Henryk Sienkiewicz �Potop"
Druk utworu trwał prawie dwa lata (1884 - 1886). jednocześnie w krakowskim
�Czasie", warszawskim �Słowie", wielkopolskim �Dzienniku Poznańskim". W ten
sposób wszystkie trzy zabory poznawały równocześnie nową powieść. Książkowe
wydanie �Potopu" wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 r.
Fabuła i kompozycja powieści
Wydarzenia przedstawione w powieści obejmują lata 1655 - 1656, co uwypukla
charakter informacyjno-poznawczy utworu i scala kompozycyjnie.
Owo skondensowanie urealnia opisywane wydarzenia i nadaje im odpowiednie tempo.
Motywem naczelnym jest podróż - wędrówka głównego bohatera, co umożliwia
wprowadzenie różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę
społeczną powieści.
Czynnikiem spajającym fabułę są dwa, przeplatają się wzajemnie i powiązane
wątki:
historyczno-polityczny: przebieg najazdu szwedzkiego oraz dokonujący się w
związku z nim rozkład moralny społeczeństwa polskiego i stopniowe jego
odradzanie
romansowy, oparty na strukturze trójkąta: polski oficer, Kmicic, kocha kobietę,
Oleńkę, którą porywa konkurent, Bogusław Radziwiłł. Ponadto na przeszkodzie
młodym stają trudności wynikające z różnic charakterów obojga oraz z powikłań
politycznych.

Powieść rozpoczyna się od spraw romansowych, a więc stopniowego pogarszania się
dobrych zrazu stosunków między Kmicicem a Oleńką oraz jej opiekunami - szlachta
laudańską. Kmicic jest już nawet bliski całkowitego upadku moralnego, ale w
ostatniej chwili ratuje go wejście w służbę Janusza Radziwiłła. Jest to
pierwszy punkt zwrotny w jego dziejach.
Nieco później zawiązuje się wątek historyczno-polityczny.
Odtąd oba wątki rozwijają się równolegle, upadek moralny Kmicica zbiega się z
upadkiem moralnym ogółu obywateli.
Potem rozpocznie się poprawa bohatera i całego narodu, a pod koniec powieści
zejdzie się odrodzenie i rehabilitacja Kmicica z odrodzeniem moralnym
społeczeństwa polskiego.
Akcja toczy się bardzo szybko, trzyma w napięciu uwagę czytelnika dzięki
wprowadzeniu do fabuły nagłych katastrof i równie zaskakującego ich
rozwiązania.
Akcja prowadzona jest ściśle według scottowskich założeń: porwania,
ucieczki, przebrania, pojedynki, zawieszanie wątków w momencie
największego napięcia. Tę dynamiczną budowę powieści Sienkiewicz powiązał z
trzema ujęciami kompozycyjnymi: stopniowaniem, kontrastem, zaskakującą
niespodzianką.
Najistotniejszym walorem �Potopu" jest narracja. Mamy tu do czynienia z
wielością odrębnych ujęć przy dominującej roli narratora wszechwiedzącego,
któremu nieobcy jest XIX-wieczny punkt widzenia. Obok epickiego dystansu
obserwujemy:
subiektywizm (bezpośrednio wprowadzone oceny),
stylizowane relacje kronikarskie,
elementy szlacheckiego pamiętnika,
spojrzenie oceniającego wydarzenia historyka.
Fabuła
W 1654 r. Chmielnicki poddaje się Rosji, co staje się przyczyną wojny
polsko-rosyjskiej - dwie potężne armie rosyjskie wkraczają w tym roku na Litwę
i Białoruś. O tej wojnie wspomina Sienkiewicz nazywając ją, ze względu na
cenzurę carską, wojną z Septentrionami, z Chowańskim itp.
Herakliusz Bilewicz, przedstawiciel możnego rodu żmudzkiego, w testamencie
przekazał cały majątek wnuczce Aleksandrze, oddając ja pod opiekę szlachty
laudańskiej i wyznaczając na męża Andrzeja Kmicica, któremu też zapisał wieś
Lubicz. Styczeń 1655 r.
Prezentacja i konkury Kmicica w Wodoktach (młodzi pałają odwzajemnioną
miłością), pobyt w Lubiczu (pijatyki i rozpusta, dewastacja starożytnego
dworku)
Zemsta na Butrymach (kompani Kmicica sprowokowali konflikt w karczmie i zostali
wybici przez okoliczną szlachtę. Kmicic w odwecie morduje mieszkańców
Wołomontowicz i pali ich domy. Oleńka ukrywa go przed Butrymami, ale już
bezpiecznego wypędza zrywając zaręczyny)
Porwanie Oleńki przez Kmicica, oświadczyny Wołodyjowskiego (Wołodyjowski rani w
pojedynku Kmicica, ale widząc jak bardzo młodzi się kochają postanawia pomóc
warchołowi w odzyskaniu dobrej reputacji).
Wiosną 1655 r. Szwedzi pod wodzą Wittenberga napadają na Polskę. Wykorzystują
okazję, że Polska toczy walki z Rosją. Pierwsze uderzenie skierowane jest na
Wielkopolskę. Wojskom szwedzkim towarzyszy podkanclerzy koronny Hieronim
Radziejowski (skazany na banicję za intrygowanie przeciw królowi Janowi
Kazimierzowi i za warcholstwo uciekł w 1652 r. do Szwecji i z zemsty namawiał
Szwedów do ataku na Polskę).
Kapitulacja pod Ujściem (wojewoda poznański Krzysztof Opaliński w towarzystwie
Radziejowskiego i Wirtza przekazują królowi szwedzkiemu władzę nad
Wielkopolską).
Król Jan Kazimierz, nie zdoławszy nakłonić pospolitego ruszenia do walki z
najeźdźcą, rusza w kierunku Krakowa, powierzając jego obronę Stefanowi
Czarnieckiemu.
Uczta w Kiejdanach, Kmicic stronnikiem Radziwiłła (Na Litwę dotarli Zagłoba
oraz bracia Jan i Stanisław Skrzetuscy, chcą u boku wielkiego hetmana
litewskiego Janusza Radziwiłła bronić kraju. W Upicie dołączył do nich Michał
Wołodyjowski. W Kiejdanach przebywa już Oleńka, której towarzyszy stryj, Tomasz
Bilewicz. Kmicic widząc w Radziwille obrońcę kraju składa mu przysięgę
wierności)
Odbicie przez Zagłobę eskortowanych oficerów (omamiony przez hetmana Kmicic
staje po stronie zdrajcy, zaś pozostali oficerowie zostają aresztowani i
skazani na śmierć. Kmicic błaga dla nich o łaskę i hetman zapewnia go, iż
zostaną internowani w Birżach. Eskortuje ich Roch Kowalski. Spryt i
przebiegłość Zagłoby ratują im życie - komendant miasta miał ich rozstrzelać).
Ocalenie skazanego na rozstrzelanie Kmicica (rycerz próbuje zmusić Bilewiczów
do wyjazdu do Kiejdan, Wołodyjowski ratuje Oleńkę, ale nakazuje rozstrzelanie
Kmicica jako zdrajcy. Życie ratuje mu Zagłoba, który przejętych listów wiedział
o wstawiennictwie pana Andrzeja)
Kmicic u Bogusława Radziwiłła(pobyt w Pilwiszkach uświadamia Kmicicowi
przewrotność Radziwiłłów, próbuje porwać Bogusława, ale sam ranny ledwie
uchodzi śmierci)
Przełom duchowy Kmicica (Kmicic ukrywa się w lesie w chacie smolarzy będącej
teraz własnością Kiemliczów, opiekuje się nim Soroka):
przybiera nazwisko Babinicz,
wysyła listy do Janusza Radziwiłła, wypowiadając mu służbę (bracia w zamian
puszczą pogłoskę, jakoby to Kmicic postanowił porwać króla i oddać go w ręce
Szwedów) i do Wołodyjowskiego, ostrzegając przed zdradą Radziwiłłów,
postanawia wyruszyć na Śląsk do króla Jana Kazimierza.
Ostrzeżenie przez Kmicica ojców paulinów (Kmicic podsłuchał prowadzoną w języku
niemieckim rozmowę pomiędzy dowódcą wojsk szwedzkich Wrzeszczowiczem a baronem
Lisola o zamiarze zajęcia Częstochowy i ograbienia Jasnej Góry. Zdobyte
informacje przekazuje przeorowi klasztoru, księdzu Kordeckiemu.
Obrona Jasnej Góry, Babinicz:
8 listopada pod mury klasztoru przybywają wojska szwedzkie pod dowództwem
Wrzeszeczowicza, który na próżno próbuje skłonić zakonników do otwarcia bram,
18 listopada docierają Szwedzi dowodzeni przez Millera, kolejne ich szturmy nie
przynoszą rezultatów,
Babinicz wykazuje się ogromnym męstwem, dzielnością i zmysłem dowódczym czym
zdobywa przychylność księdza Kordeckiego,
jeden z posłów ostrzega obrońców przed ściąganymi z Krakowa działami
burzącymi,
Kmicic pod osłoną nocy wysadza kolumbrynę prochem, ale dostaje się do niewoli.
Tu zdrajca Kuklinowski torturuje więźnia, ale ten przy pomocy braci Kiemliczów
uchodzi cało,
25 grudnia Szwedzi przypuszczają ostatni szturm i odchodzą spod murów. Przeor,
przekonany o śmierci Kmicica, ujawnia jego prawdziwe nazwisko.
Spotkanie Kmicica z Janem Kazimierzem, powrót króla do kraju (król nieufnie
podchodzi do opowieści Babinicza, rusza jednak do kraju. Babinicz ciężko ranny
w bitwie, w której króla od szwedzkiej niewoli bronią górale, wyznaje swe
prawdziwe nazwisko).
Śmierć Janusza Radziwiłła w Tykocinie (oblężony przez wojsk Sapiehy, pod jego
dowództwem walczą Wołodyjowski i Zagłoba, hetman umiera 31 grudnia).
Kmicic, z rozkazu króla, na czele oddziału Tatarów, których chan przysłał na
pomoc Rzeczypospolitej .
Ocalenie Anusi Borzobohatej (Zamojski, upatrzywszy sobie Anusię Borzobohatą,
dwórkę księżnej Wiśniowieckiej, każe odwieść dziewczynę do Zamościa, ale
planuje odbicie dwórki. Kmicic uniemożliwia spisek i odwozi Anusię do Białej,
skąd zostaje odesłana do Grodna. W drodze porywa ją jednak Bogusław Radziwiłł i
osadza razem z Oleńką w Taurogach).
Bitwa pod Sokółka, uratowanie Soroki przez Kmicica (Sakowicz podstępnie chwyta
Sorokę i skazuje na śmierć przez nabicie na pal. Kmicic na próżno błaga o
uwolnienie przyjaciela, wówczas zbuntowane oddziały radziwiłłowskie atakują
Bogusława).
Armia szwedzka w klinie Wisły i Sanu.
Bitwa pod Warką, zdobycie Warszawy, Prostki (Czarniecki uniemożliwia wojskom
szwedzkim dotarcie do obozu króla Karola Gustawa).
Oleńka u Bogusława w Taurogach (zakochany magnat na próżno stara się o względy
Oleńki, zaś po jego wyjeździe na wojnę z Sapiehą - pan Sakowicz próbuje swe
plany miłosne zrealizować w stosunku do Anusi).
Walki podjazdowe Kmicica skierowane przede wszystkim przeciw wojskom
znienawidzonego Bogusława Radziwiłła (Kmicic zwycięża magnata w pojedynku, ale
wypuszcza go wolno obawiając się o życie Oleńki).
Ucieczka Oleńki i Anusi do Wołmionowicz (panny przy pomocy stryja Oleńki, p.
Tomasza Bilewicza - dowodzi zbrojnym oddziałem na Żmudzi - umykają z
Taurogów).
Ocalenie Wołomowicz przez Kmicica (Sakowicz poszukując oddziału pana Tomasza
przechwytuje list i atakuje Wołomowicze. Wieś ocala Kmicic. Kiedy jednak ma
zamiar powrócić i spotkać z ukochaną, otrzymuje rozkaz wyruszenia na południe
Polski, na wojnę z Rakoczym)
Ranny Kmicic w Lubiczu (Oleńka zamierza wstąpić do klasztoru, przypadkowo
spotyka ciężko rannego w wojnie węgierskiej 1657 r. Kmicica. Może przebaczyć
umierającemu, ale nie chce znać żywego).
Rehabilitacja Andrzeja Kmicica (podczas mszy w Upicie ksiądz odczytuje list
królewski przywieziony przez Wołodyjowskiego, w którym monarcha rehabilituje
Kmicica. Oleńka [prosi ukochanego o wybaczenie).
Historia w powieści
Pisarz bardzo dokładnie zapoznał się z czasami najazdu szwedzkiego (studiował
pamiętniki, listy, kroniki, herbarze, notatki, prace historyczne); do powieści
wplótł autentyczne przemówienie Zamoyskiego do zakonników jasnogórskich,
oryginalne listy Janusza Radziwiłła do Bogusława;
Z �Pamiętników" J. CH. Paska zaczerpnął Sienkiewicz obrazy pojedynków, bójek,
awantur, sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzorując się na jego stylu i
języku.
Źródeł historycznych trzymał się bardzo wiernie i �Potop" należy pod tym
względem do najlepszych dzieł historycznych.
Główny bohater powieści Andrzej Kmicic, to postać na poły historyczna. Pasek w
�Pamiętnikach" podaje, że w 1658 r. pułkownik Samuel Kmicic �żołnierz dobry",
służył w wojsku litewskim pod Sapiehą, dostał się do niewoli rosyjskiej, skąd
wydostał go Czarniecki. Pozostałe wydarzenia z życia bohatera (służba u
Radziwiłła, udział w walce ze Szwedami, wysadzenie kolumbryny) to fikcja
literacka.
Obraz społeczeństwa polskiego wieku XVII
Magnateria:
Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, Hieronim Radziejowski, Opaliński
prowadzą politykę kierując się jedynie dobrem własnego rodu,
wydają cynicznie kraj na łup Szwedom (Ujście, Kiejdany) i przechodzą na
stronę wroga dla własnych korzyści materialnych lub na skutek urazy osobistej,
, warchołowie, samowolni i pyszni egoiści.
Sapieha, Lubomirski, Zamoyski
patrioci stawiający dobro ojczyzny ponad własne interesy, nie są to jednak
postacie idealne
Szlachta:
poddaje się pokornie obcym najeźdźcom, szybko godzi z nowym położeniem (kiedy
Opaliński oznajmił o podpisaniu kapitulacji Wielkopolski, wznosi okrzyki na
cześć króla szwedzkiego), płaci im podatki, słucha bez sprzeciwu rozkazów
szwedzkich komendantów,
do zdrady ojczyzny skłania ich obietnica przywilejów stanowych (np. stryj
Oleńki, mówi: �Pana i pod obcym panowaniem znaleźć można),
na Kmicicowej kompanii ciążą morderstwa, rozboje i gwałty (każdy z żołnierzy
był skazywany przez sądy na utratę czci i życia, grasują bezkarnie, bo prawo i
sądownictwo jest za słabe)
butna niekarna, egoistyczna, lekkomyślna, interesowna, zaślepiona, bezmyślna
politycznie i krótkowzroczna, uległa wobec magnaterii, często obojętna wobec
potrzeb ojczyzny,
Wśród szlachty są jednak jednostki prawe, gotowe do poświęceń, np. Skrzetuski,
który na wieść o kapitulacji Wielkopolski rwał sobie włosy z głowy.
Lud miejski i wiejski
Sienkiewicz nie wprowadza do utworu bohatera chłopskiego ani mieszczańskiego.
Lud występuje tu bezimiennie, ale jest chętny i gotowy do walki
cechuje ich: patriotyzm, wierność królowi, zapał do walki,
biorą w swoje ręce sprawę obrony przed Szwedami; ruch partyzancki obejmuje
cały kraj (górale tatrzańscy ratują życie królowi; kilkunastoletni Michałko,
chłopak pańszczyźniany, naprowadza na Szwedów polską chorągiew i w bitwie z
nimi wykazuje się odwagą i bohaterstwem, czym wprowadzają w podziw szlachtę),
stawiają opór, ponieważ najeźdźcy zwielokrotniają nacisk ekonomiczny i
obciążają dodatkowymi pracami, wolą znosić chłostę i więzienie, a nawet śmierć,
niż przyczyniać się do utwierdzania potęgi najeźdźcy,
o ucisku ludu Sienkiewicz wspomina przelotnie, ukazując śluby lwowskie Jana
Kazimierza, w których król zobowiązał się, iż po zakończeniu wojny poprawi
położenie pospólstwa.
Na początku �Potopu" Sienkiewicz ukazuje upadek moralny społeczeństwa (zdradę,
zaprzedanie wrogom przez klasę rządzącą, odstępowanie od władcy, apatię i
rezygnację). Wrzeszczowicz (cudzoziemiec) wypowiada się o Polakach: � Jest li
na świecie taki drugi kraj, gdzieby tyle nieładu i swawoli dopatrzeć można
(...) Któryby w świecie naród nieprzyjacielowi do zawojowania własnej ziemi
pomógł? Który by tak króla opuścił... Jeno szaleni, swawolni, źli i przedajni
te ziemię zamieszkują". Później następuje punkt zwrotny - naród się podźwiga i
odradza. Przy końcu utworu sami Szwedzi nie mogą nadziwić się zamianie, jaka
zaszła w narodzie, który do niedawna nie stawiał żadnego oporu.
Obrazy życia obozowo-rycerskiego
�Potop" to powieść wojenna. Na obraz życia społeczeństwa polskiego XVII w.
składają się głównie fakty ukazujące życie obozowo-rycerskie, wojenne. Np.
cnoty rycerskie, sposób formowania chorągwi, pospolite ruszenie, turnieje,
bardzo plastyczne opisy bitew. Niewiele natomiast dowiadujemy się o stosunkach
społecznych i życiu kulturalnym Polaków.
Obraz ten uzupełniają nieliczne sceny życia domowego i obyczajowego:
ciche życie rodzinne, uczty i zabawy hulaszcze w dworkach szlacheckich (tu
doskonała scena zbiorowa: uczta w Kiejdanach), bójki w karczmach.
Bohater główny
Andrzej Kmicic to typowy przedstawiciel szlachty XVII w., potomek zubożałego
rodu szlacheckiego. Jego losy symbolizują los ojczyzny; jego upadkowi moralnemu
sekunduje upadek narodu, a odrodzeniu - tryumf zwycięskich Polaków.
Odważny, wesoły o bujnym temperamencie, zdolny do szlachetnych i druchów serca
i do wielkiej miłości. Ma naturę awanturniczą, jest porywczy i skłonny do
�bitki i wypitki", co psuje mu reputację. Wychowany w potyczkach pogranicznych
nawykł do ryzyka i bezkarności. Hulaka, ceniący sobie dobrą kompanię i swawolne
życie. Zachowaniem w Lubiczu, Upicie i Wołmonowiczach popada w dramatyczny
konflikt z otoczeniem, traci dobre imię, Oleńkę i zaufanie przyjaciół.
Porywając narzeczona staje ponownie w ostrej kolizji z prawem.
Pierwszy punkt zwrotny w jego życiu następuje w związku z otrzymaniem
hetmańskich listów. Z rozkazu najwyższego dowódcy podejmując się formowania
oddziału nie podlega odpowiedzialności sądowej i ma okazję zrehabilitować swoje
imię.
Oddając się pod komendę Radziwiłła składa mu przysięgę na wierność. Nie
odstępuje jednak magnata, choć w oczach przyjaciół i ukochanej uchodzi za
zdrajcę, ponieważ wierzy w dobre intencje hetmana. Naiwny i gorliwy, porywczy i
wierny wierzy, że przyczynia się do ratowania ojczyzny.
Swoja tragiczna pomyłkę uświadamia sobie w rozmowie z Radziwiłłem w
Pilwiszkach. Świadomy już swego upadku postanawia zemścić się. Wpierw jednak
czyni postanowienie oczyszczenia się z win poprzez służbę Polsce. Jako
Babinicz:
ostrzega wojsk konfederackie przed niebezpieczeństwem grożącym im ze strony
Radziwiłła, ocala starostę Łuszczewskiego, ostrzega księdza Kordeckiego,
bierze udział w obronie Jasnej Góry, broni króla w Tatrach, walczy ze
Szwedami na czele oddziału Tatarów, ocala Wołmontowicze, uczestniczy w
wojnie z wojskami Rakoczego.
Przemienia się w prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność
swego narodu, gotowego postawić obowiązek służby dla kraju ponad głos serca.
Oleńka Bilewiczówna: godna potomkini rodu szlacheckiego. Poważna, stateczna,
dumna i energiczna panna, która potrafi zachować spokój nawet w najgorszych
chwilach. Uosobienie kobiety idealnej, wzór patriotki, wiernej cnocie i
ojczyźnie.