Петербургские славянские и балканские исследования

98

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

ББК 63.3(2) Польша; УДК 94(438).04

M. Nagielski

RYWALIZACJA POLSKO-ROSYJSKA W DOBIE POTOPU

W KONTEKŚCIE WOJNY OBU PAŃSTW

ZE SZWECJĄ W LATACH 1656–1661

Tematem rywalizacji mocarstw w dobie potopu, a w szczególności zmaganiami

Rosji i Rzeczypospolitej ze Szwecją zajmowało się wielu historyków polskich,

rosyjskich, ukraińskich, niemieckich i szwedzkich. Oczywiście w różnych aspektach

tej rywalizacji: militarnej, politycznej czy wreszcie gospodarczej związanej z handlem

bałtyckim w połowie XVII wieku. Ze starszej literatury wymieńmy jedynie A. N. Malcewa

1

,

L. Zaborowskiego

2

G. W. Forstena

3

czy O. Wajnsztejna

4

. Z najważniejszych prac

ostatnio wydanych należy wymienić autorstwa: B. N. Florii

5

, A. Kotljarchuka

6

,

1

Мальцев А. Н. Международное положение Русского государства в 50-х годах и русско-

шведская война 1656–1658 гг. // Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в. / Pед.

А. А. Новосельский, Н. В. Устюгов. М., 1955. С. 496–505.

2

Заборовский Л. В. Россия, Речь Посполитая и Швеция в середине XVII в. М., 1981.

3

Форстен Г. В. Сношения Швеции и России во второй половине XVII века (1648–1700) //

Журнал министерства народного просвещения. 1898. № 165 (февраль). С. 315–317.

4

Вайнштейн О. Л. 1) Русско-шведская война 1655–1660 годов: Историографический

обзор // ВИ. 1947. № 3. С. 53–72; 2) Экономические предпосылки борьбы за Балтийское

море и внешняя политика России в середине XVII в. // Ученые записки ЛГУ. Сер. истори-

ческих наук. 1951. Nr 18. С. 157–184.

5

Флоря Б. Н. Русское государство и его западные соседи (1655–1661 гг.). М., 2010.

6

Kotljarchuk A. In the shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden

in the European Crisis of the mid-17

th

Century. Huddinge, 2006.

© M. Nagielski, 2014

2014. № 1. Январь—Июнь

99

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

D. I. Iwanowa

7

, E. I. Kobzarewej

8

, A. W. Małowa

9

, R. Fagerlunda

10

, A. Stadego

11

, czy

R. Frosta

12

.

Lista autorów zajmujących się rywalizacją mocarstw środkowej Europy o dominację

nad Bałtykiem w dobie drugiej wojny północnej jest bardzo obszerna i sięga kilkuset

autorów, biorąc pod uwagę badania cząstkowe. Gorzej jest z historiografią polską i do

dzisiaj nadal zachowują swoją wartość prace Z. Wójcika wydane w latach 50. XX w.,

zwłaszcza jego artykuł opublikowany w zbiorze poświęconym II wojnie północnej pt:

«Polska a Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny

północnej 1655–1660»

13

. Wiele wnosi do rokowań szwedzko-kozackich praca

A. Kerstena o Hieronimie Radziejowskim

14

, pośredniku w tych rokowaniach pomiędzy

Karolem X Gustawem a Bohdanem Chmielnickim

15

.

Na uwagę zasługuje także opracowania K. Bobiatyńskiego (dotyczące losów

twierdzy dyneburskiej w latach 1654–1655, o którą rywalizowały obie potęgi: Rosja

i Szwecja

16

) i K. Kossarzeckiego

17

. Działania militarne w dobie potopu najobszerniej

przedstawił J. Wimmer

18

. Wiele wnosi do tematu wydana ostatnio praca historyka

ukraińskiego J. Fedoruka

19

, poświęcona traktatowi wileńskiemu 1656 r. zawartemu

pomiędzy Rosją a Rzeczpospolitą, który zmienił na niemal dwa lata układ sił w

7

Иванов Д. И. Речь Посполитая в планах московских политиков накануне виленских пере-

говоров 1656 года (из истории международного кризиса в Восточной Европе середины

XVII века) // Славяноведение. 2003. № 3. С. 52–68.

8

Кобзарева Е. И. Дипломатическая борьба России за выход к Балтийскому морю в 1655–

1661 гг. М., 1998.

9

Малов А. В. Русско-польская война 1654–1667 гг. М., 2006.

10

Fagerlund R. Kriget i Osterjoprovinserna 1655–1661. Operationer och krigsanstrangningar pa

en brikrigskadeplats under Carl X Gustafs krig. Abo, 1979.

11

Stade A. Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polską w 1655 r. // Studia i Materiały do

Historii Wojskowości. 1973. T. XIX. Vol. 1. S. 19–91.

12

Frost R. After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War 1655–1660.

Cambridge, 1993.

13

Wójcik Z. Polska a Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie wojny

północnej 1655–1660 // Polska w okresie drugiej wojny północnej / Red. K. Lepszy. T. I.

Warszawa, 1957. S. 373–377.

14

Kersten A. Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji. Warszawa, 1988.

15

Котлярчук А. Дипломатические отношения Швеции и Украины в 1654–1660 гг.: Шведская

историография и источники // Украина и соседние государства в XVІІ веке: Материалы меж-

дународной конференции. СПб., 2004. С. 90–107; Федорук Я. О. Міжнародна дипломатія і

політика України 1654–1657 рр. Львів, 1996.

16

Bobiatyński K. Dyneburg i Inflanty polskie podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskwą w

latach 1654–1655 // Zapiski Historyczne. Toruń, 2005. T. 70. Z. 2–3. S. 107–123.

17

Kossarzecki K. Szlachta litewska wobec panowania szwedzkiego i moskiewskiego w okresie

załamania Rzeczypospolitej przełomu 1655 i 1656 roku // Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej

Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku / Red. M. Nagielski. Warszawa, 2007. S. 277–301.

18

Wimmer J. 1) Przegląd operacji w wojnie polsko-szwedzkiej 1655–1660 // Wojna polsko-

szwedzka 1655–1660. Warszawa, 1973. S. 127–206; 2) Polska-Szwecja. Konflikty zbrojne w

XVI–XVIII wieku. Oświęcim, 2013. S. 93–222.

19

Федорук Я. Віленський договір 1656 року. Східноєвропейська криза і Україна у середині

XVII століття. Київ, 2011.

Петербургские славянские и балканские исследования

100

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

Europie środkowo-wschodniej. Wobec stale zmieniającej się sytuacji polityczno-

militarnej w regionie i zaangażowaniu w działania militarne coraz większej liczby

państw (Rzeczpospolita, Szwecja, Moskwa, Brandenburgia, Siedmiogród, Kozaczyzna

Zaporoska, Dania czy Cesarstwo) zwracamy uwagę jedynie na wybrane momenty,

istotne dla układu sił w dobie Potopu.

Okres ten ze względu na istotne wydarzenia na teatrze wojennym możemy podzielić

na następujące podokresy:

– geneza i początkowy przebieg wojny Szwecji z Rzeczpospolitą (1654–1655);

– początek wojny Rosji ze Szwecją — próba zajęcia Inflant z Rygą;

– komisja wileńska 1656 r.;

– sojusz polsko-rosyjski skierowany przeciwko Szwecji;

– unia hadziacka 1658 r. i ponowna wojna Rzeczypospolitej z Rosją; rozejm ze

Szwecją w Waliesaar (20 grudnia1658 r.);

– rezygnacja Rosji z walki o Bałtyk na rzecz utrzymania zajętych prowincji

Rzeczypospolitej, w tym Ukrainy. Rosja zatrzymywała w swoich rękach Dyneburg, co

będzie istotne w późniejszych rokowaniach rozejmowych Rzeczypospolitą z Moskwą w

latach 1664–1667.

Wiemy, iż sukcesy Moskwy w wojnie z Rzeczpospolitą w 1654 r. wywołały

olbrzymie zaniepokojenie w Sztokholmie, gdzie po abdykacji królowej Krystyny władzę

przejął Karol X Gustaw. Zdobycie Smoleńska (29 września 1654 r.) otworzyło przed

oddziałami moskiewskimi duże możliwości operacyjne, co zaowocowało zdobyciem

szeregu miast i twierdz pogranicza

20

. Szwecja nie mogła bezczynnie patrzeć na załamanie

się dotychczasowego układu sił w Europie środkowo-wschodniej i wzrost znaczenia

Moskwy, choćby z obawy o swe prowincje nadbałtyckie (Inflanty).

Słusznie oceniano, że Moskwa po zajęciu wschodnich prowincji Rzeczypospolitej

uderzy na szwedzkie Inflanty, aby zająć porty nad Bałtykiem (Rewal, Narwę, Rygę). Dla

historyków szwedzkich, którzy badali genezę decyzji Karola X Gustawa uderzenia w

1655 r. na Rzeczpospolitą, istotnym było wskazanie momentu, gdy zamiast Rosji celem

ataku stało się państwo polsko-litewskie. Pisali na ten temat m. in. N. Eden

21

, I. Olofsson

22

,

B. Kentrschynskij

23

, B. Asard

24

, H. Landberg

25

i A. Stade

26

. Z polskiej strony najszerzej

tę problematykę przedstawił Jan Wimmer

27

.

20

Zob.: Kroll P. Obrona Smoleńska w 1654 r. // Staropolska sztuka wojenna XVI–XVII wieku /

Red. M. Nagielski. Warszawa, 2002. S. 170; Bobiatyński K. Od Smoleńska do Wilna. Wojna

Rzeczypospolitej z Moskwą 1654–1655. Zabrze, 2004. S. 63–82.

21

Eden N. Grunderna for Karl X Gustafs anfall pa Polen // Historiks Tidskrift. 1906.

22

Olofsson S. I. Efter Westfaliska freden. Stockholm, 1957.

23

Kentrschynskij B. Karl X Gustav infor krisen i oster 1654–1655 // Karolinska Forbundets.

Arsbok, 1956.

24

Asard B. Upptakten till Karl X Gustavs anfall mot Polen 1655 // Karolinska Forbundets.

Arsbok, 1970.

25

Landberg H. Krieg pa kredit. Svensk rustningsfinansiering varen 1655 // Carl X Gustaf-studier.

T. IV: Carl X Gustaf infor polska kriget. Stockholm, 1969.

26

Stade A. Geneza decyzji… S. 19–91.

27

Wojna polsko-szwedzka 1655–1660 / Red. J. Wimmer. Warszawa, 1973. S. 37–99.

2014. № 1. Январь—Июнь

101

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

Od połowy 1654 r. tak szwedzki monarcha, jak Rada Państwa z niepokojem

obserwowali załamanie się Rzeczypospolitej na teatrze wschodnim (upadek Smoleńska,

klęski sił koronnych na Ukrainie). Jak to już wykazał A. Stade, «czynnik rosyjski»

odegrał decydującą rolę w podjęciu przez Karola X Gustawa decyzji o uderzeniu na

Rzeczpospolitą latem 1655 r. Długo jednak rozpatrywano wariant rosyjski, wiedząc, że

głównym przeciwnikiem Szwecji będzie Moskwa, dla której począwszy od Iwana IV

Groźnego opanowanie Inflant z Rygą było priorytetem w polityce bałtyckiej. Raporty

rezydenta szwedzkiego w Moskwie, Johanna de Rodesa wskazywały, że po sukcesach

militarnych odniesionych w 1654 r. Aleksy Michajłowicz swój wzrok skierował w stronę

Inflant

28

.

Tym bardziej, że w sferze handlowej stale dochodziło do incydentów, a Szwedzi

dążyli do ograniczenia wymiany handlowej towarów przez Archangielsk, promując

własne porty (Rewal, Narwę). Stąd utrudniano kupcom rosyjskim kontakty z Lubeką,

co w konsekwencji spowodowało reakcję ze strony rosyjskiej, jaką było podniesienie

ceł na towary szwedzkie (1649). W ekspansji w kierunku Bałtyku Moskwie na drodze

nie stała Rzeczpospolita, posiadająca jedynie skromny fragment Inflant z Krzyżborkiem

i Lucynem, a Szwecja pragnąca zmonopolizować wymianę handlową Rosji z Europą

zachodnią przez własne porty.

Szwedzi obawiali jednak Rosji. W trakcie przygotowań do wojny z Polską gubernator

Inflant, Gustaw Horn przeciwny był wzmacnianiu sił szwedzkich przy granicy rosyjskiej,

aby nie prowokować sąsiada. Polityka Karola X Gustawa była jasna, a potwierdzeniem

były listy kanclerza Erika Oxenstierny, który pisał, że za wszelką cenę należy «odeprzeć

Moskala od Bałtyku» i nie dopuścić «aby postawił stopę w Kurlandii lub na wybrzeżu

morskim». Stąd zlecono G. Hornowi, aby zabiegał o dobre stosunki z obywatelami

województw wschodnich Rzeczypospolitej przylegających do Inflant, którzy w razie

silnego nacisku wojsk moskiewskich mogli zwrócić się o pomoc do Szwedów o tzw.

«rycerską przysługę»

29

. Zabiegi szwedzkie wobec nowej ofensywy wojsk carskich w

1655 r. padły na podatny grunt czego dowodem układy w Jaszwojnach i Kiejdanach.

Odrębną kwestią była sprawa Dyneburga, którego Karol X Gustaw nie zamierzał oddać

Rosjanom i stąd wcześniejsze decyzje jego zajęcia przez siły szwedzkie przed głównymi

działaniami w Rzeczypospolitej (kwiecień 1655 r.).

Szukano sprzymierzeńców, tak na wypadek wojny z Polską, jak i z Rosją,

kontynuując rozmowy z Kozaczyzną zaporoską Bohdana Chmielnickiego. Świadczy

o tym misja o. Daniela — wysłannika hetmana zaporoskiego do Sztokholmu, którego

długo przetrzymywano, oczekując na przybycie posła polskiego Andrzeja Morsztyna do

Szwecji. Dla posła francuskiego d’Avangoura jasnym było, że B. Chmielnicki i jego siły

mogły być istotnym partnerem dla Szwedów, tak w przypadku wojny z Rzeczypospolitą,

jak Moskwą. Usztywnienie stanowiska Jana Kazimierza i brak pełnomocnictw Morsztyna

do rozmów przesądziły sprawę

30

― Szwedzi uznali ze trzeba korzystać z osłabienia

28

Stade A. Geneza decyzji… S. 47–48.

29

Stade A. Geneza decyzji… S. 51–52.

30

Zob.: Wójcik Z. Akta poselstw Morsztyna oraz Leszczyńskiego i Naruszewicza do Szwecji w

roku 1655 // Teki Archiwalne. T. V. Warszawa, 1957. S. 57–129.

Петербургские славянские и балканские исследования

102

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

Rzeczypospolitej i zająć Prusy Królewskie w ramach dawnego programu «dominium

Maris Baltici», gdyż inaczej przypadną one Rosji.

Stąd nie dziwi polecenie Karola X Gustawa wydane G. Hornowi, aby unikał

wszelkich zadrażnień ze stroną rosyjską, a jednocześnie robił wszystko, żeby nie

dopuścić Rosjan do Bałtyku, zajmując strategiczne twierdze w Kurlandii i Dyneburg.

Stąd bacznie przyglądali się Szwedzi w 1655 r. zimowo-wiosennej ofensywie

Radziwiłłów, która miała odepchnąć Rosjan za Dniepr i odzyskać utracone w 1654 r. tereny.

Z badań A. Stadego wynika, że decyzja uderzenia na Rzeczypospolitą została podjęta na

przełomie marca i kwietnia 1655 r., a istotny wpływ miała nieudana wyprawa wojsk

polsko-litewskich i przygotowania wojsk carskich do nowej ofensywy na zachodnie

prowincje Rzeczypospolitej

31

.

Szczególnie istotną sprawą dla Szwedów było zajęcie Dyneburga i nie dopuszczenie

doń sił rosyjskich. Wysłannik monarchy szwedzkiego, Johann Rosenlindt przekazał

G. Hornowi rozkaz zaatakowania Dyneburga, gdy zaistnieje niebezpieczeństwo

zajęcia tej twierdzy przez Rosjan. Nieudana kampania Radziwiłłów na Litwie i nowa

ofensywa sił moskiewskich w kierunku Wilna i Dyneburga zwiastowały dalsze klęski

Rzeczypospolitej na teatrze wschodnim. Stąd, jak twierdzą historycy szwedzcy, «czynnik

rosyjski» w miarę sukcesów Moskwy odgrywał coraz większą rolę w przygotowaniach

Karola X Gustawa do wojny z Rzeczypospolitą. Badania Edena, Kentrschynskiego i

Stadego potwierdzają ten stan rzeczy.

Zwycięska ofensywa letnia sił moskiewskich w 1655 r. oznaczała nie tylko groźbę

zajęcia całego Wielkiego Księstwa Litewskiego z Inflantami przez Moskwę, ale poważne

zagrożenie także dla Szwecji. Wiemy jednak, że sami Polacy przyspieszyli decyzję

Karola X Gustawa, który w zamian za «rycerską przysługę» skłonny był wspomóc

Rzeczypospolitą w wojnie z Moskwą, ale oczywiście nie za darmo. Ceną były Prusy

Królewskie, ustąpienie skrawka polskich Inflant i zrzeczenie się przez Jana Kazimierza

praw do tronu szwedzkiego. Obawa, że Rosjanie uprzedzą Szwedów w zajmowaniu

nie tylko prowincji litewskich, ale i koronnych, towarzyszyła elicie szwedzkiej przy

opracowywaniu kampanii 1655 r. Mimo czynionych prób zneutralizowania Rosji przez

dyplomację szwedzką, Karol X Gustaw nie był pewny, jaka będzie reakcja Aleksego

Michajłowicza, gdy rozpocznie kampanię w Polsce. Szwedów spotkało niejedno

zaskoczenie ze strony Rosjan i to już na przełomie 1655/1656 r.

Na drodze do opanowania polskich Inflant, tak dla Rosji, jak Szwecji, stał Dyneburg,

gdyż niewielkie zamki w Rzeżycy czy Lucynie nie stanowiły poważniejszej przeszkody

dla armii operujących na tym terenie. Dowiodła tego kampania 1654 r., gdy Rosjanie

korzystając z braku silnych załóg w polskich Inflantach, zajęli niemal cała Łatgalię z

Rzeżycą i Lucynem, ale bez Dyneburga. Stąd warto przyjrzeć się losom Dyneburga,

który był obiektem rywalizacji Rosji, Szwecji i Rzeczypospolitej przez cały okres

trwania wojny polsko-rosyjskiej w latach 1654–1667. Załoga twierdzy była nieopłacana

od wielu lat i w przededniu wojny z Moskwą liczyła zaledwie 120 osób piechoty pod

dowództwem mjra Teofila Bolta.

31

Wyprawę tą opisał: Bobiatyński K. Od Smoleńska do Wilna… S. 133–197.

2014. № 1. Январь—Июнь

103

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

Drugą próbę zdobycia Dyneburga Rosjanie podjęli wiosną 1655 r., gdy 28 kwietnia

rozpoczęli nową ofensywą i korpus dowodzony przez wybitnego dyplomatę Afanasija

Ordina-Naszczokina ruszył do Inflant. Januszowi Radziwiłłowi udało się przysłać

posiłki w postaci dragonii i piechoty, a także jazdę pod komendą oboźnego litewskiego

Samuela Komorowskiego. Blokada twierdzy została przerwana i siły rosyjskie w maju

1655 r. odstąpiły spod Dyneburga, kierując się na Rzeżycę. Uderzenie na Dyneburg

Rosjan wywołało kontrakcję ze strony Szwedów, zdobycie twierdzy powierzono gen.

Gustawowi Adolfowi Loewenhauptowi, który dowodził czterotysięcznym korpusem.

Po zaledwie tygodniowym oblężeniu, 11 lipca, Dyneburg poddał się Szwedom.

Hetman wielki litewski J. Radziwiłł zamierzał w związku z tym wytoczyć procesu

Boltowi za zbyt pospieszne wydanie twierdzy w ręce Szwedów. Był to poważny cios

dla Rosjan, którzy przygotowywali korpus Ordina-Naszczokina do kolejnego ataku

na twierdzę. Jak pisał Pufendorf w swoim dziele «De rebus a Carolo Gustavo Sveciae

Rege»: «Moskali dręczyło też zajęcie przez Szwedów Dyneburga, który, choć daremnie

próbowali go zająć, uznali już za swoje miasto. Komorowski odparł bowiem Naszczokina,

który nadchodził już, by opanować to miasto. Dlatego z powodu zajęcia Dyneburga

Lewenhaupt wysłał listy do Naszczokina przez tłumacza Rosenlindta, świadcząc, iż stało

się tak nie dla obrażenia Moskali, lecz dla ochrony granic Inflant»

32

. Oczywiście takiego

tłumaczenia nie mogła przyjąć strona rosyjska, zwłaszcza wobec rozpoczętych układów

Szwedów z Radziwiłłami, zakończonych układem kiejdańskim poddającym Litwę

Karolowi X Gustawowi. Stąd zdecydowano się kilka miesięcy później na rozpoczęcie

działań przeciwko Szwecji i skierowano korpus Semena Streszniewa spod Witebska,

aby zajął Dybenurg.

Na czele załogi szwedzkiej stał ppłk Johan Willigman, który nie był w stanie obronić

twierdzy; Rosjanie miasto zdobyli, a załogę wyrznięto «do nogi» (28 lipca – 10 sierpnia

1656 r.). Pufendorf barwnie opisał obronę Dyneburga i heroiczną postawę jego dowódcy,

który «gdy stwierdził, że nie ma już nadziei, wolał rzucić się w płomienie, niż wpaść w

ręce Moskali»

33

. Twierdzę przemianowano na Borysoglebowsk i wprowadzono w mury

silną załogę pod dowództwem Fefilatjewa. Losy Dyneburga, który był obiektem stałej

rywalizacji Szwecją, Rosją i Rzeczpospolitą wskazują, że do jego utrzymania strona

rosyjska przykładała duże znaczenie. Na mocy pokoju w Kardis (1 lipca 1661 r.)

pozostawał on nadal w obrębie Państwa Moskiewskiego, a dopiero po traktacie

andruszowskim (30 stycznia 1667 r.) wrócił w granice Rzeczypospolitej.

Po zdobyciu Kokenhausen i wycięciu załogi ppłka Sperlinga, wojska rosyjskie ruszyły

na Rygę, zdobywając szańce koło Kircholmu. Apetyty dowództwa moskiewskiego były

duże wobec zaangażowania sił szwedzkich na terytorium Korony. W sierpniu 1656 r.

Rosjanie rozpoczęli ostrzał miasta, licząc na jego szybką kapitulację. Rygi bronił silny

garnizon pod komendą Magnusa Gabriela de la Gardie. Pufendorf tak opisał barwnie

początek oblężenia twierdzy: «po wzniesieniu baterii Moskale otworzyli ogień z dział

na miasto i obrzucili je bombami zapalającymi, przy czym budynki poniosły większe

32

Pufendorf S. Siedem ksiąg o czynach Karola Gustawa króla Szwecji / Oprac. W. Krawczuk.

Warszawa, 2013. S. 114–115.

33

Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 182.

Петербургские славянские и балканские исследования

104

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

szkody niż ludzie. Kontynuowano ten ostrzał w dzień i w nocy, przez całe oblężenie.

Pewnej nocy Moskale podjęli atak na wzniesiony na drugim brzegu Dźwiny szaniec

Cobron [Kobron-Schanze], zostali jednak tak odparci przez majora Heidemanna, który

tam dowodził, że już potem nie odważyli się podjąć tam cos więcej. Poza tym dostępu

broniły wody wypływające z przerwanej tamy»

34

. Twierdzy broniły skutecznie nie

tylko umocnienia, ale i naturalne przeszkody w postaci rozlewisk Dźwiny, a także stałe

wypady załogi na szańce moskiewskie. Stąd Aleksy Michajłowicz nakazał umocnienie

głównego obozu swych wojsk narażonych na wycieczki załogi oraz usypanie nowych

baterii od strony rzeki. W początkach października 1656 r. jeden z takich wypadów

pod dowództwem ppłka Henryka Alvendehla i Zeddelmana (dowodzących rajtarią i

dragonią) nie tylko dotarł do obozu rosyjskiego, ale miał rozbić aż 5 regimentów wroga

i zabić ponad 2000 żołnierzy, co wydaje się mało prawdopodobne. Wzięto także do

niewoli pułkownika w służbie moskiewskiej Juliusa Sieclera.

I choć car został zmuszony do zwinięcia oblężenia 5 października 1656 r., to

działające na terenie Inflant inne korpusy carskie mogły się pochwalić zajęciem

ważnych twierdz — Kokenhausen i Dorpat. Szczególnie Dorpat było cennym nabytkiem

dla Moskwy, gdyż jego zajęcie przecinało komunikację pomiędzy Rygą a Rewalem.

Jak zanotował Pufendorf kilka razy Szwedzi próbowali przyjść z pomocą oblężonemu

miastu, lecz nadaremnie. Oto co czytamy w jego dziele sławiącym czyny monarchy

szwedzkiego: «Bengt Horn kilka razy ruszał z Revala by wesprzeć Dorpat i dotarł już o

milę od miasta. Moskale wyszli mu jednak naprzeciw wszystkimi oddziałami i zmusili

do odwrotu»

35

.

Widzimy więc, że polityka Karola X Gustawa odwlekania wojny z Rosją do czasu

wyjaśnienia sytuacji w Rzeczypospolitej nie powiodła się (nieudane poselstwo do

Moskwy Gustawa Bielke, Alexandra von Essen oraz Filipa von Krusenstierny) wobec

nieufności Moskwy w stosunku do Karola X Gustawa rozpoczynającego działania

wojenne w Rzeczypospolitej. Jak podkreśla B. Floria punktów spornych z Królestwem

Szwecji było wiele — w tym także rozpoczęcie przez monarchę szwedzkiego za

pośrednictwem Hieronima Radziejowskiego rozmów z hetmanem wojska zaporoskiego

Bohdanem Chmielnickim. Listy monarchy szwedzkiego kierowane do tego ostatniego,

pokazali stronie moskiewskiej polscy komisarze w trakcie negocjacji pod Wilnem jesienią

1656 r. Rozmowy wysłannika hetmana, ojca Daniela ze Szwedami przyjęto w Moskwie

bardzo negatywnie, utrudniając dyplomatom B. Chmielnickiego kontakty z dworem

sztokholmskim (brak zgody na przepuszczenie poselstw przez swoje terytorium). Drugi

etap walki o dostęp do Bałtyku skończył się jedynie połowicznym sukcesem Aleksego

Michajłowicza. Choć zajęto rejon Keksholmu i Noterburg, a także Dyneburg, Dorpat

i Kokenhausen, w rękach szwedzkich pozostawała nadal perła Inflant szwedzkich ―

Ryga z ujściem Dźwiny, blokująca skutecznie dalsze postępy wojsk rosyjskich

36

.

Konflikt ze Szwecją zaowocował próbą zawarcia armistitium pomiędzy

pozostającymi w stanie wojny Rzeczypospolitą i Moskwą. Rosjanie nie była w stanie

34

Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 184–185.

35

Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 186.

36

Bobiatyński K. Dyneburg… S. 119–123.

2014. № 1. Январь—Июнь

105

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

walczyć na dwa fronty, a w tym czasie priorytetowo traktowali walkę o dostęp do

Bałtyku. Stąd zdecydowali się na rozmowy z komisarzami polsko-litewskimi w Niemieży

pod Wilnem jesienią 1656 r. Strona rosyjska od dawna sondowała w tej mierze elity

litewskie, rozpoczynając rozmowy z hetmanami: Wincentym Gosiewskim, a następnie z

Pawłem Sapiehą

37

. Rozmowy prowadzone przy mediacji posłów cesarskich (Allegretto

di Alegrettiego i Teodora Lorbacha) doprowadziły do zawarcia sojuszu antyszwedzkiego

w zamian za wybór cara Aleksego Michajłowicza na króla Rzeczypospolitej jeszcze

za życia Jana Kazimierza Wazy. Obie strony zobowiązywały się do nie podejmowania

rokowań ze Szwecją bez zgody partnera.

Układ ten dawał Moskwie wolną rękę w dalszych działaniach przeciwko Szwecji

w Inflantach, co wskazywało na główny cel strategiczny cara — zdobycie Rygi i

innych portów szwedzkich, wykorzystując zaangażowanie Karola X Gustawa w wojnę

z Rzeczypospolitą na obszarze Korony. Rokowania w Niemieży zmieniały sytuację

na teatrze wschodnim, a sam traktat doczekał się osobnej monografii w postaci pracy

Jarosława Fedoruka

38

. W trakcie rozmów polska delegacja wielokrotnie poruszała

kwestię powrotu wojska zaporoskiego z B. Chmielnickim pod władzę Rzeczypospolitej,

na co stanowczo odmownie reagowała strona rosyjska, nie dopuszczając delegacji

kozackiej do rozmów pod Wilnem

39

.

Traktat wileński był dużym sukcesem Rzeczypospolitej, gdyż za cenę wyboru cara

Aleksego Michajłowicza strona polska zyskała możliwość przystąpienie wszystkimi

siłami do walki ze Szwedami w celu odzyskania utraconych prowincji i zakończyła

wojnę na dwa fronty. W rzeczywistości od samego początku nie brano poważnie wyboru

cara na tron Rzeczypospolitej; w grę bowiem wchodziło przyjęcie przezeń wyznania

rzymsko-katolickiego, a to nie wchodziło w rachubę. Jak wiemy, na sejmie walnym

1658 r., gdy decydowały się losy traktatu z Niemieży, wystarczył protest duchowieństwa

do utrącenia kandydatury cara do tronu po śmierci Jana Kazimierza Wazy. Nie oznaczało

to wcale, że na dworze królewskim nie ścierały się stronnictwa, które odmiennie widziały

współpracę Rzeczypospolitą z Moskwą i dalszą wojnę ze Szwecją.

Klimat wśród elit politycznych Rzeczypospolitej po nieudanej batalii warszawskiej

(28–30 lipca 1656 r.) oddają dwa elaboraty dotyczące dalszej polityki państwa napisane

przez kanclerza koronnego Stefana Korycińskiego oraz podskarbiego wielkiego

koronnego Bogusława Leszczyńskiego. Kanclerz był zdecydowanym przeciwnikiem

rozejmu z Moskwą, gdyż nie dawał on gwarancji na powrót Ukrainy w granice

Rzeczypospolitej, ani na uspokojenia rebelii Chmielnickiego. Stwierdzał wprost: «wojna

moskiewska łacniej się prowadzić może, bo ta zawsze szczęśliwsza beła Polakom. Jest co

u nich wziąć, jest i co nabyć. Do szwedzkiej wojny mało serca i umiejętności mamy»

40

.

37

Zob.: Rachuba A. Paweł Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX.1655–II.1656) // Acta

Baltico-Slavica. 1977. T. XI. Wrocław, S. 81–107; por.: Заборовский Л. В. Великое княжество

Литовское и Россия во время польского Потопа (1655–1656 гг.). М., 1994. C. 75-111.

38

Федорук Я. Віленський договір… C. 323-442.

39

Федорук Я. Віленський договір… C. 458–459.

40

Zdanie JMP. kanclerza wielkiego koronnego około Rzeczypospolitej in octobri 1656 // Plebański J. K.

Jan Kazimierz Waza. Marya Gonzaga. Dwa obrazy historyczne. Warszawa, 1862. S. 312–330.

Петербургские славянские и балканские исследования

106

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

Uważał, że należy rozpocząć rozmowy ze Szwedami, choć zdawał sobie sprawę, że

Karol X Gustaw postawi warunek przekazania mu Prus Królewskich. Projekt bowiem

elekcji tak cara lub jego syna na tron Rzeczypospolitej był zdaniem Korycińskiego

zbyt wysoką ceną za armistitium na wschodnim teatrze wojny. Stawiał zatem na

sojusz ze Szwecją skierowany przeciwko Moskwie dla odzyskania zajętego przez

siły moskiewskie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Inaczej sprawę widział podskarbi

koronny. Stanowczo opowiadał się za sojuszem z Moskwą i elekcją carewicza na tron

polsko-litewski, co wzmocni Rzeczypospolitą, przywróci utracone prowincje bez

długoletniej wojny, zneutralizuje Kozaków Chmielnickiego oraz pozwoli wyprzeć

Szwedów z Prus Królewskich i innych zajętych jeszcze prowincji koronnych. Był

przekonany, że Moskwa wiążąc siły szwedzkie w Karelii, Ingrii i Inflantach umożliwi

Rzeczypospolitej wyparcie Szwedów z zajętych terytoriów i ułatwi przygotowywaną

kampanię w Prusach

41

.

Decyzja Jana Kazimierza i elit panujących w Rzeczypospolitej, aby zawrzeć

antyszwedzki sojusz z Moskwą wypływała z przekonania, że Szwecja wspierana przez

dyplomację francuską nie będzie skłonna rezygnować ze swoich nabytków w Prusach.

Porażki, jakie ponosiły siły polsko-litewskie (Warszawa, Filipów) spowodowały, że polski

monarcha zdecydował się na wyrażenie zgody na elekcję cara na tron Rzeczypospolitej,

a w resolutii cathegorica dla swych komisarzy napisał: «naprzód oznajmiamy, że

pokój z Moskwą potrzebniejszy rozumiemy, niż ze Szwedami i zawrzeć go koniecznie

chcemy». Traktat zobowiązywał obie strony do nie zawierania separatystycznego

pokoju ze Szwedami. Na tym etapie działań doby potopu dla obu państw głównymi

celami było wyparcie Szwedów z południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego: dla

Koroniarzy odblokowanie arterii wiślanej poprzez odzyskanie Prus Królewskich, a

dla Moskwy opanowanie Inflant z Rygą. Odpowiedzią strony szwedzkiej na traktat

wileński był przygotowany przez jej dyplomację traktat w Radnot (6 grudnia 1656 r.), a

podpisali go obok Karola X Gustawa, książę siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy, elektor

Fryderyk Wilhelm, Bogusław Radziwiłł oraz hetman wojska zaporoskiego Bohdan

Chmielnickiego. Ten ostatni wbrew stanowisku Aleksego Michajłowicza. Realizacja

traktatu radnockiego w 1657 r. zakończyła się klęską wszystkich sygnatariuszy, podczas

gdy traktat wileński przyniósł Rzeczypospolitej namacalne korzyści w postaci odzyskania

wielu prowincji koronnych i miast (Kraków), a także umożliwił przygotowanie kampanii

w Wielkopolsce. Zmusił jednocześnie Szwedów do obrony swego stanu posiadania w

Koronie i Inflantach, co doprowadziło do utraty przez nich kilku istotnych twierdz w

Prusach Królewskich na czele z Toruniem (grudzień 1658 r.)

42

.

Słusznie B. Floria zauważył, że Aleksy Michajłowicz mimo podpisanego

traktatu wileńskiego, nie spieszył się z rozpoczęciem nowej kampanii w Inflantach,

nieufnie odnosząc się do strony polskiej, która w 1657 r. rozpoczęła próby pozyskania

41

B. Leszczyński do kanclerza S. Korycińskiego z 12 października 1656 roku // Plebański J. K.

Jan Kazimierz… S. 330–338.

42

Nagielski M. Koncepcje prowadzenia działań przeciwko Szwedom w dobie potopu w latach

1655–1660 // Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku /

Red. M. Nagielski Warszawa, 2007. S. 178.

2014. № 1. Январь—Июнь

107

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

Kozaczyzny, inicjując rozmowy z B. Chmielnickim. Nie przypadkiem zalecano

A. Ordin-Naszczokinowi nawiązanie kontaktu ze Szwedami celem zawarcia

zawieszenia broni, a pismo J. K. Czerkasskiego do gubernatora Inflant Magnusa de

la Gardie z 28 marca 1657 r. wskazywało, że Rosjanie sugerują zawarcie armistitium

do 1 lipca 1657 r. i podjęcia rozmów przez komisarzy obu stron w miejscu

położonym pomiędzy Dorpatem (Juriewem) a Wolmarem (Walmierą). Jednak walki

na pograniczu rozgorzały już w marcu 1657 r., gdyż Szwedzi rozpoczęli zajmowanie

dalszych ziem litewskich, które za swoją strefę wpływów uznawała Moskwa.

Stała korespondencja pomiędzy A. Ordin-Naszczokinem, a hetmanem polnym

litewskim W. K. Gosiewskim wskazuje, że pracowano nad współdziałaniem sił obu

stron przeciwko Szwedom, tak w Inflantach, jak na Litwie. Z kolei oskarżany o

brak współdziałania z siłami litewskimi A. Ordin-Naszczokin ripostował, że jego

korespondencja ze Szwedami ma na celu wysondowanie sytuacji w Rydze i planów

dowództwa szwedzkiego. Przebywał bowiem stale w Kokenhausen, skąd od marca

1657 r. wysyłał podjazdy w kierunku pozycji korpusu szwedzkich de la Gardiego.

Nieufnie odnoszono się do strony litewskiej, gdyż do Moskwy docierały wieści

o kontaktach W.K. Gosiewskiego z Rygą w celu zajęcia jej przez siły litewskie.

Tymczasem Ryga była głównym celem kampanii w Inflantach wojsk moskiewskich.

Rzeczywiście takie próby negocjacji miały miejsce a Gosiewski jesienią 1657 r.

próbował opanować szaniec Kobron położony po drugiej stronie Dźwiny, aby

zastraszyć mieszkańców Rygi i zmusić ich do kapitulacji.

Atak się nie powiódł, ale Litwini przeszli Dźwinę i stanęli między Rygą a

Kokenhausen, «by zamknąć z daleka Rygę. W tym celu odbudowali szaniec koło

Kircholmu», ale pozostawiona tam załoga została wycięta przez płka Henryka

Alfendeela, gdyż Litwini nie zdążyli się obwarować. Wykorzystując trudne położenie

załóg szwedzkich, głodujących wobec złej aprowizacji, hetman litewski W. K. Gosiewski

9 grudnia 1657 r. zażądał od komendanta gen. Simona Grundela-Helmfelta, aby poddał

Rygę, «obiecując, iż mieszczanie zachowają swoje przywileje i grożąc ostatecznym

zniszczeniem, gdyby zwłóczyli. Odpowiedziano mu: Szwedzi nie są tak wiarołomnymi

ludźmi jak Litwini»

43

. Blokada miasta trwająca do końca grudnia 1657 r. nie przyniosła

oczekiwanych rezultatów, wzbudziła zaś dużą nerwowość po stronie moskiewskiej

i reakcję A. Ordin-Naszczokina, który uważał, że Inflanty były celem działań wojsk

moskiewskich.

Strona polsko-litewska, mając nie zakończoną wojnę ze Szwecją i konieczność

odzyskania Prus Królewskich, niemal przez cały 1658 r. prowadziła rokowania z Moskwą,

aby oddalić w czasie ponowne starcie na wschodzie, które prowadziło do wznowienia

wojny na dwóch frontach. Po wielu debatach monarchy z radą senatorów postanowiono

zwodzić nadal cara nadzieją elekcji, a jednocześnie rozpocząć rokowania z nowym

hetmanem wojska zaporoskiego Iwanem Wyhowskim

44

, próbując w ten sposób odzyskać

Ukrainę dla Rzeczypospolitej. Z kolei dla uspokojenia strony moskiewskiej dalsze

43

Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 314.

44

Zob.: Kroll P. Iwan Wyhowski hetman zaporoski // Hetmani zaporoscy w służbie króla i

Rzeczypospolitej / Red. P. Kroll, M. Nagielski, M. Wagner. Zabrze, 2010. S. 268–270.

Петербургские славянские и балканские исследования

108

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

kontakty z Moskwą nakazano hetmanowi polnemu litewskiemu W. K. Gosiewskiemu

45

.

Ten długo był postrzegany przez władze w Moskwie jako realizator umowy wileńskiej

z 1656 r., a dyplomaci carscy starali się nawet pozyskać w 1657 r. i 1658 r. hetmanów

litewskich do idei zerwania unii, gdyby Koroniarze przestali honorować traktat wileński.

W Rzeczypospolitej zdania względem wojny lub pokoju ze Szwecją były podzielone,

co stymulowało stosunek do Państwa Moskiewskiego przed sejmem 1658 r. Świadczą

o tym pisma polityczne kolportowane wśród szlachty jak choćby: «Dyskurs polityczny

przed sejmem wielkim warszawskim, z kim grontowniej zawrzeć pokój: czy-li z

Moskwicinem albo Szwedem?» czy «Speculum prawdziwe synom koronnym in hac

podczas sejmu calamitate zostającym roku 1658»

46

.

Moskwa zdawała sobie sprawę, że strona polsko-litewska gra na zwłokę, stąd

przybyły do Warszawy poseł carski, poddjaczy Łarion Iwanow wzywał listem carskim

komisarzy Rzeczypospolitej do dalszych rozmów dotyczących sukcesji, które miały być

prowadzone pod Wilno

47

.

Sytuację Rzeczypospolitej w 1658 r. poprawiły wydarzenia jakie miały miejsce na

teatrze ukraińskim, na którym Wyhowski rozpoczął działania przeciwko Moskwie, a król

szwedzki Karol X Gustaw skierował swoją uwagę na Danię, co wydatnie zmniejszyło

zaangażowanie sił szwedzkich w Prusach Królewskich. Dlatego też rokowania

komisarzy polsko-rosyjskich trwające od 26 września do 19 października nie przyniosły

oczekiwanych rezultatów, gdyż obie strony usztywniły swe stanowiska — Moskwa w

sprawie elekcji Aleksego Michajłowicza na króla Rzeczypospolitej, a komisarze polsko-

litewscy względem zwrotu przez cara zajętych terytoriów.

Tym bardziej, że rozmowy nie oznaczały zaniechania przez obie strony konfrontacji

militarnej, a siły litewskie P. Sapiehy z rozkazu Jana Kazimierza zaczęły oczyszczanie

z oddziałów rosyjskich lewego brzegu Niemna. Delegacja rosyjska godziła się jedynie

na zwrot zajętych ziem po Berezynę, co nie zadowalało komisarzy Rzeczypospolitej.

Zawarcie ugody hadziackiej z hetmanem zaporoskim Iwanem Wyhowskim jeszcze

bardziej usztywniło postawę Jana Kazimierza, który wręcz zakazywał swym komisarzom

podpisywać traktat. Zdaniem J. Dąbrowskiego jesienią 1658 r. dwór królewski, wobec

wznowienia wojny szwedzko-duńskiej i rozpoczęciu działań sił kozacko-tatarskich

przeciwko Moskwie na Ukrainie, mógł uznać, że pora wojenna już minęła i nie istnieje

zagrożenie dla Litwinów, obawiających się wznowienia działań przez Moskwę na

teatrze wschodnim

48

. Z kolei komisarze moskiewscy opuszczając Wilno faktycznie

oddalili szanse elekcji vivente rege ich władcy; który na dodatek nie wysłał poselstwa w

tej sprawie na sejm walny w 1658 r.

45

Dąbrowski J. Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku // Rzeczpospolita w

latach potopu / Red. J. Muszyńska, J. Wijaczko. Kielce, 1996. S. 93–96.

46

Ochmann-Staniszewska S. Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza. T. 1.

Wrocław, 1989. S. 213–216, 217–219.

47

Dąbrowski J. Polsko-moskiewskie… S. 101.

48

Dąbrowski J. Polsko-moskiewskie… S. 106–107. — Sami Litwini jednak w obawie przed

powtórzeniem sytuacji z lat 1654–1655 optowali za porozumieniem z Moskwą, ale zwyciężyło

stanowisko Koroniarzy, których popierały dyplomacje Watykanu, Wiednia i niemal całe

duchowieństwo zaniepokojone skutkami elekcji cara na tron Rzeczypospolitej.

2014. № 1. Январь—Июнь

109

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

Nie zrealizowanie postanowień traktatu wileńskiego odnośnie elekcji cara oraz

podpisanie unii hadziackiej przez Stanisława Bieniewskiego z nowym hetmanem wojska

zaporoskiego Iwanem Wyhowskim

spowodowały wznowienie wojny z Moskwą

na teatrze wschodnim

49

. Skłoniło to władze moskiewskie do szukania porozumienia ze

Szwecją, gdyż priorytetem stawało się utrzymanie zdobyczy na Rzeczypospolitej z lat

1654–1655. Wyraźnym symptomem rozpoczęcia nowego etapu relacji z Rzeczypospolitą

było rozbicie przez Rosjan korpusu wojska litewskiego dowodzonego przez hetmana

polnego litewskiego W.K. Gosiewskiego pod Werkami 21 październiku 1658 r. przez

siły G. Dołgorukiego

50

.

Dla Moskwy utrzymanie w swojej strefie wpływów Ukrainy było bowiem

priorytetem w dobie rywalizacji z Rzeczypospolitą; stąd wobec wznowienia działań

wojennych, zdecydowano się ograniczyć skalę zaangażowania w Inflantach. Ponownie

teatr białoruski i ukraiński znalazły się centrum uwagi dowództwa moskiewskiego.

Hadziacz oraz klęska wojsk moskiewskich dowodzonych przez A. Trubeckiego

pod Konotopem (8–9 lipca 1659 r.)

51

wymuszały dla ratowania zajętych prowincji

litewskich i Lewobrzeżnej Ukrainy dalsze decyzje ograniczające operacje w Inflantach.

Kozaczyzna przez niemal dwa lata dźwigała ciężar walk z Moskwą (1658–1659), bez

należytego wsparcia ze strony Rzeczypospolitej, dla której priorytetem było odzyskanie

Prus Królewskich i odblokowanie arterii wiślanej dla handlu zbożowego. Z kolei

Moskwa nie mogła skupić swych sił na teatrze inflanckim z powodu rozpoczęcia

nowej fazy działań na teatrze wschodnim z Rzeczypospolitą. Ten teatr wysunął się na

plan pierwszy w schyłkowym okresie potopu. Walka bowiem tak o dostęp do Bałtyku

poprzez opanowanie Inflant i Kurlandii, jak i zachowanie wpływów na Ukrainie oraz

Białorusi przerastała możliwości Aleksego Michajłowicza, także wobec narastających

kłopotów wewnętrznych i trudności w finansowaniu armii przez długi okres trwania

działań wojennych (od 1654 r.).

Stąd zdecydowano się na zawarcie rozejmu ze Szwecją w Waliesaar (20 grudnia

1658 r.) ― tym bardziej, że zachowano zdobycze w Inflantach, Ingrii i Karelii. Można było

zatem przerzucić część sił z teatru inflanckiego na Białoruś i na Ukrainę, przygotowując

nową kampanię celem odzyskania Ukrainy. Także dla Szwecji zawieszenie działań w

Inflantach dawało szansę na odzyskanie inicjatywy na teatrze duńskim i przygotowanie

nowej ofensywy w Prusach Królewskich.

Karol X Gustaw planował wiosną 1659 r. koncentryczne uderzenie na armię

koronną z Pomorza szwedzkiego (siły P. Wirtza), Prus (oddziały księcia Adolfa Jana) i

z zajętej jesienią 1658 r. Kurlandii (siły gen. R. Douglasa)

52

. Dla obu zatem stron traktat

49

Zob.: Kroll P. Moskwa wobec unii hadziackiej // W kręgu Hadziacza A. D. 1658. Od historii do

literatury / Red. P. Borek. Kraków, 2008. S. 119–120.

50

Kroll P. Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a Moskwą w

latach 1658–1660. Warszawa, 2008. S. 99–100.

51

Бульвінський А. Конотопська битва 1659 р. // Український історичний журнал. 1998. Nr 3.

S. 76–83; por.: Kroll P. Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) ― przyczynek do dziejów

wojskowości kozackiej // Materiały do historii wojskowości. Pułtusk, 2004. Nr 2. S. 113–131.

52

Wimmer J. Przegląd operacji… S. 197–198.

Петербургские славянские и балканские исследования

110

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

w Waliesaar stwarzał duże możliwości skupienia wysiłku militarnego na decydujących

dlań kierunkach działań. Jak podkreślił S. Pufendorf obu stronom bardzo zależało

na zawarciu traktatu pokojowego, stąd mimo nowych sporów o tytulaturę «Moskale

ustąpili na tyle, by obie strony mogły używać pełnego tytułu, byli gotowi przyznać

Szwedom tytuł Skanii. Na to Szwedzi złożyli propozycję takiej treści: wszystko zostanie

przywrócone do stanu układu ze Stołbowej. Moskale oddadzą wszystko, co zajęli, wraz

z częścią Inflant, która przed tą wojną należała do Polaków, ponieważ Moskale na mocy

wiecznego pokoju zrzekli się wszelkich roszczeń do Inflant»

53

.

Unia hadziacka zawarta przez hetmana Iwana Wyhowskiego z Rzeczypospolitą,

choć nie zyskała poparcia wśród części elit litewskich, gdyż przedłużała wojnę z Moskwą

i utrudniała im powrót do swych majątków zajmowanych przez wojska moskiewskie,

była ważnym momentem działań polsko-moskiewskich w dobie wojny o dominację

w Europie środkowo-wschodniej pomiędzy obu tymi państwami. Z jednej strony Jan

Kazimierz świadom, że nie może wspomóc Kozaków w walce z siłami moskiewskimi,

mógł rzucić wszystkie siły na odzyskanie utraconych prowincji w Koronie, w tym Prus

Królewskich; z drugiej Moskwa nie mogła pozwolić sobie na przejście Kozaczyzny na

stronę Rzeczypospolitej, co istotnie wzmacniało jej stanowisko w konflikcie toczonym

od przełomu XV/XVI w. Wysiłki zostały skierowane na utrzymanie stanu posiadania na

Białorusi oraz wywołaniu powstania na Zadnieprzu, a następnie w pułkach prawobrzeżnej

Ukrainy buntu przeciwko I. Wyhowskiemu i zastąpieniu go kandydatem uległym wobec

cara.

W tej sytuacji program lansowany przez kierownika polityki zagranicznej Moskwy

A. Ordin-Naszczokina, dążącego do opanowania wybrzeży Bałtyku, musiał zostać

zarzucony na rzecz obrony stanu posiadania z pierwszego okresu zmagań polsko-

moskiewskich. Rzeczpospolita zawierając traktat wileński, a następnie unię hadziacką

z Iwanem Wyhowskim zyskała możliwość skoncentrowania wysiłku militarnego na

prowadzeniu działań wyłącznie przeciwko Szwedom, którzy w latach 1658–1659 bronili

swych zdobyczy w Prusach Królewskich. Błędem Jana Kazimierza było utrzymywanie

tak dużych sił na tym teatrze wojny, tym bardziej, że działały na nim wojska sojusznicze:

cesarskie, a po traktatach welawsko-bydgoskich także brandenburskie. Należało

wesprzeć Wyhowskiego jedną z bezczynnie operujących w Prusach dywizji kawalerii.

Nie ulega jednak wątpliwości, że racja stanu Rzeczypospolitej nie leżała w

skierowaniu głównego wysiłku na wznowieniu walk na Ukrainie, a przede wszystkim

w odzyskaniu twierdz Prus Królewskich i odblokowaniu handlu wiślanego. Hetman

wielki koronny Stanisław Rewera Potocki aż do września 1659 r. nie mógł podnieść

swojej dywizji i ruszyć na pomoc oddziałom oboźnego koronnego Andrzeja Potockiego

operującym na Ukrainie, gdyż dopiero wówczas skonfederowane chorągwie powróciły

do wierności króla i Rzeczypospolitej

54

. Nie udało się także ściągnąć sił litewskich

dowodzonych przez kasztelana połockiego Jana Sosnowskiego pod Stary Bychów,

którego aż do grudnia 1659 r. bronił pułkownik Iwan Neczaj przed oblegającymi go

53

Pufendorf S. Siedem ksiąg… S. 510.

54

Kroll P. Od ugody hadziackiej… S. 305–306.

2014. № 1. Январь—Июнь

111

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

wojskami moskiewskimi

55

. Rzeczpospolita ponownie zaangażowała wydatnie na

wschodnim teatrze wojny dopiero w 1660 r. po zawarciu pokoju ze Szwecją w Oliwie

(3 maja 1660 r.)

56

.

Zawarcie pokoju ze Szwecją otwierało przed Rzeczypospolitą nowe możliwości

skoncentrowania całego wysiłku militarnego na teatrze wschodnim. Tym bardziej,

że inicjatywa na nim należała od jesieni 1659 r. do strony rosyjskiej. Mimo sukcesu

sił kozacko-tatarskich pod Konotopem (8 lipca 1659 r.), brak posiłków koronnych i

odejście sojusznika tatarskiego sprawiło, że doszło do powstania przeciwko hetmanowi

zaporoskiemu, a nowy hetman Juryj Chmielnicki złożył przysięgę carowi Aleksemu

Michajłowiczowi. Inicjatywę przejęły siły moskiewskie, a Litwini zajęci byli

odzyskiwaniem Kurlandii. Dwie dywizje pod dowództwem Michała Kazimierza Paca

i Aleksandra Hilarego Połubińskiego aż do lutego stały unieruchomione w Kurlandii,

choć zdobycie Mitawy 6 stycznia 1660 r. było niewątpliwie sukcesem Litwinów.

Pozwalało to skierować dywizję prawego skrzydła wojsk litewskich na Podlasie, gdzie

grasowały podjazdy moskiewskie Iwana Chowańskiego. Jednak tak długie przebywanie

obu dywizji na Żmudzi i w Kurlandii zaowocowało przegrupowaniem sił rosyjskich

pod komendą kniazia Iwana Chowańskiego, który wraz z Ordinem-Naszczokinem

zdecydowali skierować uderzenie na ogołocony z wojsk litewskich kierunek podlaski

i mazowiecki.

Rosjanie w trakcie ofensywy trwającej od listopada 1659 r. do lutego 1660 r. zajęli

Grodno (8.XII.1659), Zabłudów i wiele innych miejscowości na Podlasiu, a następnie

podeszli pod Brześć, który zdobyli z marszu 13 stycznia 1660 r.

57

Wódz moskiewski

zatrzymał się w zdobytej twierdzy aż do połowy lutego, wysyłając jedynie podjazdy,

które grabiły Podlasie aż pod Drohiczyn. To uratowało Mazowsze, które podobnie jak

Podlasie było ogołocone z sił koronnych i litewskich. Czekano bowiem na powrót dywizji

prawego skrzydła wojsk litewskich (A. H. Połubińskiego) oraz na przybycie wracającej

z kampanii duńskiej dywizji koronnej Stefana Czarnieckiego. Wódz moskiewski był

stale informowany o sytuacji w Kurlandii i działaniach sił litewskich przez A. L. Ordin-

Naszczokina, który nie miał wystarczających sił, aby przeciwstawić się obu dywizjom

litewskim

58

.

Chowański przewidział jednak plany dowództwa polsko-litewskiego zmierzające

do okrążenia jego zgrupowania pod Brześciem i 4 lutego opuścił twierdzę, kierując

się ku Nowogródczyźnie. Kolejny atak sił moskiewskich na rozłożone po odejściu na

południe dywizji S. Czarnieckiego na leża oddziały litewskie A. H. Połubińskiego,

nie przyniósł I. Chowańskiemu sukcesu. Litwini zdążyli się przeprawić przez Bug i

55

Kossarzecki K. Wyprawa korpusu kasztelana połockiego Jana Sosnowskiego pod Stary Bychów

(lato–jesień 1659 roku) // W kręgu Hadziacza A. D. 1658. Od historii do literatury / Red. P. Borek.

Kraków, 2008. S. 140–156.

56

Kroll P. Od ugody hadziackiej… S. 397–399.

57

Kossarzecki K. Kampania roku 1660 na Litwie. Zabrze, 2005. S. 101–103; por.: Флоря Б. Н.

Русское государство… S. 526–529; Kubala L. Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660.

Lwów, 1922. S. 356–357.

58

Флоря Б. Н. Русское государство… S. 528.

Петербургские славянские и балканские исследования

112

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

uratowali gros swych sił przed rozbiciem. Jednocześnie Jan Kazimierz rozpoczął

przygotowania do letniej ofensywy przeciwko siłom moskiewskim na Litwie, które

utknęły pod twierdzą lachowicką.

O podpisanie układu ze Szwecją od dawna zabiegali dyplomaci moskiewscy,

gdyż w Rosji zdawano sobie sprawę z konsekwencji zawarcia przez Rzeczypospolitą

traktatu ze Szwecją, który umożliwiał skierowanie wszystkich sił polsko-litewskich na

teatr wschodni. Stąd zabiegano o traktat pokojowy najpierw z Karolem X Gustawem,

a następnie z małoletnim Karolem XI, aby wszystkie siły skierować przeciwko

Rzeczypospolitej. Mimo przerwanych w końcu listopada 1659 r. rozmów, główny negocjator

ze strony szwedzkiej B. Horn nadal pozostawał w Tallinie (Rewalu), a 13 grudnia 1659 r.

poinformował A. Ordin-Naszczokina, że otrzymał od swego władcy nowe pełnomocnictwa

do rozmów pokojowych. 9 stycznia 1660 r. car wyznaczył do tych rokowań kolejne

osoby: B. Naszczokina oraz dwóch diaków G. Dochturowa i E. Juriewa

59

. Strona

moskiewska była wręcz przekonana, że już latem 1660 r. zostanie zawarty pokój ze

Szwecją i wszystkie siły będzie mogła skierować do wojny z Rzeczpospolitą.

Tak się jednak nie stało i to strona polsko-litewska po podpisaniu traktatu

pokojowego ze Szwedami mogła przejąć inicjatywę i przejść do ofensywy. W tej mierze

Oliwa (3 maja 1660 r.) była dużym sukcesem strony polsko-litewskiej, gdyż można

było przerzucić na teatr litewski i ukraiński siły koronne, rozpoczynając latem 1660 r.

przygotowania do wielkiej ofensywy przeciwko siłom moskiewskim.

Z. Wójcik w swych pracach podkreślał, że brak dłuższego współdziałania

Rzeczypospolitej z Moskwą w dobie potopu utrudnił Aleksemu Michajłowiczowi

opanowanie Inflant i uzyskanie dostępu do niezamarzających portów bałtyckich. Rosjanie

zdecydowali się na kontynuowanie wojny z Rzeczypospolitą także dla zachowania

zdobyczy z pierwszej fazy wojny oraz w celu ponownego podporządkowania Ukrainy

i osadzenia na hetmaństwie osoby bardziej związanej z Moskwą, niż Iwan Wyhowski.

Jeśli jednak Niemieża, a następnie unia hadziacka w ostatecznym rezultacie przyniosły

Rzeczypospolitej wyparcie Szwedów z Rzeczypospolitej i zawarcie pokoju na zasadzie

status quo, to cele Moskwy, mimo sprzyjających okoliczności (zaangażowania sił

szwedzkich w Rzeczypospolitej), nie zostały osiągnięte. Pokój zawarty w Kardis w 1661 r.

zagwarantował Szwecji utrzymanie w swych granicach Ingrii, Karelii, Estonii i całych

posiadanych Inflant.

Ustępstwa Moskwy wiązały się z koniecznością obrony terenów zajętych w

pierwszej fazie wojny z Rzeczypospolitą ― dla utrzymania zdobyczy Smoleńszczyzny,

Siewierszczyzny, Czernihowszczyzny i Ukrainy trzeba było poświęcić jeden z głównych

celów tej wojny ― Inflanty, gdyż wiązało się to z kontynuowaniem wojny nie tylko

z państwem polsko-litewskim, ale także ze Szwecją. Na to Moskwa nie miała już sił,

wyczerpana działaniami wojennymi prowadzonymi od 1654 r. Nie zdołała także pozyskać

sojuszników do idei zajęcia «pobrzeża» Morza Bałtyckiego i faktycznie pozostawała w

izolacji, gdy jej główny przeciwnik, Rzeczypospolita od 1657 r. rozpoczął montowanie

szerokiej koalicji antyszwedzkiej (Cesarstwo, Brandenburgia i Dania)

60

. Moskwie nie

59

Флоря Б. Н. Русское государство… S. 532.

60

Кобзарева Е. И. Дипломатическая борьба… С. 288–289.

2014. № 1. Январь—Июнь

113

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

udało się opanować «pobrzeży» Bałtyku, co zrekompensowały jej nabytki na ścianie

zachodniej w postaci Smoleńszczyzny, Siewierszczyzny, Czernihowszczyzny oraz

Lewobrzeżnej Ukrainy z Kijowem, co zapewnił jej traktat andruszowski zawarty kilka

lat później (30 stycznia 1667 r.)

61

.

Данные о статье

Автор: Нагельский, Мирослав — доктор истории, профессор, Варшавский Университет,

Варшава, Польша, [e-mail]
Заголовок: Соперничество России и Польши во время «Потопа» в контексте их войны со

Швецией (1656–1661)
Резюме: Во время так называемого «Потопа», а именно в период с 1656 г. до 1658 г., воз-

никло соперничество между Москвой и Швецией из-за южного побережья Балтийского

моря. Овладение Инфлянтами и Ригой представляло собой одну из главных целей

Московского государства. В августе 1656 г. Москва сумела овладеть Динабургом (совре-

менный Даугавпилс), важной крепостью, расположенной на реке Даугаве. Однако, при-

оритетом для Алексея Михайловича было возвращение Украины и удержание под своим

контролем восточных провинций Речи Посполитой, занятых в 1655 г. (то есть Смоленского

и Черниговского воеводств), а не продолжение военных действий на северном театре

войны. Несмотря на позицию А. Ордина-Нащокина, предпочитавшего продолжать воен-

ные действия против Швеции, чтобы овладеть Ливонией вместе с Ригой, царь от этого

отказался, так как его военной мощи было для этого недостаточно. Последствия у этого

выбора будут прочными и твердыми. В результате подписания Андрусовского переми-

рия Москва решит возвратить Динабургскую крепость в обмен на стратегически важные

крепости в Смоленске и Киеве, а также области, присоединенные в первые годы войны с

Речью Посполитой.
Ключевые слова: Речь Посполитая, Польская Ливония, Динабург (Даугавпилс), «Потоп»,

Московское государство, Алексей Михайлович.

Information about the article

Author: Nagielski, Miroslaw — Doctor in History, University of Warsaw, Warsaw, Poland.

[e-mail]
Title: The Polish-Russian rivalry during the «Deluge» in the context of their war with Sweden

in 1656–1661
Summary: During the so-called «Deluge», namely from 1656 to 1658, there began a rivalry

between Muscovy and Sweden for the control over the southern coast of the Baltic Sea. Joining

Inflanty and Riga was one of the main goals of the Moscow state. In August 1656 Moscow

managed to seize Dyneburg (present-day Daugavpils), an important fortress on the Daugava

River. However, Aleksey Mikhailovich’s priority was to regain the Ukraine and keep under

control eastern provinces of the Polish–Lithuanian Commonwealth occupied in 1655 (that is

Smolensk and Chernihiv Voivodeships) rather than to continue his military actions in northern

theatre of war. Despite the A. Ordin-Naschokin’s opinion, who preferred to continue military

actions against Sweden in order to conquer Livonia together with Riga, the Tsar gave up on it,

61

Zob. szerzej o pokoju Rzeczypospolitej z Moskwą w pracy: Wójcik Z. Traktat andruszowski

1667 roku i jego geneza. Warszawa, 1959.

Петербургские славянские и балканские исследования

114

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

because of his military strength did not allow him to carry on his military operations since 1654.

The outcomes of this choice will remain firm and solid and as a result of Andrusovo Treaty

Moscow will decide to give back Dyneburg stronghold in return for strategically important

fortresses in Smolensk and Kyiv as well as the provinces taken during the first years of the war

with the Polish–Lithuanian Commonwealth.

Keywords: Polish-Lithuanian Commonwealth, Polish Livonia, Dyneburg (Daugavpils), the

«Deluge», Moscow state, Alexei Mikhailovich.

References

Bobiatyński, Konrad. Dyneburg i Inflanty polskie podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskwą w

latach 1654–1655 [Dinaburg and Polish Livonia during the Polish-Rissian War 1654–1655], in

Zapiski Historyczne. T. 70. Vol. 2–3. Toruń, 2005. Pp. 107–123. (in Polish.)

Bobiatyński, Konrad. Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654–1655

[From Smolensk to Vilnius. The war between the Polish-Lithuanian Commonwealth and Moscow

in 1654–1655]. Zabrze: Inforteditions Publ., 2004. 286 p. (in Polish.)

Bul’vins’kyi, Andriy. Konotops’ka bytva 1659 r. [Battle of Konotop, 1659], in Ukrains’kyj

istorychnyj zhurnal. 1998. Nr 3. Pp. 76–83

62

. (in Polish.)

Dąbrowski, Janusz. Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku [Polish-Moscow

peace negotiations in 1658], in Muszyńska, Jadwiga; Wijaczka, Jacek (eds). Rzeczpospolita w

latach potopu. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego Publ., 1996. Pp.

109-131. (in Polish.)

Fagerlund, Rainer. Kriget i östersjöprovinserna 1655-1661. Operationer och krigsansträngningar

på en bikrigsskådeplats under Carl X Gustafs krig [The war in the Baltic provinces from 1655 to

1661. Surgeries and war efforts during Carl X Gustav war] Stockholm: Militärhistoriska Förlaget

Publ., 1979. 271 p. (in Swedish.)

Fedoruk, Yaroslav. Mizhnarodna dyplomatiya i polityka Ukrainy 1654–1657 rr. [Foreign

Diplomacy and Policy of Ukraine, 1654–1657]. L’viv: Vasyliyan «Mesioner» Publ., 1996. Vol.

1. 262 p.

63

(in Ukrainian.)

Fedoruk, Yaroslav. Vilens’kyj dogovir 1656 roku. Shidnojevropejs’ka kryza i Ukrai’na u seredyni

XVII stolittja [The Treaty of Vil’no, 1656. The Eastern European Crisis and Ukraine in the middle

of the 17

th

century]. Kyi’v: Kyiv-Mohyla Academy Press, 2011. 624 p.

64

(in Polish.)

Florya, Boris Nikolaevich. Russkoe gosudarstvo i ego zapadnye sosedi (1655–1661 gg.) [Russian

state and its Western neighbors, 1655–1661]. Moscow: Indrik Publ., 2010. 656 p.

65

(in Russian.)

Forsten, Georgiy. Snosheniya Shvetsii i Rossii vo vtoroy polovine XVII veka (1648–1700)

[Russian-Swedish relations in the second half of the 17

th

century, 1648–1700], in Zhurnal

ministerstva narodnogo prosveshcheniia. 1898. № 165. P. 210–339

66

. (in Russian.)

62

Бульвінський, Андрій. Конотопська битва 1659 р. // Український історичний журнал. 1998.

№ 3. С. 76–83.

63

Федорук, Ярослав. Міжнародна дипломатія і політика України 1654–1657 рр. Львів:

ОО Василіян «Месіонер», 1996. 262 с.

64

Федорук, Ярослав. Віленський договір 1656 року. Східноєвропейська криза і Україна у

середині XVII століття. Київ: Киево-Могилянская Академия, 2011. 624 с.

65

Флоря, Борис Николаевич. Русское государство и его западные соседи (1655–1661 гг.).

Москва: Индрик, 2010. 656 с.

66

Форстен, Георгий. Сношения Швеции и России во второй половине XVII века (1648–

1700) // Журнал министерства народного просвещения. 1898. № 165. С. 210–339.

2014. № 1. Январь—Июнь

115

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

Frost, Robert. After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War 1655–1660.

Cambridge: Cambridge University Press, 1993. 236 p.

Ivanov, Dmitriy Igorevich. Rech Pospolitaya v planakh moskovskikh politikov nakanune

vilenskikh peregovorov 1656 goda (iz istorii mezhdunarodnogo krizisa v Vostochnoy Yevrope

serediny XVII veka) [The Polish-Lithuanian Commonwealth in the plans of Moscow politicians

before the negotiations in Vil’no in 1656 (from the history of the international crisis in the Eastern

Europe in the middle of the 17

th

century], in Slavyanovedenie. 2003. № 3. P. 52–68

67

. (in Russian.)

Kentrschynskij, Bohdan. Karl X Gustav infor krisen i oster 1654–1655 [Carl X Custav and crisis

in 1654-1655], in Karolinska Forbundets Arsbok. 1956. P. 105–110. (in Swedish.)

Kersten, Adam. Hieronim Radziejowski. Studium władzy i opozycji [Hieronim Radziejowski.

A Study of a Power and Opposition]. Warszawa: PWN Publ., 1988. 685 p. (in Polish.)

Kobzareva, Yelena Igorevna. Diplomaticheskaya bor’ba Rossii za vykhod k Baltiyskomu moryu

v 1655–1661 gg. [Diplomatic struggle of Russia for the outlet to the Baltic Sea in 1655–1661].

Moscow: IRI RAN Press, 1998. 300 p.

68

(in Russian.)

Kossarzecki, Krzysztof. Kampania roku 1660 na Litwie [Military campaign in Lithuania in

1660]. Zabrze: Inforteditions Publ., 2005. 461 p. (in Polish.)

Kossarzecki, Krzysztof. Szlachta litewska wobec panowania szwedzkiego i moskiewskiego w

okresie załamania Rzeczypospolitej przełomu 1655 i 1656 roku [Lithuanian nobility’s attitude

to Swedish and Moscow rule during the collapse of the Polish–Lithuanian Commonwealth at

the turn of 1655 and 1656], in Nagielski, Mirosław (ed.). Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej

Obojga Narodów ze Szwecją w XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2007. Pp. 277–301. (in Polish.)

Kotlyarchuk, Andrey. In the shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and

Sweden in the European Crisis of the mid-17

th

century. Huddinge: Södertörns högskola Publ.,

2006. 347 p.

Kotlyarchuk, Andrey. Diplomaticheskie otnosheniya Shvetsii i Ukrainy v 1654–1660 gg.:

Shvedskaya istoriografiya i istochniki [Diplomatic relations between Sweden and Ukraine in

1654–1660: Swedish historiography and historical sources], in Ukraina i sosednie gosudarstva v

XVІІ veke: Materialy mezhdunarodnoy konferentsii. St. Petersburg: Skif Publ., 2004. Pp. 90–107.

69

(in Russian.)

Kroll, Piotr. Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) ― przyczynek do dziejów wojskowości

kozackiej [Battle of Konotop (8th July, 1659 – a contribution to Cossacks’ military history], in

Materiały do historii wojskowości. Pułtusk, 2004. Nr 2. Pp. 113–131. (in Russian.)

Kroll, Piotr. Obrona Smoleńska w 1654 r. [Defence of Smolensk in 1654], in Nagielski, Mirosław

(ed.). Staropolska sztuka wojenna XVI–XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2002. Pp. 151–172.

(in Russian.)

Kroll, Piotr. Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna między Rzecząpospolitą a

Moskwą w latach 1658–1660 [From The Treaty of Hadiach to Cudnów. The Cossacks between

67

Иванов, Дмитрий Игоревич. Речь Посполитая в планах московских политиков нака-

нуне виленских переговоров 1656 года (из истории международного кризиса в Восточной

Европе середины XVII века) // Славяноведение. 2003. № 3. С. 52–68.

68

Кобзарева, Елена Игоревна. Дипломатическая борьба России за выход к Балтийскому

морю в 1655–1661 гг. Москва: ИРИ РАН, 1998. 300 с.

69

Котлярчук, Андрей. Дипломатические отношения Швеции и Украины в 1654–1660 гг.:

Шведская историография и источники // Украина и соседние государства в ХVІІ веке:

Материалы международной конференции. Санкт-Петербург: Скиф, 2004. С. 90–107.

Петербургские славянские и балканские исследования

116

Studia Slavica et Balcanica Petropolitana

Polish–Lithuanian Commonwealth and Moscow in 1658-1660]. Warszawa: Uniwersytetu

Warszawskiego Publ., 2008. 452 p. (in Polish.)

Kubala, Ludwik. Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660 [Danish Wars and the Treaty of Oliva

1657–1600]. Lwów: Publ. H. Altenberga, 1922. 651 p. (in Polish.)

Landberg Hans. Krieg pa kredit. Svensk rustningsfinansiering varen 1655 [War on credit.

Financing of Swedish Army in 1655], in Carl X Gustaf-studier. Vol. IV: Carl X Gustaf infor

polska kriget. Stockholm: Kristianstad Publ., 1969. Pp. 1–141. (in Swedish.)

Mal’tsev, Aleksandr Nikolaevich. Mezhdunarodnoe polozhenie Russkogo gosudarstva v

50-kh godakh i russko-shvedskaya voyna 1656–1658 gg. [International position of Russian state

in the 50s and Russian-Swedish War of 1656–1658], in Ocherki istorii SSSR. Period feodalizma,

XVII v. Moscow: Izdatel’stvo Akademii nauk SSSR Publ., 1955. Pp. 496–505

70

. (in Russian.)

Malov, Aleksandr Nikolaevich. Russko-pol’skaya voina 1654–1667 gg. [Russian-Polish War of

1654–1667]. Moscow: Tcejhgauz Publ., 2006. 48 p.

71

(in Russian.)

Nagielski, Mirosław. Koncepcje prowadzenia działań przeciwko Szwedom w dobie potopu w

latach 1655–1660 [The concepts of military actions against Swedish army during the Deluge

in 1655-1660], in Nagielski, Mirosław (ed.). Z dziejów stosunków Rzeczypospolitej Obojga

Narodów ze Szwecją w XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2007. Pp. 165–182. (in Polish.)

Ochmann-Staniszewska, Stefania. Pisma polityczne z czasów panowania Jana Kazimierza

[Political writings from the times of John II Kasimir Vasa’s reign]. Vol. 1. Wrocław: Zakład

Narodowy im. Ossolińskich Publ., 1989. 265 p. (in Polish.)

Olofsson, Ingerman. Efter Westfaliska freden [After The Treaty of Westphalia]. Stockholm:

Almqvist & Wiksell Publ., 1957. 574 p. (in Swedish.)

Plebański, Józef. Jan Kazimierz Waza. Marja Gonzaga. Dwa obrazy historyczne [John II Kasimir

Vasa. Maria Gonzaga. Two historical portraits].

Warszawa: Księgarnia G. Geberthnera i

R. Wolffa Publ., 1862. 346 p. (in Polish.)

Stade, Arne. Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polską w 1655 r. [The origins of Carl

X Gustav’s decision for war with Poland in 1655], in Studia i Materiały do Historii Wojskowości.

Warszawa, 1973. T. XIX. Vol. 1. Pp. 19–91. (in Polish.)

Wimmer, Jan. Polska-Szwecja. Konflikty zbrojne w XVI–XVIII wieku. [Polish-Sweden. Military

conflicts in the 17th–18th centuries]. Oświęcim: Napoleony V Publ., 2013. 252 p. (in Polish.)

Wimmer, Jan (ed.). Wojna polsko-szwedzka 1655–1660 [Polish-Swedish war 1655–1660]

.

Warszawa: Ministerstwa Obrony Narodowej Publ., 1973. 442 p. (in Polish.)

Vaynshteyn, Osip L’vovich. Russko-shvedskaya voyna 1655–1660 godov: Istoriograficheskiy

obzor [Russian-Swedish War, 1655–1660: A historiographical survey], in Voprosy istorii. 1947.

№ 3. P. 53–72.

72

(in Russian.)

Vaynshteyn, Osip L’vovich. Ekonomicheskie predposylki bor’by za Baltiyskoe more i vneshnyaya

politika Rossii v seredine XVII v. [Economical preconditions of the struggle for the Baltic and

Russian foreign policy in the middle of the 17

th

century], in Uchenye zapiski Leningradskogo

70

Мальцев, Александр Николаевич. Международное положение Русского государства в 50-х

годах и русско-шведская война 1656–1658 гг. // Очерки истории СССР. Период феодализма,

XVII в. Москва: Издательство Академии наук СССР, 1955. С. 496–505.

71

Малов, Александр Витальевич. Русско-польская война 1654–1667 гг. Москва: Цейхгауз,

2006. 48 с.

72

Вайнштейн, Осип Львович. Русско-шведская война 1655–1660 годов: Историографический

обзор // Вопросы истории. 1947. № 3. С. 53–72.

2014. № 1. Январь—Июнь

117

Commentarii

/ С
татьи

M. Nagielski. Rywalizacja polsko-rosyjska w dobie potopu...

gosudarstvennogo universiteta. Seriia istoricheskikh nauk. 1951. № 18. Pp. 157–184.

73

(in

Russian.)

Wójcik, Zbigniew. Akta poselstw Morsztyna oraz Leszczyńskiego i Naruszewicza do Szwecji w

roku 1655 [Documents of embassies of Morsztyn, Leszczyński and Naruszewicz to Sweden in

1655], in Teki Archiwalne. Warszawa, 1957. Vol. V. Pp. 57–129. (in Polish.)

Wójcik, Zbigniew. Polska a Rosja wobec wspólnego niebezpieczeństwa szwedzkiego w okresie

wojny północnej 1655–1660 [Poland and Russia in the face of the common threat of Sweden

during the Nothern War of 1655-1660], in Lepszy, Kazimierz (ed.). Polska w okresie drugiej

wojny północnej. Warszawa: PWN Publ., 1957. Vol. I. Pp. 331–378. (in Polish.)

Zaborovskiy, Lev Valentinovich. Rossiya, Rech Pospolitaya i Shvetsiya v seredine XVII

v. [Russia, Polish-Lithuanian Commonwealth and Sweden in the middle of the 17

th

century].

Moscow: «Nauka» Publ., 1981. 180 p.

74

(in Russian.)

Zaborovskiy, Lev Valentinovich. Velikoe knyazhestvo Litovskoe i Rossiya vo vremya pol’skogo

Potopa (1655−1656 gg.) [Grand Duchy of Lithuania and Russia during the Polish «Deluge»,

1655–1656]. Moscow: Nauka, 1994. 188 p.

75

(in Russian.)

73

Вайнштейн, Осип Львович. Экономические предпосылки борьбы за Балтийское море и

внешняя политика России в середине XVII в. // Ученые записки Ленинградского государ-

ственного университета. Серия. исторических наук. 1951. № 18. С. 157–184.

74

Заборовский, Лев Валентинович. Россия, Речь Посполитая и Швеция в середине XVII в.

Москва: «Наука», 1981. 180 с.

75

Заборовский, Лев Валентинович. Великое княжество Литовское и Россия во время

польского Потопа (1655−1656 гг.). Москва: «Наука», 1994. 188 с.