pasz, bez wczeÅ›niejszego stopniowego przyzwyczajania or­
ganizmu do ich trawienia.
Kwasica (niestrawność
KwasicÄ™ mogÄ… wywoÅ‚ać również zbyt drobno pociÄ™te pa­
kwaśna) - groz
ne sze objętościowe, co ma miejsce przy sporządzaniu kiszonek
lub w trakcie mieszania TMR w wozie paszowym. Niestraw­
schorzenie metaboliczne ność kwaśna występuje bardzo często u krów w stadach wy-
sokomlecznych, którym podaje siÄ™ znaczne iloÅ›ci paszy tre­
ściwej w niewłaściwy sposób, tj. bez zmieszania z paszą o-
zwierzÄ…t
bjętościową lub w przypadku, gdy pasze te są skarmiane o-
sobno (podawanie krowom jednorazowo porcji powyżej 2 kg).
przeżuwających
Schorzenie to może wystÄ™pować także u cielÄ…t w okresie po­
jenia mlekiem, w przypadku wylewania siÄ™ mleka z rynienki
przełykowej do żwacza (ang. ruminal drinkers).
Józef Krzyżewski Mleko w żwaczu ulega fermentacji, w wyniku której poja­
wia siÄ™ znaczna ilość kwasu mlekowego. Niestrawność kwa­
śna, spowodowana fermentacją bakteryjną łatwo strawnych
Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN w Jastrzębcu
węglowodanów, może występować również u zwierząt mono-
gastrycznych i u czÅ‚owieka. U ludzi po częściowej resekcji je­
KorzyÅ›ci uzyskiwane z chowu i hodowli zwierzÄ…t przeżuwajÄ…­
lita cienkiego (ang. short bowel syndrome) wystÄ™puje upoÅ›le­
cych w najwiÄ™kszym stopniu zależą od racjonalnego żywie­
dzenie wchłaniania węglowodanów. Część ich dostaje się do
nia, które zapewnia osiÄ…gniÄ™cie poziomu produkcji adekwat­
okrężnicy, gdzie zachodzi proces fermentacji bakteryjnej.
nego do potencjału genetycznego i jednocześnie gwarantuje
PowstajÄ…cy w dużych iloÅ›ciach kwas mlekowy jest wchÅ‚ania­
dobry stan zdrowia. Jednakże w praktyce zadanie to jest bar­
ny do krwiobiegu. Z fizjologicznego punktu widzenia wystÄ™­
dzo trudne do wykonania. Wszelkie uchybienia w zbilanso­
puje wyraz
ne podobieÅ„stwo miÄ™dzy patogenezÄ… ostrej kwa­
waniu dawek pokarmowych prowadzÄ… nieuchronnie do wy­
sicy żwacza a syndromem krótkiego jelita cienkiego u ludzi.
stępowania wielu chorób niezakaz
nych, rozwijajÄ…cych siÄ™ na
Pomimo produkcji w przewodzie pokarmowym obu izomerów
tle żywieniowym, wśród których należy wymienić: kwasicę
(D i L) kwasu mlekowego, zarówno u przeżuwaczy, jak i u lu­
i zasadowicę żwacza, ketozę, gorączkę mleczną, tężyczkę
dzi gromadzi się we krwi nadmierna ilość izomeru D kwasu
pastwiskowÄ… oraz wiele innych schorzeÅ„ metabolicznych, wy­
mlekowego. FermentacjÄ™ prowadzÄ… beztlenowe drobnoustro­
woÅ‚ywanych zaburzeniami w gospodarce mineralnej organi­
je znajdujÄ…ce siÄ™ w żwaczu i w jelicie Å›lepym, której produk­
zmu. Z informacji podawanych w dostÄ™pnej literaturze Å›wia­
tami są lotne kwasy tłuszczowe i sole kwasu mlekowego
towej wynika, że np. w Australii straty tylko w hodowli owiec
(mleczany). W przypadku powstawania nadmiernej iloÅ›ci wy­
spowodowane wystÄ™powaniem kwasicy szacowane sÄ… na po­
mienionych kwasów, na skutek ograniczonej możliwości
nad 9 mln dolarów rocznie. W USA kwasica w postaci pod­
wchłaniania ich do krwi i metabolizowania, znaczna ich ilość,
ostrej występuje u 19% krów mlecznych w pierwszej tercji
głównie kwasu mlekowego, pozostaje w żwaczu, prowadząc
laktacji, zaś w drugiej tercji - aż u 26% zwierząt w stadzie.
W Polsce schorzenia metaboliczne stanowiÄ… także wciąż po­ do nadmiernego zakwaszenia jego Å›rodowiska. PoczÄ…tkowo
ważny, nasilajÄ…cy siÄ™ z upÅ‚ywem czasu problem. Ich udziaÅ‚ tego rodzaju zaburzenia metaboliczne okreÅ›lano jako przeÅ‚a­
wynosi ponad 60% wÅ›ród ogółu schorzeÅ„, których czÄ™stość dowanie żwacza, przekarmienie ziarnem, zakwaszenie kwa­
wystÄ™powania szacuje siÄ™ na okoÅ‚o 20% w populacji zwierzÄ…t sem mlekowym, niestrawność poÅ‚Ä…czona z toksemiÄ… czy za­
przeżuwajÄ…cych. KonsekwencjÄ… wystÄ™powania wymienio­ trucie burakami. W nomenklaturze anglosaskiej schorzenie to
nych schorzeń jest bardzo wyraz
ne pogorszenie efektów pro­
określa się mianem rumenitis, czyli zapaleniem żwacza. O-
dukcyjnych, zwiÄ…zanych bezpoÅ›rednio z upoÅ›ledzeniem wie­
becnie mianem kwasicy określa się przypadki nadmiernego
lu funkcji fizjologicznych. W skrajnych przypadkach wystÄ™pu­
nagromadzania się kwasu mlekowego w żwaczu i jelitach,
ją również upadki zwierząt.
czyli termin ten wskazuje tylko mechanizmy powstawania
schorzenia, podczas gdy rumenitis wskazuje również na skut­
Etiologia kwasicy
ki oraz objawy kliniczne.
Zarówno przyczyny jak i przebieg niestrawności kwaśnej są
Obecne w żwaczu bakterie oportunistyczne i dekarboksy-
podobne u wszystkich gatunków zwierząt przeżuwających.
lacyjne po otrzymaniu łatwo dostępnej energii zaczynają
Bezpośrednią przyczyną jest żywienie zwierząt zwiększoną,
szybko namnażać się, a po obumarciu są z
ródłem endotok-
ponad dopuszczalny limit, ilością pasz charakteryzujących
syny i histaminy. Wzrost koncentracji glukozy zwiększa os-
się wysoką koncentracją łatwo strawnych węglowodanów,
molalność treści żwacza, co przyczynia się do hamowania
takich jak: ziarna zbóż i sporządzane na ich bazie mieszanki
pasz treściwych; buraki cukrowe; ziemniaki; owoce itp. wchłaniania powstających wolnych kwasów tłuszczowych.
W niektórych przypadkach przyczyną występowania kwasicy W pierwszym etapie gromadzą się w żwaczu znaczne ilości
jest nagłe wprowadzenie do diet wymienionych rodzajów kwasu mrówkowego, walerianowego, bursztynowego oraz
przeglÄ…d hodowlany nr 7/2010
8
octowego, co powoduje wyraz
ne obniżenie pH. W przypadku tycznej paszy treściwej. Postępowanie takte prowadzi do
nadmiernej ilości łatwo fermentujących węglowodanów, pogłębienia stanu chorobowego, czyli mamy do czynienia
w dawce znajduje siÄ™ jednoczeÅ›nie zbyt niska koncentracja z nakrÄ™caniem spirali. U krów mlecznych w trzeciej tercji lak­
włókna surowego. Zmniejsza siÄ™ czas przeżuwania i tym sa­ tacji cierpiÄ…cych na podostrÄ… kwasicÄ™ żwacza, obok zmniej­
mym ilość wydzielanej śliny, która ma odczyn zasadowy. Nie szenia wydajności mleka, obserwuje się zmniejszenie w nim
następuje więc neutralizacja powstających kwasów. zawartości tłuszczu. Bezpośrednią przyczyną tego zjawiska
jest obniżenie stosunku kwasów dwuwęglowych do trójwęg-
W nadmierne zakwaszonym Å›rodowisku wzrasta ilość bak­
lowych wskutek powstawania większej ilości kwasów trójwęg-
terii Gram-dodatnich (z rodzaju Lactobacillus) produkujÄ…cych
lowych. Zmniejszenie ilości produkowanego mleka przy tej
kwas mlekowy kosztem zmniejszonej liczby drobnoustrojów
samej ilości pobieranej paszy powoduje, że w organizmie
Gram-ujemnych oraz pierwotniaków. Poziom kwasowości
krowy jest nadmiar energii, która jest odkładana w postaci
(pH) treści żwacza osiąga wartość 4,0-5,0. W środowisku
tÅ‚uszczu; rozwija siÄ™ syndrom tÅ‚ustej krowy. Metanol produko­
nadmiernie zakwaszonym nastÄ™puje uszkodzenie bÅ‚ony Å›lu­
wany w żwaczu krów może prowadzić do osłabienia wzroku,
zowej żwacza, trawieńca i jelit, co upośledza wchłanianie
a nawet ślepoty wskutek atrofii nerwów wzrokowych.
produktów fermentacji. Gromadzący się w treści żwacza CO
2
dodatkowo zakwasza Å›rodowisko. Wzrasta odwodnienie or­
Niezależnie od występującej formy kwasicy zachodzą
ganizmu, a w niektórych przypadkach może dochodzić do
zmiany chorobowe w obrębie rogu racicowego, popularnie
Å›piÄ…czki i Å›mierci zwierzÄ™cia. Podkliniczna kwasica (zakwa­
zwane ochwatem bydła. Cierpiące, kulejące krowy pobierają
szenie żwacza) najczęściej jest podstępnym niezdiagnozo-
mniej paszy i następuje zmniejszenie wydajności mleka.
wanym problemem, który nierzadko dotyczy nawet 50% krów
W wielu stadach ochwat bydła jest przyczyną występowania
w stadzie.
około 70% kulawizn. W przypadku występowania podostrej
formy kwasicy, w wyniku bakteryjnych procesów zapalnych
Objawy kliniczne
ukÅ‚adu oddechowego na skutek zmniejszenia odpornoÅ›ci, ob­
Schorzenie to wystÄ™puje w postaci ostrej i podostrej. Podos­
serwuje siÄ™ krwawienie z nosa.
tra kwasica żwacza (ang. SARA - subacute ruminal acidosis)
Konsekwencje ekonomiczne związane z występowaniem
przez niektórych autorów określana jest jako: chroniczna
kwasicy sÄ… bardzo poważne, stan taki powoduje bowiem ob­
kwasica żwacza (ang. chronic rumen acidisis); podkliniczna
niżenie wydajnoÅ›ci mleka i pogorszenie jego skÅ‚adu chemicz­
kwasica żwacza (ang. subclinical rumen acidosis); chronicz­
nego, zmniejszenie dobowych przyrostów masy ciaÅ‚a i gene­
na utajona kwasica (ang. chronic-latent acidosis) lub kwasica
ralne osłabienie odporności, co sprzyja występowaniu innych
ukryta. Postać wystÄ™pujÄ…cej kwasicy zależy od iloÅ›ci zjedzo­
schorzeń.
nych Å‚atwo fermentujÄ…cych wÄ™glowodanów, sposobu ich po­
dawania (stopniowo lub gwaÅ‚townie) oraz od wrodzonej od­
Procesy fermentacyjne w żwaczu towarzyszące kwasicy
porności zwierzęcia.
W przypadku pobrania przez zwierzę zwiększonej ilości łatwo
W pierwszym etapie wystÄ™puje kwasica żwacza, która ob­ fermentujÄ…cych wÄ™glowodanów nastÄ™puje zmiana w propor­
jawia siÄ™ utratÄ… Å‚aknienia oraz zmniejszeniem aktywnoÅ›ci cjach drobnoustrojów znajdujÄ…cych siÄ™ w żwaczu. Takie wa­
żwacza (czÄ™stoÅ›ci skurczów i amplitudy). ZwierzÄ™ staje siÄ™ runki sÄ… korzystniejsze do rozwoju Gram-dodatnich ziarnia­
niespokojne, kładzie się i wstaje, zgrzyta zębami, nadmiernie ków (głównie Streptococcus bovis) w przeciwieństwie do
ślini się, a w oczach pojawiają się łzy. W kolejnym etapie drobnoustrojów Gram-ujemnych. W normalnych warunkach
kwasica charakteryzuje się przebiegiem ostrym, ponieważ fizjologicznych stosunek bakterii Gram-ujemnych do Gram-
dochodzi do intoksykacji organizmu. Wzrasta czÄ™stość odde­ -dodatnich wynosi 60:40, natomiast w warunkach obniżone­
chów i tętna, zwierzęta wolą leżeć, pojawia się apatia. Wraz go pH - 20:80. Postępujące zakwaszenie żwacza stopniowo
z upÅ‚ywem czasu pojawiajÄ… siÄ™ bóle kolkowe, wystÄ™puje bie­ przyczynia siÄ™ do eliminacji drobnoustrojów Gram-dodatnich
gunka oraz zmniejsza się ilość wydalanego moczu, a uszy i do wzrostu liczby drobnoustrojów z rodzaju Lactobacillus
zwierzęcia są zimne. W niektórych przypadkach na skutek produkujących kwas mlekowy, którego koncentracja może
wstrząsu spowodowanego intoksykacją organizmu może dochodzić nawet do 330 mmol/l płynu żwacza, podczas gdy
dojść do upadku zwierzęcia. w normalnych warunkach fizjologicznych koncentracja tego
kwasu wynosi 1-20 mmol/l. W skrajnych przypadkach kon­
W przypadku występowania kwasicy w postaci podostrej
centracja kwasu mlekowego może wzrosnąć nawet 800-
pierwszym widocznym objawem jest wyraz
ne zmniejszenie
-krotnie. Niskie pH przyczynia siÄ™ do eliminacji bakterii
iloÅ›ci pobieranej paszy (nawet o 30%). Endotoksyny bakte­
i pierwotniaków, już przy pH=4,7 pierwotniaki wymierają
ryjne powstajÄ…ce w wyniku fermentacji powodujÄ… zmniejsze­
całkowicie.
nie motoryki przewodu pokarmowego, wskutek czego wzra­
sta koncentracja powstających lotnych kwasów tłuszczowych
WzrastajÄ…ca osmolalność treÅ›ci żwacza powoduje Å›ciÄ…ga­
i następuje obniżenie pH treści żwacza. Zmniejszona ilość
nie do żwacza pÅ‚ynów wewnÄ…trznaczyniowych i miÄ™dzyko­
pobieranej paszy powoduje obniżenie wydajności zwierzęcia.
mórkowych, wskutek czego treść żwacza staje się wodnista,
Hodowca, usiłując wpłynąć na zwiększenie ilości pobieranej
a zachodzące równolegle zmiany składu chemicznego krwi
przez zwierzÄ™ta paszy, zwiÄ™ksza ilość podawanej energe­
wpływają na zmianę całego metabolizmu w organizmie zwie-
przeglÄ…d hodowlany nr 7/2010
9
rzÄ™cia. PowstajÄ…cy kwas mlekowy może być wchÅ‚aniany za­ nienie. Bakterie chorobotwórcze od matek chorych na zapa­
równo przez Å›cianki żwacza, jak i przez Å›cianki jelita cien­ lenie macicy lub/i mastitis mogÄ… być przenoszone na cielÄ™ta.
kiego. Zdaniem niektórych autorów w sytuacji obniżenia się
WystÄ™powanie kwasicy można zdiagnozować na podsta­
pH treÅ›ci żwacza poniżej 4,0 ustaje wchÅ‚anianie kwasu mle­
wie przeprowadzonego wywiadu, wystÄ™pujÄ…cych objawów kli­
kowego przez ścianki żwacza, a funkcję tę przejmują ścianki
nicznych oraz pomiaru pH treści żwacza. W przypadku
dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Forma L kwasu zmniejszenia wartości pH poniżej 5,5 mamy do czynienia
mlekowego jest znacznie szybciej wchÅ‚aniana i metabolizo­ z kwasicÄ… w postaci podostrej, natomiast jeÅ›li wartość pH prze­
wana do pirogronianu w porównaniu z formÄ… D. Ten ostatni kracza 5,8 zwierzÄ™ należy uważać za zdrowe. KaÅ‚ zwierzÄ…t cho­
rych na kwasicę ma niższą wartość pH, a jego kolor jest jasno-
izomer akumulowany w żwaczu jest bezpośrednią przyczyną
żółty o charakterystycznym słodko-kwaśnym zapachu.
wystÄ™powania kwasicy metabolicznej, ponieważ jest znacz­
nie trudniej przekształcany przez enzym dehydrogenazę D-
Zabiegi terapeutyczne u zwierzÄ…t chorych na kwasicÄ™
-mleczanową. Z treści żwacza są również wchłaniane do krwi
Istota terapii w przypadku kwasicy polega na doprowadzeniu
syntetyzowane przez bakterie żwaczowe takie toksyny, jak:
do równowagi wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej.
histamina, tyramina i tryptamina, które zatruwają organizm
W tym celu stosuje siÄ™ dożylne wlewy roztworu fizjologicz­
zwierzÄ™cia. We krwi zwiÄ™ksza siÄ™ poziom hematokrytu i licz­
nego (0,9% roztwór wodny NaCI), którego ilość powinna być
ba leukocytów. Gęstniejąca krew z trudnością przepływa
uzależniona od stanu organizmu. Dokładne określenie ilości
przez nerki, co powoduje osłabienie filtracji kłębuszkowej
wymienionego roztworu może być dokonane na podstawie
i prowadzi do powstania mocznicy przednerkowej oraz
wielkości hematokrytu i koncentracji białka całkowitego.
wzrostu poziomu mocznika we krwi. Objawy kwasicy wystÄ™­
W zależności od wielkości wymienionych parametrów ilość
pują wówczas, gdy koncentracja formy D kwasu mlekowego
podawanego zwierzętom roztworu wodorowęglanu jest różna
przekracza 3-4 mmol/l. Obniżeniu pH krwi towarzyszy zmniej­
(wg różnych autorów), np. dawka 1,3% izotonicznego roz­
szenie koncentracji wodorowęglanów, następuje zaś wzrost tworu wodorowęglanu sodu powinna wynosić 150 ml/kg masy
zawartoÅ›ci glukozy i pirogronianu na skutek zwiÄ™kszenia tem­ ciaÅ‚a zwierzÄ™cia, z kolei zalecana dawka 5% hipertonicznego
pa glukoneogenezy, w którym to procesie podstawowym sub- roztworu wodorowęglanu sodu wynosi 11 mg/kg masy ciała
zwierzęcia (w przeliczeniu na substancję czynną) lub 6,5 g
stratem jest kwas mlekowy.
wodorowęglanu sodu w litrze płynu fizjologicznego.
Skutki występowania kwasicy
Zdaniem lekarzy weterynarii i fizjologów najlepszym roz­
W zależności od występującej formy kwasicy zmiany anato-
wiÄ…zaniem jest usuniÄ™cie caÅ‚ej zawartoÅ›ci żwacza i wypÅ‚uka­
mopatologiczne przejawiajÄ… siÄ™ w uszkodzeniu bÅ‚on komór­
nie go ciepłą wodą. Zabieg ten jednakże jest bardzo trudy do
kowych nabÅ‚onka żwacza, wystÄ™powaniem miejsc martwi­
wykonania. Połowicznym rozwiązaniem może być usunięcie
czych w śluzówce żwacza, ubytku keratyny, rozwarstwieniu
części pÅ‚ynnej żwacza przy użyciu sondy przeÅ‚ykowej. Zda­
śluzówki, w wybroczynach oraz w infiltracji śluzówki przez
niem specjalistów godnym polecenia jest stosunkowo prosty
neutrofile. Ponadto występują przekrwienia naczyń żylnych
do wykonania zabieg, polegający na podaniu do żwacza 30 g
żwacza, czepca i jelit, a także serca, wątroby, nerek, płuc
wodorowÄ™glanu sodu uprzednio rozpuszczonego w 500 ml cie­
i mózgu. W wÄ…trobie obok przekrwienia nastÄ™puje intensyw­
płej wody. W takim przypadku normalną dawkę paszy można
ne zwyrodnienie hepatocytów. W przypadku występowania
podać zwierzętom po upływie 2 dni i należy wprowadzać ją
podostrej formy kwasicy rozwija się stan zapalny w różnych
stopniowo. Ponadto można stosować sole wapnia i magnezu.
narządach wewnętrznych oraz pojawiają się ropnie w tkance
W celu poprawy składu gatunkowego mikroflory żwacza
podskórnej, wÄ…trobie, nerkach, pÅ‚ucach i sercu. BÅ‚ona Å›luzo­
i zwiększenia jej aktywności, można podawać kwas propio-
wa żwacza ulega najpierw parakeratozie (zrogowaceniu),
nowy, Neopropiowet, Bykodigest, Stimulex i witaminÄ™ B for­
1
a następnie powstają w niej ropnie, które uszkadzają błonę
te. Jako leki wspomagajÄ…ce stosuje siÄ™: preparaty wieloelektroli-
śluzową i otwierają w ten sposób wrota dla bakterii, które
towe, leki nasercowe, przeciwbólowe i rozkurczowe, przeciw-
przechodzÄ… ze żwacza do krwi oraz powstawania ropni w na­
histaminowe, przeciwzapalne, pobudzające czynność wy-
rządach wewnętrznych. Krowy, u których występuje kwasica
dzielniczą wątroby i aktywność enzymów trawiennych. Dużą
nawet w postaci podostrej, są w znacznie większym stopniu
nadziejÄ™ można wiÄ…zać z dodatkami paszowymi, które zawie­
narażone na choroby i różnego rodzaju odstępstwa od stanu
rają w swoim składzie bakterie wiążące mleczany, inhibitory
równowagi, m.in. na ochwat, ronienie lub przedwczesny po­
bakterii kwasu masłowego oraz pierwotniaki wykorzystujące
ród, osÅ‚abione bóle porodowe, zatrzymywanie Å‚ożyska zwiÄ…­
dobrze skrobiÄ™, jako z
ródÅ‚o energii niezbÄ™dnej do ich rozwo­
zane z osłabieniem kurczliwości macicy po porodzie, co
ju. Wykonanie któregokolwiek z wyżej wymienionych za­
w ok. 80% prowadzi do zapalenia macicy oraz stanów zapal­
biegów należy powierzyć wÅ‚Ä…cznie praktykujÄ…cemu leka­
nych gruczołu mlekowego (mastitis). Kwasica u krów cielnych
rzowi weterynarii!
powoduje występowanie tego schorzenia także u urodzonych
Trzeba jednak mieć świadomość, że leczenie kwasicy
cielÄ…t, które częściej chorujÄ… na biegunkÄ™. CielÄ™ta pojone sia­
u zwierzÄ…t jest smutnÄ… koniecznoÅ›ciÄ…, ponieważ nie rozwiÄ…­
rÄ… i mlekiem od matek chorych na kwasicÄ™ cierpiÄ… na odwod­
zuje istniejącego problemu, a wyleczone zwierzęta zawsze
przeglÄ…d hodowlany nr 7/2010
10
bÄ™dÄ… odznaczaÅ‚y siÄ™ gorszym stanem zdrowia i niższÄ… wydaj­ ralnego (o dÅ‚ugoÅ›ci czÄ…stek paszy objÄ™toÅ›ciowej powyżej 4
noÅ›ciÄ…. Dlatego też należy doÅ‚ożyć wszelkich staraÅ„, aby sku­ cm) na poziomie ok. 10% suchej masy;
tecznie zapobiegać wystÄ™powaniu tego schorzenia, tak po­ " podawanie zwierzÄ™tom paszy treÅ›ciwej koniecznie zmie­
ważnego z uwagi na skutki zdrowotne i produkcyjne. Nie­ szanej z paszÄ… objÄ™toÅ›ciowÄ… (w postaci TMR, a w mniej­
zbędna jest zatem następująca strategia postępowania: szych stadach należy pasze te wymieszać ręcznie);
" zachowanie równowagi w dawce pokarmowej między i- " stosowanie dodatku drożdży, które stymulują rozkład
lością suchej masy pochodzącej z pasz objętościowych
kwasu mlekowego;
i treściwych (50:50);
" prowadzenie bieżącej kontroli ilości pobieranej paszy
" zapewnienie udziaÅ‚u włókna surowego w dawce pokar­ przez zwierzÄ™ta, kondycji ciaÅ‚a zwierzÄ…t, kaÅ‚u i skÅ‚adu che­
mowej na poziomie 18-22% suchej masy, a włókna struktu­ micznego mleka.
przeglÄ…d hodowlany nr 7/2010 11