania

5

Australijskie Terytorium Stołeczne

2

Terytorium Północne

2

razem

150

Źródło: Elections and the electoral systems, http://www.aph.gov.au/house/pubs/PRACTICE/5Ch03.pdf

Zgodnie z artykułem 24 konstytucji liczba posłów musi być dwukrotnie wyższa od

liczby senatorów.

Wybory do Izby reprezentantów są powszechne, równe, bezpośrednie, tajne

11

i

większościowe. Przeprowadzane są w okręgach jednomandatowych. Podziału na okręgi

wyborcze dokonują parlamenty stanowe. Wybory zarządza gubernator generalny. Czynne

prawo wyborcze mają osoby, które ukończyły 18 rok życia

12

i stale zamieszkują na terytorium

któregokolwiek ze stanów. W 1967 roku zniesiono cenzus rasowy, więc prawo wyborcze

zyskali także Aborygeni. Ważnym podkreślenia jest fakt, że kobiety zyskały prawa wyborcze

w 1894 roku (do parlamentów stanowych). Australia była drugim na świecie krajem po

Nowej Zelandii, który zniósł cenzus płci. Bierne prawo wyborcze mają osoby, które

najpóźniej w dniu wyborów ukończyły 21 lat, od 3 lat zamieszkują na terytorium Australii, są

obywatelami Australii od co najmniej 5 lat lub są poddanymi korony brytyjskiej od urodzenia.

Kandydat musi przedstawić także listę z podpisami co najmniej 10 osób uprawnionych do

głosowania w danym okręgu wyborczym. Każdy kandydat musi wpłacić także kaucję

wyborczą w wysokości 350 dolarów. Kaucja podlega zwrotowi, gdy kandydat zyska w

okręgu wyborczym co najmniej 4% głosów. Do Izby Reprezentantów nie może kandydować

osoba, która była skazana prawomocnym wyrokiem sądu i co najmniej rok spędziła w

więzieniu, a także osoba pełniąca jakiekolwiek funkcje w aparacie państwowym

11

Tajność głosowania podczas wyborów została pierwszy raz wprowadzona właśnie w Australii i zastosowana

podczas wyborów w połowie lat 50. XIX wieku. Do tej pory tajne głosowanie w krajach anglosaskich zwane jest
„głosowaniem australijskim”.

12

W 1973 roku obniżono cenzus wieku z 21 do 18 lat.

(z wyjątkiem ministrów w rządzie i członków rządów stanowych ubiegających się o mandat

senatora)

13

. Wybory parlamentarne od 1925 roku są obowiązkowe, a za opuszczenie

głosowania bez podania ważnej przyczyny grozi kara od 20 do 50 AUD

14

. Najczęściej

powtarzanym argumentem na korzyść obowiązku głosowania jest gwarancja, że przyszły rząd

reprezentował będzie większość społeczeństwa. Głosowanie jest takim samym obowiązkiem

obywatela jak płacenie podatków i zapewnia harmonię istnienia całego społeczeństwa

australijskiego

15

.

W Australii zastosowano system głosu preferencyjnego. W zależności od regionu –

wszystkie preferencje (Full Preferential Voting) lub dowolna liczba preferencji (Optional

Preferential Voting). Nazwiska kandydatów znajdują się na jednej (zbiorczej) liście

wyborczej i są uszeregowane alfabetycznie. Wyborca (w wersji FPV) musi uszeregować

kandydatów na liście zgodnie ze swoimi preferencjami wyborczymi. Przy nazwiskach

kandydatów wstawia więc cyfry, tak, aby wszystkie kratki były zapełnione (1 otrzymuje

kandydat, który jako pierwszy ma znaleźć się w parlamencie).

Wygrywa ten kandydat, który uzyska bezwzględną liczbę głosów w okręgu

wyborczym. Głosy preferencyjne potrzebne są wtedy, gdy żaden z kandydatów nie uzyska

wymaganej liczby głosów. Aby uniknąć drugiej tury głosowania, kandydat, który uzyskał

najmniej głosów zostaje skreślony z listy, a jego głosy zgodnie z preferencjami wyborcy

zostają przekazane innym kandydatom. Wykreślanie kandydatów i przepisywanie ich głosów

na innych kandydatów trwa do momentu, gdy jeden kandydat uzyska ponad 50% głosów.

Zgodnie z formułą Obtional Preferential Voting w Nowej Południowej Walii wyborcy mają

trzy możliwości oddania głosu:

(a) wskazanie jednej preferencji i pozostawienie innych kratek pustych,

(b) wskazanie kilku, ale nie wszystkich preferencji,

(c) wskazanie wszystkich preferencji, jak w przypadku Full Preferential Voting

Metoda obliczania głosów jest identyczna jak we wcześniej opisanym przypadku, lecz jeśli

przy podziale głosów kandydata, który został skreślony z listy, na karcie nie ma innych

preferencji – karta ta nie jest brana pod uwagę przy dalszym podziale głosów. Karty, na

13

S. Bożyk, System konstytucyjny Australii, Warszawa 2001, Wydawnictwo Sejmowe, s. 33 i nast.

14

Najpierw Australijska Komisja Wyborcza (AEC) wysyła oficjalny list, w którym osoba, która nie przystąpiła

do głosowania, proszona jest o przedłożenie usprawiedliwienia wyjaśniającego przyczynę opuszczenia
wyborów, w przeciwnym razie nałożona zostaje kara grzywny w wysokości 20 AUD. Jeśli przez 21 dni do AEC
nie wpłynie odpowiedź z wyjaśnieniem lub wpłynie odmowa przyjęcia kary, zostaje wszczęta procedura sądowa.
Jeśli sąd uzna, że adresat listu jest winny, taka osoba jest zobowiązana do zapłacenia kary w wysokości 50 AUD
i do uiszczenia wszelkich kosztów sądowych.

15

Electoral Backgrounder nr 17 z października 2007:

http://www.aec.gov.au/pdf/backgrounders/17/EB_17_Compulsory_Voting.pdf, z dnia 2 lutego 2009 r.

których zaznaczono tylko kilka preferencji biorą udział w liczeniu głosów, tyle razy, ile

preferencji jest oznaczonych (później są wykluczane z dalszej procedury).

System głosu preferencyjnego sprzyja dużym partiom. Praktyka pokazuje, że nawet

jeśli pierwsza preferencja została oddana na partię małą, to kolejna na jedną z najsilniejszych

partii: Australijska Partia Pracy lub koalicja liberalna. Większościowy system preferencyjny

prowadzi w konsekwencji do objęcia większości parlamentarnej przez jedną partię.

Umożliwia to stabilność rządu i trwałość prowadzonej polityki rządowej

16

. Przed objęciem

mandatu członkowie izby składają ślubowanie przed gubernatorem generalnym. Obowiązuje

zasada incompatibilitas, a więc niepołączalności stanowisk posła i senatora. Utrata mandatu

poselskiego może być spowodowana: śmiercią, zrzeczeniem się mandatu, skazaniem

prawomocnym wyrokiem sądu, jeśli parlamentarzysta nie uczestniczy w posiedzeniach izby

dłużej niż 2 miesiące w czasie jednej sesji, stanie się bankrutem, realizowaniem własnych

interesów finansowych w ramach pełnienia funkcji.

Kadencja Izby Reprezentantów maksymalne może trwać trzy lata, jest liczona od dnia

pierwszego posiedzenia, a nowe wybory jeszcze przed upływem kadencji zarządza gubernator

generalny. Istnieje możliwość wcześniejszego rozwiązania parlamentu. Zachodzi w

przypadkach, kiedy premier przedłoży gubernatorowi wniosek o przeprowadzenie wyborów

przedterminowych (podobnie jak w Wielkiej Brytanii, kiedy jest szansa na uzyskania dużego

poparcia społecznego) lub w przypadku, gdy dojdzie do konfliktu pomiędzy izbami w

procesie ustawodawczym

17

. Parlament działa w trybie sesyjnym, sesje zwołuje gubernator

generalny, nie rzadziej niż raz w roku, a przerwa między sesjami nie może być dłuższa niż 12

miesięcy. Pierwsza sesja musi być zwołana nie później niż 30 dni po wyborach. Decyzje w

Izbie Reprezentantów podejmowane są względną lub bezwzględną większością głosów w

zależności od rodzaju decyzji.

Do kompetencji izby niższej należą:

- prowadzenie polityki zagranicznej państwa, w szczególności z wyspami Oceanu

Spokojnego,

- wydawanie ustaw gospodarczych i kształtowanie stosunków gospodarczych z innymi

państwami oraz regulowanie stosunków gospodarczych między stanami,

- ustawodawstwo podatkowe,

- kontrola nad siłami zbrojnymi (obrona Związku),

- ustawodawstwo dotyczące spisów powszechnych i statystyki,

16

S. Bennet, R. Lundie, Australian electoral system, Research Paper no.5, 2007, s. 6-7.

17

S. Bożyk, Parlament federalny Australii, Warszawa 1999, Wydawnictwo Sejmowe, s. 37.

- ustawodawstwo w zakresie rybołówstwa na wodach australijskich poza granicami wód

terytorialnych,

- sprawy obywatelskie (naturalizacja, status cudzoziemców),

- kształtowanie polityki socjalnej i edukacyjnej,

- rozwiązywanie spornych, ważnych kwestii gospodarczych, jeśli wychodzą one poza granice

stanów.

Do wyłącznej kompetencji Izby Reprezentantów należą:

- ustawodawstwo budżetowe i finansowe (Senat nie może wnosić poprawek do ustaw

finansowych).

- kontrola rządu.

Pracom Izby Reprezentantów przewodniczy speaker. Jest on wybierany na pierwszym

posiedzeniu izby bezwzględną większością głosów, na początku posiedzenia. Speaker jest

przedstawicielem partii posiadającej większość w parlamencie, jest doświadczonym

parlamentarzystą z długim stażem. Powoływany jest także zastępca speakera, który zastępuje

go w czasie nieobecności podczas posiedzenia. Speaker nie bierze udziału w głosowaniu, ale

jego głos jest decydujący w sytuacji równego podziału głosów.

Komisje w parlamencie australijskim istnieją, ale nie odgrywają znaczącej roli.

Wynika to z niewielkiej liczby parlamentarzystów, a więc prace ustawodawcze są łatwiejsze.

Komisja Całej Izby to izba niższa przekształcona w komisję, przewodniczącym komisji jest

zastępca speakera. Komisja Całej Izby zajmuje się projektami ustaw finansowych oraz

projektami ustaw ustrojowych. W Izbie Reprezentantów istnieje także od 6 do 10 komisji

stałych. W skład komisji wchodzi do 10 członków. Komisje zajmują się projektami ustaw

oraz problemami wewnątrzparlamentarnymi

18

. W pracach parlamentu uczestniczą także

komisje wspólne posłów i senatorów. Podobnie jak komisje stałe, mają do 10 członków.

Komisje dzielą się na dwie grupy – powołane na mocy ustaw (mają status komisji stałych) i

powoływane po wyborach (działające przez jedną kadencję)

19

. W izbie niższej i tylko tutaj

funkcjonują frakcje parlamentarne. Oficjalnie przywódcą frakcji partii większościowej jest

premier, jednak faktycznie przywództwo to sprawuje lider izby (Leader of the House). Lider

opozycji jest liderem swojej frakcji i gabinetu cieni

20

.

18

S. Bożyk, System konstytucyjny Australii, Warszawa 2001, Wydawnictwo Sejmowe, s. 50-51.

19

Tamże, s. 51.

20

Tamże, s. 52.

SENAT

Senat jest izbą skupiająca przedstawicieli stanów. W izbie wyższej zasiada 76

senatorów – po 12 z każdego stanu oraz po dwóch z Terytorium Północnego i Australijskiego

Terytorium Stołecznego. Liczba ta zmieniała się jednak wraz ze wzrostem liczby ludności

w każdym stanie

21

. Senat jest miejscem, gdzie opozycja często zdobywa większość

mandatów, dlatego równowaga obu izb jest tutaj wyraźnie zaznaczona. Kadencja Senatorów

trwa 6 lat, z tym, że co 3 lata wymieniana jest połowa składu. Pierwszym dniem kadencji jest

1 lipca (nawet jeśli wybory odbyły się pod koniec roku, początkiem kadencji dla danych

wybranych senatorów jest 1 lipca roku następnego).

Pracom Senatu przewodniczy Przewodniczący wybierany na pierwszym posiedzeniu z

grona senatorów. Przewodniczącym jest zwykle przedstawiciel największej partii w senacie.

Wybierany jest także zastępca przewodniczącego. Podobnie jak w Izbie Reprezentantów, w

Senacie powoływane są komisje. W Senacie funkcjonuje co najmniej 15 komisji stałych.

Można wyróżnić komisje problemowe, kontrolne i komisje zajmujące się sprawami

wewnątrzparlamentarnymi. Najczęściej komisje składają się tylko z 6-7 członków (dlatego

każdy senator jest zwykle członkiem kilku komisji). Przewodniczącym komisji jest zawsze

przedstawiciel partii rządzącej. W Senacie zamiast frakcji istnieją posiedzenia senatorów

należących do grup partyjnych.

Wybory do Senatu są powszechne, równe, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne.

Każdy stan jest jednym okręgiem wyborczym. W wyborach do Senatu stosowana jest metoda

pojedynczego głosu przechodniego (Single Transferable Vote). Karta wyborcza jest

podzielona na dwie części. Pierwsza część, tzw. „nad kreską” (above the line) zawiera

wspólną listę wszystkich partii (nazwy partii), które wystawiły w wyborach swoich

kandydatów. „Pod kreską” (below the line) znajdują się listy kandydatów z poszczególnych

partii. Kandydaci niezależni zgrupowani są na liście zwanej „Ungrouped”. Taka konstrukcja

karty pozwala wyborcy oddać głos albo na partię, albo na konkretnego kandydata. Jeśli

wyborca zdecyduje się głosować na partie (nad kreską), to musi wpisać cyfrę 1 przy

odpowiedniej partii, jeśli głosuje na kandydata (pod kreską), to musi wyrazić swoje

preferencje na wszystkich kandydatów wszystkich partii. Przed każdymi wyborami ustalana

jest minimalna liczba głosów potrzebnych, aby zostać wybranym do Senatu (quota). Głosy

liczone są zgodnie z preferencjami oddanymi na kandydatów. Gdy któryś z kandydatów

21

1900 – po 6 mandatów z każdego stanu; 1948 – 10; 1984 – 12.

przekroczy tę liczbę, dostaje się do senatu. Jeśli uzyska więcej głosów niż jest to wymagane,

to jego surplus (nadwyżka głosów) jest przekazywana kolejnemu kandydatowi

22

.

Przekazywanie głosów następuje do momentu, gdy każde miejsce w senacie zostaje

zapełnione.

Trudno mówić o konstytucyjnych kompetencjach Senatu. Praktyka działania tej izby

pokazała bowiem, że realizuje ona zadania nadane jej przez ustawy lub przez orzecznictwo

Sądu Najwyższego

23

. Trzeba jednak zaznaczyć, że australijski Senat w kwestii

ustawodawstwa jest postawiony na równi z Izbą Reprezentantów (z wyjątkiem ustawy

budżetowej).

4. Procedura ustawodawcza

W Australii mamy do czynienia z ustawodawstwem federalnym i stanowym. Art. 51

konstytucji wskazuje, które sprawy należą do kompetencji ustawodawczej parlamentu.

Praktyka pokazała jednak, że część z tych spraw także została przekazana stanom. Jeśli więc

niektóre sprawy mogą być podejmowane zarówno przez parlament, jak i stany, to mamy do

czynienia z ustawodawstwem wspólnym. Do wyłącznych kompetencji ustawodawczych

parlamentu należą jednak ustawy zapewniające pokój i porządek oraz sprawiedliwe rządy

24

.

Proces ustawodawczy opiera się o postanowienia konstytucyjne, postanowienia zawarte w

regulaminach parlamentów, a także o praktykę parlamentarną i niepisane zwyczaje.

Inicjatywa ustawodawcza przysługuje rządowi oraz poszczególnym deputowanym i

senatorom. W praktyce jednak inicjatywy senatorów i deputowanych mają małe znaczenie,

jeśli nie zostaną poparte przez rząd

25

. Członkowie parlamentu mogą zgłaszać projekty ustaw

jedynie w swojej izbie. Procedura ustawodawcza może więc rozpocząć się zarówno w Izbie

Reprezentantów, jak i w Senacie. Faktycznie jednak zdecydowana większość nowych

projektów rozpoczyna swoją drogę w izbie niższej. Przyjmijmy więc, że procedura

rozpoczyna się w Izbie Reprezentantów. Następuje pierwsze czytanie, podczas którego

posłowie są zapoznawani z projektem ustawy oraz wyznaczane są terminy procedury

ustawodawczej. Wszyscy deputowani otrzymują tekst nowej ustawy, aby do drugiego

czytania byli z nią zapoznani. Drugie czytanie jest przedstawieniem całego tekstu nowej

22

S. Bennet, R. Lundie, Australian electoral…, s.16.

23

S. Bożyk, Parlament federalny…, s. 21

24

Konstytucja Związku Asutralijskiego z dn. 9 lipca 1900r., źródło: strona internetowa:

http://www.comlaw.gov.au/comlaw/comlaw.nsf/440c19285821b109ca256f3a001d59b7/57dea3835d797364ca25
6f9d0078c087/$FILE/ConstitutionAct.pdf

25

S. Bożyk, Parlament federalny…, s. 40.

ustawy oraz dyskusją nad jej treścią. Po debacie przeprowadzane jest głosowanie, w którym

deputowani decydują o odrzuceniu ustawy lub przekazaniu jej komisjom stałym parlamentu.

Gdy ustawa trafia do komisji, te pracują nad jej tekstem i proponują poprawki. Trzecie

czytanie na posiedzeniu plenarnym Izby Reprezentantów to przedstawienie poprawek

zaproponowanych przez komisje oraz głosowanie nad ich przyjęciem lub odrzuceniem, a

następnie głosowanie nad przyjęciem lub odrzuceniem całego projektu ustawy. Ustawa musi

zyskać zwykłą większość głosów. Nie jest to trudne, ponieważ większość w parlamencie

obejmuje partia, która, najczęściej, zgłosiła projekt ustawy. Następnie projekt trafia do

Senatu, gdzie podobnie odbywają się trzy czytania. Pierwsze – przedstawienie projektu,

drugie – debata i głosowanie nad odrzuceniem lub przekazaniem do komisji, trzecie –

dyskusja nad poprawkami komisji, ustalenie ostatecznego tekstu ustawy, decyzja o

odrzuceniu lub przyjęciu ustawy. Gdy Senat przyjmie ustawę, projekt trafia do gubernatora

generalnego, który go promulguje. Gubernator może skorzystać z prawa weta i zwrócić

ustawę parlamentowi do ponownego rozpatrzenia. Weto może zostać odrzucone przez

parlament bezwzględną większością głosów w obu izbach. Ostatnim etapem jest ogłoszenie

ustawy. Gdy nie ustalono daty wejścia jej w życie, przyjmuje się, że ustawa zaczyna

obowiązywać po 28-dniowym vacatio legis

26

.

Senat może jednak zwrócić projekt z poprawkami do Izby Reprezentantów. Gdy ta

ponownie uchwali projekt bez proponowanych przez Senat poprawek, a Senat ponownie

odrzuci projekt, gubernator generalny, z uwagi na fakt, że doszło do konfliktu izb, rozwiązuje

obie izby parlamentu i zarządza nowe wybory. Wybory przedterminowe nie mogą się jednak

odbyć, gdy do końca kadencji pozostało jeszcze 6 miesięcy. Nowo wybrana Izba

Reprezentantów ponownie zajmuje się projektem ustawy. Lecz, gdy i tym razem Senat

odrzuci projekt, gubernator zwołuje wspólne posiedzenie izb, które obradują nad projektem aż

do podjęcia ostatecznej decyzji w głosowaniu. Projekt taki musi zostać przyjęty bezwzględną

większością głosów ustawowej liczy deputowanych i senatorów (oddzielnie). Przyjęta w ten

sposób ustawa trafia do rąk gubernatora generalnego.

Projekt ustawy budżetowej jest poddany szczególnej procedurze uchwalania.

Inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie przysługuje tylko rządowi (a więc tym samym,

tylko Izba Reprezentantów może być izbą inicjującą)

27

. Zgodnie z artykułem 53 konstytucji,

Senat nie ma prawa zgłaszania poprawek do projektu budżetu, może jedynie zwrócić projekt

26

W 1931 roku Akt Westminsterski ograniczył prawo gubernatora do nawet dwuletniego wstrzymywania ustaw

w celu usankcjonowania jej przez królową.

27

S. Bożyk, System konstytucyjny…, s. 67.

izbie niższej z „zaleceniem wprowadzenia poprawek” (nieobligatoryjnym dla Izby

Reprezentantów). Senat może ewentualnie odrzucić budżet w całości. Dalej procedura

prowadzona jest tak samo jak w przypadku ustaw zwykłych.

5. Władza wykonawcza

GŁOWA PAŃSTWA

Głową Związku Australijskiego jest monarcha brytyjski (obecnie królowa Elżbieta II),

ze względów praktycznych na terenie Australii reprezentuje ją Gubernator Generalny, który

faktycznie pełni funkcje głowy państwa. Początkowo gubernator wyznaczany był przez

monarchę brytyjskiego, jednak powodowało to zbyt silne uzależnienie od Wielkiej Brytanii.

Od 1931 roku (Statut Westminsterski) gubernator był mianowany przez królową na wniosek

rządu federalnego Australii. Jednak kryzys konstytucyjny wywołany przez jednego z

królewskich gubernatorów - Johna R. Kerra w 1975 roku spowodował, że zdecydowano, iż

gubernatora będzie wybierał rząd australijski, a monarcha jedynie akceptuje danego

kandydata (nie ma przy tym uprawnień do wnoszenia sprzeciwu). Gubernator pełni istotną

rolę ze względu na swoje położenie konstytucyjne. Akt najwyższy przyznaje mu bowiem

zarówno rolę we władzy ustawodawczej, jak i wykonawczej. „W rzeczywistości większość

uprawnień przypisywanych gubernatorowi generalnemu w konstytucji przejął rząd (gabinet),

sprawujący faktycznie władzę wykonawczą na szczeblu federalnym"

28

. Najważniejsze

kompetencje gubernatora odnoszą się do jego stosunków z parlamentem i rządem. Ma prawo

zwoływania i zamykania sesji parlamentu, podejmuje także decyzję o rozwiązaniu parlamentu

(o warunkach rozwiązania wspomniano wcześniej), zarządza nowe wybory oraz wybory

przedterminowe. Gubernator powołuje i przyjmuje dymisję premiera oraz rządu. Przy

powoływaniu premiera gubernator musi się jednak kierować składem osobowym parlamentu

i funkcję premiera powierza liderowi partii, która po wyborach zdobyła większość w Izbie

Reprezentantów. Podobnie jak w innych państwach demokratycznych, gubernator jest

naczelnym dowódcą sił zbrojnych, ma prawo łaski, nadaje ordery i odznaczenia, mianuje

sędziów Sądu Najwyższego i sądów federalnych, jest reprezentantem Australii w stosunkach

międzynarodowych. Posiada także prawo weta (faktycznie prawo weta zawieszającego).

28

S. Bożyk, System konstytucyjny…, s. 56.

RZĄD (Federalna Rada Wykonawcza)

Podobnie jak w przypadku Wielkiej Brytanii, o rządzie australijskim możemy mówić

w dwóch aspektach: szerszym i węższym. Rząd analizowany szerzej to Rada Wykonawcza

Ministrów Stanu, czyli premier oraz wszyscy ministrowie, a także wszystkie osoby

sprawujące funkcje kierownicze w administracji centralnej. Formalnie takiemu gronu

przewodniczy gubernator generalny. W znaczeniu węższym jest to natomiast grupa składająca

się z premiera i najważniejszych ministrów (najczęściej kilkunastu ministrów kierujących

najważniejszymi resortami państwowymi), przy czym za każdym razem skład gabinetu

wyznacza premier. Gabinet wyznacza kierunki pracy rządu i na posiedzeniach gabinetu

zapadają najważniejsze decyzje.

Tryb powołania rządu opiera się w zasadzie tylko na konwenansach

konstytucyjnych

29

. W skład rządu mogą wchodzić zarówno członkowie Izby Reprezentantów,

jak i Senatu. Liczba członków rządu nie jest stała, ale od kilkudziesięciu lat oscyluje w

granicach 25 – 30 osób. Premierem zostaje lider partii, która po wyborach powszechnych

zdobyła większość miejsc w parlamencie. Lista osób wchodzących w skład rządu jest

przedstawiana gubernatorowi do zatwierdzenia, przy czym zgodnie z tradycją każdy stan

musi być reprezentowany przynajmniej przez jednego ministra

30

. Ministrowie stoją na czele

resortów, ale faktycznie władzę sprawują w nich sekretarze lub dyrektorzy generalni. To oni

kierują pracą resortu i podejmują najważniejsze decyzje. Ministrowie powołują swoich

przedstawicieli na terenie stanów i tak sprawują władzę centralną w terenie

31

.

Podsumowując, system polityczny Australii jest bardzo podobny do systemu Wielkiej

Brytanii. Wiele rozwiązań zostało uproszczonych. Australijczycy są praktyczni, dlatego

zamiast zmieniać postanowienia konstytucyjne, wybierają prostszą drogę – ustawową. System

polityczny jest więc bardzo stabilny. Pomaga w tym na pewno utrzymujący się system

dwupartyjny.

29

Tamże, s. 60 i nast.

30

Najwięcej miejsc otrzymują przedstawiciele Nowej Południowej Walii i Wiktorii.

31

Tamże, s. 62.