Henryk Sienkiewicz “Nowele"


Nowelistyczną twórczość Henryka Sienkiewicza (dominowała w jego pisarstwie do
r. 1883) można ułożyć w trzy, krzyżujące się, kręgi tematyczne:
chłopski, antyzaborczo-patriotyczny, amerykański (będący wynikiem
obserwacji podjętych w podróży do Ameryki w l. 1876-78).
Jako motyw najczęstszy powraca w nich niezawiniona niedola bohaterów:
bezradność ciemnego i oszukanego chÅ‚opa (“Szkice wÄ™glem", “Bartek ZwyciÄ™zca"),
bezradność krzywdzonego dziecka (“Z pamiÄ™tnika poznaÅ„skiego nauczyciela"),
obraz skutków cywilizacji (“Orso", “Sachem")
Narracja tych utworów oscyluje pomiędzy ujęciem groteskowym (zwłaszcza w
nowelach chłopskich) a liryczno-patetycznym. Sienkiewicz zmierzał w stronę
umiaru i harmonii stosowanych efektów, dbał o powściągliwość stylistyczną i
starał się osiągnąć zwartość kompozycyjną oraz efektowne zakończenie Dużo uwagi
poświęcał też elementom opisowym, celując w perspektywicznym ujęciu krajobrazu
oraz w oddaniu jego kolorystycznych i świetlnych walorów.
“Bartek ZwyciÄ™zca" (1882)
Bartek Słowik z wielkopolskiego Pognębina zostaje powołany do niemieckiego
wojsk na wojnę z Francja. Nie rozumie, że walczy za cudzą sprawę, i jest dumny
ze zdobytych odznaczeń. Wraca do domu osłabiony i zdemoralizowany. Gospodarstwo
podupada i jego żona, Magda, musi zadłużyć się u Niemców. Bartek wdaje się w
bójkę z niemieckim nauczycielem, który uderzył jego syna i zostaje skazany na 3
miesiące więzienia. Żona dziedzica Pognębina, pani Jarzyńska, obiecuje pomoc,
jeśli w wyborach do berlińskiego parlamentu Bartek będzie głosował na jej męża.
Jednak Słowik, posłuszny nakazowi landrata i pruskich oficerów, oddaje głos na
niemieckiego kandydata. On też zostaje wybrany. “ZwyciÄ™zca spod Sedanu" traci
gospodarstwo i musi odsiedzieć karę.
Bohater utworu to ofiara antypolskiej polityki pruskiej w Poznańskiem:
zostaje wcielony do obcej armii i wykorzystany; walczy i naraża swoje życie w
imię obcego, wrogiego państwa, zaborcy i gnębiciela narodu polskiego,
ogłupiony propagandą, walczy dzielnie, z niesłychanym oddaniem, męstwem i
zapałem, w czym pomaga mu niezwykła siła fizyczna, poczucie dyscypliny i
chłopska zaciętość,
wierzy naiwnie, że dopomoże tym rodakom z Poznańskiego,
Zaborcy wykorzystują jego bohaterstwo oraz źle pojęte poczucie obowiązku. Za
brak pełniejszej świadomości narodowej w masach chłopskich winę ponoszą sfery
ziemiańskie i inteligencja.
leniwy, porywczy, skłonny do pijaństwa, ale pełen wiary w przyszłość powraca
do domu,
tu wierząc w sprawiedliwość broni dziecka krzywdzonego przez nauczyciela,
nie mając absolutnie rozeznania politycznego i narodowego oddaje swój głos na
niemieckiego kandydata,
pozbawiony gospodarstwa rusza do miasta - “tak odwdziÄ™czyli siÄ™ Niemcy
zwycięzcy spod Gravelotte".
Chłop spełnia swoje obowiązki wobec państwa, ale ono nic nie robi w jego
obronie.

“Szkice wÄ™glem" (1877)
2 poł. XIX w., zabór rosyjski. W wójtowej kancelarii we wsi Barania Głowa
pisarz gminny Zołzikiewicz namawia wójta Burka, aby zamiast jego syna oddał do
wojsk chłopa, Warzona Rzepę. Młoda Rzepowa podoba się pisarzowi. Udaje się więc
do zagrody gospodarzy i pod nieobecność męża napastuje młodą kobietę. W obronie
gospodyni staje pies. Zdenerwowany pisarz odgraża siÄ™, że poÅ›le RzepÄ™ “w
sołdaty". Kilka dni później Burak i ławnik Gomuła upijają Rzepę, a Zołzikiewicz
podsuwa mu do podpisania umowę, okłamując, że dotyczy ona lasu. Po przebudzeniu
chłop dowiaduje się, że podpisał kontrakt w ramach którego ma pójść do wojsk.
Następnego dnia Rzepowie idą do gminy ze skargą. Jednak Zołzikiewicz tak
przedstawia sprawę, że Rzepa zostaje skazany na dwie doby więzienia oraz
wniesienie opÅ‚aty “na kancelaryjne". W niedziele po nabożeÅ„stwie Rzepowa idzie
do księdza, by prosić go o pomoc. Duchowny radzi oddać się modlitwie. Z kolei
dziedzic Skorabiewski nie chce mieszać się do spraw wsi i chłopów. Rzepowie
decydują się przedstawić sprawę naczelnikowi powiatu. Kobieta rusza z małym
dzieckiem do miasteczka Osłowice, oddalonego o trzy mile. Dotarłszy na miejsce,
jest tak zmęczona, zagubiona i wystraszona, że urzędnicy sądząc, iż jest
pijana, odprawiajÄ… jÄ… z niczym. W drodze powrotnej dwukrotnie traci
przytomność. Tymczasem mąż pije z rozpaczy. Żyd radzi nieszczęsnej, by udała
się do Zołzikiewicza. Pisarz natychmiast wykorzystuje okazję i uwodzi kobietę.
Po jej powrocie do domu Rzepa zabija jÄ… siekierÄ… i podpala dworskie
zabudowania. Z epilogu dowiadujemy się, że pisarz doskonale zdawał sobie
sprawę, że dokument podpisany przez Rzepę nie ma żadnej wartości, liczył jednak
na ciemnotę chłopów. Uniknąwszy zemsty zdradzonego męża, cieszy się nadal
szacunkiem i pełni funkcję urzędniczą.
Autor posługuje się tu narracją gawędziarską, obfitującą w liczne dygresje,
felietonową, pozornie żartobliwą.
Nowela ukazuje niedolę i wyzysk chłopa w Królestwie po uwłaszczeniu:
Wawrzon Rzepa to:
ciemny, zacofany, prymitywny i naiwny chłop,
posiada zaledwie 3 morgi ziemi, na utrzymanie rodziny dorabia praca w lesie,
przekroczył już wiek poborowy i nie grozi mu pobór do wojsk, ale niepiśmienny
i nieświadomy swoich praw daje się zwieść intrydze urzędnika.
Jego żona to:
łatwowierna i bezkrytyczna kobieta bardzo oddana mężowi i rodzinie,
z całych sił próbuje pomóc mężowi, ale jej zabiegi nie przynoszą żadnego
skutku; popełnia błędy z nieświadomości.
Sprawcami nieszczęść rodziny są na równi:
pisarz gminny (oszust, łapówkarz i denuncjator, uosobienie negatywnych cech
carskiego aparatu władzy; jako młody chłopak brał udział w powstaniu
styczniowym, ale schwytany w niewolę szybko zmienił się w szpiega; teraz robi
karierę wykorzystując ciemnotę chłopów i ich lęk przed władzą),
ziemiaństwo (nie interesuje się sprawami chłopów, uchyla od pracy w
samorządach wiejskich; obojętne na sprawy wsi),
kler (obojętny na krzywdę ludzi, koi cierpienia jedynie modlitwą, a w
rzeczywistości wspiera bogaczy).


“Z pamiÄ™tnika poznaÅ„skiego nauczyciela" (1879 r.)
Utwór napisany w formie pamiÄ™tnika. Nowela wydana wpierw we Lwowie, pt. “Z
pamiętnika korepetytora" (ukazuje stosunki panujące w szkolnictwie
warszawskim), następnie w Warszawie, ale ze względu na cenzurę pod zmienionym
tytułem.
Korepetytor Wawrzynkiewicz wspomina swego ucznia Michasia. Matka chłopca, która
straciła męża w Powstaniu Styczniowym, pokładała w synu wielkie nadzieje.
Obciążony tą świadomością jedenastoletni uczeń pruskiego gimnazjum tracił
zdrowie, ślęcząc nad książkami do późnej nocy. Nie uzyskiwał jednak
zadawalających wyników, gdyż nie potrafił znieść szykan narodowych i
nienaturalnych warunków nauczania. Usunięty ze szkoły, zachorował na zapalenie
mózgu i umarł.
Nowela ukazuje los dziecka w szkole zaborczej:
bezlitosne tępienie wszelkich przejawów polskości poprzez prześladowanie mowy
i kultury polskiej oraz dławienie uczuć patriotycznych,
dręczenie dzieci wrogim systemem (śledzenie, podejrzewanie, straszenie,
stosowanie surowych kar),
“Sachem"
Miejscem akcji jest Antylopa, miasto w Teksasie założone przez niemieckich
osadników na zgliszczach indiańskiej osady Chiavatty. Jej mieszkańcy (plemię
Czarnych Wężów) zostało wymordowane przez osadników. Ostatni przedstawiciel
plemienia, syn sachema (wodza), został uratowany z rzezi i wychowany w cyrkowej
trupie.
Utwór porusza kwestię wynaradawiania Indian w Ameryce:
akcja rozgrywa się ok. 1879 r. i sięga lat 50-tych XIX w., okresu
najintensywniejszej kolonizacji Ameryki Północnej,
bohaterem jest Sachem, Indianin, który pod wpływem środowiska nie tylko
zapomniał o swym pochodzeniu, ale wręcz wyparł go się, wyrażając w ten sposób
zgodę na los współziomków
Utwór ukazując tragedię Indian jest wstrząsającym protestem przeciw krzywdzie i
tragedii ludzkiej. Wyraźna jest analogia między Indianami w Ameryce a Polakami
pod zaborami, poddanymi zabiegom germanizacji i rusyfikacji.

“Orso"
W miasteczku Anaheim w południowej Kalifornii, w Ameryce kończy się winobranie.
Przybyli Indianie i Murzyni z gór roztasowują się na ulicach, oczekują na
pracę. W miasteczku zagościł również cyrk. Dyrektor Hirsz dba o reklamę
przedstawienia. Krzykliwe afisze rozgłaszają, że gwoździem programu jest Orso,
“Herkules amerykaÅ„ski" półkrwi Indianin, niezwykÅ‚y siÅ‚acz, który z Å‚atwoÅ›ciÄ…
unosi piękną tancerkę, Jenny. Niestety robotnicy przepili już większość
pieniędzy i przedstawienie nie ma powodzenia. Rozzłoszczony dyrektor za
domniemane próżniactwo straszliwą chłosta karze Orso, ale gdy próbuje to samo
zrobić z dziewczyną, Indianin staje w jej obronie. Na nic zdała się interwencja
czterech rosłych Murzynów. Orso pokonuje wszystkich i razem z Jenny opuszcza
cyrk. Z ogromnym trudem przebyli pustynie, a w kanionie w górach Santa Anna
stary akwater nakarmiÅ‚ ich i “odtÄ…d troje tych ludzi pÄ™dziÅ‚o życie razem" na
odludziu.
Nowela ukazuje stosunek kolonizatorów do ludności miejscowej:
dwoje nieszczęśliwych artystów cyrkowy Orso (niedźwiedź) i młodziutka Jenny
marzą o innym świecie, znanym im z Biblii, jedynej dostępnej im książce,
tubylcy, na których zainteresowanie przedstawieniem liczył dyrektor, są
odrażający ale budzą litość (wiecznie pijani, zarażeni chorobami przywleczonymi
przez białych ludzi, żyją niczym niewolnicy na własnej ziemi).