JOHN LE CARRÉ

Druciarz, krawiec, żołnierz, szpieg

Druciarz,
Krawiec,
Żołnierz,
Marynarz,
Bogacz,
Biedak,
Żebrak,
Złodziej.

Dziecięca wyliczanka do wróżenia z pestek wiśni, guzików kamizelki, płatków stokrotek albo
ziaren tymotki

(na podstawie oksfordzkiego słownika wierszyków dziecięcych)

CZĘŚĆ PIERWSZA

ROZDZIAŁ 1

Prawda jest taka, że gdyby major Dover nie padł na zawał na wyścigach w Taunton, Jim w

ogóle nie trafiłby do szkoły Thursgooda. Pojawił się tam właściwie już pod koniec okresu, bez
rozmowy kwalifikacyjnej, w drugiej połowie maja – chociaż trudno byłoby się tego domyślić po
pogodzie – z polecenia jednej z bardziej obrotnych agencji, specjalizujących się w wyszukiwaniu
nauczycieli do szkół prywatnych. Chciano załatać dziurę w grafiku po majorze, zanim znajdzie się
ktoś bardziej odpowiedni.

– Lingwista – oznajmił w pokoju nauczycielskim Thursgood. – Ale tylko na zastępstwo –

dodał usprawiedliwiająco, odgarniając grzywkę z czoła. – Nazywa się Prido. – Zaczął literować
nazwisko: – P-r-i-d… – Francuski nie był silną stroną dyrektora, więc musiał posłużyć się karteczką
– e-a-u-x, imię James. Myślę, że do lipca wystarczy. – Grono pedagogiczne bez trudu odczytało te
sygnały. Jim Prideaux to kolejny ubogi krewny, z góry przypisany do tej samej podłej kategorii co
niepracująca już w szkole pani Loveday, która miała futro z perskich baranów i była na zastępstwie
z religii, dopóki nie okazało się, że wystawia czeki bez pokrycia, albo również dawno już
zwolniony Maltby, pan od śpiewu, któremu raz przerwano próbę chóru, by pomógł policji
prowadzić pewne śledztwo; zdaje się, że pomaga je prowadzić do dziś, bo kuferek pana Maltby’ego
wciąż leży w piwnicy, oczekując dalszych instrukcji. Część grona, ale przede wszystkim
Marjoribanks, opowiadała się za otwarciem kuferka. Zwolennicy otwarcia twierdzili, że znajdą w
nim od dawna poszukiwane skarby: na przykład oprawione w srebrną ramkę zdjęcie libańskiej
mamy Aprahamiana, szwajcarski scyzoryk Best-Ingrama i zegarek gospodyni. Ale Thursgood
reagował na te propozycje zdecydowanym wyrazem twarzy. Posadę dyrektora szkoły przejął po
ojcu dopiero pięć lat temu, ale nawet te pięć lat zdążyło go już nauczyć, że pewne sprawy najlepiej
zostawiać w spokoju.

Jim Prideaux pojawił się pewnego piątku podczas ulewy. Ściana deszczu sunęła jak armatni

dym po brązowawych wzgórzach Quantock, potem popędziła przez puste boiska krykietowe ku
odrapanym, piaskowcowym fasadom budynków szkolnych. Jim przyjechał tuż po obiedzie starym

czerwonym alvisem, zaprzężonym w kupioną z drugiej ręki przyczepę kempingową, która kiedyś
musiała być niebieska. Wczesne popołudnie to w szkole Thursgooda czas spokoju, chwilowe
zawieszenie broni w walkach toczonych tu od rana do wieczoru każdego szkolnego dnia. Chłopcy
mają wtedy obowiązkowy odpoczynek w sypialniach, grono nauczycielskie siedzi w swoim pokoju
i przegląda gazety przy kawie albo poprawia prace pisemne, sam Thursgood jest u mamy i jak
zwykle czyta jej jakąś powieść. Dlatego z całej szkoły tylko mały Bill Roach widział przyjazd Jima,
kłęby pary wydobywające się spod maski alvisa, gdy ten krztusił się, jadąc pełną dziur alejką,
rozpaczliwie pracujące wycieraczki i podążającą za autem przyczepę, podskakującą w każdej
kałuży.

Roach był wtedy jeszcze nowy. Miał opinię mało rozgarniętego, by nie powiedzieć –

przygłupa. Zakład Thursgooda był jego drugą szkołą w ciągu ostatnich dwóch trymestrów. Był
grubym, okrągłym astmatykiem. Większość poobiedniego odpoczynku spędzał na klęczkach w
nogach łóżka, gapiąc się przez okno. Jego mama prowadziła wystawne życie w Bath; ojciec należał
w powszechnym mniemaniu do najbogatszych rodziców w szkole, za który to zaszczyt przyszło
jego synowi drogo płacić. Roach był urodzonym obserwatorem. Zauważył więc, że Jim nie
zatrzymał się przy zabudowaniach szkoły, lecz przejechał wzdłuż nich aż na podwórze przed
szkolną stajnią. A więc znał już rozkład terenu; Roach uznał, że Jim musiał najpierw zrobić
rekonesans albo przynajmniej dokładnie przestudiować mapę. Zresztą wcale nie zatrzymał się przed
stajnią, tylko wjechał na mokry trawnik, i to całym pędem, by nie tracić impetu. A potem
podskoczył na garbie, wpadł na łeb, na szyję do Dołka i zniknął. Roach spodziewał się, że
przyczepa skapotuje, bo Jim jechał tak szybko, ale ona tylko uniosła tył w górę i dała nura jak
wielki królik do nory.

Dołek to ważny element szkolnego folkloru. Leży na nieużytku ciągnącym się między

sadem, szklarnią i stajnią. Na pierwszy rzut oka wygląda na porośnięte trawą obniżenie terenu, od
północy otoczony garbami wznoszącymi się mniej więcej na wysokość chłopca, pełnymi krzaków,
które na lato stają się gąbczaste. To właśnie owe garby stanowią o wartości Dołka jako miejsca
zabaw i im zawdzięcza swą reputację, zmieniającą się w zależności od fantazji kolejnych pokoleń
uczniów. Jeden rocznik twierdzi, że to pozostałości po odkrywkowej kopalni srebra, i z wielkim
zapałem poszukuje tam skarbów. Według innego jest to gród z czasów rzymskich, więc urządza się
tam bitwy na kije i kule błota. Dla innych Dołek to znów lej po bombie, więc w garbach nad nim na
pewno pozostają ciała ofiar jej wybuchu. Prawda jest bardziej prozaiczna. Sześć lat temu, niedługo
przed swą nagłą ucieczką z recepcjonistką z hotelu Castle, starszy pan Thursgood rzucił pomysł
zbudowania basenu pływackiego. Udało mu się nawet przekonać chłopców do wykopania wielkiej
dziury w ziemi z jednym głębokim, drugim płytkim końcem. Ale zdobyte fundusze nie wystarczyły
jednak na realizację tego ambitnego projektu, więc wydano je na coś innego – na zakup projektora
do sali plastycznej i pieczarkarnię w szkolnej piwnicy. A nawet, jak twierdzili co okrutniejsi, na
uwicie gniazdka dla wspomnianej parki, gdy ta zdecydowała się na ucieczkę do Niemiec, ojczyzny
namiętnej kochanki.

Jim tego wszystkiego nie wiedział i z czystego przypadku wybrał akurat ten zakątek

szkolnych gruntów, który, przynajmniej w mniemaniu Roacha, posiadał właściwości
nadprzyrodzone.

Roach czekał przy oknie, ale nic już nie zobaczył. I alvis, i przyczepa znalazły się poza

zasięgiem obserwacji wzrokowej. Gdyby nie mokre, czerwone ślady na trawniku, chłopiec mógłby
zastanawiać się, czy przypadkiem to wszystko mu się nie przyśniło. Ale ślady były jak najbardziej
rzeczywiste, więc gdy tylko rozległ się dzwonek na zakończenie odpoczynku, nałożył kalosze i
ruszył w deszczu nad sam Dołek. Tam popatrzył w dół i zobaczył Jima ubranego w wojskową
pelerynę i bardzo dziwny kapelusz, o szerokim rondzie, zawadiacko podwiniętym z jednej strony,
przez co woda lała się z niego jak z rynny.

Alvis stał na podwórzu przed stajnią. Roach nigdy nie dowiedział się, jak Jimowi udało się

go wydostać z Dołka, ale przyczepa kempingowa tkwiła przy głębszym końcu niedoszłego basenu.
Jim siedział na jej schodkach i pił z zielonej plastikowej manierki, rozcierając ramię, jakby przed
chwilą się w nie uderzył. Deszcz wciąż lał się z kapelusza. W pewnym momencie kapelusz uniósł

się, Roach zaś zobaczył przed sobą niesamowicie groźną, poczerwieniałą twarz – wyglądającą tym
groźniej, że ocienioną rondem i ozdobioną brązowym wąsem, który, teraz zmoczony, wyglądał jak
dwa kły. Twarz poorana była nierównymi zmarszczkami, tak głębokimi i pozałamywanymi, że
Roach w jednym z przebłysków swej genialnej wyobraźni natychmiast domyślił się, iż Jim musiał
kiedyś bardzo głodować w jakimś tropikalnym kraju. Lewa ręka wciąż spoczywała na jego piersi,
prawe ramię tkwiło wysoko przy karku. Ale teraz ten pogięty kształt zamarł w bezruchu, jak dzikie
zwierzę na tle lasu. Roach znów miał przebłysk, tym razem instynktownej nadziei, że to jakieś
szlachetne zwierzę, na przykład jeleń.

– A ty kto, do cholery? – zapytał bardzo wojskowy głos.
– Roach, proszę pana. Jestem nowy.
Ceglasta twarz trochę dłużej przyglądała się chłopcu z cienia kapelusza. Wreszcie, ku jego

ogromnej uldze, rysy rozluźniły się w wilczym uśmiechu, lewa ręka, wciąż trzymająca prawe
ramię, wznowiła masujące ruchy, nie przeszkadzając bynajmniej w pociąganiu z manierki.

– Nowy, co? – powtórzył Jim, nie przestając się uśmiechać. – A to ci niespodzianka, że tak

powiem.

Obróciwszy się do Roacha plecami, Jim zabrał się do szczegółowych i krytycznych oględzin

podpórek swej przyczepy, polegających na ciągłym potrząsaniu zawieszeniem. Zakończył przegląd
umieszczeniem kilku cegieł w różnych punktach i pod różnym kątem. Tymczasem wiosenny deszcz
padał na wszystko: na pelerynę, kapelusz i na dach starej przyczepy. A Roach zauważył, że podczas
czynności prawe ramię Jima nie zmieniło położenia, tylko nadal dociśnięte było do szyi jak kamień.
Chłopiec zaczął się zastanawiać, czy Jim nie jest wielkim garbusem i czy wszystkie garby bolą tak
jak ten Jima. I zrobił też bardziej ogólne spostrzeżenie, coś, co mógł zachować w pamięci – że
ludzie, których bolą plecy, robią wielkie kroki i że pewnie ma to związek z utrzymaniem
równowagi.

– Nowy, co? No, ja za to nie jestem nowy – ciągnął tymczasem Jim znacznie

przyjaźniejszym tonem, znów pociągając za podpórkę przyczepy. – Ja jestem stary. Stary jak świat,
jeśli chcesz wiedzieć. Jeszcze starszy. Masz tu jakichś kolegów?

– Nie, proszę pana – odpowiedział z prostotą Roach, tym samym apatycznym tonem,

jakiego używają uczniowie, gdy chcą powiedzieć „nie”, zostawiając wszelkie pozytywne reakcje
tym, którzy ich wypytują. Jim jednak wcale nie zareagował, więc Roach miał nagle rzadkie uczucie
porozumienia i nadziei.

– A na imię mam Bill – powiedział. – To nadano mi na chrzcie, imię ale pan Thursgood

mówi do mnie „William”.

– Bill, tak? Stary Bill. Ktoś tak cię nazywa?
– Nie, proszę pana.
– To zresztą dobre imię.
– Tak, proszę pana.
– Znałem wielu Billów. Każdy był porządnym gościem.
Można powiedzieć, że tym samym lody zostały przełamane. Jim nie powiedział Roachowi,

żeby sobie poszedł, więc Roach został na krawędzi Dołka i przyglądał się przez zalane deszczem
okulary. Zauważył z podziwem, że cegły pochodziły z inspektów z ogórkami. Niektóre były mocno
obluzowane, więc Jim musiał obluzować je jeszcze mocniej. Roach był zachwycony, że ktoś, kto
dopiero co pojawił się w szkole, mógł być na tyle pewny siebie, by przywłaszczyć sobie jej
fragment, i jeszcze bardziej zachwycony, że Jim podłączył się do hydrantu, bo ten był przedmiotem
osobnego punktu szkolnego regulaminu – za samo dotknięcie groziła kara cielesna.

– Ej, ty, Bill. Nie masz przypadkiem przy sobie szklanej kulki?
– Czego, proszę pana? – zapytał Roach, z cielęcym wzrokiem obmacując się po kieszeniach.
– Kulki, stary. Szklanej kulki, takiej małej. To chłopcy już nie bawią się kulkami? Jak ja

byłem w szkole, to się bawiłem.

Roach nie miał kulki, ale Aprahamianowi przysłano niedawno z Bejrutu kolekcję. Billowi

wystarczyło mniej więcej pięćdziesiąt sekund, by popędzić z powrotem do szkoły, mimo
rozpaczliwej obrony właściciela zdobyć kulkę i powrócić, ciężko dysząc, nad Dołek. Na skraju leja

zawahał się, bo w jego świadomości Dołek należał już do Jima i zejście tam wymagało pozwolenia.
Ale Jim właśnie zniknął w przyczepie, więc, odczekawszy chwilę, Roach ostrożnie zsunął się po
skarpie i wsunął przez drzwi dłoń trzymającą kulkę. Jim nie od razu to zauważył. Popijał z manierki
i gapił się przez okna na czarne chmury, wędrujące to tu, to tam nad wzgórzami. Roach zauważył,
że to popijanie było trudne, bo Jim nie mógł połykać, gdy był wyprostowany, i by uzyskać
odpowiedni kąt, musiał przechylać wykrzywiony tułów do tyłu. Tymczasem deszcz rozpadał się na
dobre, tłukąc o dach przyczepy jak żwir.

– Proszę pana – powiedział Roach, ale Jim nie poruszył się.
– Alvis tak ma, że jedzie się prawie bez resorów – odezwał się wreszcie, bardziej do okna

niż do gościa. – Jakby jechało się zadkiem po jezdni, no nie? Każdego by pokręciło.

– I znowu się napił, przechylając tułów jak poprzednio.
– Tak, proszę pana – przytaknął Roach, zdumiony, że Jim i jego uważa za kierowcę.
Jim był teraz bez kapelusza. Słomkowej barwy włosy miał krótko ostrzyżone, w niektórych

miejscach krócej, jakby ktoś zagalopował się z nożyczkami. Te krótsze miejsca znajdowały się
głównie z jednej strony głowy, więc Roach domyślił się, że Jim sam się ostrzygł zdrową ręką i że
przez to wygląda jeszcze krzywiej.

– Przyniosłem panu kulkę – powiedział Roach.
– To bardzo miło z twojej strony. Dzięki, stary. – Ująwszy kulkę, powoli potoczył ją w swej

twardej, zabrudzonej dłoni i Roach już wiedział, że Jim umie robić wiele rzeczy, że jest
człowiekiem, który żyje za pan brat z narzędziami i w ogóle z różnymi przedmiotami. – Widzisz,
Bill, nierówno – zwierzył się Jim, wciąż wpatrując się w kulkę. – Krzywo stoi. Jak ja. Patrz. – I
obrócił się do większego okna. Wzdłuż dolnej krawędzi biegł pasek aluminium, umieszczony tam,
by gromadziła się w nim woda, osiadająca na szybie. Jim położył na pasku szklaną kulkę i patrzył,
jak toczy się i spada na podłogę.

– Krzywo – powtórzył. – Krzywo jak diabli. Nie może tak być, no nie? No, no, gdzieś się

podziało, ty małe świństwo?

Schylając się po kulkę, Roach doszedł do wniosku, że przyczepa, choć nienagannie czysta,

nie jest szczególnie przytulna. Za to kompletnie anonimowa. Łóżko, krzesło kuchenne, palnik, butla
gazowa. Nawet nie ma zdjęcia żony, pomyślał Roach, który jeszcze nigdy nie spotkał kawalera – z
wyjątkiem pana Thursgooda. Jedynymi rzeczami osobistymi, jakie udało mu się zauważyć, był
wiszący na drzwiach parciany chlebak, zestaw do szycia pod łóżkiem oraz własnej roboty prysznic
z podziurawionej puszki po ciasteczkach, starannie przyspawany do sufitu. I butelka bezbarwnego
napoju na stole, ginu albo wódki, bo to popijał ojciec Roacha, goszcząc syna w swym mieszkaniu
podczas ferii.

– Oś wschód-zachód wygląda w porządku, ale północ-południe jest krzywa jak nic – orzekł

Jim, sprawdziwszy drugi bok przyczepy. – A ty w czym jesteś dobry, Bill?

– Nie wiem, proszę pana – odpowiedział sztywno chłopiec.
– Na pewno jesteś w czymś dobry. Każdy ma coś takiego. Może w piłce? Dobrze grasz w

piłkę, Bill?

– Nie, proszę pana – odparł Bill.
– To może jesteś kujon? – zapytał niedbale Jim, z cichym stęknięciem opuszczając się na

łóżko, i znów popił z manierki. – Muszę przyznać, że nie wyglądasz mi na kujona – dodał
uprzejmie. – Ale na samotnika tak.

– Nie wiem, proszę pana – powtórzył Bill i postąpił pół kroku w stronę otwartych drzwi.
– No, to jaka jest twoja specjalność? – Pociągnął jeszcze jeden długi łyk. – Musisz być w

czymś dobry, Bill, każdy jest w czymś dobry. Ja świetnie puszczam kaczki. Zdrowie.

Nie było to zbyt szczęśliwe pytanie, bo była to kwestia, która zaprzątała umysł Roacha

przez większość każdego dnia. Ostatnio zaczął wręcz wątpić, czy jego istnienie na tym świecie ma
w ogóle jakikolwiek sens. Uważał, że jest naprawdę do niczego i w nauce, i w zabawie; nawet
codzienne czynności w szkole, takie jak ścielenie łóżka czy składanie ubrania, zdawały się go
przerastać. Poza tym nie miał w sobie dość pobożności, sama stara pani Thursgood mu to
powiedziała, bo za bardzo krzywił się w kaplicy. Miał do siebie pretensje za te niedociągnięcia, ale

przede wszystkim za rozpad małżeństwa rodziców, bo przecież powinien był to przewidzieć i
podjąć odpowiednie kroki zapobiegawcze. Zastanawiał się nawet, czy za rozejście rodziców nie jest
też odpowiedzialny jeszcze bardziej bezpośrednio, czy, na przykład, nie jest patologicznie zły,
leniwy albo czy w ogóle nie ma w sobie czegoś takiego, co sprawiło, że rodzice się rozeszli. W
poprzedniej szkole usiłował znaleźć inne wytłumaczenie: wrzeszczał i symulował ataki porażenia
mózgowego, na które cierpiała jego ciocia. Rodzice porozumieli się ze sobą, jak zawsze grzecznie i
poprawnie, i posłali go do innej szkoły. Dlatego właśnie przypadkowo zadane pytanie, rzucone mu
w ciasnej przyczepie kempingowej przez kogoś, kto w jego mniemaniu był już prawie bogiem i w
dodatku podobnie jak on samotnikiem, o mało nie doprowadziło do katastrofy. Poczuł, że po twarzy
rozlewa mu się gorąca fala, zobaczył, że okulary zachodzą mu mgłą, a cała przyczepa zaczyna
rozmywać się w morzu żalu. Nie wiadomo, czy Jim to zauważył, ale nagle odwrócił się do Roacha i
między jednym łykiem a drugim zaczął rzucać mu koła ratunkowe:

– Ale na pewno bystry z ciebie obserwator, chłopie, od razu ci to powiem. My, samotne

wilki, zawsze tacy jesteśmy, no bo na kim mamy polegać, jak nie na sobie? Nikt inny mnie nie
wypatrzył. Nieźle mnie wystraszyłeś, jak się pojawiłeś na górze. Myślałem, że jesteś duchem.
Założę się, że Bill Roach to najlepszy obserwator w jednostce. Jeżeli tylko założy okulary, co?

– Tak – odpowiedział z wdzięcznością chłopiec. – Najlepszy.
– No, to zostań tu i obserwuj – zakomenderował Jim, wbijając na głowę tropikalny hełm – a

ja wyskoczę na zewnątrz, żeby rozprostować kości. Zostaniesz?

– Tak, proszę pana.
– Gdzie ta cholerna kulka?
– Tu, proszę pana.
– Krzykniesz, jak się poruszy, dobra? Na południe, na północ, wszystko jedno. Rozumiesz?
– Tak, proszę pana.
– Wiesz, gdzie jest północ?
– Tam – odpowiedział szybko Roach i na chybił trafił pokazał palcem.
– W porządku. No, to krzycz, jak się ruszy – powtórzył Jim i zniknął w strugach deszczu.

Chwilę później Roach poczuł, że podłoga rusza mu się pod nogami, i usłyszał ryk bólu albo
gniewu, gdy Jim zmagał się z kolejną podpórką.

Jeszcze w trakcie tego samego letniego trymestru chłopcy zaszczycili Jima przezwiskiem.

Musieli wypróbować kilka, nim wreszcie się zadowolili. Najpierw wypróbowali „Wojaka”,
nawiązując do żołnierskich cech jego zachowania – nieszkodliwego zresztą – napadów,
przeklinania i samotnych wędrówek po wzgórzach. Ale „Wojak” się nie przyjął, więc na drugi
ogień poszedł „Pirat”, a przez chwilę nawet „Gulasz” – to ostatnie z powodu jego zamiłowania do
ostrych potraw, woni curry, cebuli i papryki, której ciepłe kłęby witały ich, gdy przechodzili parami
na wieczorne nabożeństwo. Przezwisko „Gulasz” miało też oddawać nieco niewyraźny akcent jego
skądinąd doskonałej francuszczyzny. Spikely z piątej „b” umiał naśladować go co do joty:
„Słyszałeś pytanie, Berger. Na co patrzy Emile?” – konwulsyjne potrząśnięcie prawej ręki – „Nie
gap się na mnie, chłopie, nie jestem duchem. Qu’est-ce qu’il regarde, Emile, dans le tableau que tu
as sous le nez? Mon cher Berger, jeżeli zaraz nie sklecisz jednego sensownego zdania po francusku,
je te mettrai tout de suite à la porte, tu comprends, wstrętna ropucho?”.

Ale te straszliwe groźby nigdy nie były spełniane – ani po francusku, ani po angielsku. W

pewien sympatyczny sposób umacniały jeszcze opinię o dobroci Jima, dobroci, jaką w dorosłych
mężczyznach potrafią zobaczyć tylko oczy chłopców.

Ale „Gulasz” też nie do końca ich zadowolił. Brakowało w nim elementu siły. I pełnej pasji

angielskości Jima, jedynego tematu, na który udawało się go wyciągać na rozmowy. Wystarczyło,
by „Ropucha” Spikely rzucił jedną niepochlebną uwagę o monarchii, zachwalał zalety jakiegoś
obcego kraju, najlepiej o ciepłym klimacie, by Jim czerwieniał i wygłaszał co najmniej
trzyminutowy wykład o szczęściu, jakim jest urodzić się Anglikiem. Jim doskonale zdawał sobie
sprawę, że to prowokacja, ale nie potrafił się powstrzymać. Czasem kończył kazanie zawstydzonym
uśmiechem i mruczał coś o cwaniakach, którzy nie będą tacy mądrzy, jak będą musieli przyjść na
dodatkowe zajęcia, zamiast iść grać w piłkę. Ale Anglia była jego miłością, i jakoś w końcu nikt nie

dostawał kary.

– To najlepszy kraj na świecie! – krzyknął raz na całe gardło. – Wiecie dlaczego? Ty wiesz,

Ropucho?

Spikely nie wiedział, więc Jim porwał kredę i narysował kulę ziemską. I powiedział, że na

zachodzie jest Ameryka, pełna zachłannych głupków, którzy sprzeniewierzają się własnemu
dziedzictwu. Na wschodzie Chiny z Rosją, jedno i to samo: mundury, obozy koncentracyjne i długi
marsz donikąd. A między nimi…

Wreszcie wymyślili „Nosorożca”.
„Nosorożec” spodobał im się dlatego, że Jim wciąż biwakował w przyczepie, zamiast

mieszkać w kwaterach nauczycieli, i dlatego, że tak uwielbiał ruch i wszelkie ćwiczenia fizyczne.
Gdy rano trzęśli się z zimna w kolejce do pryszniców, mogli zawsze liczyć, że zobaczą go na
Combe Lane, wracającego z porannego marszu z plecakiem na krzywych plecach. Kładąc się do
łóżek, widywali jego samotny cień przez przezroczysty dach kortu do fives, gdzie samotnie
atakował piłeczką betonową ścianę. A czasem, w cieplejsze wieczory, ukradkiem podpatrywali z
okien sypialni, jak grał w golfa okropnym, starym kijem i zygzakiem brnął od dołka do dołka;
zwykle wcześniej czytał im tę czy inną strasznie angielską książkę przygodową: o Bigglesie, asie
przestworzy, albo coś Percy’ego Westermana czy Jeffreya Farnola, porwaną na chybił trafił z
obskurnej biblioteki szkolnej. Przy każdym uderzeniu czekali na stęknięcie, które poprzedzało ruch
kija w tył, i nigdy się nie zawiedli, a liczyli bardzo skrupulatnie. Na meczu krykietowym między
dwiema drużynami nauczycieli Jim zaliczył siedemdziesiąt pięć runów i wreszcie sam siebie
wyeliminował, odbijając kolejną piłkę wprost w bok Spikely’ego.

– No, łap, Ropucho, łap. Bardzo dobrze, Spikely, dobra robota, po to tu jesteś.
Mimo tolerancji potrafił też wykazać się dobrą znajomością funkcjonowania przestępczego

umysłu. Było na to kilka przykładów, ale najdobitniej przekonano się o tym na parę dni przed
końcem trymestru, gdy Spikely znalazł w koszu na śmieci Jima brudnopis egzaminu na następny
dzień, który natychmiast zaczął oferować zdającym po pięć nowych pensów od łebka. Kilku
zapłaciło i spędziło upiorną noc, ucząc się w świetle latarek na pamięć odpowiedzi. Ale na
egzaminie Jim zaprezentował całkiem inny zestaw pytań.

– Na ten możecie sobie popatrzeć za darmo – zawołał, siadając za biurkiem. Po czym

otworzył „Daily Telegraph” i całkowicie pogrążył się w najnowszych wypocinach szarlatanów, za
których uważał wszystkich ludzi o pretensjach intelektualnych – nawet tych, którzy popierali
królową.

Poza tym był jeszcze incydent z sową, który stał się osobnym elementem wizerunku Jima w

oczach chłopców, ponieważ wiązał się ze śmiercią – zjawiskiem, na które dzieci reagują bardzo
różnie. Ponieważ nadal było zimno, Jim przyniósł wiadro węgla do klasy i którejś środy rozpalił w
kominku, po czym usiadł plecami do ognia i czytał dictée. Najpierw spadło trochę sadzy, co
zignorował, ale potem pojawiła się sowa, dorosła płomykówka, która urządziła się w kominie w
czasach panowania majora Dovera, skąd została teraz – dosłownie – wykurzona. Była oszołomiona
i czarna od szamotania się w dymie. Przetoczyła się przez węgle i z hukiem i szumem piór padła
bezwładnie na drewnianą podłogę. Leżała na niej jak wysłannik piekieł, skulona, choć wciąż żywa,
i z rozpostartymi skrzydłami patrzyła na chłopców przez sadzę, która oblepiała jej oczy. Nie było
takiego, który by się nie przeraził, nawet Spikely, zawsze taki odważny. Poza Jimem, który w jednej
sekundzie porwał ptaka w gazetę i bez słowa wyniósł go za drzwi. Chłopcy niczego nie usłyszeli,
choć z całych sił nadstawiali uszu. Dopiero po chwili dobiegł z korytarza odgłos bieżącej wody, bo
Jim mył ręce. „Sika”, powiedział Spikely, co wywołało nerwowe śmiechy. Ale gdy wyszli z klasy,
zobaczyli sowę, nadal zawiniętą w gazetę, martwą już i czekającą na pochówek na szczycie sterty
kompostu przy Dołku. Odważniejsi sprawdzili, że miała skręcony kark. Sudeley, który miał w
domu łowczego, orzekł, że tylko zawodowy łowczy potrafi tak dobrze zabić sowę.

Reszta społeczności szkolnej miała już mniej jednoznaczną opinię na temat Jima – widmo

pana Maltby’ego krążyło jednak nad szkołą. Gospodyni brała stronę Billa Roacha: Jim był
bohaterski i należy wziąć go w opiekę, to przecież istny cud, że tak dobrze sobie radzi mimo garbu.
Marjoribanks twierdził, że Jim nabawił się swego kalectwa, wpadając po pijanemu pod autobus. To

również Marjoribanks zwrócił uwagę na jego sweter, i to właśnie podczas owego meczu krykieta,
wielkiego sukcesu Jima. Marjoribanks nie grał w krykieta, ale przyszedł z Thursgoodem, żeby
popatrzeć.

– Myślisz, że ten sweter jest jego? – zapytał żartobliwie swym wysokim głosem. – Czy

raczej go komuś podprowadził?

– Nie mów tak, Leonardzie – ofuknął go Thursgood, tłukąc boki swej labradorki. – Ugryź

go, Ginny, ugryź tego złego człowieka.

Ale gdy Thursgood dotarł do gabinetu, odechciało mu się żartować i okropnie się

zdenerwował. Wiedział, jak radzić sobie z fałszywymi absolwentami Oksfordu, filologami
klasycznymi, którzy nie znali greki, albo katechetami ateistami. Tacy ludzie po przedstawieniu im
dowodów ich oszustw natychmiast załamywali się, płakali i opuszczali miejsce pracy albo godzili
się zostać za pół pensji. Ale ktoś, kto zatajał posiadane umiejętności, był zjawiskiem nowym. Z
kimś takim jeszcze nigdy się nie zetknął, ale od razu wiedział, że to mu się nie podoba. Zaglądnął
do swych notatek i zatelefonował do agencji, a konkretnie do pana Strolla, reprezentującego firmę
Stroll & Medley.

– A czego konkretnie chciałby się pan dowiedzieć? – zapytał pan Stroll, ciężko wzdychając.
– No cóż, nic szczególnego. – Matka Thursgooda właśnie coś wyszywała i zdawała się nie

słuchać. – Chodzi mi tylko o to, że jeżeli proszę o pisemny życiorys, to życzyłbym sobie, żeby był
kompletny. A nie wyrywkowy. W końcu za co płacę?

W tym momencie Thursgoodowi przemknęła przez głowę niedorzeczna myśl, że obudził

pana Strolla z głębokiego snu, w którym ten właśnie na nowo się pogrążył.

– To wielki patriota – powiedział wreszcie pan Stroll.
– Nie płacę mu za patriotyzm.
– Był na wyciągu – szeptał dalej pan Stroll, zapewne straszliwie zaciągając się papierosem.

– Długo się przeleżał. Kręgosłup.

– Oczywiście. Ale zakładam, że nie spędził w szpitalu ostatnich dwudziestu pięciu lat.

Touché – szepnął do mamy, zakrywając słuchawkę dłonią, i znów miał wrażenie, że pan Stroll
zasnął.

– Wziął pan go tylko do końca okresu. – Pan Stroll też szepnął. – Jak się panu nie podoba,

może go pan wylać na zbity pysk. Chciał pan kogoś nie na stałe, to pan dostał. Chciał pan, żeby był
tani, to jest.

– Owszem – zaoponował żywo Thursgood. – Ale zapłaciłem panu dwadzieścia gwinei,

ojciec współpracował z panem od lat, więc chyba należą mi się pewne względy. Napisał mi pan,
pozwolę sobie odczytać: „Przed wypadkiem zajmował się handlem i poszukiwaniem surowców
mineralnych”. Musi pan przyznać, że jak na opis całej drogi zawodowej, to trochę mało.

Mama przytaknęła znad robótki.
– Absolutnie za mało.
– To zresztą nie wszystko. Pozwoli pan, że jeszcze…
– Nie unoś się, kochanie – upomniała mama.
– Tak się składa, że wiem, że w trzydziestym ósmym był w Oksfordzie. Dlaczego nie

skończył studiów? Co się stało?

– Mam wrażenie, że wtedy działo się to i owo – odparł pan Stroll po kolejnej stuletniej

pauzie. – Ale pan jest pewnie zbyt młody, by to pamiętać.

– Przecież nie mógł siedzieć w więzieniu przez cały ten czas – odezwała się po dłuższej

chwili milczenia mama, wciąż nie unosząc wzroku znad szycia.

– Gdzieś musiał być – powiedział posępnie Thursgood, patrząc przez targane wiatrem

ogrody w stronę Dołka.

Przez wakacje Bill Roach, przyjmowany z otwartymi rękami, a następnie odrzucany to

przez jeden, to przez drugi dom rodzicielski, martwił się o Jima – czy nie bolą go plecy, czy ma z
czego żyć, skoro teraz nie uczy, a zarabiał tylko od połowy okresu i, co najgorsze, czy będzie w
szkole w nowym roku szkolnym. Bill odnosił bowiem przemożne wrażenie, że Jim żyje tak bardzo
na samej krawędzi rzeczywistości, że może w każdej chwili roztopić się w nicość, obawiał się, że

Jim jest taki jak on, że nie trzyma go na świecie żadna siła przyciągania. Przeżywał na nowo ich
pierwsze spotkanie, szczególnie pytanie Jima o kolegów, i truchlał na myśl, że Jima zawiedzie
dokładnie tak samo, jak wcześniej zawiódł rodziców, pewnie przez tę różnicę wieku. I że Jim już
przeniósł się gdzie indziej i gdzie indziej szuka sobie towarzysza, że już przygląda się innym
szkołom swymi siwymi oczyma. Wyobrażał też sobie, że, podobnie jak on, Jim także został przez
kogoś porzucony i że chce tego kogoś sobie zastąpić. Tu jednak spekulacje Billa Roacha kończyły
się, bo nie miał pojęcia, jak kochają się ludzie dorośli.

A tak mało mógł dla niego zrobić. Zaglądał do książek medycznych, wypytywał mamę o

garbatych i bardzo chciał, choć w końcu się nie odważył, ukraść ojcu butelkę wódki, by wziąć ją ze
sobą do szkoły i użyć na przynętę. A gdy wreszcie szofer mamy wysadził go przed
znienawidzonymi schodami, nawet się nie pożegnał, tylko popędził co sił w nogach na brzeg Dołka
i tam, ku swej bezmiernej radości, zobaczył tkwiącą w tym samym miejscu przyczepę Jima, tylko
trochę brudniejszą, i skopaną płacheć ziemi, pewnie na zimowe warzywa. I Jima, siedzącego na
schodkach i uśmiechającego się do niego, jakby usłyszał, że nadchodzi, i przygotował uśmiech na
powitanie, jeszcze zanim Bill pojawił się nad krawędzią.

Po wakacjach Jim wymyślił mu przezwisko. Przestał w ogóle używać imienia Bill, a

zastąpił go imieniem Jumbo. Nie wyjaśnił tej decyzji, Bill zaś, jak każdy nowo ochrzczony, nie miał
w tym względzie nic do gadania. Za to mianował się aniołem stróżem Jima, zastępczym aniołem
stróżem, tak o sobie myślał, bo chciał mu zastąpić owego nieznanego, utraconego przyjaciela,
kimkolwiek on był.

ROZDZIAŁ 2

W odróżnieniu od Jima Prideaux George Smiley nie miał naturalnych zdolności szybkiego

przemieszczania się w deszczu, a już na pewno nie w środku nocy. Właściwie mógł być ostateczną
wersją tego, czego prototypem był Bill Roach. Mały, pękaty, w najlepszym razie w średnim wieku,
wyglądał na jednego z owych londyńskich cichych, którzy wcale na własność nie posiądą ziemi.
Nogi miał krótkie, krok bynajmniej nie sprężysty, strój drogi, ale źle dopasowany i w tej chwili
przemoczony do suchej nitki. Płaszcz, w którym miał w sobie coś z wdowca, był z czarnej, luźnej
tkaniny, specjalnie zaprojektowanej, by nasiąkać wodą. Gdy nosił go na sobie, mankiety prawie
zakrywały palce – zupełnie jak Roachowi – bo albo rękawy były za długie, albo ręce za krótkie.
Kapeluszy nie nosił z próżności, w słusznym przekonaniu, że wygląda w nich śmiesznie. „Jak jajko
w kapturku”, zauważyła jego piękna żona niedługo przed swym kolejnym odejściem; jej krytyczna
uwaga, jak zawsze, utkwiła mu w pamięci. Dlatego też deszcz tworzył na grubych szkłach jego
okularów wielkie, niedające się strącić krople, przez co to opuszczał, to podnosił głowę, gdy
przemykał się chodnikiem wokół poczerniałych arkad dworca Victoria. Kierował się na zachód, do
swej kryjówki w Chelsea, gdzie mieszkał. Jego krok był z jakiegoś powodu nieco niepewny i gdyby
w tej chwili wynurzył się z cienia Jim Prideaux i zapytał, czy ma jakichś kolegów, Smiley zapewne
odpowiedziałby, że w tej chwili wolałby złapać taksówkę.

– Co za gaduła z tego Roddy’ego – mruczał pod nosem, gdy deszcz ze zdwojoną siłą

uderzył w jego obfite policzki. – Czemu nie wstałem od stołu i nie wyszedłem od razu?

Smiley zaczął smętnie po raz kolejny wyliczać powody swej obecnej chandry. Z

bezstronnością, która nieodłącznie towarzyszyła jego skromnej naturze, przyznał, że to wszystko
jego wina.

Był to od początku fatalny dzień. Zaspał, bo za długo pracował wieczorem, co właściwie

było już regułą, od kiedy w zeszłym roku przeszedł na emeryturę. Gdy okazało się, że zabrakło mu
kawy, stanął w kolejce w spożywczym, ale szybko zabrakło mu i cierpliwości. Obraził się i
postanowił zająć się interesami. Z wyciągu z banku, który przyszedł wraz z poranną pocztą,
dowiedział się, że żona podjęła z konta lwią część jego miesięcznej emerytury. Doskonale, uznał, w
takim razie coś sprzedam. Była to decyzja całkowicie irracjonalna, bo powodziło mu się całkiem
nieźle, a mało znany bank z londyńskiego City, odpowiedzialny za przelewy, wysyłał je regularnie.
Mimo to zawinął w papier stare wydanie Grimmelshausena, skromny skarb z czasów oksfordzkich,
i z uroczystą miną udał się do antykwariatu Heywooda Hilla na Curzon Street, gdzie od czasu do

czasu dokonywał grzecznościowych transakcji z właścicielem. Po drodze humor jeszcze mu się
pogorszył, więc z budki połączył się ze swym adwokatem, by umówić się z nim jeszcze tego
samego dnia po południu.

– George, nie wypada! Z Ann nie wypada się rozwodzić. Wyślij jej kwiaty i zjedz ze mną

obiad.

Ta rada podniosła go na duchu, więc do sławnego antykwariatu zbliżał się już z nieco

lżejszym sercem – po to tylko, by wpaść prosto w ramiona Roddy’ego Martindale’a, gdy ten
wychynął od Trumpera po cotygodniowym strzyżeniu.

Martindale nie miał do Smileya najmniejszego prawa, ani zawodowo, ani towarzysko.

Zajmował ciepłą posadkę w Foreign Office, gdzie jego obowiązki polegały głównie na zjadaniu
obiadów z zagranicznymi dygnitarzami, których nikt inny nie przyjmowałby nawet w przedpokoju.
Był starym kawalerem z bujną siwą czupryną, zwinny w ruchach w sposób właściwy grubasom.
Uwielbiał kwiaty w butonierce i jasne garnitury, i raczej bezpodstawnie udawał bywalca
najważniejszych gabinetów Foreign Office. Kilka lat wcześniej ozdabiał swą obecnością zebrania
powołanego przez Whitehall komitetu koordynowania działań wywiadu. Podczas wojny, ponieważ
posiadał pewne zdolności matematyczne, pojawiał się na obrzeżach świata służb specjalnych; do
znudzenia opowiadał, że raz współpracował w Cyrku z Johnem Landsburym w pewnym chwilowo
delikatnym przedsięwzięciu szyfrowym. Ale wojna – jak czasem musiał przypominać sobie Smiley
– skończyła się trzydzieści lat temu.

– Cześć, Roddy – powiedział Smiley. – Miło cię widzieć.
Martindale odezwał się swym poufałym, arystokratycznym wrzaskiem – dokładnie takim,

jaki sprawiał, że podczas zagranicznych wojaży Smiley już wielokrotnie wynosił się z hotelu i
uciekał, gdzie pieprz rośnie.

– Chłopie! Mistrzu! To ty, we własnej osobie! A mówili mi, że zamknąłeś się u mnichów w

Sankt Gallen czy gdzie indziej i ślęczysz nad rękopisami! Przyznaj się. Mów zaraz, co porabiasz,
ale ze szczegółami. Wszystko w porządku? Jeszcze kochasz Anglię? Jak się miewa cudowna Ann?
– Niespokojne spojrzenie pobiegło we wszystkie strony, a następnie spoczęło na zawiniętym w
papier Grimmelshausenie, który trzymał pod pachą Smiley. – Stawiam funta przeciw pensowi, że to
prezent dla niej. Mówi się, że strasznie ją rozpieszczasz.

– Głos zniżył teraz do dudniącego szeptu. – Słuchaj no, chyba nie wróciłeś do roboty? Nie

mów mi, że to przykrywka, co, George? Przykrywka? – Ostry język obmacał wilgotne brzegi
drobnych ust, potem zniknął w nich jak wąż.

Smiley, jak głupi, okupił swą ucieczkę obietnicą zjedzenia wspólnej kolacji w klubie na

Manchester Square, do którego obaj należeli, ale którego Smiley unikał jak ognia między innymi
właśnie dlatego, że jednym z członków był Roddy Martindale. Do wieczora Smiley nie zdążył
jeszcze strawić obiadu z White Tower, gdzie pan mecenas, człowiek bardzo łakomy, uznał, że
jedyną receptą na zmartwienia George’a jest obfity posiłek. Martindale doszedł do tego samego
wniosku, choć na podstawie innych przesłanek, i Smiley przez cztery długie godziny spędzone nad
jedzeniem, na które nie miał ochoty, musiał przerzucać się z Martindale’em nazwiskami, jakby
rozmawiał o dawno zapomnianych piłkarzach. Na przykład o Jebedee, dawnym opiekunie Smileya.

– To wielka strata, porządny był gość – mruczał Martindale, który, z tego, co wiedział

Smiley, ani razu nie widział Jebedee na oczy. – On to miał talent do gry, co? Zawsze mówiłem, że
był jednym z wielkich.

Albo o Fieldingu, romaniście mediewiście z Cambridge:
– Ach, co za cudowne poczucie humoru! I ten przenikliwy umysł!
A potem był jeszcze Sparke ze Szkoły Języków Wschodu i na koniec Steed-Asprey, który

założył klub, w którym się znajdowali, po to by uciec od nudziarzy pokroju Rod-dy’ego
Martindale’a.

– Wiesz, znałem jego biednego brata. Rozumu miał o połowę mniej, za to krzepy dwa razy

więcej. No cóż, zostało w rodzinie.

Smiley pił i słuchał tych wszystkich bzdur z coraz większym trudem, mówiąc tylko „tak”,

„nie”, „szkoda”, a raz nawet upadł tak nisko, że powiedział „daj spokój, mówisz tak tylko po to,

żeby mi zrobić przyjemność”. Aż w końcu Martindale nieubłaganie dotarł do ostatnich wydarzeń,
czyli zmiany władzy i wystąpienia Smileya ze służby.

Jak można się było spodziewać, zaczął od ostatnich dni Controla.
– Twojego starego szefa, George, jedynego, który utrzymał swoje nazwisko w tajemnicy.

Oczywiście, nie przed tobą, bo przed tobą nie miał żadnych tajemnic, no nie? Mówi się, że Control
i Smiley to byli najlepsi kumple. Aż do końca.

– To bardzo miło się mówi.
– Nie flirtuj ze mną, George. Zapominasz, że jestem ze starej gwardii. Ty i Control

byliście… o, tak. – Tłuste dłonie wykonały gest naśladujący nakładanie obrączki. – To dlatego
ciebie wylali, nie udawaj, to dlatego Bill Haydon cię wygryzł. I dlatego to on jest teraz pierwszym
po Percym Allelinie, a nie ty.

– Skoro tak mówisz, Roddy…
– Tak. I mówię jeszcze więcej, znacznie więcej.
Gdy Martindale przysunął się bliżej, Smiley poczuł woń jednej z bardziej wymyślnych

kreacji zapachowych Trumpera.

– Mówię jeszcze i to: Control wcale nie umarł. Widziano go. – Zamachał dłońmi, by uciszyć

zaprzeczenia Smileya.

– Pozwól mi skończyć. Willy Andrewartha nadział się na niego w poczekalni na lotnisku w

Johannesburgu. Nie na ducha, tylko na Controla z krwi i kości. Willy był przy barze, kupował coś
do picia, bo był straszny upał, dawno go nie widziałeś, okropnie się roztył. Obraca się, a tuż obok
niego stoi Control przebrany za paskudnego Bura. Jak tylko zobaczył Willy’ego, zaraz zwiał. No i
co ty na to? Wydało się. Control wcale nie umarł. Wygryzł go Percy Alleline i jego trzech
wspaniałych, to zaszył się w Afryce Południowej. I trudno mieć mu to za złe, no nie? Trudno mieć
do kogoś pretensje o to, że chce mieć trochę spokoju w jesieni życia. Ja nie mam.

Potworność tej blagi, która dotarła do Smileya przez coraz grubszy mur duchowego

wycieńczenia, sprawiła, że przez chwilę nie był w stanie wykrztusić ani słowa.

– To bzdura! I najgłupsza historia, jaką w życiu słyszałem. Control nie żyje. Zmarł na atak

serca po długiej chorobie. A poza tym nie cierpiał Afryki Południowej. W ogóle nie cierpiał
wszystkiego, co nie było Surrey, Cyrkiem i boiskiem do krykieta w St. John’s Wood. Serio, Roddy,
nie należy rozpowiadać takich bredni. – Smiley mógł jeszcze dodać: sam go pochowałem w
ostatnią Wigilię na obrzydliwym cmentarzu na East Endzie. Byłem tylko ja, pastor miał wadę
wymowy.

– Willy Andrewartha zawsze łgał jak najęty – zreflektował się całkiem niewzruszony

Martindale. – Sam mu tak powiedziałem: „Kompletna bzdura, Willy, że też ci nie wstyd”. – A
potem zaraz dodał, jakby ani przez chwilę nie wierzył w tę „bzdurę”: – Oczywiście, ostatnim
gwoździem do trumny Controla był ten czeski skandal. Ten z tym biedakiem, którego postrzelili w
plecy i potem opisali w gazetach, tym, co podobno zawsze był blisko z Billem Haydonem. Mamy
przykazane, żeby mówić o nim Ellis, i tak go nazywamy, choć wiemy doskonale, jak się naprawdę
nazywa.

Martindale chytrze zrobił pauzę, by Smiley mógł potwierdzić, ale Smiley nie miał zamiaru

potwierdzać niczego i Martindale musiał spróbować inaczej.

– Jakoś nie mogę się przekonać do Percy’ego Alleline’a w roli szefa. A ty? Czy to sprawa

wieku, George, czy tylko mojego wrodzonego cynizmu? Powiedz, ty tak znasz się na ludziach.
Pewnie ciężko nam przyzwyczaić się, że władzę przejmują ludzie, z którymi dorastaliśmy. Może w
tym sęk? Nie widzę tam teraz nikogo na poziomie, a ten biedny Percy Alleline jest taki przejrzysty,
tak mi się zdaje, szczególnie w porównaniu z tym starym lisem Controlem. Porządny, że aż się
niedobrze robi. I jak kogoś takiego traktować poważnie? Wystarczy przypomnieć sobie, jak za
dawnych czasów wysiadywał w barze, pykał z tej swojej fajeczki i fundował drinki grubym
rybom… Przecież jak już być perfidnym, to subtelnie, no nie? A może wszystko jedno, byle
osiągnąć swoje? Jak on to robi, George, jaką ma metodę? – Mówił teraz w napięciu, pochylony do
przodu, ze zgłodniałym, podnieconym wzrokiem. Tylko jedzenie wzbudzało w nim podobne
emocje. – Może w dzisiejszych czasach najlepsza recepta na szefowanie to żerowanie na pomysłach

podwładnych.

– Serio, Roddy, mnie nie pytaj – powiedział słabym głosem Smiley. – Wiesz, ja nigdy nie

przypuszczałem, że z Percy’ego coś będzie. To był taki… – Szukał odpowiedniego słowa.

– Taki zwykły karierowicz – podsunął Martindale z błyskiem w oku – który dzień i noc

kombinował, jak zająć tron Controla. No i teraz siedzi na nim, prosty lud go kocha. To kto jest teraz
jego prawą ręką, George? Kto pracuje na jego konto? Bo tylko słychać ze wszystkich stron, że
świetnie sobie radzi. Pojawiają się jakieś ciche czytelnie w Admiralicji, jakieś komiteciki o
dziwnych nazwach, fanfary, za każdym razem, gdy Percy przychodzi do Whitehall, jacyś
podsekretarze stanu dostają specjalne pochwały z góry, ludzie, o których w życiu nie słyszałem,
dostają Bóg wie jakie ordery za nic. Wiesz, widywałem już takie rzeczy.

– Mnie nie pytaj, Roddy – upierał się Smiley, usiłując wstać od stołu. – Ja już się tym nie

zajmuję, możesz mi wierzyć. – Ale Martindale powstrzymywał go siłą, trzymając wilgotną dłonią i
mówiąc coraz szybciej.

– No, to który tam jest taki mądry? Bo że nie Percy, tego jestem pewny. Tylko mi nie mów,

że Amerykanie znowu zaczęli nam ufać. – Uścisk jeszcze się wzmocnił. – Nikt, tylko nasz
wspaniały Bill Haydon, nasz były Lawrence z Arabii. No proszę, czyli Bill, twój dawny rywal. –
Język Martindale’a znów wysunął się, rozejrzał się wokół i schował, zostawiając po sobie lekki
uśmiech. – Słyszałem, że kiedyś wiele was łączyło, można rzec: wszystko. Tylko że on jest taki za
bardzo oryginalny, co? Jak każdy geniusz.

– Może jeszcze coś podać? – zwrócił się do Smileya kelner.
– W takim razie to Bland, nasz dzielny biały, ale trochę przykurzony bwana, profesor jakiejś

tam uczelni. – Martindale nadal nie puszczał Smileya. – Bo jeżeli żaden z tych dwóch, to może ktoś
na emeryturze, prawda? To znaczy ktoś, kto udaje, że jest na emeryturze, no nie? A skoro Control
nie żyje, to kto zostaje? Poza tobą?

Nakładali płaszcze. Musieli sami je zdjąć z pustych brązowych wieszaków, bo szatniarze już

dawno poszli do domu.

– Roy Bland wcale nie był na byle uczelni – powiedział głośno Smiley. – Był w St. Antony’s

College w Oksfordzie, jeśli chcesz wiedzieć.

Niech mnie diabli, niczego innego nie mogłem powiedzieć, pomyślał Smiley.
– Kochany, nie wygłupiaj się – uciął Martindale. Smiley go znudził; Roddy czuł się teraz

oszukany i obrażony, na jego policzkach pojawiły się smutne, opadające fałdki. – St. Antony jest
byle jaki, choć w Oksfordzie. I choć sam Bland był twoim protegowanym. Teraz pewnie popiera go
Bill Haydon. Nie dawaj napiwku, ja płacę, nie ty. A Bill im wszystkim matkuje, jak zawsze.
Przyciąga ich jak magnes. No cóż, bo on ma w sobie to coś, czego my nie mamy. To prawdziwy
gwiazdor, nie ma wielu takich jak on. Podobno kobiety kłaniają mu się w pas, nie wiem, czy tak się
mówi o kobietach.

– Dobranoc, Roddy.
– Nie zapomnij pozdrowić Ann.
– Nie zapomnę.
– Nie zapomnij.
Deszcz zmienił się w ulewę, Smiley przemókł do suchej nitki, a Pan Bóg dodatkowo ukarał

go, zabierając z Londynu wszystkie taksówki.

ROZDZIAŁ 3

– Kompletny brak silnej woli – powiedział do siebie, grzecznie odrzucając propozycję damy

stojącej w bramie. – Mówi się, że to uprzejmość, ale to zwykła słabość. Martindale, ty półgłówku.
Ty pompatyczny, nieszczery, zniewieściały, bezużyteczny… – Szerokim łukiem wyminął
niewidzianą przeszkodę. – Słabość – zaczął znowu – i niezdolność niezależnego życia poza kręgiem
instytucji państwowych. – Woda z kałuży starannie nalała mu się do buta. – I poza związkami
emocjonalnymi, które dawno się przeżyły. Jak widać na przykładzie mojej żony, Cyrku i
mieszkania w Londynie. Taxi!

Smiley rzucił się do przodu, ale było już za późno. Chichoczące pod jednym parasolem dwie

dziewczyny wskoczyły do środka, wymachując rękami i nogami. Podjął na nowo samotny marsz,
na próżno podnosząc kołnierz czarnego płaszcza.

– Przykurzony bwana – mruczał wściekle. – Z byle uczelni. Ty bombastyczny, wścibski,

impertynencki…

I wtedy, oczywiście, przypomniał sobie o wiele za późno, że zostawił w klubie

Grimmelshausena.

– A niech to! – krzyknął sopra voce, stając jak wryty, żeby wzmocnić wypowiedź. – A niech

to, a niech to, a niech to!

Sprzeda dom w Londynie – to już postanowione. Tę ważką decyzję podjął tam, pod

markizą, gdy kulił się przy automacie z papierosami, czekając na koniec ulewy. Ze wszystkich stron
słyszy się, że ceny nieruchomości w Londynie poszły w górę zupełnie nieproporcjonalnie. I bardzo
dobrze.

Sprzeda dom i za część tego, co dostanie, kupi sobie mały domek wśród wzgórz Cotswolds.

W Burford? Za duży ruch. Lepiej w Steeple Aston. Będą go tam uważać trochę za ekscentryka,
skłonnego do dygresji w rozmowie, skrytego, ale niepozbawionego zabawnych cech, takich jak
mruczenie pod nosem podczas leniwych przechadzek po wiejskich chodnikach. Trochę nie na
czasie, ale kto jest na czasie w naszych czasach? Nie na czasie, ale wiernego własnym czasom. W
końcu każdy kiedyś musi wybrać: iść naprzód czy cofać się. To nic złego, że człowiek nie daje się
porwać każdemu powiewowi nowoczesności. Lepiej już znać własną wartość, trzymać się swego,
być świadkiem własnego pokolenia. A jeżeli Ann zechce wrócić, no to wtedy pokaże jej drzwi.

Albo nie pokaże, w zależności, powiedzmy, od tego, jak bardzo będzie chciała wrócić.
Pocieszony tymi wizjami Smiley dotarł do King’s Road, gdzie zatrzymał się na chodniku,

jakby czekał, by przejść przez jezdnię. Wokół otaczały go wesołe, przedświątecznie przystrojone
butiki. Przed nim widać już było Bywater Street, ślepą uliczkę długości dokładnie stu siedemnastu
jego kroków. Gdy się tu kiedyś wprowadził, te domki w stylu georgiańskim miały skromny, ubogi
wdzięk, bo w każdym z nich młode małżeństwa ledwo wiązały koniec z końcem za piętnaście
funtów tygodniowo i czynsz od niezgłaszanego do urzędu podatkowego lokatora w suterenie. Teraz
wszystkie okna na parterze chroniły stalowe żaluzje antywłamaniowe, a miejsca przy krawężniku
nie było, bo na każdy dom przypadały po trzy samochody. Z przyzwyczajenia Smiley przyglądał się
im, czy je zna, czy nie; z tych, których nie znał

– tym, które miały anteny i dodatkowe lusterka, i przede wszystkim zamkniętym

furgonetkom, bo to ulubione auta obserwatorów. Częściowo traktował to jako sprawdzian dla
własnej pamięci, taką harcerską grę terenową, prowadzoną, by umysł całkiem mu się nie rozleniwił
na emeryturze – tak samo uczył się nazw sklepów mijanych autobusem w drodze do British
Museum, tak samo wiedział, ile ma schodów w domu i w którą stronę otwiera się wszystkie
dwanaścioro drzwi.

Ale Smiley miał też drugi powód, a był nim strach, ukryty strach, który towarzyszy

każdemu zawodowcowi aż do grobowej deski. A mianowicie, że pewnego dnia, z przeszłości tak
skomplikowanej, że nie pamięta się wszystkich wrogów, pojawi się jeden z nich i zapragnie
wyrównać rachunki.

Na końcu ulicy jedna z sąsiadek tresowała psa; na widok Smileya uniosła głowę, by coś

powiedzieć, ale on zignorował ją, bo wiedział, że na pewno zagadnęłaby go o Ann. Przeszedł na
drugą stronę. W domu było ciemno, zasłony były tak, jak je zostawił. Wszedł po sześciu schodkach
i stanął przed drzwiami. Od odejścia Ann nie ma też sprzątaczki; klucz miała już tylko Ann. Między
framugą a krawędzią drzwi, wyposażonych w dwa zamki, jeden z zasuwką Banhama i drugi
Chubba, tkwiły dwa oderwane kawałki lakieru, oba wielkości paznokcia, wsunięte między drzwi a
framugę nad i pod Banhamem – dawne przyzwyczajenie po latach pracy w terenie. Sam nie
wiedział, dlaczego od pewnego czasu zaczął na nowo tego używać – może nie chciał, by zaskoczyła
go swym powrotem. Opuszkami palców sprawdził, czy są na miejscu. Gdy już się upewnił,
otworzył drzwi, pchnął je i poczuł, że południowa poczta zsuwa się na dywan.

Zastanowił się, co miało dziś przyjść. „Życie i Literatura w Niemczech”? A może

„Filologia”? Uznał, że „Filologia”, bo już się spóźniała. Włączył światło w holu, pochylił się i

zaczął oglądać koperty. Faktura od krawca za garnitur, którego nie zamawiał, ale który, jak
podejrzewał, ozdabiał teraz kochanka Ann; rachunek ze stacji benzynowej z Henley za benzynę do
jej samochodu (co takiego mogła robić nad Tamizą w Henley dziewiątego października, i to bez
pieniędzy?); potwierdzenie wypłaty gotówkowej na rzecz lady Ann Smiley, dokonanej w filii
Midlands Bank w Immingham.

– No i co, do diabła, oni robią w Immingham? – zapytał, zwracając się do ostatniego

dokumentu. – Na miłość boską, kto jedzie mieć romans w Immingham? I gdzie to w ogóle jest?

Jeszcze rozważał tę kwestię, gdy jego wzrok padł na nieznany mu parasol na stojaku,

jedwabny, ze skórzaną rączką i złotym kółkiem, choć bez inicjałów. Z ponaddźwiękową szybkością
przemknęło mu przez myśl, że skoro parasol jest suchy, musiał tu pojawić się przed szóstą
piętnaście, bo wtedy zaczął padać deszcz. I że to elegancki parasol, z nieporysowanym szpicem,
choć i nie był nowy. I że w takim razie parasol musi być własnością osoby w pełni sił lub wręcz
młodej, jak najnowszy zalotnik Ann. Ale skoro właściciel parasola wiedział o odpryskach lakieru i o
tym, jak włożyć je z powrotem między drzwi po dostaniu się do środka, i że pamiętał, by z
powrotem oprzeć koperty o drzwi, naprzód na pewno zaznajomiwszy się z treścią listów, bez
wątpienia znał też Smileya; nie był więc kochankiem, tylko zawodowcem jak gospodarz, musiał z
nim kiedyś blisko współpracować i znać jego zwyczaje.

Drzwi do salonu były lekko uchylone. Smiley pchnął je, by otwarły się szerzej.
– Peter? – odezwał się.
Przez drzwi zobaczył w świetle ulicznych latarni dwa zamszowe buty, niedbale opierające

się jeden o drugi, wystające poza koniec kanapy.

– Na twoim miejscu nie zdejmowałbym płaszcza, George – powiedział miły głos. – Mamy

przed sobą kawał drogi.

Pięć minut później, odziany w obszerny, brązowy podróżny płaszcz, prezent od Ann, za to

suchy, George Smiley siedział z nieszczęśliwą miną na siedzeniu przy kierowcy w okropnie
nieprzytulnym sportowym wozie Petera Guillama. Zmierzali w stronę Ascot, miejscowości sławnej
z kobiet i koni. Mniej natomiast sławnej z tego, że stanowiła miejsce zamieszkania pana Olivera
Lacona z Kancelarii Premiera, eksperta licznych komisji mieszanych, anioła stróża spraw
związanych z wywiadem. Albo, jak to określił z nieco mniejszym szacunkiem Guillam, szkolnego
wójta Whitehall.

A tymczasem w szkole Thursgooda Bill Roach nie mógł zasnąć, przeżywając raz jeszcze

najnowszą przygodę, która przytrafiła mu się podczas codziennego czuwania nad spokojem Jima.
Wczoraj Jim zadziwił Wojtka. W czwartek podebrał pocztę pani Aaronson. Pani Aaronson uczy gry
na skrzypcach i religii, Roach lubił ją za czułość. Gospodyni mówiła, że ogrodnik Wojtek jest
starym dipisem, a dipisi nie mówią po angielsku albo bardzo słabo. Gospodyni mówiła, że dipis to
ktoś z innego kraju, kto po wojnie został w Anglii. A wczoraj Jim rozmawiał z Wojtkiem, bo
potrzebował jego pomocy w kółku motoryzacyjnym, i rozmawiał z nim po dipisowsku, czy po
jakiemu tam mówią dipisi, i Wojtek zaraz poczuł się ważniakiem.

Sprawa z pocztą pani Aaronson była bardziej skomplikowana. W czwartek rano po

porannym nabożeństwie, gdy Roach przyszedł odebrać zeszyty swojej klasy, na szafce w pokoju
nauczycielskim leżały dwa listy, jeden zaadresowany do Jima, drugi do pani Aaronson. Ten do Jima
był zaadresowany na maszynie, ten do pani Aaronson – odręcznie, pismem trochę podobnym do
pisma Jima. Pokój nauczycielski był pusty, gdy Roach poczynił to spostrzeżenie. Wziął zeszyty i
spokojnie zabierał się do odejścia, gdy przez drugie drzwi wszedł Jim, zaczerwieniony i zasapany
po porannym spacerze.

– Wynoś się, Jumbo, już po dzwonku – powiedział, pochylając się nad szafką.
– Tak, proszę pana.
– Pogoda pod psem, co, Jumbo?
– Tak, proszę pana.
– No, to już cię nie ma.
Przy drzwiach Roach jeszcze się odwrócił. Jim już się wyprostował i właśnie otwierał

„Daily Telegraph”. Szafka była pusta. Zniknęły obie koperty.

Czy Jim napisał do pani Aaronson, a potem zmienił zdanie? Może chciał się jej oświadczyć?

Billowi Roachowi przyszła do głowy jeszcze inna myśl. Ostatnio Jim zakupił starą maszynę do
pisania, zdezelowanego remingtona, którego potem własnoręcznie doprowadził do użytku. Czy sam
do siebie napisał? Może jest aż tak samotny, że sam do siebie pisze i kradnie listy innym? Roach
zasnął.

ROZDZIAŁ 4

Guillam prowadził niby od niechcenia, ale szybko. Samochód przepełniały jesienne wonie,

świecił księżyc w pełni, nad ciągnącymi się wokół polami unosiły się kłęby mgły, chłód był
przenikliwy. Smiley zastanawiał się, ile też lat może mieć Guillam; oceniał go na czterdziestkę, ale
w tym świetle mógł być równie dobrze studentem wiosłującym po rzece, bo przekładnią biegów
poruszał długim, posuwistym ruchem, jakby ciągnął ją pod wodą. Tak czy inaczej, myślał z
rozdrażnieniem Smiley, Guillam i tak był za stary na to auto. Przemknęli już przez Runnymede, tę
łąkę nad Tamizą, na której kiedyś podpisano Wielką Kartę Praw, i wjechali na podjazd do Egham.
Jechali już od dwudziestu minut, Smiley zdążył zadać z tuzin pytań, ale nie otrzymał na żadne
sensowniejszej odpowiedzi, i teraz zaczynał wzbierać w nim dręczący strach, którego wolał sobie
nie tłumaczyć.

– Dziwię się, że nie wyrzucili cię razem z nami – powiedział niezbyt uprzejmie, szczelniej

owijając poły płaszcza. – Miałeś po temu wszelkie kwalifikacje: jesteś dobry w tym, co robisz,
lojalny, dyskretny.

– Postawili mnie na czele łowców głów.
– O Boże – powiedział Smiley i zatrząsł się. Podniósł kołnierz ku swym obfitym policzkom

i zatopił się w tych wspomnieniach, by nie myśleć o innych, jeszcze mniej przyjemnych: o Brixton i
ponurym kamiennym budynku dawnej szkoły, który służył łowcom głów jako kwatera główna.
Oficjalnie łowcy głów nazywali się Wydziałem Zagranicznym.

Stworzył ich Control za poduszczeniem Billa Haydona w pionierskich latach zimnej wojny,

gdy morderstwo, porwania i szantaż były chlebem powszednim służby; pierwszego ich szefa
mianował właśnie Haydon. Byli jednostką nieliczną, bo tylko kilkunastoosobową, i mieli za zadanie
wykonywać szybkie zlecenia, które były zbyt obrzydliwe lub zbyt ryzykowne, by powierzać je
rezydentom za granicą. Control zawsze powtarzał wszystkim, że dobry wywiad opiera się na
działaniach łagodnych i stopniowych. Łowcy głów byli wyjątkiem od tej reguły. Nie działali ani
stopniowo, ani łagodnie, odzwierciedlając bardziej temperament Haydona niż Controla. Zawsze
pracowali w pojedynkę i właśnie dlatego chowano ich za kamiennym murem, pokrytym od góry
tłuczonym szkłem i drutem kolczastym.

– Pytałem, czy znasz takie słowo „lateralizm”.
– Nigdy nie słyszałem.
– To teraz nasza ulubiona doktryna. Dawniej działaliśmy w górę i w dół, a teraz równolegle.
– A co to niby ma znaczyć?
– Za twoich czasów Cyrk działał regionami. Afryka, Rosja, satelity, Chiny, Azja

Południowo-Wschodnia, i tak dalej. Każdy region miał swojego czarodzieja. A Control siedział na
wysokości i pociągał za sznurki. Pamiętasz?

– Coś mi się majaczy.
– No, a teraz wszystkie operacje są w jednej kupie. Kupa nazywa się Centrala. Koniec z

regionami, teraz jest lateralizm. Szefem Centrali jest Bill Haydon, po nim jest Roy Bland, Toby
Esterhaze biega między nimi jak piesek. Są firmą w firmie. Mają swoje tajemnice, którymi się
dzielą, i nie zniżają się do motłochu. Dzięki temu wszystko jest lepiej zabezpieczone.

– To chyba bardzo dobry pomysł – powiedział Smiley, starannie ignorując ton Guillama.
Gdy do jego świadomości znów zaczęły docierać wspomnienia, miał przedziwne uczucie, że

przeżył ten dzień dwukrotnie: najpierw z Martindale’em w klubie, teraz z Guillamem we śnie.
Minęli sosnowy młodnik. Pomiędzy drzewkami ciągnęły się pasma księżycowej poświaty.

– Czy wiadomo coś o… – zaczął Smiley. Potem zapytał bardziej nieśmiało: – Co słychać u

Ellisa?

– Jest na kwarantannie – odpowiedział sucho Guillam.
– Nie wątpię. To oczywiste. Nie chcę być wścibski. Pytałem tylko, czy daje sobie radę i tak

dalej? Doszedł do siebie? Może chodzić? Z tego, co wiem, z kręgosłupem nie ma żartów.

– Podobno jest całkiem nieźle. A jak tam Ann, bo zapomniałem zapytać?
– O, świetnie.
W samochodzie było ciemno. Skręcili z drogi, jechali po żwirze. Po obu stronach wznosiły

się czarne ściany żywopłotu, pojawiły się światła, potem wysoki ganek i zwieńczony wieżyczką
zarys rozłożystego domostwa, sięgający ponad wierzchołki drzew. Deszcz ustał, ale gdy Smiley
wynurzył się na świeże powietrze, słyszał zewsząd niestrudzone kapanie z mokrych liści.

Tak, pomyślał, poprzednim razem też padało. Wtedy, gdy Jim Ellis trafił na nagłówki gazet.
Umyli ręce i w wysokiej szatni oglądnęli sobie sprzęt wspinaczkowy Lacona, porzucony

niedbale na komodzie, która prawie na pewno wyszła spod ręki Sheratona. Teraz siedzieli
półkręgiem naprzeciw jednego pustego fotela. Dom był najbrzydszy w całej okolicy, więc Lacon
kupił go za bezcen. „To taki Camelot z Berkshire”, tłumaczył się kiedyś Smileyowi, „zbudowany
przez milionera abstynenta”. Rolę salonu pełniła tu wielka sala z sześciometrowymi witrażami i
sosnową galeryjką nad wejściem. Smiley odnotował znane mu przedmioty: zasłane partyturami
pianino, stare portrety profesorów w togach, plik drukowanych zaproszeń. Poszukał wzrokiem
wiosła z Cambridge i wkrótce znalazł je nad kominkiem, w którym palił się ten sam ogień, ale zbyt
skąpy jak na tak wielkie palenisko. Mimo oznak bogactwa, atmosfera bardziej przypominała biedę.

– Przyjemnie ci na emeryturze, George? – zapytał Lacon, jakby darł się w aparacik

słuchowy głuchej ciotki. – Nie brakuje ci ciepła kontaktu z ludźmi? Myślę, że mnie by brakowało.
Pracy, kolegów…

Miał chłopięcą, pozbawioną wdzięku figurę, przypominającą proporcje fasolki szparagowej;

Haydon, największy dowcipniś w Cyrku, mawiał o nim, że to filar kościelno-szpiegowskiego
establishmentu. Ojciec Lacona rzeczywiście był dygnitarzem Kościoła szkockiego, mama miała
bardzo szlacheckie pochodzenie. Od czasu do czasu pisały o nim co mądrzejsze niedzielne gazety,
najchętniej używając zwrotu „w nowym stylu”, bo był młody. Skórę na twarzy miał pociętą od
pośpiesznego golenia.

– No, dziękuję, świetnie daję sobie radę – odpowiedział grzecznie Smiley. I jeszcze

grzeczniej dodał: – Tak, naprawdę doskonale. A co u ciebie? Wszystko dobrze?

– Nic nowego. Wszystko idzie gładko. Charlotte dostała się do liceum, do Roedean, to

bardzo dobra szkoła.

– Świetnie.
– A co słychać u twojej żony? U niej też wszystko super?
Wyrażenia też miał chłopięce.
– Bardzo super, dziękuję – odpowiedział Smiley, by nie pozostać dłużnym.
Patrzyli na dwuskrzydłowe drzwi. Zza nich dobiegał odgłos kroków zbliżających się po

ceramicznej podłodze. Smiley pomyślał, że to dwie osoby, dwóch mężczyzn. Drzwi otwarły się i
pojawiła się w nich wysoka sylwetka. Przez ułamek sekundy Smiley widział za nią drugiego
człowieka, ciemnego, małego, uważnego, ale do pokoju wszedł tylko ten pierwszy, nim
niewidzialne ręce zamknęły drzwi.

– Proszę nas tu zamknąć – zawołał Lacon i zaraz usłyszeli zgrzyt zamka. – Zna pan

Smileya, prawda?

– Tak, wydaje mi się, że tak – odpowiedziała postać, ruszając ku nim z mroku. – Zdaje się,

że kiedyś mnie pan zatrudnił, prawda, proszę pana? – Głos był cichy, ale i tak dało się słyszeć
akcent z kolonii. – Jestem Tarr, proszę pana. Ricki Tarr z Penang.

Płomień z kominka oświetlił jedną stronę sztywnego uśmiechu i rzucił cień na jeden

oczodół.

– Nie pamięta pan? Syn adwokata? Przecież to pan podcierał mi tyłek.
W jednej chwili stali już wszyscy czterej. Guillam i Lacon patrzyli jak świadkowie na

ślubie, podczas gdy Tarr ściskał dłoń Smileya, najpierw raz, potem drugi i wreszcie trzeci, jakby
pozowali do zdjęć.

– Jak się pan ma? Naprawdę miło znów pana widzieć.
Puściwszy wreszcie dłoń Smileya, obrócił się ku przeznaczonemu dla siebie fotelowi, a

Smiley myślał tymczasem: Tak, to mogło się przytrafić Rickiemu Tarrowi. Tarrowi wszystko się
może przytrafić. Mój Boże, dwie godziny temu mówiłem sobie, że znajdę spokój w przeszłości.
Chciało mu się pić, miał wrażenie, że ze strachu.

Dziesięć? Dwanaście lat temu? Nie był to najlepszy wieczór, by zmagać się z przeszłością.

W tamtych czasach jednym z obowiązków Smileya była ocena rekrutów: nikogo nie przyjmowano
bez jego skinięcia głową, nikogo nie szkolono bez jego podpisu na obiegówce. Zimna wojna trwała
w najlepsze, łowców głów wciąż było mało, rezydenci Cyrku za granicą dostali polecenie od
Haydona, że mają rozglądać się za materiałem. Tarra przywiózł z Dżakarty Steve Mackelvore.
Mackelvore był starym zawodowcem, podawał się za agenta spedycyjnego. Na Tarra natknął się w
porcie, gdy ten rozrabiał tam po pijanemu, poszukując dziewczyny imieniem Rose, która od niego
odeszła.

Tarr opowiedział o sobie, że miał interesy z jakimiś Belgami, którzy przemycali broń

między wyspami i wybrzeżem. Belgów nie lubił, przemyt broni go nudził, a zły był dlatego, że mu
poderwali Rose. Mackelvore uznał, że młody człowiek będzie w stanie poddać się dyscyplinie i że
może się przydać w brawurowych operacjach, które łowcy głów podejmowali zza murów swej
ponurej szkoły w Brixton. Po rutynowym sprawdzeniu Tarr został wysłany do Singapuru na
dokładniejsze badanie i wreszcie na jeszcze dokładniejsze do Żłobka w Sarratt. Wtedy właśnie
wkroczył Smiley, by poprowadzić serię przesłuchań, niektórych bardzo nieprzyjemnych. Żłobek w
Sarratt był przede wszystkim ośrodkiem szkoleniowym, ale miał też inne zastosowania.

Ojciec Tarra był zdaje się australijskim adwokatem na Penang, matka podrzędną aktorką z

Bradford, która trafiła na Daleki Wschód z angielską trupą tuż przed wybuchem wojny. Smiley
przypominał sobie teraz, że ojciec miał zacięcie kaznodziejskie i wygłaszał kazania po
miejscowych zborach. Matka była notowana w Anglii za drobne przestępstwa, ale ojciec Tarra albo
o tym nie wiedział, albo mu to nie przeszkadzało. Gdy wybuchła wojna, młode małżeństwo
ewakuowało się do Singapuru ze względu na synka. Kilka miesięcy później Singapur padł, a Ricki
Tarr rozpoczął naukę w obozie w Changi pod nadzorem japońskim. Jego ojciec uczył w Changi
miłosierdzia każdego, kto się napatoczył; gdyby Japończycy go nie prześladowali, wyręczyliby ich
w tym jego współwięźniowie. Po wyzwoleniu cała trójka wróciła na Penang. Ricki próbował
studiować prawo, ale częściej je łamał, toteż ojciec oddał go w łapy jeszcze bardziej zawziętych
kaznodziejów, żeby wybili mu z głowy grzech. Tarr uciekł na Borneo. W wieku osiemnastu lat był
już zawodowym przemytnikiem broni, świadczącym usługi dla wszystkich stron konfliktu w
Indonezji, i w ten właśnie sposób natknął się na niego Mackelvore.

Gdy ukończył Żłobek, akurat zaczęła się awantura na Malajach. Tarra odesłano do przemytu

broni. Prawie od razu natknął się na starych belgijskich znajomych. Byli zbyt zajęci dostarczaniem
broni dla komunistów, by zastanawiać się, gdzie był, jak go nie było, a bardzo brakowało im rąk do
pracy. Tarr przerzucił im kilka partii towaru, żeby spalić ich kontakty, po czym pewnego wieczoru
upił ich i zastrzelił cztery osoby, w tym Rose, i podpalił im statek. Został na Malajach i wykonał
jeszcze inne zadania, następnie odwołano go do Brixton i przygotowano do prowadzenia
specjalnych operacji w Kenii – mówiąc prościej, do polowania na Mau Mau za pieniądze.

Po Kenii Smiley właściwie stracił go z oczu, ale pamiętał parę incydentów, bo każdy z nich

mógł skończyć się skandalem i trzeba było o tym powiadomić Controla. W sześćdziesiątym
czwartym Tarra wysłano do Brazylii, żeby zaproponował łapówkę odpowiedzialnemu za przemysł
zbrojeniowy ministrowi, który znalazł się w tarapatach finansowych. Tarr zachował się zbyt
obcesowo, minister się przestraszył i poszedł z tym do gazet. Tarr występował tam z paszportem
holenderskim, więc nikt niczego się nie dowiedział – poza wywiadem holenderskim, który dostał
szału. Rok później, w Hiszpanii, działając na podstawie informacji uzyskanych od Billa Haydona,
Tarr zaszantażował – albo, według żargonu łowców głów, „przypiekł” – polskiego dyplomatę, który
bez pamięci kochał się w pewnej tancerce. Pierwsze wyniki były dobre, Tarr dostał pochwałę i
premię, ale kiedy pojechał po drugą porcję, Polak wyznał winy w liście do swego ambasadora i
wyskoczył z okna – może sam, może ktoś mu pomógł.

W Brixton zaczęto mówić, że Tarr pracuje wypadkowo. Sądząc z wyrazu niedojrzałej, a już

podstarzałej twarzy Guillama, jaka widoczna była przy tym marnym ogniu, można by powiedzieć
jeszcze znacznie gorsze rzeczy.

– No, to chyba najlepiej będzie, jak zacznę opowiadać – powiedział miło Tarr i wygodnie

rozparł się w fotelu.

ROZDZIAŁ 5

– To było jakieś sześć miesięcy temu – zaczął Tarr.
– W kwietniu – dorzucił Guillam. – Bardzo proszę, precyzyjnie, dobrze?
– Niech będzie, że w kwietniu – odparł zgodnie Tarr. – W Brixton mało się działo. Chyba

siedziało nas tam z sześciu i nikt nie miał nic do roboty. Pete Sembrini dojechał z Rzymu, Cy
Vanhofer właśnie świetnie się sprawił w Budapeszcie. – Uśmiechnął się łobuzersko. – Ale
poczekalnia w Brixton ma ping-ponga i snookera, prawda, proszę pana?

– Rzeczywiście, sezon był ogórkowy – powiedział Guillam.
Aż tu nagle przychodzi zlecenie od rezydenta z Hongkongu.
– Przyjechała tam niskiego szczebla handlowa delegacja sowiecka. Mieli skupować sprzęt

elektryczny na rynek moskiewski. Jeden z delegatów zaczął pokazywać się w nocnych klubach.
Nazywał się Borys, pan Guillam zna szczegóły. Wcześniej u nas nienotowany. Nasi chodzili za nim
od pięciu dni, delegacja miała zostać jeszcze przez dwanaście. Politycznie sprawa była za gruba dla
miejscowych, ale uznali, że można spróbować zacząć z nim trochę śmielej. Sam facet nie wyglądał
za ciekawie, ale co z tego? Zawsze będzie można go potem opchnąć, prawda, proszę pana?

Chodziło o to, że można by go potem sprzedać albo wymienić z innym wywiadem: łowcy

głów trudnili się takim drobnym handlem zdrajcami.

Guillam zignorował Tarra i powiedział:
– Azja Południowo-Wschodnia była terenem Tarra. Siedział i się nudził, więc kazałem mu

pojechać na miejsce i złożyć raport telegraficznie.

Za każdym razem, gdy głos zabierał ktoś inny, Tarr jakby zapadał w sen. Kierował wzrok na

mówcę, oczy zachodziły mu mgłą i chwilę trwało, nim odezwał się, gdy znów przychodziła na
niego kolej.

– No i zrobiłem, co mi kazał pan Guillam – powiedział. – Jak zawsze, prawda, proszę pana?

Bo ja jestem dobry chłopak, tylko trochę narwany.

Wyleciał zaraz następnego wieczora, w sobotę 31 marca, z australijskim paszportem, z

wpisanym zawodem dealera samochodowego; w podszewce walizki miał poza tym dwa dziewicze
szwajcarskie paszporty awaryjne. Te miał wypełnić w zależności od sytuacji: jeden dla Borysa,
jeden dla siebie. W Hongkongu spotkał się z rezydentem w samochodzie niedaleko swojego hotelu
– Golden Gate w Koulunie.

Guillam pochylił się do Smileya i mruknął:
– Tufty Thesinger, straszny bufon. Emerytowany major Królewskich Strzelców

Afrykańskich. Mianował go Percy Alleline.

Thesinger przedstawił raport o działaniach Borysa na podstawie tygodnia obserwacji.
– Borys był dziwny – powiedział Tarr. – Nie mogłem go rozgryźć. Pił co wieczór, bez

przerwy. Nie spał cały tydzień, ludzie Thesingera padali ze zmęczenia. Cały dzień łaził z delegacją i
oglądał fabryki, brał udział w dyskusjach i w ogóle zachowywał się jak bystry, młody, sowiecki
urzędnik.

– Jak młody? – zapytał Smiley.
Guillam wtrącił się:
– Według formularza wizowego urodził się w czterdziestym szóstym w Mińsku.
– Wieczorem wracał do Alexandra Lodge, starej rudery na North Point, w której nocowała

delegacja. Jadł z nimi kolację, a potem koło dziewiątej wymykał się bocznym wyjściem, łapał
taksówkę i jechał do nocnych klubów w Koulunie. Najchętniej siedział w „Cat’s Cradle” na
Queen’s Road, gdzie stawiał drinki miejscowym biznesmenom i w ogóle zgrywał wielkiego pana.
Siedział zwykle do północy. Stamtąd dostawał się tunelem do Wanchai, do „Angelica’s”, gdzie było

taniej. Sam. „Angelica’s” to taka kawiarnia ze znacznie gorszą speluną w piwnicy, pełno tam
marynarzy i turystów, Borysowi najwyraźniej to odpowiadało. Pił trzy albo cztery drinki, brał
rachunki. Zwykle pił brandy, ale od czasu do czasu urozmaicał sobie dietę wódką. Raz zabawiał się
z jedną Eurazjatką, ludzie Thesingera dotarli do niej i zapłacili, żeby im wszystko opowiedziała.
Powiedziała im, że czuł się samotny, że siedział u niej na łóżku i jęczał, że żona go nie docenia. To
był wielki sukces

– dodał sarkastycznie, podczas gdy Lacon z hałasem podszedł do kominka i pogrzebał w

węglach, by trochę rozdmuchać ogień. – Wieczorem sam poszedłem do „Cat’s Cradle”, żeby mu się
przyjrzeć. Obserwatorów Thesingera wysłałem do łóżka, żeby przypadkiem za dużo nie wiedzieli.

Czasem, gdy Tarr mówił, popadał w niezwykły bezruch, jakby odsłuchiwał taśmę z

nagraniem własnego głosu.

– Przyjechał dziesięć minut po mnie i przyprowadził towarzystwo, wielkiego blondyna

Szweda z Chinką. Było ciemno, więc przeniosłem się do stolika obok. Zamówili szkocką, Borys
zapłacił. Byłem od nich niecałe dwa metry, udawałem, że gapię się na nędzną kapelę, i słuchałem, o
czym rozmawiają. Chinka w ogóle nic nie mówiła, głównie gadał Szwed. Mówili po angielsku.
Szwed zapytał Borysa, gdzie się zatrzymał, Borys na to, że w Excelsiorze, choć to wierutne
kłamstwo, bo mieszkał w Alexandra Lodge razem z resztą wycieczki. W porządku, Alexandra
Lodge jest raczej podrzędny, Excelsior zawsze brzmi lepiej. Towarzystwo rozstało się koło północy.
Borys powiedział, że musi wracać do siebie, bo jutro ma pracowity dzień. Kolejne kłamstwo, bo tak
wybierał się do siebie jak ten, no, jeden z tych dwóch, Jekyll czy Hyde? No, ten doktor, co
przebierał się i wychodził narozrabiać? To którym z nich w końcu był Borys?

Przez chwilę nikt nie chciał mu podpowiedzieć.
– Hyde – powiedział Lacon, patrząc na swoje wyszorowane do czysta, zaczerwienione

dłonie. Gdy wrócił od kominka, złożył je złączone na podołku.

– Hyde – powtórzył Tarr. – Dziękuję panu. Zawsze uważałem pana za człowieka

oczytanego. No więc oni płacą, ja zasuwam do Wanchai, żeby zdążyć przed nimi. I w tym
momencie jestem już całkiem pewny, że coś tu nie gra.

Tarr zaczął na długich, szczupłych palcach dokładnie wyliczać powody, dla których doszedł

do takiego przekonania. Po pierwsze, nie widział jeszcze sowieckiej delegacji, która nie miałaby ze
sobą paru goryli z bezpieczeństwa, pilnujących, żeby chłopcy nie rozłazili się po podejrzanych
kątach. A w takim razie jakim cudem Borysowi udawało się co wieczór wymykać na miasto? Po
drugie, bardzo mu się nie podobało, że Borys tak szasta walutą. Bo to rzecz niezgodna z naturą
sowieckiego urzędnika. Upierał się:

– Im przecież nie dają waluty. A jeśli dają, to każdy kupuje za nią sznur korali dla swojej

lubej. A po trzecie, nie podobało mi się, że tak kłamie. Po prostu to wszystko było za łatwe.

Tarr zaczekał w „Angelica’s” i rzeczywiście za pół godziny pojawił się tam jego pan Hyde.

Ale już sam. Siada i zamawia drinka. I tyle. Siedzi pod ścianą i pije, i nic!

Po raz kolejny Tarr obrócił swój dar czarowania na Smileya:
– No więc, o co tu chodzi, proszę pana? Rozumie pan, co mam na myśli? Ja zauważam

różne drobne rzeczy – zwierzył się, wciąż pod adresem Smileya. – Na przykład to, jak siedział.
Może mi pan wierzyć, gdybyśmy sami tam poszli, nie udałoby się nam lepiej usiąść niż Borysowi.
Łatwy dostęp do wszystkich wyjść i na schody, świetny widok na główne wejście i wszystko, co
działo się w barze, był praworęczny, a od lewej chroniła go ściana. Borys był zawodowcem, proszę
pana, nie ma co do tego najmniejszej wątpliwości. Czekał na kontakt, może obsługiwał skrzynkę, a
może snuł się tak tylko po to, żeby taki głupek jak ja zaczął się do niego przystawiać. No, bo
przypalić pionka z delegacji handlowej to jedno, a dobrać się do szkolonego w Centrum zbira to
zupełnie inna para kaloszy, prawda, proszę pana?

Zagadnięty Guillam odpowiedział:
– Po reorganizacji łowcy głów nie mają już uprawnień do pozyskiwania podwójnych

agentów. Mają ich od razu przekazywać Centrali. Chłopcy dostali taki rozkaz podpisany przez Billa
Haydona. Jak tylko choćby zaśmierdzi przeciwnikiem, mają się zrywać. – I dodał już tylko na
użytek Smileya: – Lateralizm sprawia, że nie mamy już żadnej autonomii.

– A ja już miałem do czynienia z podwójnymi – wyznał Tarr tonem urażonej cnotki. – Może

mi pan wierzyć, to puszka Pandory.

– Na pewno – odpowiedział Smiley i z niewinną miną poprawił okulary.
Tarr zatelegrafował do Guillama, że nic z tego, kupił bilet do kraju i poszedł na zakupy. Ale

ponieważ lot miał dopiero w czwartek, to żeby chociaż koszt biletu się firmie zwrócił, uznał, że
może przynajmniej włamać się do pokoju Borysa.

– Alexandra to naprawdę rudera, proszę pana, w przecznicy od Marble Road jest mnóstwo

drewnianych balkonów. A co do zamków, proszę pana, to otwierają się na sam widok.

Dlatego też już po chwili Tarr znalazł się w pokoju Borysa, stanął plecami do drzwi i czekał,

aż oczy przyzwyczają się do ciemności. I stał tam, kiedy z łóżka odezwała się do niego sennie jakaś
kobieta. Po rosyjsku.

– Żona Borysa – wyjaśnił Tarr. – Płakała. Powiedzmy, że będę ją nazywał Irina, dobrze? Pan

Guillam zna szczegóły.

Smiley już protestował: niemożliwe, żeby żona. Centrum nigdy by ich razem z Rosji nie

wypuściło, zawsze jak wysyłają jedno, to zostawiają drugie…

– Związek nieformalny – powiedział sucho Guillam. – Nieformalny, ale trwały.
– A teraz bardzo często bywa na odwrót – dodał z chytrym uśmieszkiem Tarr. Uśmiech nie

był skierowany do nikogo konkretnego, a już na pewno nie do Smileya. Guillam znów popatrzył
krzywo na Tarra.

ROZDZIAŁ 6

Od początku spotkania Smiley przyjął nieprzenikniony, niby u Buddy, wyraz twarzy,

którego nie potrafiła zmienić ani opowieść Tarra, ani nieliczne wtrącenia Lacona i Guillama.
Siedział odchylony do tyłu, krótkie nogi trzymał zgięte, głowę zaś pochylił do przodu, a tłuste
dłonie złożył na obfitym brzuchu. Zapadnięte oczy zamknęły się za grubymi okularami. Poruszał
się jedynie, by przetrzeć okulary jedwabną podszewką krawata, a wtedy jego wzrok nabierał takiej
bezpośredniości i otwartości, że tym, którzy go na tym przyłapali, od razu robiło się głupio. Za to
jego pytanie i profesorski, wieloznaczny pomruk, którym skwitował wyjaśnienie Guillama,
zadziałały teraz jak sygnał dla reszty zgromadzonych, wywołując odgłosy suwania krzeseł i
chrząkania.

Pierwszy zareagował Lacon:
– George, czego się napijesz? Może szkocką albo coś innego? – Mówił to troskliwie, jakby

chodziło o aspirynę na ból głowy. – Zapomniałem wcześniej – tłumaczył się. – No, George, coś na
wzmocnienie. W końcu jest zima. Kieliszeczek?

– Nie, dziękuję – odpowiedział Smiley.
Miał ochotę na kawę z ekspresu, ale jakoś nie mógł się przemóc, by o nią poprosić. Poza

tym pamiętał, że u Lacona była paskudna.

– Guillam? – ciągnął Lacon. Nie, Guillam również nie dał się skusić na alkohol.
Nie zaproponował niczego Tarrowi, który zaczął opowiadać dalej.
Powiedział, że obecność Iriny przyjął ze spokojem. Historyjkę miał gotową, jeszcze zanim

wszedł do budynku, więc ani nie wyciągnął broni, ani nie zakrył jej ust dłonią, ani nic takiego, tylko
oznajmił, że przyszedł rozmówić się z Borysem w cztery oczy i nie ruszy się stąd, dopóki Borys się
nie zjawi. Mówiąc biegle po australijsku – jak przystało na rozsierdzonego sprzedawcę
samochodów z krainy kangurów – wyjaśnił, że nie chce pchać nosa w nie swoje sprawy, ale nie
pozwoli, żeby w jeden wieczór i wykradł mu dziewczynę, i oszukał go jakiś zasrany Rusek, który
teraz nie zamierza zapłacić za jej usługi. Pałał świętym oburzeniem, ale udało mu się utrzymać głos
na wodzy, i czekał, co z tego będzie.

– I tak to się zaczęło – powiedział Tarr.
W pokoju Borysa znalazł się o wpół do dwunastej. Wyszedł z niego o wpół do drugiej z

obietnicą spotkania w następny wieczór. Sytuacja zmieniła się diametralnie.

– Ale nie robiliśmy żadnych świństw. Jakbyśmy znali się tylko z korespondencji, rozumie

pan?

Przez chwilę jego złośliwy uśmiech dawał niby do zrozumienia, że zna najskrytsze sekrety

Smileya.

– Rozumiem – odpowiedział bez przekonania Smiley.
Tarr wytłumaczył, że obecność Iriny w Hongkongu nie była niczym nadzwyczajnym i nie

było powodu, by Thesinger miał o niej wiedzieć. Irina też była członkinią delegacji jako
specjalistka w branży tekstylnej.

– Szczerze mówiąc, to ona miała chyba lepsze kwalifikacje od swojego faceta, jeżeli mogę

tak się o nim wyrazić. Była niezbyt ładna, może trochę za bardzo feministka jak na mój gust, ale
była młoda i miała naprawdę śliczny uśmiech, kiedy już przestała płakać. – Tarr zaczerwienił się
uroczo. – I była towarzyska – dodał, jakby z czegoś się tłumacząc. – Kiedy w jej życiu pojawił się
pan Thomas z Adelajdy, właśnie nie mogła się zdecydować, jak postąpić względem tego drania
Borysa. Byłem dla niej jak anioł Gabriel. Z kim innym mogła sobie porozmawiać o mężu, żeby mu
nie zaszkodzić? W delegacji nie miała żadnych kumpli, nawet w Moskwie nie było nikogo, komu
by mogła zaufać. Tak mówiła. Nikt, kto przez coś takiego nie przeszedł, nie wie, jak to jest starać
się utrzymać kulejący przez całe życie związek, będąc w rozjazdach. – Smiley znów jakby popadł
w głęboki trans. – Hotel za hotelem, miasto za miastem, nie można nawet normalnie pogadać z
miejscowymi, uśmiechnąć się do kogoś nieznajomego, takie podobno było jej życie. Proszę pana,
ona była pewna, że krzywda jej się dzieje, bo co chwila wzywała Boga swego nadaremno, a przy
łóżku stała butelka po wódce. Ciągle powtarzała: Czemu nie może żyć jak normalni ludzie.
Dlaczego nie może się cieszyć życiem jak inni? Dlaczego nie może urodzić dziecka na wolności,
tylko w niewoli? Ciągle to powtarzała: urodzić na wolności, nie w niewoli. „Ja jestem wesoła,
Thomas. Ja jestem normalna, towarzyska dziewczyna. Ja lubię ludzi, to dlaczego ja mam oszukiwać
ich, kiedy ja ich lubię?”. A potem powiedziała, że kłopot w tym, że tak dawno przeznaczono ją do
pracy, w której marniała jak stara kobieta i która oddalała ją od Boga. I dlatego piła, i dlatego
płakała. Już chyba nie tyle myślała o mężu, co tłumaczyła się, że miała coś na boku. – Znowu się
zawahał. – Czułem to, proszę pana, że jest wiele warta. Od samego początku to czułem. Mówi się,
że wiedza to potęga, proszę pana, a Irina miała tę wiedzę i miała swoją wartość. Może za dużo
chciała, ale mogła nam wiele dać. Ja od razu wyczuwam, jeżeli kobieta czegoś chce, proszę pana,
mam już taki talent. A ona naprawdę chciała nam wiele dać. Jezu, jak mam powiedzieć, że miałem
przeczucie? Są ludzie, którzy potrafią wyczuć wodę pod ziemią…

Wyglądało na to, że czeka na oznakę zrozumienia, więc Smiley powiedział:
– Rozumiem. – I pociągnął się za ucho.
Wpatrując się w niego, jakby w dziwnej zależności od wyrazu jego twarzy, Tarr milczał

jeszcze przez chwilę.

– Zaraz rano odwołałem rezerwację i przeniosłem się do innego hotelu – powiedział

wreszcie.

– Co powiedziałeś Londynowi?
– Nic.
– Dlaczego?
– Bo taki z niego głupek – odezwał się Guillam.
– Może dlatego, że pomyślałem, że pan Guillam powie: „Tarr, wracaj do kraju” – odparł,

rzucając Guillamowi chytre, ale nieodwzajemnione spojrzenie. – Bo wie pan, dawno temu, jak
byłem bardzo młody, zrobiłem błąd i dałem się wziąć na lep.

– Wygłupił się z jedną Polką – powiedział Guillam. – Też wtedy czuł, że jest wiele warta.
– Ja wiedziałem, że Irina to co innego, ale czy mogłem przypuszczać, że pan Guillam mi

uwierzy? Skądże!

– A Thesingerowi powiedziałeś?
– Tym bardziej nie.
– To jak wytłumaczyłeś Londynowi, dlaczego wrócisz później?
– Miałem wylecieć w czwartek. Uznałem, że do wtorku nikt w kraju nie będzie mnie szukał.

Tym bardziej że nie wyszło z Borysem.

– W efekcie nic mi nie powiedział, a w Brixton już w poniedziałek odnotowano, że bez

pozwolenia przedłużył pobyt – powiedział Guillam. – Złamał wszystkie istniejące przepisy. I
nieistniejące też. W połowie tygodnia Bill Haydon już się pieklił. A ja musiałem tego słuchać –
dodał kwaśno.

Tak czy inaczej Tarr i Irina spotkali się następnego wieczoru. I kolejnego też. Pierwsze

spotkanie odbyło się w kawiarni i nie poszło najlepiej. Bardzo się starali, żeby ich nikt nie
zauważył, bo Irina była aż sztywna ze strachu; bała się nie tylko męża, ale i obstawy delegacji,
owych goryli, o których mówił Tarr. Nie chciała pić, cała się trzęsła. Na to, co miała mu dać, Tarr
czekał na próżno też i drugiego wieczoru. Pojechali kolejką na wzgórze Wiktorii, stłoczeni w
jednym wagonie z amerykańskimi matronami w białych skarpetkach i daszkach
przeciwsłonecznych. Trzeciego dnia wynajął samochód i jeździł z nią po Nowych Terytoriach,
dopóki nie zaczęła się bać, że jest tak blisko granicy chińskiej, więc musieli uciec do portu. Ale
sama przejażdżka jej się podobała

i dużo mówiła o tym, że to takie uporządkowane piękno, te stawy rybne i poletka ryżowe.

Tarr też był zadowolony, bo wreszcie oboje przekonali się, że nikt ich nie obserwuje. Ale Irina
ciągle niczego nie dała, jak to ujął.

– A teraz opowiem panu coś bardzo dziwnego, co zaszło na tym etapie. Na samym początku

zgrałem Australijczyka Thomasa do suchej nitki. Nawijałem o wielkim stadzie owiec pod Adelajdą
oraz o salonie samochodowym na głównej ulicy, całym przeszklonym i z wielkim neonem
„Thomas”. Nie uwierzyła mi. Jak jej opowiadałem, kiwała głową, żartowała, czekała, aż skończę,
potem powiedziała parę razy: „Tak, Thomas” i „Nie, Thomas”, i zaraz zmieniła temat.

Czwartego wieczoru Tarr zawiózł ją na wzgórza z widokiem na North Shore i tam Irina

oświadczyła mu, że się w nim zakochała i że pracuje w moskiewskim Centrum, ona i mąż też, i że
wie, że Tarr też jest z branży, bo jest taki czujny i tak umie słuchać oczami.

– Uznała, że jestem pułkownikiem angielskiego wywiadu – mówił Tarr bez cienia uśmiechu.

– To płakała, to się śmiała i moim zdaniem była na najlepszej drodze, żeby zwariować. Czasem
mówiła jak kopnięta bohaterka groszowej powieści, czasem jak panienka z dobrego domu.
Uwielbiała Anglików. Ciągle powtarzała, że to dżentelmeni. Przyniosłem jej butelkę wódki, pół
wytrąbiła chyba w piętnaście sekund. Niech żyją angielscy dżentelmeni! To był taki małżeński duet:
Borys grał główną rolę, Irina drugoplanową. Mówiła, że musi pogadać z Percym Alleline’em i że
zdradzi mu wielką tajemnicę. Ale tylko jemu. Borys miał werbować biznesmenów z Hongkongu i
przy okazji obsłużyć skrzynkę kontaktową dla miejscowego rezydenta sowieckiego. Irina była jego
kurierką, sczytywała szyfrówki i nadawała przez radio meldunki – przyśpieszone nagrania, żeby
oszukać nasłuch. Tak to wyglądało na papierze. Te dwa nocne kluby były miejscami awaryjnego
kontaktu z miejscową rezydenturą, ale Borys tak naprawdę zajmował się tylko piciem, uganianiem
za tancerkami i popadaniem w depresję. Albo chodził na pięciogodzinne spacery, bo nie mógł
wytrzymać w jednym pokoju z własną żoną. A Irina czekała, aż wróci, i płakała albo upijała się i
marzyła, że kiedyś znajdzie się sam na sam z Percym przy kominku i opowie mu wszystko, co wie.
Siedzieliśmy w samochodzie na tym wzgórzu i słuchałem, co mówi, nie ruszałem się, żeby jej nie
spłoszyć. Oglądaliśmy zachód słońca nad portem, a potem śliczny wschód słońca i wracających do
domów wieśniaków z naftowymi latarkami na długich kijach. Brakowało tylko Humphreya Bogarta
w smokingu. Już nie dawałem jej wódki, za to dawałem się jej wygadać. I trzymałem łapy przy
sobie, proszę pana. Serio – oświadczył bezradnie jak ktoś, kto bardzo chce, by mu uwierzono, ale
Smiley wciąż miał zamknięte oczy i pozostawał głuchy na wszelkie argumenty.

– Wszystko mi opowiedziała – tłumaczył Tarr, jakby to było coś, na co nie miał żadnego

wpływu. – Opowiedziała mi całą historię swojego życia, od urodzenia po spotkanie z pułkownikiem
Thomasem, czyli ze mną. O mamusi, tatusiu, pierwszych kochankach, zwerbowaniu do służby,
szkoleniu, tym swoim beznadziejnym niby-małżeństwie. O wszystkim. O tym, jak sparowano ją z
Borysem na szkoleniu i odtąd byli już zawsze razem – taki wspaniały, nierozerwalny związek.
Powiedziała mi, jak naprawdę się nazywa, jak nazywa się w pracy, pod jakimi pseudonimami
podróżuje i nadaje, potem wyciągnęła torebkę i zaczęła pokazywać mi swój sprzęt: wieczne pióro
ze skrytką na kody sygnałowe, ukryty aparat fotograficzny, te rzeczy. Mówię: „Niech to tylko
zobaczy Percy Alleline” – żeby ją zachęcić. Oczywiście, wszystko seryjna produkcja, żadnych

specjalnych gadżetów, ale i tak pierwszorzędna robota. Na zakończenie zaczyna recytować mi z
pamięci, co wiedziała o ich siatce w Hongkongu: kurierzy, meliny, skrytki, wszystko.

O mało nie zwariowałem, starając się to zapamiętać.
– Ale zapamiętałeś – powiedział krótko Guillam.
Tarr się zgodził, zapamiętał prawie wszystko. Wiedział, że całej prawdy od niej nie usłyszał,

ale zdawał sobie sprawę, że mówienie prawdy nie przychodzi łatwo dziewczynie, która siedzi w
branży od nastoletności.

– Trochę było mi jej żal – dodał w kolejnym przypływie udawanej szczerości. – Czułem, że

nadajemy na tych samych falach, że tu nie ma żadnej gry.

– Oczywiście – odezwał się od dłuższego czasu milczący Lacon. Był bardzo blady: nie

wiadomo, czy z gniewu, czy tylko dlatego, że przez zamknięte okiennice wkradało się do środka
poranne światło.

ROZDZIAŁ 7

– Miałem teraz dziwaczną sytuację. Zobaczyłem się z nią następnego dnia i następnego też,

i zdawałem sobie sprawę, że jeżeli już nie dostała fioła, to zaraz dostanie. Raz gadała, że Percy da
jej wysokie stanowisko w Cyrku w wydziale pułkownika Thomasa, i wykłócała się ze mną, czy ma
zostać porucznikiem, czy majorem. A zaraz potem, że już dla nikogo nie będzie szpiegować, tylko
hodować kwiaty i zabawiać się na sianie z Thomasem. Potem wymyśliła sobie, że pójdzie do
klasztoru, że uzdrowią jej duszę zakonnice baptystki. O mało nie padłem. Pytam ją, skąd wymyśliła
te zakonnice, nie ma zakonnic baptystek. To nic, ona na to, baptystki są najlepsze, jej mama była ze
wsi, to wie. To był ten prawie najważniejszy sekret, jaki mi zdradziła. Pytam: „No, a ten
najważniejszy?”. Nic z tego. Mówi tylko, że jesteśmy w śmiertelnym niebezpieczeństwie,
większym, niż mogę sobie wyobrazić. I nie ma dla nas obojga ratunku, chyba że ona pomówi sam
na sam z bratem Percym. „Jakim niebezpieczeństwie, do diabła? Co ty wiesz, czego ja nie wiem?”.
Była próżna jak stara baba, ale jak zacząłem ją przyciskać, nabrała wody w usta i przestraszyłem
się, że jeszcze popędzi do domu i wyśpiewa wszystko Borysowi. Poza tym miałem coraz mniej
czasu. Była środa, delegacja miała wylecieć do Moskwy w piątek. Irina niby zachowywała się
profesjonalnie, ale przecież nie mogłem ufać takiej wariatce. Wie pan, jakie baby są, jak się
zakochają. Ledwo…

– Tylko się nie wymądrzaj – przerwał mu Guillam, więc Tarr miał przez chwilę obrażoną

minę.

– Wiedziałem jedno: Irina chciała przejść na naszą stronę. Pogadać z Percym. Zostały jej

trzy dni, więc uznałem, że im szybciej się zdecyduje, tym lepiej. Gdybym czekał dłużej, jeszcze by
się rozmyśliła. Postanowiłem działać. Poszedłem do Thesingera, jak tylko przyszedł do pracy.

– W środę, jedenastego – mruknął Smiley. – W Londynie był wczesny ranek.
– Thesinger myślał chyba, że zobaczył ducha. Mówię: „Muszę osobiście pogadać z szefem

Centrali”. Wykłócał się ze mną jak jasna cholera, ale w końcu się zgodził. Usiadłem za jego
biurkiem, sam zaszyfrowałem wiadomość na jednorazowym papierze, Thesinger patrzył na mnie
jak sroka w gnat. Szyfrówka musiała być podobna do szyfru handlowego, bo Thesinger udawał
przedstawiciela handlowego. Dlatego trwało to pół godziny dłużej. Cały aż się trząsłem, naprawdę.
Potem spaliłem papier i wystukałem wiadomość. W tym momencie nie było na całym świecie
nikogo, kto by wiedział, co te cyferki znaczą. Nawet Thesinger. Wiedziałem tylko ja. Zażądałem
pełnej procedury ucieczki dla Iriny na warunkach awaryjnych. I wszystkich szykan, o których ona
nawet nie mówiła: pieniądze, narodowość, nowa tożsamość, pełna dyskrecja, mieszkanie. W końcu
w pewien sposób byłem jej przedstawicielem, prawda, proszę pana?

Smiley uniósł głowę, jakby zdziwiony, że zwrócono się do niego.
– Tak – powiedział całkiem miło. – Tak, w jakiś sposób chyba tak.
– Jak go znam, to nie za darmo – mruknął do siebie Guillam.
Tarr albo usłyszał, albo się domyślił, bo wybuchnął:
– To nieprawda! – krzyczał, czerwieniąc się jak burak. – To… – Jeszcze chwilę spoglądał

groźnie na Guillama, potem powrócił do opowieści.

– Opisałem jej dotychczasową karierę, w tym również to, co robiła w Centrum. Zażądałem

inkwizytorów i samolotu RAF-u. Ona myślała, że od razu załatwię jej spotkanie w cztery oczy z
Percym Alleline’em na neutralnym gruncie, ale uznałem, że tym będziemy się martwić, jak
przyjdzie co do czego. Zaproponowałem, żeby przysłali paru latarników Esterhazego, żeby się nią
zajęli, i może jeszcze któregoś z naszych lekarzy.

– A po co latarników? – zapytał ostro Smiley. – Przecież im nie wolno zajmować się

uciekinierami.

Latarnikami nazywano ludzi Toby’ego Esterhazego. Siedzieli nie w Brixton, a w Acton, i

mieli za zadanie wspierać większe operacje. Byli od obserwacji, podsłuchu, transportów, lokali
konspiracyjnych.

– Musi pan wiedzieć, że od pańskich czasów Toby awansował – wyjaśnił Tarr. – Podobno

teraz nawet jego obserwatorzy rozbijają się po mieście cadillacami. I kiedy tylko mogą, wchodzą w
szkodę łowcom głów, prawda, panie Guillam?

– Teraz to przede wszystkim oni obsługują Centralę – powiedział krótko Guillam. – Między

innymi na tym polega lateralizm.

– Wyliczyłem sobie, że inkwizytorom zajmie pół roku, żeby ją sprawdzić, a ona z jakiegoś

powodu miała fioła na punkcie Szkocji. Do tego stopnia, że chciała tam spędzić resztę życia.
Oczywiście z Thomasem, wychowując nasze wspólne dzieci na wrzosowiskach. Podałem adres
Centrali, nadałem wiadomości tryb pilny, do rąk własnych.

– To nowy odpowiednik najwyższego znaczenia – wtrącił Guillam. – Chodzi o to, żeby nie

przechodziło przez szyfrantów.

– Ale za to przez Centralę? – zapytał Smiley.
– To już ich sprawa.
– Pewnie słyszałeś, że Bill Haydon dostał to stanowisko? – odezwał się Lacon, gwałtownie

odwracając się do Smileya. – Szefa Centrali? Praktycznie jest teraz szefem ich operacji, jak Percy
za czasów Controla. Pozmieniali wszystkie nazwy, sam wiesz, że twoi starzy kumple mają kręćka
na punkcie nazw. Powinieneś mu to wszystko wyliczyć, Guillam, żeby był na bieżąco.

– No, myślę, że jeszcze jakoś się orientuję. Dziękuję – odpowiedział uprzejmie Smiley. Z

udawaną sennością zapytał Tarra: – Ona mówiła o jakiejś wielkiej tajemnicy?

– Tak, proszę pana.
– Wspomniałeś o tym w szyfrówce do Londynu?
Trafił, na pewno trafił, znalazł czułe miejsce, takie, które bolało, gdy je przycisnąć, bo Tarr

skrzywił się i rzucił podejrzliwe spojrzenie na Lacona, potem na Guillama.

Lacon zrozumiał je i natychmiast wyrecytował zaprzeczenie:
– Smiley wie tylko to, co mu do tej pory powiedziałeś w tych czterech ścianach. Prawda,

Guillam? – Guillam potaknął, patrząc na Smileya.

– Powiedziałem Londynowi to samo, co mi mówiła – przyznał Tarr burkliwie, jakby ktoś

opowiedział za niego puentę kawału.

– Ale jakimi dokładnie słowami? – zapytał Smiley. – Nie pamiętasz przypadkiem?
– „Twierdzi, że posiada informacje o żywotnym znaczeniu dla dobra Cyrku, których jeszcze

nie ujawniła”. Albo jakoś bardzo podobnie.

– Dziękuję. Bardzo dziękuję.
Czekali, by Tarr znów zaczął opowiadać.
– Poprosiłem też szefa Centrali, by poinformował pana Guillama, że wszystko w porządku i

że nie bawię się w wagarowicza.

– I tak się stało? – zapytał Smiley.
– Nikt mi niczego nie powiedział – odparł sucho Guillam.
– Cały dzień nic nie robiłem, tylko czekałem na odpowiedź. Do wieczora jeszcze nie

nadeszła. Irina jak zwykle poszła do pracy, bo uparłem się, że tak musi być. Próbowała symulować
małą temperaturę, żeby zostać w łóżku, ale nie chciałem o tym słyszeć. Delegacja miała zwiedzać
fabryki w Koulunie, powiedziałem, że ma iść i robić inteligentne wrażenie. Kazałem jej przysiąc, że
nie zaglądnie do butelki. Nie chciałem, żeby w ostatniej chwili urządziła przedstawienie. Aż do

chwili, kiedy zwieje, wszystko miało być normalnie. Poczekałem do wieczora i wtedy wysłałem
błyskawiczne upomnienie.

Zamglonym wzrokiem Smiley wpatrywał się w bladą twarz naprzeciw.
– Oczywiście, dostałeś potwierdzenie? – zapytał.
– „Odebrano”. Tylko tyle. Całą noc nie spałem. O świcie ciągle nic. Myślałem, że może ten

samolot RAF-u już leci, że Londyn chce mieć wszystko rozplanowane i zapięte na ostatni guzik,
zanim mnie powiadomią. No, bo jak się jest tak daleko od nich, to musi się wierzyć, że są dobrzy.
Niezależnie od tego, co się o nich myśli, trzeba w to wierzyć. Bo przecież od czasu do czasu coś im
się udaje, prawda, proszę pana?

Nikt nie chciał mu przyjść z pomocą.
– Bałem się o Irinę. Byłem absolutnie pewny, że załamie się, jeżeli będzie musiała poczekać

jeszcze jeden dzień. Wreszcie przyszła odpowiedź. Tylko że to nie była żadna odpowiedź, ale jakby
próba zyskania na czasie: „Podaj, w jakich działach pracowała, nazwiska poprzednich kontaktów i
znajomych w moskiewskim Centrum, nazwisko obecnego szefa, datę wstąpienia do służby”, Jezu,
sam nie wiem, co jeszcze. Odpowiedziałem natychmiast, bo o trzeciej byłem z nią umówiony w
kościele…

– Jakim? – To znów Smiley.
– Angielskim kościele baptystycznym. – Ku zdumieniu obecnych Tarr znowu się zarumienił.

– Lubiła tam chodzić. Nie na nabożeństwa, tylko żeby sobie pooglądać. Pobyłem trochę przy
wejściu, nie rzucając się w oczy, ale nie przyszła. Pierwszy raz jej to się zdarzyło. Następny termin
był trzy godziny później na wzgórzu, a potem co godzinę pięćdziesiąt w kościele, dopóki się nie
spotkamy. W przypadku kłopotów miała wywiesić kostium kąpielowy na parapecie. Uwielbiała
pływać, pływała codziennie. Lecę do hotelu, nie ma kostiumu. Muszę czekać dwie i pół godziny,
nic innego mi nie pozostało.

– Jaką miał naklejkę szyfrogram do ciebie z Centrali? – odezwał się Smiley.
– Pilny.
– Ale twój do nich błyskawiczny?
– Szyfrogram z Londynu był podpisany?
Tu wtrącił się Guillam.
– Już ich się nie podpisuje. Ludzie z zewnątrz mają do czynienia z Centralą jako całością.
– A miał adnotację „rozszyfrować własnoręcznie”?
– Nie – odparł Guillam.
Tarr kontynuował.
– Posiedziałem u Thesingera, ale tam mnie za bardzo nie lubili, on w ogóle nie lubi łowców

głów i prowadzi jakąś wielką operację w Chinach, więc bał się, że mu ją spalę. Przeniosłem się do
kawiarni i wtedy wpadłem na pomysł, żeby pojechać na lotnisko. Był to pomysł w stylu „to może
pójdę do kina”. Kazałem taksówkarzowi jechać na złamanie karku. Nawet się nie targowałem. I
potem już pełna panika: wepchnąłem się poza kolejką do informacji i kazałem sobie podać
wszystkie odloty i połączenia do Rosji. O mało nie dostałem szału, przeglądając listy pokładowe,
darłem się na Chińczyków z obsługi, ale od poprzedniego dnia nie było żadnego samolotu, następny
miał wylecieć dopiero tego dnia o szóstej po południu. Ale ja miałem przeczucie, musiałem się
upewnić do końca. A czartery, a loty poza rozkładem, towarowe, międzylądowania? Naprawdę od
wczoraj rano nic nie poszło do Moskwy? Wreszcie pojawiła się taka mała Chinka, stewardesa.
Chyba jej się spodobałem, bo chciała mi wyświadczyć przysługę. Dwie godziny temu odleciał
pozarozkładowy sowiecki samolot. Zabrał tylko czworo pasażerów. W centrum uwagi była chora
pani, nieprzytomna, z twarzą całą w bandażach. Musieli ją dowieźć do samolotu na noszach. Było z
nią dwóch pielęgniarzy i lekarz. I nikogo więcej. W odruchu rozpaczy zatelefonowałem jeszcze do
Alexandra Lodge. Ani Irina, ani jej niby-mąż nie wymeldowali się z hotelu, ale w pokoju nikt nie
odpowiadał. W tym parszywym hotelu nawet nie wiedzieli, czy wyjechali, czy nie.

Muzykę może słychać było już od jakiegoś czasu, a Smiley dopiero teraz zwrócił na nią

uwagę. Urywki dobiegały go z różnym natężeniem z całego domu: gamy na flecie, dziecinna
melodia na fujarce i utwór skrzypcowy, grany bardziej pewnie. To obudziły się już córki Lacona.

ROZDZIAŁ 8

– Może rzeczywiście zachorowała – upierał się Smiley, zwracając się bardziej do Guillama

niż do kogokolwiek innego. – Może rzeczywiście była nieprzytomna. Może ci, co ją zabrali,
naprawdę byli pielęgniarzami. Z tego, co usłyszałem, zbyt zdrowa to ona nie była. – Po czym dodał,
zerkając na Tarra: – W końcu między twoim pierwszym szyfrogramem a wyjazdem Iriny upłynęła
tylko doba. To za krótko, żeby od razu winić Londyn.

– Niekoniecznie – powiedział Guillam ze wzrokiem wbitym w podłogę. – Rzeczywiście

krótko, ale do zrobienia, jeżeli ktoś w Londynie… – Wszyscy czekali, co powie. – Jeżeli ktoś w
Londynie bardzo się pośpieszył. No i, oczywiście, w Moskwie też.

– Dokładnie to samo sobie powiedziałem, proszę pana – powiedział z dumą Tarr,

podejmując tok myśli Smileya, a ignorując Guillama. – Dokładnie tak samo. Powiedziałem sobie:
spokojnie, nie rozpędzaj się, bo zaraz zaczniesz strzelać do cieni.

– A może Rosjanie przypadkiem na to wpadli – nalegał Smiley. – Ochrona dowiedziała się o

waszym romansiku i dlatego ją zabrała. Bardziej bym się zdziwił, gdyby się nie dowiedzieli, bo
zachowywaliście się kompletnie nieodpowiedzialnie.

– Albo powiedziała mężowi – podsunął Tarr. – Trochę się znam na psychologii, proszę pana.

Wiem, do czego może dojść między mężem a żoną, jeżeli się pokłócą. Pomyślałem, że może
chciała mu zrobić na złość, wywołać jakąkolwiek reakcję. „Chcesz usłyszeć, co ja robiłam, jak ty
piłeś i goniłeś za dziwkami?”. Czy coś takiego. Borys leci powiedzieć gorylom, goryle dają jej w
łeb i zabierają do kraju. Może mi pan wierzyć, wziąłem to pod uwagę. Naprawdę przemyślałem
wszystkie możliwości. Jak zawsze mężczyzna, którego opuszcza kobieta.

– Może lepiej opowiadaj dalej, co? – szepnął wściekły Guillam.
Tarr przyznał, że przez następne dwadzieścia cztery godziny trochę go poniosło.
– A to nie zdarza mi się za często, prawda, proszę pana?
– Zdarza, zdarza – odparł Guillam.
– Byłem wściekły. I zawiedziony.
Przekonanie, że brutalnie wyrwano mu z ręki cenną zdobycz, doprowadziło go do

bezrozumnej furii, ta zaś znalazła ujście w poszukiwaniach we wszystkich możliwych miejscach. W
ten sposób trafił znów do „Cat’s Cradle”, do „Angelica’s”; do świtu zaliczył kilka innych lokali, nie
mówiąc już o kilku dziewczynach. Wreszcie pojechał na drugi koniec miasta i zaczął rozrabiać w
nadziei, że uda mu się powiedzieć parę słów gorylom z ochrony. Kiedy wytrzeźwiał, zaczął myśleć
o Irinie i o wspólnie spędzonych z nią chwilach i postanowił przed wylotem do Londynu
posprawdzać ich skrzynki kontaktowe, bo może zdążyła przedtem do niego napisać. Częściowo
dlatego, by nie siedzieć z założonymi rękami.

– A poza tym dlatego, że nie mogłem znieść myśli, że gdzieś zostanie po niej list, kiedy ona

jest w takich tarapatach – dodał i znów wyglądał jak chłopiec.

Były dwa miejsca, w których zostawiali sobie wiadomości. Pierwsze niedaleko hotelu, na

placu budowy.

– Widział pan kiedyś te ich bambusowe rusztowania? Niesamowite. Mogą mieć i

dwadzieścia pięter, Chinole gonią po nich z prefabrykowanymi płytami betonu.

Skrzynka była w porzuconej rurze, wygodnie, bo na wysokości ramion. Gdyby Irina się

spieszyła, użyłaby pewnie właśnie tej, ale gdy Tarr tam dotarł, rura była pusta. Druga skrzynka była
w kościele, „tam, gdzie trzymają ulotki”, jak to określił.

– To była część starej szafy. Kiedy klęknęło się w ostatniej ławce i pomacało ręką, z tyłu

była ruchoma deska, a za deską wnęka pełna śmieci i mysich kup. Fantastyczna skrzynka, lepszej
nigdy nie miałem, mówię panu.

Nastała chwila milczenia, nad którą unosiła się wizja Rickiego Tarra i jego kochanki z

moskiewskiego Centrum, klęczących obok siebie w ostatniej ławce kościoła baptystów w
Hongkongu.

W tej skrzynce Tarr znalazł nawet nie list, tylko cały pamiętnik. Kartki były zapisane

drobniutkim pismem z obu stron, więc czarny atrament bardzo często przebijał przez papier. Pismo

było szybkie, pośpieszne, bez skreśleń. Od razu zorientował się, że zapisków dokonywała w
chwilach, gdy rozjaśniało się jej w głowie.

– To nie oryginał, tylko moja własna kopia.
Wsunął dłoń pod koszulę i wyciągnął skórzany woreczek, związany długim rzemykiem. Z

woreczka dobył plik brudnych kartek.

– Pewnie zostawiła to tuż przed tym, jak ją zabrali – powiedział. – Może przy okazji chciała

się jeszcze raz pomodlić. Sam przetłumaczyłem.

– Nie wiedziałem, że znasz rosyjski – powiedział Smiley. Uwaga ta umknęła wszystkim

poza Tarrem, który zaraz uśmiechnął się.

– No, bo każdy musi się czymś wykazać w tym zawodzie, proszę pana – tłumaczył,

rozdzielając kartki. – Na prawie nie za dobrze mi szło, ale za to przydał się jeszcze jeden język. Wie
pan pewnie, co mówi poeta: „Kto zna inny język, ten jakby miał drugą duszę”. Napisał to wielki
król, proszę pana, Karol V. Mój ojciec umiał zapamiętać każdy cytat, to muszę mu przyznać,
chociaż w tym przypadku to trochę śmieszne, bo znał tylko angielski. Przeczytam na głos, jeśli
można.

– Nie zna ani słowa po rosyjsku – powiedział Guillam. – Cały czas rozmawiali po angielsku.

Irina miała za sobą trzyletni kurs.

Guillam postanowił patrzeć na sufit, Lacon na własne dłonie. Tylko Smiley przypatrywał się

Tarrowi, który śmiał się teraz cicho z własnego żarciku.

– Można? – zapytał. – No to zaczynam. „Thomas, słuchaj, bo mówię do Ciebie”. Zwracała

się do mnie po nazwisku – wyjaśnił. – Powiedziałem jej, że na imię mi Tony, ale ona zawsze
mówiła Thomas. „Ten pamiętnik to mój dar dla Ciebie, jeżeli złapaliby mnie, zanim porozmawiam
z Alleline’em. Wolałabym dać Ci własne życie, Thomas, i naturalnie własne ciało, ale bardziej
prawdopodobne jest, że będę mogła uszczęśliwić Cię tylko tą głupią tajemnicą. Użyj jej dobrze!”. –
Tarr uniósł wzrok znad kartek. – Data jest z poniedziałku. Pisała przez te cztery dni. – Jego głos był
teraz bez wyrazu, jakby znudzony. – „W moskiewskim Centrum ludzie plotkują więcej, niż
szefostwo by chciało. Szczególnie różni mali ludkowie, którzy chcą pokazać, czego to oni nie
wiedzą. Przez dwa lata, zanim przydzielono mnie do Ministerstwa Handlu Zagranicznego,
kierowałam działem akt w naszej centrali na placu Dzierżyńskiego. Praca była okropnie nudna,
atmosfera fatalna, nie miałam męża. Uczono nas podejrzewać się nawzajem, to tak ciężko ani razu
nie oddać się nikomu całym sercem. Jednym z moich podwładnych był urzędnik o nazwisku Iwłow.
I chociaż Iwłow nie dorównywał mi ani stanowiskiem, ani pozycją, ta przytłaczająca atmosfera
ujawniła w nas podobieństwo charakterów. Wybacz, czasem możemy wyrażać się tylko własnym
ciałem, szkoda, że nie pojawiłeś się wcześniej, Thomas! Zdarzało się, że pracowałam z Iwłowem na
nocnej zmianie i za którymś razem postanowiliśmy złamać przepisy i spotkać się poza budynkiem.
Był blondynem, jak ty, i bardzo go pragnęłam. Spotkaliśmy się w kawiarni w jednej z gorszych
dzielnic Moskwy. W Rosji uczą nas, że nie ma lepszych i gorszych dzielnic, ale to kłamstwo. Iwłow
powiedział mi, że naprawdę nazywa się Brod, ale nie jest Żydem. Przyniósł mi kawę, którą przysłał
mu nielegalnie jeden towarzysz z Teheranu, był bardzo miły, i pończochy też. Powiedział, że bardzo
mnie podziwia i że kiedyś pracował w sekcji odpowiedzialnej za szczegółowe informacje o
wszystkich zagranicznych agentach w służbie Centrum. Wyśmiałam go, powiedziałam, że przecież
nie ma takiej sekcji, trzeba być głupim, żeby takie dane trzymać w jednym miejscu. No cóż, pewnie
oboje byliśmy głupi”.

Tarr znowu urwał.
– Teraz będzie nowy dzień – wyjaśnił. – Na początku często zaczyna od „Dzień dobry,

Thomas”, różnych pobożnych westchnień i czułych słówek. Twierdzi, że kobiety nie potrafią pisać
w próżnię, dlatego wszystko pisze do Thomasa. Jej stary wyszedł wcześnie, więc ma wolną
godzinę. W porządku?

Smiley mruknął.
– „Drugim razem spotkałam się z Iwłowem w mieszkaniu kuzyna jego żony, która

wykładała na Uniwersytecie Moskiewskim. Nikt inny nie był obecny. Na tym spotkaniu, które
odbyło się w wielkiej tajemnicy, doszło do stosunku pozasłużbowego, jak by się napisało w

raporcie. Myślę, Thomas, że ty też parę razy popełniłeś taki stosunek! Na tym samym spotkaniu
Iwłow opowiedział mi coś, żeby jeszcze bardziej scementować naszą przyjaźń. Thomas, musisz
bardzo uważać. Słyszałeś o Karli? Karla to stary lis, najsprytniejszy w całym Centrum, tak tajny, że
nawet imię ma takie, że Rosjanie go nie rozumieją. Iwłow strasznie się bał, że mi to opowiada, bo
to wielki spisek, może największy z wszystkich naszych spisków. To, co mi opowiedział Iwłow, Ty,
Thomas, możesz opowiedzieć tylko najbardziej zaufanym ludziom, bo to taka tajemnica. Nikomu w
Cyrku nie mów, bo nikomu nie można wierzyć, póki nie rozwiąże się tej zagadki. Iwłow
powiedział, że to nieprawda, że kiedykolwiek pracował przy informacjach o agentach. Zmyślił to,
żeby pokazać, ile wie o sprawach Centrum, i żebym wiedziała, że nie pokochałam byle kogo. Bo
naprawdę to pracował u Karli przy jednym z jego największych spisków i nawet był w Anglii, gdzie
występował jako kierowca i szyfrant w ambasadzie. Dostał wtedy pseudonim Lapin. Więc Brod
został Iwłowem, a Iwłow Lapinem, i biedny Iwłow okropnie był z tego dumny. Nie powiedziałam
mu, co Lapin znaczy po francusku. Bo żeby miarą człowieka było, ile ma nazwisk! Zadaniem
Iwłowa była obsługa kreta. Kret to głęboko zakonspirowany agent, nazwany tak, bo zakopuje się
głęboko w tkance zachodniego imperializmu. W tym przypadku kret był Anglikiem. Centrum
bardzo ceni krety, choćby dlatego, że tak długo trwa, zanim zacznie się ich używać, bardzo często
piętnaście

albo i dwadzieścia lat. Większość kretów w Anglii Karla zwerbował przed wojną, pochodzili

z burżuazji, inni nawet byli z arystokracji i szlachty, nienawidzili swego pochodzenia i w tajemnicy
zostali fanatykami, znacznie większymi niż ich towarzysze z klasy pracującej, bo ci są leniwi.
Niektórzy chcieli wstąpić do partii, ale Karla na czas ich powstrzymał i przeznaczył do specjalnej
roboty. Jedni walczyli przeciwko frankistowskiemu faszyzmowi w Hiszpanii, a tam ich zauważyli
naganiacze od Karli i potem ich Karli przekazali. Innych zwerbowano w czasie wojny, kiedy Kraj
Rad musiał chwilowo sprzymierzyć się z Anglią. A innych jeszcze później, kiedy rozczarowali się,
że wojna nie dała Zachodowi socjalizmu…”. Tu właściwie przestaje pisać na temat – oznajmił Tarr,
patrząc wyłącznie w rękopis. – Sam zapisałem: „nie na temat”, pewnie jej stary wrócił wcześniej
niż się spodziewała. Atrament jest zamazany, diabli wiedzą, gdzie to trzymała, może pod
materacem.

Jeżeli miał to być dowcip, to się nie udał.
– „Kret, którego obsługiwał Lapin, miał pseudonim Gerald. Został zwerbowany przez Karlę

i głęboko zakonspirowany. Iwłow mówił, że obsługą kretów zajmują się tylko najzdolniejsi
towarzysze. Dlatego właśnie, chociaż Iwłow uchodził w ambasadzie za zero i doznawał wielu
upokorzeń z powodu swego pozornie małego znaczenia, na przykład na oficjalnych uroczystościach
musiał stać za barem z kobietami, to tak naprawdę był wielkim człowiekiem, tajnym
współpracownikiem pułkownika Gregora Wiktorowa, który w ambasadzie pracuje pod nazwiskiem
Poliakow”.

Tutaj Smiley pozwolił sobie na jedyne pytanie w czasie tej lektury, by upewnić się, jak to się

pisze. Tarr zareagował jak aktor, któremu ktoś inny wpada w kwestię, czyli niegrzecznie: – P-O-L-
I-A-K-O-W. W porządku?

– Dziękuję – odparł Smiley z niewzruszoną uprzejmością, dającą do zrozumienia, że

nazwisko to nie ma dla niego najmniejszego znaczenia. Tarr znów zaczął czytać.

– „Iwłow mówił, że ten Wiktorow to stary zawodowiec, bardzo chytry. Oficjalnie jest

attache kulturalnym i w tym charakterze porozumiewa się z Karlą. Jako attache kulturalny

Poliakow organizuje wykłady o kulturze Związku Radzieckiego na angielskich

uniwersytetach i w różnych towarzystwach, ale jako pułkownik Wiktorow przekazuje polecenia i
przyjmuje raporty od kreta Geralda dla Karli w Centrum. Ma do tego ludzi i przez jakiś czas biedny
Iwłow był jednym z nich. Ale tak naprawdę to Karla prowadzi kreta Geralda”.

– Teraz zaczyna pisać inaczej – powiedział Tarr. – Pisze nocą, jest albo pijana, albo

przerażona jak cholera, bo bazgrze po całej kartce: coś o krokach na korytarzu, o tym, że goryle
brzydko na nią patrzą. To opuszczamy, prawda, proszę pana? - I gdy otrzymał w odpowiedzi lekkie
skinienie głowy, czytał dalej. – „Środki bezpieczeństwa były w przypadku tego kreta całkiem
niesłychane. Pisemne raporty z Londynu do Karli w moskiewskim Centrum dzielono nawet już po

zaszyfrowaniu na pół i wysyłano dwoma różnymi kurierami albo pisano atramentem
sympatycznym na zwykłej korespondencji ambasady. Iwłow opowiadał mi, że kret Gerald czasem
dostarczał tyle materiału, że Wiktorow-Poliakow nie mógł wszystkiego przerobić. Dużo z tego szło
na niewywołanych negatywach, było tego czasem aż trzydzieści rolek tygodniowo. Jak ktoś źle
otwarł kasetę, film zaraz się prześwietlał. Część materiału nagrywał na taśmy na bardzo tajnych
spotkaniach, na taką specjalną taśmę, którą można odegrać tylko na skomplikowanym sprzęcie. Ta
taśma też była do niczego, jeżeli wystawiło się ją na światło albo włożyło do niewłaściwej
maszyny. Te spotkania zawsze odbywały się nagle, za każdym razem gdzie indziej i o innej porze i
nic więcej nie wiem – tylko to, że było to za czasów, kiedy faszystowska agresja w Wietnamie
przybrała na sile, a w Anglii znowu doszli do władzy najgorsi reakcjoniści. Iwłow-Lapin twierdził
też, że kret Gerald to wysoki funkcjonariusz Cyrku. Thomas, mówię Ci to, bo ponieważ kocham
Ciebie, postanowiłam podziwiać wszystkich Anglików, a Ciebie przede wszystkim. Trudno mi
wyobrazić sobie, że jakiś angielski dżentelmen został zdrajcą, choć, oczywiście, uważam, że
słusznie wstąpił na służbę dla ludu pracującego. I też boję się o wszystkich, których Cyrk zatrudnia
w swoich spiskach. Thomas, kocham Cię, ostrożnie obchodź się z tym, co

Ci powiedziałam, bo Ciebie też mogłoby spotkać coś złego. Iwłow był taki sam jak Ty,

chociaż nazywali go Lapin…” -Tarr urwał z delikatności. – Tu pod koniec jest taki fragment…

– Czytaj – mruknął Guillam.
Tarr lekko przekrzywił plik kartek i czytał tym samym, monotonnym głosem:
– „Thomas, mówię Ci to wszystko, dlatego że się boję. Kiedy obudziłam się dziś rano,

siedział na łóżku i patrzył na mnie jak wariat. Kiedy zeszłam na kawę, ochroniarze Trepow i
Nowikow gapili się na mnie jak zwierzęta i jedli bardzo nieelegancko. Jestem pewna, że od dawna
tam na mnie czekali, a z nimi ten chłopak od rezydenta, Awiłow. Może byłeś niedyskretny,
Thomas? Powiedziałeś komuś więcej, niż myślałam, że powiesz? Sam teraz widzisz, że muszę
rozmawiać tylko z Alleline’em. Nie miej do siebie o to pretensji, domyślam się, co im powiedziałeś.
W duszy jestem wolna. Widziałeś we mnie same złe rzeczy: picie, strach oraz kłamstwo, w którym
musimy żyć. Ale we mnie w środku tli się nowe, dobre światełko. Dawniej myślałam, że ten tajny
świat istnieje osobno, że zesłano mnie na wyspę półludzi. Ale, Thomas, on wcale nie jest osobno.
Bóg pokazał mi, że ten świat jest tu, w samym środku prawdziwego świata, że wystarczy otworzyć
drzwi i przez nie przejść, by stać się wolną. Thomas, musisz teraz zawsze szukać tego światła, które
ja już znalazłam. A ono nazywa się miłość. Teraz zaniosę to do naszej skrytki i zostawię tam, póki
jeszcze czas. O Boże, mam nadzieję, że nie jest za późno. Niech Bóg da mi schronienie w swoim
domu. Pamiętaj: ja tam też Cię kochałam”.

Tarr był bardzo blady, a gdy rozpiął koszulę, by ukryć pamiętnik w woreczku, ręce miał

wilgotne i drżące.

– To już ostatni fragment – powiedział. – Brzmi tak: „Thomas, dlaczego pamiętasz tak mało

modlitw z dzieciństwa? Twój ojciec był człowiekiem wielkim i dobrym”. Mówiłem już – wyjaśnił –
że to wariatka.

Lacon otworzył okiennice i do pokoju wpadło pełne, białe światło dnia. Okna wychodziły

na mały padok, po którym ostrożnie galopowała na kucyku Jackie Lacon, mała, gruba dziewczynka
z warkoczykami, w dżokejskim kasku.

ROZDZIAŁ 9

Nim Tarr odszedł, Smiley zadał mu kilka pytań. Patrzył nie na Tarra, ale gdzieś przed siebie,

jak krótkowidz, z twarzą posmutniałą od tej tragedii.

– Gdzie jest oryginał pamiętnika?
– Zaraz odłożyłem go z powrotem do skrytki. Bo kombinowałem tak, proszę pana: kiedy

znalazłem pamiętnik, Irina była już od dwudziestu czterech godzin w Moskwie. Domyślałem się, że
długo nie wytrzyma na przesłuchaniu. Pewnie zabrali się za nią już w samolocie, potem drugi raz
po wylądowaniu, ale prawdziwe pytania zaczęły się dopiero, kiedy szefowie byli po śniadaniu. Tak
zawsze robią z mało wytrzymałymi: najpierw wycisk, pytania dopiero potem, no nie? Więc za
dzień, najwyżej dwa, Centrum wyśle kogoś, żeby rozglądnął się po kościele. – I znów nieco

sztywniej: – Poza tym musiałem myśleć o własnej skórze.

– Chodzi mu o to, że Centrum będzie mniej chętne do poderżnięcia mu gardła, jeżeli

pomyślą, że jednak nie czytał pamiętnika – dodał Guillam.

– Sfotografowałeś go?
– Nie wożę ze sobą aparatu. Kupiłem tani notes i przepisałem pamiętnik. Oryginał

odłożyłem na miejsce. Zabrało mi to równe cztery godziny. – Zerknął na Guillama, po czym
odwrócił od niego wzrok. W dziennym świetle widać było wyraźnie, że na twarzy Tarra czaił się
strach. – Kiedy wróciłem do hotelu, po pokoju jakby przeszedł tajfun. Nawet tapety pozrywali.
Kierownik powiedział, że mam się wynosić, i nie chciał mnie nawet wysłuchać.

– Teraz nosi gnata – wtrącił Guillam. – I nie chce się z nim rozstać.
– Ani myślę.
Smiley wydał z siebie kwaśny pomruk współczucia.
– Co do tych spotkań z Iriną, skrzynek, sygnałów alarmowych, planów awaryjnych… Kto

ustalał szczegóły, ty czy ona?

– Ona.
– Jakie sygnały alarmowe?
– Mowa ciała. Jeżeli kołnierzyk miałem rozpięty, wiedziała, że już się rozglądnąłem i że jest

bezpiecznie. Jeżeli zapięty, spotkanie przełożone do następnego terminu awaryjnego.

– A Irina?
– Torebka. W lewej czy w prawej ręce. Przychodziłem pierwszy i czekałem gdzieś, żeby

mnie od razu zobaczyła. Wtedy ona mogła wybrać: czy podejść, czy uciec.

– To wszystko zdarzyło się ponad pół roku temu. Co robiłeś od tego czasu?
– Odpoczywałem – odpowiedział gburowato Tarr.
– Spanikował i zaszył się w dżungli – odezwał się Guillam. – Uciekł do Kuala Lumpur,

stamtąd do jednej wioski w górach. Tak twierdzi. Ma córkę imieniem Danny.

– To moje dziecko.
– Był u Danny i jej mamy. – Guillam mówił, nie zwracając uwagi na wtrącenia Tarra. –

Żony ma rozsiane po całym świecie, ale ta akurat jest teraz na topie.

– Dlaczego wybrałeś właśnie ten moment, żeby się z nami skontaktować?
Tarr nie odpowiedział.
– Nie wolałbyś spędzić Bożego Narodzenia z Danny?
– No pewnie.
– To co się stało? Coś cię przestraszyło?
– Usłyszałem plotki – odparł obrażonym głosem Tarr.
– Jakie plotki?
– W Kuala pojawił się jakiś Francuz. Mówił, że jestem mu winny forsę. Chciał na mnie

nasłać adwokata. Tylko że ja nie mam długów.

Smiley zwrócił się do Guillama:
– W Cyrku nadal figuruje jako zdrajca?
– W każdym razie jest podejrzany.
– Co w tej sprawie zrobili do tej pory?
– Ja w tym nie siedzę. Słyszałem, że jakiś czas temu w Centrali odbyło się parę narad na

jego temat, ale mnie nie zaprosili, więc nie wiem, czy coś postanowili. Pewnie nic, jak zwykle.

– Na jakim był paszporcie?
Tarr odpowiedział natychmiast.
– Thomasa wyrzuciłem, kiedy tylko znalazłem się na Malajach. Uznałem, że Thomas nie

cieszy się teraz szczególnym szacunkiem w Moskwie i że najlepiej od razu go odstrzelić. W Kuala
załatwiłem sobie angielski paszport na nazwisko Poole. – Wręczył go Smileyowi. – Całkiem niezły
jak na tę cenę.

– A dlaczego nie użyłeś tych awaryjnych, szwajcarskich?
Znów chwila ostrożnego milczenia.
– Może przepadły, jak ci przeszukali pokój?

– Ukrył je w innym miejscu zaraz po przyjeździe do Hongkongu. Zwykła procedura –

wtrącił Guillam.

– To dlaczego ich nie użyłeś?
– Miały numery, proszę pana. Były in blanco, ale z numerami. Szczerze mówiąc, trochę się

przestraszyłem, bo skoro Londyn znał te numery, to Moskwa może też, rozumie pan…

– To co z nimi zrobiłeś? – zapytał miło Smiley.
– Twierdzi, że się ich pozbył – uzupełnił Guillam. – Ale pewnie sprzedał. Albo wymienił na

ten.

– Jak to? Jak to się pozbył? Spaliłeś je?
– No właśnie, spaliłem – powiedział Tarr z dziwną nutką w głosie, ni to groźby, ni to

strachu.

– Więc jeśli twierdzisz, że szukał cię jakiś Francuz…
– To szukał Poole’a.
– No, ale kto jeszcze mógł wiedzieć o Poole’u poza człowiekiem, który podrobił ci ten

paszport? – zapytał Smiley, przerzucając strony. Tarr nie odpowiedział.

– To opowiedz, jak się dostałeś do Anglii – zaproponował Smiley.
– Najłatwiejszą drogą. Przez Dublin. Bezproblemowo.
Tarr nie kłamał najlepiej, gdy się go przycisnęło. Może była to wina jego rodziców.

Odpowiadał za szybko, kiedy nie miał gotowej odpowiedzi, a zbyt napastliwie, gdy ją sobie
przedtem wymyślił.

– A jak dostałeś się do Dublina? – zapytał Smiley, sprawdzając pieczątki straży granicznej w

paszporcie.

– Jak po maśle. – Teraz znów był pewny siebie. – Znam jedną stewardesę, która lata w

South African. Kumpel podrzucił mnie transportowcem do Kapsztadu, a stewardesa załatwiła mi
darmowy przelot do Dublina z jednym z ich pilotów. Na Wschodzie nikt nie wie, że się stamtąd
wyniosłem.

– Robię wszystko, żeby to sprawdzić – powiedział Guillam, zwracając się do sufitu.
– No to rób ostrożnie, kochany – rzucił wściekle Tarr. – Bo nie chcę, żebyś ściągnął mi na

kark kogoś niepożądanego.

– A dlaczego skontaktowałeś się z panem Guillamem? – pytał dalej Smiley, nie przestając

wertować paszportu Poole’a. Wyglądał na używany, sfatygowany, ani zbyt pełny, ani zbyt pusty. –
Oczywiście, poza tym, że się bałeś?

– Pan Guillam to mój szef – powiedział z cnotliwą miną Tarr.
– A nie bałeś się, że może zaraz oddać cię w ręce Alleline’a? W końcu z punktu widzenia

szefostwa Cyrku jesteś poszukiwany, prawda?

– Oczywiście. Ale wiem równocześnie, że do obecnego układu w Cyrku ma mniej więcej

taki stosunek jak pan.

– Bo Tarr kocha Anglię – dodał Guillam z gryzącym sarkazmem.
– No pewnie. Stęskniłem się.
– A nie przyszło ci do głowy, żeby udać się do kogoś innego? Na przykład do któregoś z

zagranicznych rezydentów, gdzie mniej by ci groziło? Czy Mackelvore ciągle jest szefem w
Paryżu? – Guillam potaknął. – No proszę, mogłeś się zwrócić do pana Mackelvore’a. To on cię
zwerbował, jemu mogłeś ufać, on jest ze starej gwardii. Siedziałbyś sobie spokojnie w Paryżu,
zamiast narażać się tutaj. O Boże, Lacon, szybko!

Smiley zerwał się na równe nogi i, przyciskając wierzch dłoni do ust, patrzył przez okno. Na

padoku leżała na brzuchu Jackie Lacon i darła się wniebogłosy, a kucyk bez jeźdźca gonił między
drzewami. Nim zdążyli się ruszyć, żona Lacona, ładna, długowłosa kobieta w grubych zimowych
pończochach, przeskoczyła przez płot i podniosła dziecko.

– Często tak się zdarza – zauważył bardzo zły Lacon. – W tym wieku nic im się nie dzieje. –

I nieco tylko łagodniejszym głosem: – Nie mogę mieć wszystkiego na głowie, George.

Powoli wrócili na miejsca.
– A gdybyś chciał dostać się do Paryża – ciągnął Smiley – to którędy?

– Do Irlandii, tak samo, a potem pewnie z Dublina na Orly. A co, miałem chodzić po

wodzie, do cholery?

Lacon aż poczerwieniał, Guillam zerwał się z głośnym przekleństwem. Ale Smiley niczego

nie zauważył. Znów wziął paszport i zaczął od początku:

– A w jaki sposób skontaktowałeś się z panem Guillamem?
– Wiedział, w którym garażu trzymam samochód – Guillam szybko uprzedził odpowiedź. –

Zostawił mi kartkę, że chce go kupić, i podpisał się swoim służbowym pseudonimem Trench.
Zaproponował miejsce na spotkanie i poprosił o dyskrecję, zanim komuś o nim powiem. Wziąłem
ze sobą Fawna na opiekuna…

– Fawn to ten za drzwiami? – przerwał Smiley.
– Pilnował, kiedy rozmawialiśmy – powiedział Guillam. – Od tej pory przez cały czas

trzymam go przy sobie. Jak tylko usłyszałem, co miał do powiedzenia Tarr, zatelefonowałem z
budki do Lacona i poprosiłem o rozmowę. George, może teraz my porozmawiamy?

– Do Lacona telefonowałeś stąd czy z Londynu?
– Stąd – odpowiedział Lacon.
Po chwili Guillam wyjaśnił:
– Przypomniałem sobie, jak się nazywa jedna z dziewczyn w biurze Lacona. Wymieniłem

jej nazwisko i powiedziałem, że prosiła mnie, bym z nim pogadał w pewnej prywatnej sprawie.
Pomysł może niezbyt dobry, ale na nic lepszego nie było mnie wtedy stać. – I by wypełnić
milczenie, dodał: – No, przecież nie było żadnych powodów, żeby przypuszczać, że telefon może
być na podsłuchu.

– Były wszelkie powody.
Smiley zamknął paszport i oglądał okładkę pod światło stojącej obok niego sfatygowanej

lampy.

– Całkiem dobry, prawda? – zauważył swobodnie. – Naprawdę dobry. Porządna robota.

Niczego mu nie brakuje.

– Proszę się nie martwić – odparł Tarr, odbierając mu paszport. – Nie został zrobiony w

Rosji. – Nim doszedł do drzwi, znów się uśmiechał. – A wiecie co, panowie? – powiedział,
zwracając się do całej trójki z drugiego końca wielkiego pokoju. – Jeżeli Irina miała rację, to
będziecie musieli zbudować sobie zupełnie nowy Cyrk. A to znaczy, że jeżeli będziemy trzymać się
razem, to mamy murowane miejsca w pierwszym rzędzie. – Żartobliwie zastukał w drzwi: – To ja,
kochanie, to Ricki.

– Dziękuję, w porządku, proszę otworzyć! – zawołał Lacon i w chwilę później klucz w

zamku przekręcił się, a w drzwiach mignęła postać opiekuna Fawna. Usłyszeli, jak odgłos kroków
czterech stóp oddalał się w głąb przepastnego domostwa w akompaniamencie dobiegającego z
daleka płaczu Jackie Lacon.

ROZDZIAŁ 10

Po przeciwnej stronie domu skrywał się trawiasty kort tenisowy. Nie był za dobry, ponieważ

nie koszono go dość często. Wiosną trawa była namokła po zimie, bo nigdy nie było dość słońca, by
ją dosuszyć, latem piłki grzęzły w kępach trawy. Teraz było tam po kostki przymarzniętych liści,
nawianych przez wiatr z ogrodu. Za to wokół kortu, mniej więcej zgodnie z zarysem drucianej
siatki, wiodła ścieżka wśród buków i nią właśnie przechadzali się Smiley z Laconem. Smiley wrócił
do holu po płaszcz, Lacon został w swym znoszonym garniturze. Może dlatego szedł szybkim, choć
mało skoordynowanym krokiem, wciąż wyprzedzając Smileya, przez co musiał co chwila
przystawać i z uniesionymi ramionami i łokciami czekać, aż jego niższy o głowę gość go dogoni.
Potem znów ruszał przed siebie i znów wysforowywał się. Zrobili w ten sposób dwa okrążenia, nim
w końcu Lacon przerwał milczenie.

– Kiedy rok temu przyszedłeś do mnie z podobną sugestią, niestety, wyrzuciłem cię za

drzwi. Teraz muszę cię przeprosić. Nie potraktowałem cię poważnie. – Nastała odpowiedniej
długości pauza, podczas której rozważał swoje przewinienie. – Poleciłem ci przerwać dochodzenie.

– Powiedziałeś, że jest niekonstytucyjne – powiedział z żalem Smiley, jakby też wspominał

tę niefortunną decyzję.

– Tak powiedziałem? Boże, jaki byłem pompatyczny!
Z domu wciąż dochodził płacz Jackie.
– Wy nie macie dzieci, prawda? – natychmiast skojarzył Lacon, unosząc głowę na ten

dźwięk.

– Słucham?
– Dzieci. Ty i Ann?
– Nie.
– A bratanków, siostrzenic i tak dalej?
– Jednego bratanka.
– Z twojej strony?
– Z jej.
Może ja wcale stąd nie wychodziłem, pomyślał patrząc na gęstwinę różanych krzewów,

połamane huśtawki i mokre piaskownice oraz na czerwony, jaskrawy w porannym słońcu dom.
Może od poprzedniego razu wcale się stąd nie ruszaliśmy.

Lacon ciągle jeszcze przepraszał:
– Czy mogę powiedzieć, że wtedy nie do końca wierzyłem, że robisz to bezinteresownie?

Widzisz, byłem przeświadczony, że to Control cię namówił, żeby samemu utrzymać się u władzy i
nie dopuścić do żłobu Alleline’a. – I znów ruszył przed siebie długimi krokami, z dłońmi
przekręconymi na zewnątrz.

– Mogę cię zapewnić, że Control o niczym nie wiedział.
– Teraz wierzę. Wtedy nie. Trochę trudno wiedzieć od razu, kiedy komuś ufać, a kiedy nie.

Ty żyjesz według trochę innych zasad, prawda? Nie masz wyjścia, wiem. I szanuję to. I nie
osądzam. W końcu cele mamy wspólne, choć metody inne. – Przesadził rów. – Słyszałem, że ktoś
kiedyś powiedział, że moralność ocenia się po metodach. Zgadzasz się? Pewnie nie. Powiesz, że
moralność zależy od celu. Tylko że tak trudno zorientować się, jakie tak naprawdę ma się cele,
szczególnie kiedy jest się Anglikiem. Przecież nie możemy pozwolić wam kierować naszą polityką,
prawda? Możemy tylko was prosić, żebyście ją wprowadzali w życie. Mam rację? Śliska sprawa.

Smiley zrezygnował z pogoni i usiadł na zardzewiałym siedzeniu huśtawki, szczelniej

owinąwszy się płaszczem. Lacon po chwili wrócił i usiadł obok. Przez chwilę kołysali się do wtóru
jęczących sprężyn.

– Czemu, do diabła, wybrała Tarra? – mruknął wreszcie Lacon, kręcąc młynka długimi

palcami. – Ze wszystkich ludzi na świecie trudno sobie wyobrazić mniej odpowiedniego
spowiednika.

– Obawiam się, że o to trzeba by zapytać jakąś kobietę, nie któregoś z nas – odpowiedział

Smiley, znów zastanawiając się, gdzie też jest to Immingham.

– No tak – zgodził się wylewnie Lacon. – Cała ta sprawa jest bardzo tajemnicza. O

jedenastej mam rozmowę z ministrem – wyznał, ściszając głos. – Muszę mu przedstawić sytuację.
To twój kuzyn parlamentarzysta – dodał, robiąc wymuszony żart.

– Nie mój, tylko Ann – poprawił go Smiley tym samym roztargnionym tonem. – I to daleki,

choć zawsze kuzyn.

– A Bill Haydon to też kuzyn Ann? Nasz wybitny szef Centrali? – Już kiedyś się w to bawili.
– To inna gałąź, ale owszem, Bill też jest jej kuzynem. – I całkiem niepotrzebnie dodał: –

Ann pochodzi ze starej rodziny o silnych tradycjach politycznych. Z czasem bardzo się rozrasta.

– Tradycja? – Lacon uwielbiał dwuznaczności.
– Rodzina.
Smiley pomyślał, że za drzewami jeżdżą samochody. Za drzewami jest inny świat, ale

Lacon ma ten swój czerwony zamek i swoją chrześcijańską etykę, która nie obiecuje mu żadnej
nagrody poza tytułem szlacheckim, szacunkiem jego środowiska, pokaźną emeryturą i kilkoma
miejscami w radach nadzorczych w City.

– No więc idę do niego na jedenastą. – Lacon powstał gwałtownie, znów ruszyli przed

siebie. W powietrzu pachnącym opadłymi liśćmi Smiley usłyszał nazwisko „Ellis”. Na chwilę, tak

jak wtedy, w samochodzie Guillama, opadła go dziwna nerwowość.

– W końcu – mówił właśnie Lacon – obaj kierowaliśmy się jak najbardziej chwalebnymi

pobudkami. Ty uważałeś, że Ellis został zdradzony, i chciałeś urządzić polowanie na czarownice.
Mój minister i ja uważaliśmy, że był to przejaw niesłychanej niekompetencji ze strony Controla.
Pogląd ten podzielało całe Foreign Office. Chcieliśmy dać szansę nowym ludziom.

– O, twój dylemat rozumiem doskonale – powiedział Smiley, bardziej do siebie niż do

Lacona.

– Cieszę się. Tylko nie zapominaj, George: byłeś człowiekiem Controla. Control zawsze

wolał ciebie od Haydona i kiedy pod koniec stracił głowę i rozpętał tę nieprawdopodobną awanturę,
to ty świeciłeś za niego oczami. Ty i nikt więcej, George. Niecodziennie szef tajnych służb
wywołuje swoją prywatną wojnę z Czechami. – Najwyraźniej było to wciąż bardzo bolesne
wspomnienie. – W innej sytuacji to pewnie Haydon poszedłby w odstawkę, ale ty byłeś na widoku,
a…

– A Percy Alleline był człowiekiem ministra – powiedział Smiley, na tyle niewinnym

głosem, by Lacon zwolnił i zaczął słuchać.

– Wiesz dobrze, że ty też nie wiedziałeś, kogo podejrzewać! Nikogo nie wskazałeś palcem!

Dochodzenie bez konkretnego podejrzanego może być nieprawdopodobnie destrukcyjne!

– A nowa miotła zawsze lepiej zamiata.
– Percy Alleline? Przecież w sumie świetnie sobie radzi. Jego działania owocują

konkretnym materiałem wywiadowczym, a nie skandalem, trzyma się przepisów, cieszy zaufaniem
klientów. I z tego, co wiem, na razie jakoś nie dokonał inwazji na terytorium Czechosłowacji.

– Każdy sobie dobrze radzi, kiedy ma Billa Haydona.
– Control też go miał, i co? – powiedział z naciskiem Lacon.
Stanęli nad pustym basenem i wpatrywali się teraz w jego głębszy koniec. Smileyowi

wydawało się, że z brudnej czeluści dochodzi go poufały głos Roddy’ego Martindale’a: „Jakieś
ciche czytelnie w Admiralicji, jakieś komiteciki o dziwnych nazwach…”.

– Czy to specjalne źródło Percy’ego ciągle działa? – zapytał Smiley. – „Czarna Magia”, czy

jak to się dziś nazywa?

– Nie wiedziałem, że jesteś poinformowany – powiedział bynajmniej nie zadowolony

Lacon. – Owszem, skoro pytasz. Naszym głównym źródłem jest Merlin, „Czarna Magia” to ciągle
kryptonim jego materiału. Cyrk od lat nie zdobył nic lepszego. Prawdę mówiąc, od kiedy pamiętam.

– I nadal stosujecie przy tym wszystkie te specjalne procedury?
– Oczywiście. A po tym, co się teraz wydarzyło, nie mam wątpliwości, że zastosujemy

jeszcze dalej idące środki ostrożności.

– Na twoim miejscu bym tego nie robił. Kret Gerald może zacząć coś podejrzewać.
– No właśnie – zauważył szybko Lacon. Ten to ma siłę, pomyślał Smiley. W jednej chwili

jest jak chudy, zgarbiony bokser w za dużych rękawicach, a zaraz potem rzuca człowieka o liny i
patrzy na niego z chrześcijańskim współczuciem. – Nie mamy pola manewru. Nie możemy
przeprowadzić dochodzenia, bo wszystkie instrumenty są w rękach Cyrku, może nawet w rękach
kreta Geralda. Nie możemy obserwować, podsłuchiwać, otwierać listów. Do tego wszystkiego
trzeba by mieć możliwości latarników Esterhazego, a Esterhaze musi być podejrzany jak wszyscy
inni. Nie możemy nikogo przesłuchać, nie możemy ograniczyć niczyjego dostępu do najbardziej
kluczowych tajemnic. To stary problem, George: kto ma szpiegować szpiegów? Kto wywęszy lisa,
nie wypłaszając go z nory? – Tu spróbował zażartować, z opłakanym skutkiem: – Czy raczej kreta.

W przypływie energii Smiley wyprzedził go i pierwszy ruszył ścieżką prowadzącą do

padoku.

– To zwróćcie się do konkurencji – zawołał. – Do ludzi z bezpieczeństwa. Oni są w tym

dobrzy, po prostu wykonają zamówienie.

– Minister na to się nie zgodzi. Doskonale wiesz, co o konkurencji myśli i on, i Alleline. I

mają rację, jeśli mam być szczery. Dopuścić bandę byłych administratorów kolonii do materiałów
Cyrku… To jak zlecić armii przeprowadzenie dochodzenia w marynarce!

– To nie jest żadne porównanie – zaoponował Smiley.

Ale Lacon był urzędnikiem państwowym z krwi i kości, bo miał w zanadrzu i drugą

metaforę:

– Proszę bardzo: minister wolałby, żeby mu kapało za kołnierz, niż żeby ktoś z zewnątrz

miał mu remontować zamek. Wystarczy? I ma absolutną rację, George. Mamy agentów w terenie.
Nie dawałbym im żadnych szans, gdyby wtrącili się panowie z bezpieczeństwa.

Tym razem Smiley musiał zwolnić.
– Ilu?
– Mniej więcej sześciuset.
– A za Kurtyną?
– W budżecie mamy stu dwudziestu. – Lacon nigdy się nie mylił, gdy chodziło o liczby i

fakty. To były te konkretne skarby, które wydobywał z szarej, biurokratycznej ziemi. – O ile mogę
zorientować się po finansach, większość z nich jest obecnie czynna. – Dał wielkiego susa. – To co,
mogę mu powiedzieć, że się tym zajmiesz? – wyrecytował śpiewnie, jak gdyby nigdy nic, jak
gdyby chodziło o formalność, o zakreślenie odpowiedniego pola na formularzu. – Zrobisz to?
Wyczyścisz stajnię Augiasza? Poszukasz w przód, w tył, zrobisz wszystko, co trzeba? W końcu to
sprawa twojego pokolenia. I tego, co po was zostanie.

Smiley zdążył tymczasem otworzyć furtkę na padok i zamknąć ją za sobą z trzaskiem. Stali

teraz naprzeciw siebie po obu stronach chwiejnego ogrodzenia. Lacon, nieco zaróżowiony z
wysiłku, miał teraz na twarzy proszący uśmiech.

– Dlaczego zawsze mówię „Ellis”? – zapytał, jakby zaczynał rozmowę o czym innym. –

Dlaczego zawsze mówię o sprawie Ellisa, skoro ten biedak nazywa się Prideaux?

– „Ellis” to jego pseudonim.
– Oczywiście. Tyle tych skandali, że człowiek nie pamięta wszystkich szczegółów. – Chwila

milczenia. Wymach prawym ramieniem. Krok do przodu. – To był kumpel Haydona, nie twój?

– Przed wojną byli razem w Oksfordzie.
– A w czasie wojny i po niej razem w Cyrku. Sławny duet Haydon-Prideaux. Mój

poprzednik bez przerwy o tym mówił. – Powtórzył: – Ale ty nigdy nie byłeś z nim blisko?

– Z Prideaux? Nie.
– I nie jest to żaden twój kuzyn?
– Na miłość boską – wyrzucił z siebie Smiley.
Laconowi znów zrobiło się niezręcznie, ale uparcie wpijał wzrok w Smileya.
– I nie ma żadnych względów emocjonalnych ani żadnych innych, dla których nie chciałbyś

podejmować się tego zadania? Tylko szczerze, George – nalegał z niepokojem, jakby nie miał na tę
szczerość najmniejszej ochoty. Wystarczyłaby mu odrobina szczerości, którą i tak zaraz by odrzucił:
– Ale ja nie widzę nic takiego. Przecież częściowo zawsze należymy do sfery publicznej, prawda?
Umowa społeczna działa w dwie strony, na pewno wiesz to od dawna. Prideaux też wiedział.

– Co to ma znaczyć?
– O Boże, przecież oberwał kulę, George. Kula w plecy to przecież spora ofiara, nawet w

twoim świecie, no nie?

Smiley stał sam na odległym końcu padoku pod kapiącymi wilgocią drzewami i usiłując

złapać dech, starał się równocześnie rozpoznać własne uczucia. Gniew zaskoczył go jak stara,
zadawniona choroba. Jej istnieniu zaprzeczał od chwili pójścia na emeryturę, unikał wszystkiego,
co mogłoby mu o niej przypominać: gazet, dawnych kolegów, plotkarzy takich jak Martindale. Po
życiu, w którym kierował się rozumem i doskonałą pamięcią, oddał się całkowicie zapomnieniu.
Zmuszał się do naukowych zainteresowań, które dobrze mu służyły jako rozrywka za czasów pracy
w Cyrku, ale teraz, gdy już nie pracował, nie znaczyły dla niego nic, kompletnie nic. Chętnie
wykrzyczałby: Nic!

– Spal to wszystko – radziła mu uczynnie Ann, mając na myśli jego książki. – Spal dom,

tylko przestań gnić.

Jeżeli, mówiąc o gniciu, chodziło jej o pogodzenie się z życiem, to miała rację, wyczuwając,

że taki jest jego cel. Wchodząc w okres chętnie nazywany przez reklamy ubezpieczeń „jesienią
życia”, starał się, naprawdę się starał, stać się modelowym emerytem – choć nikt mu za ten wysiłek

nie dziękował, a na pewno nie Ann. Co rano, gdy wstawał z łóżka, i co wieczór, gdy kładł się do
niego – zwykle samotnie – przypominał sobie, że nie jest i nigdy nie był człowiekiem
niezastąpionym. Zmuszał się do wyznania przed samym sobą, że przez te ostatnie, żałosne,
miesiące kariery Controla, gdy katastrofy następowały szybko jedna po drugiej, nie umiał zachować
zdrowego rozsądku. A jeżeli budził się w nim bunt, który kazał mu mówić w głębi duszy, że
przecież wie, że musiała być zdrada, że Jim Prideaux został zdradzony – w końcu trudno o
wymowniejszy dowód niż kula, dwie kule w plecy, to odpowiadał sam sobie: to co? Co z tego, że
może mieć rację? Przecież to szczyt próżności uważać, że uratować świat może tylko jeden otyły
szpieg w średnim wieku – tak sobie powtarzał. I czasem dodawał: Jeszcze nie słyszałem, by ktoś
odchodził z Cyrku, zamknąwszy wszystkie sprawy.

Tylko Ann – choć nie wiedziała dokładnie, co działo się w jego głowie – nie godziła się z

takim nastawieniem. Prawdę mówiąc z entuzjazmem, do którego w sprawach pracy zdolne są tylko
kobiety, namawiała go, żeby wrócił, dokończył to, co zaczął, nie dał się zwieść łatwym
argumentom. Oczywiście, nie wiedziała, o co chodzi, ale czy którąkolwiek kobietę zniechęciłby
brak informacji? Ona wyczuwała, co się dzieje. I gardziła nim, że nie chce działać zgodnie z jej
odczuciami.

A teraz, właśnie w chwili, gdy już był bliski uwierzenia we własne dogmaty – co przyszło

mu tym trudniej, że Ann straciła głowę dla bezrobotnego aktora – co się dzieje? Wszystkie duchy z
jego przeszłości: Lacon, Control, Karla, Alleline, Esterhaze, Bland i wreszcie Bill Haydon wpadają
do jego pustelni i beztrosko oświadczają mu, ciągnąc go z powrotem do swego ogródka, że
wszystko, co uważał za próżność, jest prawdą.

– Haydon – powtórzył do siebie, nie mogąc dłużej opierać się fali wspomnień. Nawet

dźwięk tego nazwiska był dla niego wstrząsem. „Słyszałem, że kiedyś wiele was łączyło, można
powiedzieć: wszystko”, powiedział Martindale. Patrzył na swe pulchne dłonie, na ich drżenie. Za
stary? Bezsilny? Przestraszony tym, co go czeka? Czy tym, co może odkryć? Ann powtarzała, że
zawsze znajdzie się tysiąc powodów, by nie robić nic – było to jej ulubione wytłumaczenie
własnych, licznych grzeszków – a tylko jeden, by coś zrobić. To, że chce się zrobić, to coś. Chce się
czy musi? Ann zawsze gwałtownie zaprzeczała: przymus, twierdziła, to synonim robienia tego, co
się chce – albo nierobienia tego, czego się boi.

Środkowe dzieci płaczą dłużej od reszty rodzeństwa. Jackie Lacon patrzyła na

odjeżdżających gości zza ramienia matki, tłumiąc ból i zranioną dumę. Najpierw odjechali dwaj,
których nigdy nie widziała. Jeden był wysoki, drugi niski, ciemny. Odjechali małą zieloną
furgonetką. Zauważyła, że nikt do nich nie pomachał, nikt nawet się z nimi nie pożegnał. Potem
odjechał tata własnym samochodem. Wreszcie przystojny blondyn i mały grubas w olbrzymim,
przypominającym koński czaprak, płaszczu, wsiedli do sportowego auta zaparkowanego pod
bukami. Przez chwilę myślała, że z małym grubasem musi być coś nie w porządku, bo szedł
powoli, jakby odczuwał ból. Potem, gdy ten przystojny otworzył mu drzwi samochodu, jakby się
obudził, bo ruszył szybko niezgrabnymi podskokami. Nie wiadomo dlaczego rozżaliło ją to na
nowo i chwycił ją znów paroksyzm żalu, a mama długo nie mogła jej pocieszyć.

ROZDZIAŁ 11

Peter Guillam był chłopakiem honorowym. To, komu w sposób świadomy był wierny,

wypływało z uczuć do danej osoby. Inne lojalności dawno zagarnął Cyrk. Jego ojciec, francuski
biznesmen, szpiegował podczas wojny dla jednej z réseau Cyrku; matka robiła jakieś tajemnicze
rzeczy z szyframi. Jeszcze osiem lat temu, udając agenta spedycyjnego, Guillam sam prowadził
własnych agentów we francuskiej Afryce Północnej, co uchodziło za misję dla straceńca. Kiedy
został spalony, a jego agenci powywieszani, rozpoczął długi wiek średni zawodowca odstawionego
na boczny tor. Robił różne fuchy w Londynie, między innymi dla Smileya, prowadził parę
krajowych operacji, między innymi siatkę złożoną z własnych dziewczyn, z których każda była
nieświadoma istnienia innych. Kiedy władzę przejęli ludzie Alleline’a, odesłano go na zieloną
trawkę do Brixton; podejrzewał, że to dlatego, iż miał niewłaściwe powiązania – między innymi ze
Smileyem. Do ostatniego piątku na pewno właśnie tak opowiedziałby historię swego życia. Co do

powiązań ze Smileyem, najwięcej miałby do powiedzenia na temat tego, czym się skończyły.

Ostatnio Guillam bywał najczęściej w londyńskich dokach, gdzie tworzył mało ważne siatki

z polskich, rosyjskich i chińskich marynarzy, których udało mu się znaleźć osobiście albo za
pośrednictwem któregoś ze swych werbowników. W wolnych chwilach przesiadywał w małym
pokoju na pierwszym piętrze Cyrku, pocieszał ładną sekretarkę o imieniu Mary i w sumie był
zadowolony z życia – poza tym, że nikt nie odpowiadał na jego memoranda. Kiedy chciał coś
załatwić przez telefon, to albo numer był zajęty, albo nikt nie podnosił słuchawki. Słyszał piąte
przez dziesiąte, że źle się dzieje, ale zawsze źle się działo. Na przykład było tajemnicą poliszynela,
że Alleline i Control wzięli się za bary, ale też od lat prawie niczym innym się nie zajmowali.
Wiedział też, jak wszyscy, że w Czechosłowacji padła jakaś wielka operacja, że Foreign Office i
Ministerstwo Obrony równocześnie dostało szału i że Jim Prideaux, szef łowców głów, najstarszy
stażem specjalista od Czechów i wieloletni partner Billa Haydona, został postrzelony i
zapuszkowany. Guillam uznał, iż właśnie dlatego w firmie panowało głośne milczenie i widać było
tyle posępnych twarzy, i że stąd brała się szaleńcza wściekłość Billa Haydona, o której wieść
natychmiast przeszyła cały budynek jak nerwowy dreszcz: była jak gniew Boży, twierdziła Mary,
zwolenniczka silnego okazywania uczuć. Potem usłyszał, że operacja nazywała się „Świadectwo”.
Jeszcze później Haydon powiedział mu, że „Świadectwo” było krańcowo niekompetentną operacją,
przeprowadzoną przez starego człowieka, który chciał odejść w pełni sławy, i że odbyła się kosztem
Jima Prideaux. Coś tam przedostało się do gazet, były interpelacje w parlamencie i plotki, jakoby
wojska brytyjskie w Niemczech zostały postawione w stan pełnej gotowości bojowej.

W końcu, łażąc po innych pokojach Cyrku, zauważył coś, co wszyscy wiedzieli już od paru

tygodni: że Cyrk nie tylko milczy, że Cyrk zamarł. Nic nie przychodziło, nic nie wychodziło,
przynajmniej na poziomie, na którym poruszał się Guillam. Wewnątrz budynku wszyscy bardzo
ważni gdzieś się zaszyli. W dzień wypłaty koperty nie pojawiły się w przegródkach personelu,
ponieważ, według Mary, ci, którzy je zwykle roznosili co miesiąc, nie otrzymali tym razem
upoważnienia, by to zrobić. Od czasu do czasu ktoś mówił, że widział Alleline’a wychodzącego ze
swojego klubu z wściekłą miną albo Controla wsiadającego do samochodu z promiennym
uśmiechem na twarzy, albo że Bill Haydon złożył dymisję, bo gdzieś na górze zmieniono jego
decyzję lub nie zastosowano się do jego zaleceń – tylko że Bill co chwila składał dymisję. Na to z
kolei powtarzano, jakoby tym razem chodziło o coś innego: Haydon wściekł się, że Cyrk nie chciał
się zgodzić na czeskie żądania za repatriację Jima Prideaux; mówiono, że zażądali za wielu
agentów, i to za ważnych. I że Bill dostał jednego ze swoich napadów szowinizmu i oświadczył, że
nie ma takiej ceny, jakiej nie opłacałoby się zapłacić za jednego porządnego Anglika: dajcie im, co
chcą, tylko sprowadźcie Jima do kraju.

Aż któregoś popołudnia do pokoju Guillama zaglądnął Smiley i zaproponował drinka. Mary

nie zdawała sobie sprawy, kim jest Smiley, więc powitała go swym stylowym, bezklasowym
akcentem. Gdy już wychodzili z budynku, Smiley pożegnał się z portierami dziwnie oschle, a gdy
znaleźli się w pubie na Wardour Street, powiedział:

– Wylali mnie – i na tym się skończyło.
Z pubu przenieśli się do winiarni niedaleko Charing Cross, w piwnicy, w której grała

muzyka i gdzie nie było nikogo poza nimi.

– Podali powód? – zapytał Guillam. – Czy po prostu dlatego, że straciłeś figurę?
Smiley uchwycił się słowa „powód”. Był już wtedy pijany na spokojnie, ale kompletnie, i

gdy niepewnym krokiem szli bulwarem nad Tamizą, skupił się na „powodzie”.

– Powód w sensie kogoś, kto cię pozywa, czy powód, czyli motyw? – pytał, czym

przypominał nie tyle siebie, co Billa Haydona, którego przedwojenny, wyniesiony z oksfordzkiego
klubu dyskusyjnego styl polemiki był wtedy wszystkim aż nazbyt znajomy. – Mnie żadnych
powodów nie podali. Sam mogę je sobie podać. Tylko że to nie to samo – upierał się, gdy Guillam
troskliwie prowadził go do taksówki. Podał kierowcy adres i pieniądze. – To nie to samo co głupia
tolerancja, która bierze się z tego, że ma się już wszystko gdzieś.

– Amen – odpowiedział Guillam, patrząc za taksówką i w pełni zdając sobie sprawę, że

według zasad Cyrku jakakolwiek przyjaźń między nimi właśnie się skończyła. Następnego dnia

Guillam dowiedział się, że poleciało więcej głów i że władza przeszła w ręce p.o. szefa, Percy’ego
Alleline’a, i że Bill Haydon – ku powszechnemu zdumieniu, ale najprawdopodobniej dlatego, iż
ostatnio tak złościł się na Controla – zostanie jego prawą ręką. Lepiej zorientowani twierdzili
nawet, że nie ręką, lecz głową.

Gdy nadeszło Boże Narodzenie, Control już nie żył.
– Teraz załatwią ciebie – twierdziła Mary, która reagowała na te wydarzenia jak na drugi

szturm na Pałac Zimowy. Płakała, gdy Guillam odjeżdżał na brixtońską Syberię – jak na ironię,
miał objąć stanowisko po Jimie Prideaux.

Guillam wspominał te wydarzenia, ciesząc się z góry na przestępstwo, które miał zaraz

popełnić. Wchodząc po schodach do Cyrku w to deszczowe poniedziałkowe popołudnie, był pewny,
że właśnie zaczyna się jego triumfalny powrót.

Wieczór poprzedniego dnia spędził w swym przestronnym mieszkaniu w Eaton z Camillą,

studentką medycyny o długim ciele i smutnej, pięknej twarzy. Choć nie miała więcej niż
dwadzieścia lat, wśród jej czarnych włosów widać było siwe pasemka, jakby doznała kiedyś szoku,
o którym nigdy nie mówiła. Być może z powodu tego samego wstrząsu nie jadała mięsa, nie nosiła
niczego ze skóry i nie piła alkoholu; Guillam miał wrażenie, że tajemniczych ograniczeń nie
uznawała tylko w miłości.

Przedpołudnie spędził samotnie w swym nieprawdopodobnie obskurnym pokoju w Brixton,

fotografując dokumenty z Cyrku, wyposażywszy się najpierw w miniaturowy aparat z własnego
magazynu operacyjnego. Często to robił, by nie tracić wprawy. Magazynier zapytał: „Na światło
dzienne czy elektryczny?”, po czym obaj ucięli sobie przyjacielską pogawędkę o ziarnie klisz.
Sekretarce powiedział, że nie wolno mu przeszkadzać, zamknął za sobą drzwi gabinetu i zabrał się
do pracy według ścisłych wskazówek Smileya. Okna miał wysoko na ścianie – siedząc, widział
tylko niebo i szczyt dachu pobliskiej nowej szkoły.

Zaczął od standardowych informacji ze swojego sejfu. Smiley dokładnie powiedział, w

jakiej kolejności. Najpierw książka telefoniczna personelu, wydawana tylko wyższym stopniem, w
której znaleźć można adresy domowe, telefony, nazwiska i pseudonimy wszystkich krajowych
pracowników Cyrku. Potem podręcznik obowiązków personelu, zawierający między innymi
rozkładówkę ze schematem Cyrku po reorganizacji przeprowadzonej przez Alleline’a. W samym
środku, jak pająk w sieci, tkwiła Centrala Billa Haydona. Opowiadano, że po fiasku misji Prideaux
Bill wściekał się: „Koniec z prywatnymi armiami, koniec z tym, że lewa ręka nie wie, co robi
prawa”. Guillam zauważył, że Alleline wymieniony został dwa razy: raz jako „Szef”, raz jako
„Dyrektor ds. Źródeł Specjalnych”. Podobno to właśnie dzięki tym źródłom Cyrk w ogóle
funkcjonował. Bo według Guillama w żaden inny sposób nie można było wytłumaczyć bierności
Cyrku na poziomie operacyjnym oraz szacunku, jakim obecnie cieszył się w Foreign Office. Na
usilną prośbę Smileya dołączył do tych dokumentów nowy regulamin dla łowców głów – w formie
listu od Alleline’a, rozpoczynającego się od słów: „Szanowny Panie”, i przedstawiającego w
punktach zmniejszenie uprawnień Guillama. Kilka z tych punktów było jednoznacznie na korzyść
Toby’ego Esterhazego, szefa latarników z Acton, jedynej placówki zewnętrznej, która utyła na
lateralizmie.

Potem przeniósł się do biurka i sfotografował, również z polecenia Smileya, parę

przykładowych okólników, które mogły się przydać jako lektura dodatkowa. Znalazły się tam
narzekania z administracji na temat stanu lokali konspiracyjnych w regionie londyńskim („bardzo
prosimy, by traktować je jak własny dom”) i nadużywanie zastrzeżonych telefonów Cyrku do
rozmów prywatnych. Wraz z innymi pismami zabrał też bardzo nieuprzejmy, skierowany już
wyłącznie do niego i będący „ostatnim ostrzeżeniem”, list, że prawo jazdy wystawione na jego
pseudonim straciło ważność i że „w wypadku niewywiązania się z obowiązku odnowienia
dokumentu jego nazwisko zostanie przedstawione kierownictwu firmy w trybie dyscyplinarnym”.

Odłożył aparat i wrócił do sejfu. Na dolnej półce leżał stos raportów latarników,

podpisanych przez Toby’ego Esterhazego i opatrzonych hasłem „Topór”. Raporty zawierały
nazwiska i przykrycia dwustu lub trzystu zidentyfikowanych oficerów wywiadu sowieckiego,
działających w Londynie legalnie lub półlegalnie jako handlowcy albo przedstawiciele TASS,

Aerofłotu, radia Moskwa czy też pracownicy konsularni i dyplomaci. W poszczególnych
przypadkach podawały też daty dochodzeń prowadzonych przez latarników i dane kontaktów
wykrytych podczas obserwacji, ale nie zawsze rozpracowanych do końca. Raporty występowały w
głównym roczniku i comiesięcznych suplementach. Najpierw zaglądał do głównego tomu, potem
do suplementów. O jedenastej dwadzieścia zamknął sejf, wykręcił bezpośredni numer do Centrali i
poprosił do telefonu Laudera Stricklanda z sekcji bankowej.

– No, Lauder, tu Peter z Brixton, jak tam interesy?
– Słucham, Peter, co możemy dla ciebie zrobić?
Profesjonalnie i bezosobowo. Ton dawał do zrozumienia: my tu, w Centrali, mamy

ważniejszych przyjaciół.

Guillam wyjaśnił, że chodzi o wypranie brudnych pieniędzy z przeznaczeniem na

prowokację przeciwko pewnemu francuskiemu kurierowi dyplomatycznemu, który jakoby był na
sprzedaż. Zapytał najpokorniej w świecie, czy Lauder nie znalazłby czasu, żeby się spotkać i to
omówić. Lauder zapytał natychmiast, czy propozycja już przeszła przez Centralę. Nie, ale Guillam
już wysłał papiery do Billa. Lauder Strickland zrobił się trochę mniej hardy; Guillam kuł żelazo
póki gorące: – Jest parę drobnych problemów, Lauder, i chyba przydałby się nam ktoś z twoim
mózgiem.

Lauder powiedział, że może mu poświęcić pół godziny.
Po drodze na West End Guillam podrzucił filmy do wywołania w skromnej drogerii

niejakiego Larka na Charing Cross Road. Lark, jeżeli to on przyjmował zlecenie, okazał się
wielkim grubasem o pięściach jak bochny. Poza nim w zakładzie nie było nikogo.

– Filmy od pana Lamptona do wywołania – powiedział Guillam. Lark zabrał kasetki na

zaplecze; gdy wrócił, powiedział chrapliwym głosem: „Gotowe”, po czym wypuścił z siebie
mnóstwo powietrza naraz, jakby wydmuchiwał dym papierosowy, choć wcale nie palił.
Odprowadził Guillama do drzwi i z trzaskiem je za nim zamknął. Skąd George potrafi wytrzasnąć
takie typy? – zastanawiał się Guillam. Kupił sobie paczkę pastylek na gardło. Smiley ostrzegł go, że
musi umieć wytłumaczyć się z każdego kroku: „Musisz zakładać, że ludzie z Cyrku łażą za tobą
przez dwadzieścia cztery godziny na dobę”. Nic nowego, pomyślał Guillam; Toby Esterhaze
kazałby łazić za swoją matką, gdyby Alleline miał go za to pogłaskać po pysku.

Z Charing Cross poszedł do „Chez Victor” na obiad ze swoim szefem szkolenia, Cy

Vanhoferem, i bandytą przedstawiającym się nazwiskiem Lorimer, który twierdził, że ma wspólną
kochankę z enerdowskim ambasadorem w Sztokholmie. Sugerował, że dziewczyna chętnie
podjęłaby się współpracy, ale chce dostać obywatelstwo brytyjskie i mnóstwo pieniędzy już za
pierwszy dostarczony materiał. I że zrobi wszystko, co się jej każe: dobierze się ambasadorowi do
poczty, założy mu podsłuch w mieszkaniu albo „dosypie mu tłuczonego szkła do kąpieli” – to
ostatnie miało być żartem. Guillam był przeświadczony, że Lorimer łże jak pies, i nawet zaczynał
się zastanawiać, czy Vanhofer nie jest z nim w zmowie, ale był dość mądry, by zdawać sobie
sprawę, że na razie ma za mało danych. „Chez Victor” przypadło mu do gustu, ale nie pamiętał, co
jadł; wchodząc teraz do holu Cyrku, uświadomił sobie, że to z podniecenia.

– Cześć, Bryant.
– Cieszę się, że pana widzę. Proszę siadać, tylko na chwilę, dziękuję bardzo – powiedział

jednym tchem Bryant i Guillam przysiadł na drewnianej ławce, rozmyślając o dentystach i Camilli.
Camilla była zdobyczą niedawną i nieco ulotną – już dawno sprawy nie potoczyły się tak szybko.
Poznali się na przyjęciu; siedząc z nim sam na sam w kącie, dużo opowiadała o prawdzie nad
szklanką soku z marchwi. Guillam postanowił zaryzykować i powiedział, że etyka nie jest jego
mocną stroną, więc czy nie lepiej pójść razem do łóżka? Przez chwilę poważnie rozważała to
zagadnienie, po czym poszła po płaszcz. Od tej pory prawie od niego nie wychodziła. Robiła mu
wegetariańskie krokieciki z orzechami i grała na flecie.

Hol wyglądał jeszcze obskurniej niż zwykle. Trzy stare windy, drewniana barierka, plakat

reklamujący herbatę Mazawattee, przeszklona wartownicza budka Bryanta z kalendarzem
przedstawiającym „angielskie scenki rodzajowe” i rządek telefonów oblepionych od brudu.

– Pan Strickland oczekuje pana – powiedział Bryant, wróciwszy, i w zwolnionym tempie

podbił pomarańczowy papierek z godziną: czternasta czterdzieści pięć, p. Bryant, portier. Krata
środkowej windy zaklekotała jak kilka suchych, uderzających o siebie patyków.

– Nie trzeba by tego naoliwić? – zapytał Guillam, czekając, aż się otworzy.
– Ciągle prosimy – powiedział Bryant, z przyjemnością dając upust narzekaniom. – Nic

nigdy nie zrobią. Jak grochem o ścianę. A jak tam rodzinka?

– W porządku – odparł Guillam, człowiek samotny.
– To świetnie – powiedział Bryant. Guillam spojrzał w dół i zobaczył jasnokremowe ciemię

swego rozmówcy, uciekające spod jego stóp. Przypomniał sobie, że Mary nazywała Bryanta
„kremem z truskawkami” – czerwona twarz, siwe, oklapłe włosy.

W windzie przyjrzał się przepustce. Napis u góry głosił: „Pozwolenie na wejście do L.S.”.

„Cel wizyty: sekcja bankowa. Do zwrotu przy opuszczeniu budynku”. I puste miejsce w kratce
„podpis przyjmującego”.

– Witaj, Peter. Troszeczkę się spóźniłeś, ale nie ma sprawy.
Lauder czekał przy barierce. Był niewysoki, w koszuli z białym kołnierzykiem. W głębi

duszy nie posiadał się z radości, że ktoś do niego przyszedł. W czasach Controla na tym piętrze
zawsze był tłok. Teraz przejście zagradzała barierka; przepustkę Guillama sprawdził szczurowaty
strażnik.

– Na miłość boską, od jak dawna macie tę maszynę? – zapytał Guillam, zwalniając przy

nowym, lśniącym automacie do kawy. Dwie dziewczyny, nalewające sobie kawy do kubków,
oglądnęły się i, patrząc na Guillama, powiedziały:

– Cześć, Lauder.
Wysoka przypominała mu Camillę: te same zimne, badawcze oczy, bezwzględnie oceniające

męskie przywary.

– No, ale nie masz pojęcia, ile roboczogodzin nam oszczędza – wykrzyknął natychmiast

Lauder. – Fantastyczna sprawa. – I w tym zaaferowaniu o mało nie przewrócił Billa Haydona.

Ten właśnie wychodził z gabinetu – wysokiej, ośmiokątnej klitki z widokiem na New

Compton Street i Charing Cross Road. Poruszał się w tym samym kierunku co oni, ale z prędkością
kilometra na godzinę, co dla Billa było pod dachem prędkością maksymalną. Co innego na
zewnątrz – Guillam widział go kiedyś w akcji na ćwiczeniach w Sarratt i raz podczas nocnego
zrzutu w Grecji. Na dworze był szybki i pełen zapału; jego bystra twarz, w wilgotnym korytarzu
ciemna i pokurczona, na świeżym powietrzu sprawiała wrażenie wyrzeźbionej przez dalekie strony,
gdzie kiedyś służył. A tych było bez liku: w pełnej podziwu świadomości Guillama nie było teatru
operacyjnego, w którym Haydon nie odcisnąłby swego śladu. Rok czy dwa lata wcześniej, jeszcze
gdy sam pracował w wywiadzie marynarki, usiłując zwerbować grupę obserwatorów do pilnowania
chińskich portów Wenzhou i Xiamen, Guillam odkrył ku swemu zdziwieniu, że w tych samych
miastach wciąż tkwili dawni agenci, zwerbowani przez Billa Haydona podczas jakiegoś
zapomnianego wyczynu wojennego; ciągle mieli ukryte radiostacje i sprzęt, i byli gotowi do
działania. Kiedy indziej, przeglądając akta z czasów wojny, dotyczące zatrudnionych w Cyrku ludzi
do operacji bezpośrednich, w ciągu paru minut dwukrotnie natknął się na pseudonim Haydona: w
czterdziestym pierwszym prowadził francuskie kutry z zatoki Helford; w tym samym roku razem z
Jimem Prideaux zakładał linie kurierskie po całej Europie Południowej od Bałkanów po Madryt.
Dla Guillama Haydon należał do owego niepowtarzalnego, wymierającego pokolenia Cyrku, do
którego należeli też jego rodzice i George Smiley – ekskluzywnego i, w przypadku Haydona,
błękitnokrwistego – które zdążyło, nie śpiesząc się wcale, przeżyć nie jedno życie, ale kilkanaście, i
teraz, trzydzieści lat później, wciąż przydawało Cyrkowi zanikającej już atmosfery wielkiej
przygody.

Na widok Guillama i Laudera Haydon zastygł w bezruchu. Z Guillamem nie rozmawiał od

miesiąca – pewnie był gdzieś, nikomu nie mówiąc gdzie. Teraz, w świetle otwartych drzwi
własnego gabinetu, wydawał się dziwnie mroczny i wysoki. Niósł coś, Guillam nie widział co:
czasopismo, teczkę z aktami, może raport; jego pokój, przedzielony na pół cieniem swego
właściciela, tonął w studenckim bałaganie i chaosie, nie przestając przypominać mniszej celi.
Wszędzie walały się raporty, skoroszyty i akta; beżowa korkowa tablica na ścianie szczelnie była

zalepiona pocztówkami i wycinkami prasowymi. Obok wisiał, krzywo i nieoprawiony, jeden ze
starych obrazów Billa – zaokrąglona abstrakcja w podstawowych, ostrych barwach pustyni.

– Cześć, Bill – powiedział Guillam.
Haydon zostawił otwarte drzwi gabinetu – naruszenie regulaminu – i ruszył przed nimi,

nadal bez słowa. Ubrany był jak zwykle, czyli jak klown. Skórzane łaty w kształcie rombów,
bardziej przywodziły na myśl strój arlekina. Okulary tkwiły jak gogle w rzadkiej, siwej grzywce.
Przez chwilę szli za nim niepewnie, dopóki bez ostrzeżenia nie odwrócił się ku nim – od razu całą
postacią, jak posąg powoli obracany na cokole – i utkwił wzrok w Guillamie. Potem uśmiechnął się
– łuki brwiowe uniosły się równo, znów jak u klowna – a jego twarz wyprzystojniała i wręcz
absurdalnie odmłodniała.

– A cóż ty tu robisz, pariasie? – zapytał uprzejmie.
Lauder potraktował serio to pytanie, toteż zaczął opowiadać o Francuzie i brudnych

pieniądzach.

– Tylko jak masz coś cennego, to schowaj – powiedział Bill nad jego głową. – Ci cholerni

łowcy głów nawet plomby by ci z gęby powyrywali. I dziewczyny też pozamykaj – dodał po chwili
namysłu, nie spuszczając wzroku z Guillama. – Jeżeli ci się uda. A od kiedy to łowcy głów sami
sobie piorą pieniądze? To nasza działka.

– Lauder będzie prał, my je tylko wydamy.
– Papiery mają trafić do mnie – powiedział Haydon do Stricklanda i nagle stał się bardzo

oficjalny. – Nie będę potem znowu świecił oczami.

– Już poszły – odparł Guillam. – Pewnie teraz są w twojej skrzynce.
Ostatnie skinięcie głową kazało im ruszyć dalej, przez co Guillam aż do następnego zakrętu

mrocznego korytarza czuł na plecach świdrujące spojrzenie bladoniebieskich oczu Haydona.

– Fantastyczny gość – oświadczył Lauder, jakby Guillam dopiero dziś poznał Haydona. –

Centrala nie mogła znaleźć się w lepszych rękach. Nieprawdopodobnie zdolny. Nieprawdopodobne
zasługi. Genialny.

Przez co ty, pomyślał z wściekłością Guillam, też robisz się genialny. Bo masz Billa,

automat do kawy i wszystkie banki świata. Jego medytacje szybko przerwał kaustyczny cockney
Roya Blanda, dobiegający z drzwi z naprzeciwka.

– Ej, ty, Lauder, czekaj no. Nie widziałeś gdzieś Dzikiego Billa? Jest pilnie poszukiwany.
Czemu zaraz zawtórował środkowoeuropejski akcent Toby’ego: – Natychmiast, Lauder, bo

mamy alarm.

Byli już wtedy za ostatnim załomem ciasnego korytarza. Lauder szedł pierwszy o jakieś trzy

kroki i już układał odpowiedź na te pytania, gdy Guillam dotarł do otwartych drzwi i zaglądnął do
środka. Gruby Bland siedział rozparty na fotelu za biurkiem, trzymając w ręku kartkę papieru. Był
bez marynarki, pod pachami koszuli widać było półkola potu. Maleńki Toby nachylał się nad nim
jak kelner, choć wyglądał bardziej jak ambasador – miniaturowy ambasador o sztywnych plecach,
siwych włosach i ostro zarysowanej, odstręczającej szczęce. Pokazywał coś palcem na kartce, jakby
polecał jakieś danie. Widać było, że czytali ją razem, gdy Bland zauważył przechodzącego Laudera
Stricklanda.

– Rzeczywiście, widziałem Billa – powiedział Lauder, który miał manierę powtarzania

pytań, jakby chciał zadawać je poprawniej. – Podejrzewam, że Bill właśnie do was idzie. Zatrzymał
się tylko na chwilę na korytarzu, musieliśmy się rozmówić w pewnej sprawie.

Wzrok Blanda powoli przeniósł się na Guillama i zatrzymał się na nim; chłodne, bardzo

nieprzyjemne spojrzenie przypominało spojrzenie Billa.

– Cześć, Pete – powiedział. Na to Mały Toby wyprostował się i też skierował oczy wprost

na Guillama. Były brązowe i spokojne jak u pointera.

– Cześć – odpowiedział Guillam. – Co się święci?
Powitali się nawet nie tylko chłodno, lecz wręcz wrogo.
Guillam spędził kiedyś trzy miesiące sam na sam z Tobym podczas pewnej bardzo

delikatnej operacji w Szwajcarii, więc jego spojrzenie go nie zdziwiło. Ale Roy Bland był jednym z
odkryć Smileya, jak na to środowisko człowiekiem dobrodusznym i impulsywnym. A poza tym

rudy, krępy prymityw intelektualny, który najchętniej spędzał wieczory na dyskusjach o
Wittgensteinie w pubach w okolicy Kentish Town. Udając zagorzałego zwolennika Brytyjskiej
Partii Komunistycznej, przez dziesięć lat jeździł z wykładami po Europie Wschodniej; teraz
odstawiono go do pracy za biurkiem, co powinno wytworzyć między nim i Guillamem dodatkową
więź. Zwykle reagował na innych szerokim uśmiechem, klepnięciem po ramieniu

i wonią wypitego poprzedniego dnia piwa, ale nie tym razem.
– Nic się nie święci, stary – powiedział Roy, poniewczasie zmuszając się do uśmiechu. – Po

prostu dziwię się, że cię widzę, to wszystko. Jesteśmy przyzwyczajeni, że nikt nam tu nie
przeszkadza.

– Jest Bill – odezwał się Lauder, bardzo zadowolony, że jego przepowiednia tak szybko się

sprawdziła. Gdy Haydon wszedł, Guillam zobaczył w nieco lepszym świetle dziwny kolor jego
policzków. Guillam, choć denerwował się coraz bardziej, zdążył zauważyć, że czerwone wypieki na
wydatnych kościach policzkowych Billa sprawiają, że wygląda on trochę jak Dorian Gray.

Spotkanie z Lauderem Stricklandem trwało godzinę i dwadzieścia minut, bo Guillamowi

udało się tak długo je przeciągnąć, przez cały czas nie przestając myśleć o Blandzie i Esterhazem, i
zastanawiać się, co też ich tak zmartwiło.

– No, to teraz najlepiej będzie, jeżeli obgadam to wszystko z Delfinicą – powiedział

wreszcie. – Wiesz, jaka ona jest, kiedy chodzi o banki szwajcarskie. – Księgowość miała biuro
dwoje drzwi dalej za działem bankowym. – Zostawię to tutaj – dodał i rzucił przepustkę na biurko
Laudera.

Gabinet Diany Dolphin, czyli Delfinicy, pachniał świeżym dezodorantem – jej łańcuszkowa

torebka leżała na sejfie obok egzemplarza „Financial Times”. Należała do grona licznych w Cyrku
świetnych partii, z którymi nikt jakoś nie chciał się ożenić. Tak, powiedział jej ze znużeniem,
papiery już zostały złożone w Centrali. Tak, wie, że skończyło się szastanie na lewo i prawo
brudnymi pieniędzmi.

– W takim razie zapoznam się ze sprawą i dam ci znać – oświadczyła. Oznaczało to tyle, że

pójdzie zapytać Phila Porteousa z pokoju obok.

– To powiem Lauderowi – powiedział Guillam i wyszedł.
Teraz szybko, pomyślał.
W męskiej toalecie odczekał przy umywalce pół minuty, wpatrując się w drzwi w lustrze i

nasłuchując. Na całym piętrze zapadła dziwna cisza. Daj spokój, pomyślał, starzejesz się, teraz
musisz działać. Przeszedł przez korytarz, śmiało wszedł do pokoju oficera dyżurnego, głośno
zatrzasnął za sobą drzwi i rozejrzał się wokoło. Uznał, że ma jakieś dziesięć minut i że trzaśnięcie
drzwiami słychać w tej ciszy znacznie mniej niż ciche ich zamknięcie. Szybko.

Miał ze sobą aparat, tylko że światło było fatalne. Okno z siatkową firanką wychodziło na

podwórko pełne poczerniałych rynien. Nie zaryzykowałby wymiany na silniejszą żarówkę, nawet
gdyby przyniósł ją ze sobą, więc musiał zadowolić się własną pamięcią. Od przejęcia władzy chyba
niewiele się zmieniło. Dawniej pokój ten służył w ciągu dnia jako miejsce odpoczynku dla
dziewczyn, jeżeli gorzej się czuły – sądząc po woni tanich perfum nadal tak było. Pod ścianą stała
kryta skajem kanapa, na której tak fatalnie spało się na dyżurach; obok była apteczka pierwszej
pomocy z odlepiającym się czerwonym krzyżem i zdezelowany telewizor.

Stalowa szafka stała na dawnym miejscu – między centralką telefoniczną i telefonami na

kłódkę, i ku niej właśnie skierował się Guillam. Szafka była stara i pewnie udałoby mu się otworzyć
ją kluczem do konserw, a teraz miał ze sobą wytrychy i mały palnik do metalu. Potem przypomniał
sobie stosowany tu kiedyś szyfr, 31-22-11, więc spróbował, czy dalej jest w użyciu – cztery obroty
w lewo, trzy w prawo, dwa w lewo, a potem znów w prawo, aż stuknie. Pokrętło było tak
wyrobione, że właściwie przekręcało się samo. Gdy otworzył drzwiczki, dołem spłynął kłąb kurzu,
który powoli wzniósł się ku ciemnemu oknu. W tej samej chwili Guillam usłyszał coś, co brzmiało
jak pojedynczy dźwięk grany na flecie; najprawdopodobniej wydał go hamujący na ulicy
samochód, a może kółko wózka skrzypiące na linoleum korytarza – ale przez chwilę ten dźwięk był
jednym z przeciągłych nutek gamy granej dla wprawy przez Camillę. Camilla grywała sobie, kiedy
tylko miała ochotę – o północy, nad ranem, wszystko jedno. Miała gdzieś sąsiadów i w ogóle

zdawała się nie mieć nerwów. Dobrze pamiętał ich pierwszą noc: „Która jest twoja strona łóżka?
Gdzie mam dać ubranie?”. Guillam był dumny ze swej delikatności w tych sprawach, ale Camilla
nie potrzebowała delikatności, już nawet technika była dla niej kompromisem z rzeczywistością czy
wręcz, jak twierdziła, ucieczką od niej. W porządku, ja też muszę zaraz stąd uciekać.

Dzienniki stały na górnej półce, oprawione w okładki z naklejonymi datami. Wyglądały jak

rodzinne księgi rachunkowe. Zdjął z półki tom kwietniowy i przestudiował listę nazwisk na
wewnętrznej okładce, zastanawiając się równocześnie, czy ktoś widzi go z pokoju po drugiej
stronie podwórkowej studni, a jeżeli widzi, to czy się tym przejmuje. Zaczął po kolei przeglądać
wpisy, szukając nocy z dziesiątego na jedenastego, bo wtedy miała nastąpić wymiana sygnałów
między Tarrem a Centralą. Smiley przypomniał mu, że Hongkong jest dziewięć godzin do przodu,
ale i nadejście telegramu Tarra, i pierwsza odpowiedź Londynu nastąpiły po godzinach pracy.

Na korytarzu nagle wzmógł się gwar. Przez chwilę Guillam miał wrażenie, że słyszy między

innymi uniesiony w niespiesznym przekomarzaniu się pomruk Alleline’a, ale równie dobrze mogło
mu się to tylko wydawać. Miał gotowe wytłumaczenie swojej obecności w tym miejscu i nawet sam
zaczynał w nie wierzyć. Gdyby go złapano, uwierzyłby w nie całkowicie; gdyby zabrali się za
niego inkwizytorzy z Sarratt, miał całą historyjkę – wymyślił ją jeszcze, zanim poszedł na tę robotę.
Mimo to był przerażony. Głosy ucichły w oddali, wraz z nimi zniknął duch Percy’ego Alleline’a,
ale Guillamowi wciąż pot spływał po żebrach. Za drzwiami przeszła szybko korytarzem jakaś
dziewczyna, nucąc melodię z „Hair”. Jak Bill cię usłyszy, to cię zamorduje, pomyślał, jeżeli jest
coś, co doprowadza Billa do szewskiej pasji, to właśnie nucenie. „A cóż ty tu robisz, pariasie?”.

W tej samej chwili, ku swemu niezmiernemu rozbawieniu, rzeczywiście usłyszał wściekły

ryk Billa, który, Bóg wie z jak daleka, poniósł się echem po korytarzu:

– A któż tak wyje? Która taka głupia?
Szybko. Jak już raz się przestanie, nie uda się zacząć od nowa – jest taka trema, która

czasem całkiem spala, zmusza do ucieczki, która parzy palce, gdy dotykają tego, czego się szuka, i
zmienia żołądek w galaretę. Szybko. Odłożył tom kwietniowy i wziął cztery inne na chybił trafił –
luty, czerwiec, wrzesień i październik. Pośpiesznie przerzucił je dla porównania, odłożył na półkę i
przykucnął. Zmówił krótką modlitwę, żeby kurz opadł. Czy naprawdę nikomu to nie przeszkadza?
Zawsze to samo, kiedy za jedno pomieszczenie odpowiada wiele osób: nikt nie czuje się
odpowiedzialny. Szukał list obecności nocnych portierów. Znalazł je na najniższej półce, wciśnięte
między pudełko herbatek ekspresowych a puszki z mlekiem skondensowanym – sterty kartek w
wielkich kopertach. Portierzy wypełniali formularze i przynosili je do podpisania dwukrotnie
podczas każdego dyżuru: o północy i potem o szóstej rano. Dyżurny swoim podpisem stwierdzał, że
są zgodne z prawdą – diabli wiedzą jak, skoro cała nocna zmiana rozsiana była po budynku –
zabierał trzeci egzemplarz i wrzucał go do szafki, również nie wiadomo po co. Taka procedura
obowiązywała przed potopem i najwyraźniej teraz też.

Kurz i torebki z herbatą, pomyślał. Jak dawno ktoś ją zaparzał?
Znów szukał nocy z dziesiątego na jedenastego kwietnia. Przepocona koszula kleiła mu się

do pleców. Co się ze mną dzieje? Jezu, starzeję się. Obrócił się do przodu i z powrotem do tyłu,
znów do przodu, dwa razy, trzy, i wreszcie zamknął szafkę. Odczekał, chwilę nasłuchiwał, po raz
ostatni z niepokojem popatrzył na kurz, po czym śmiało wyszedł na korytarz i skierował się do
bezpiecznego schronienia w męskiej toalecie. Po drodze ogłuszył go hałas: maszyn szyfrujących,
dzwonków telefonów, dziewczęcy głos wołający: „Gdzie jest ten cholerny przecinek, uciekł mi
gdzieś!”, i znów ten sam tajemniczy pisk, ale już nieprzypominający dźwięków Camilli. Następnym
razem zlecę jej taką robotę, pomyślał ze złością, bo to coś w sam raz dla niej: bez kompromisów,
twarzą w twarz, tak powinno się żyć.

W toalecie natknął się na Spike’a Kaspara i Nicka de Silsky’ego, którzy stali przy

umywalkach i szeptali do siebie, patrząc w lustra. Obsługiwali sowieckie siatki Haydona, pracowali
w tym od lat, a nazywano ich po prostu Ruskami. Na widok Guillama natychmiast urwali rozmowę.

– Cześć. Jezu, wy dwaj naprawdę jesteście nierozłączni.
Obaj byli krępymi blondynami i wyglądali na Rosjan bardziej niż prawdziwi Rosjanie.

Odczekał, aż sobie poszli, obmył palce z kurzu, po czym powędrował z powrotem do pokoju

Laudera Stricklanda.

– Co za gaduła z tej Delfinicy – powiedział niedbale.
– Ale oficer z niej świetny. I właściwie jest tu niezastąpiona. Niesamowicie kompetentna,

możesz mi wierzyć – powiedział Lauder. Długo patrzył na zegarek, nim podpisał Guillamowi
przepustkę, po czym odprowadził go do windy. Przy barierce stał Toby Esterhaze i rozmawiał z
nieżyczliwym młodym portierem.

– Wracasz do Brixton, Peter? – Ton był obojętny, wyraz twarzy jak zwykle nieprzenikniony.
– A co?
– Bo tak się składa, że czeka na mnie samochód. Pomyślałem sobie, że mógłbym cię rzucić.

Mam sprawę w tamtym kierunku.

„Rzucić” – Mały Toby żadnym językiem nie mówił poprawnie, za to znał je wszystkie.

Guillam słyszał jego francuszczyznę w Szwajcarii, miała niemiecki akcent; niemczyzna miała
akcent słowiański, a w angielszczyźnie roiło się od drobnych usterek, wahań i niewłaściwie
wymawianych samogłosek.

– Dzięki, Toby, ale chyba pojadę już do domu. Dobranoc.
– Prosto do domu? Mogę cię rzucić, żaden problem.
– Dziękuję, ale muszę jeszcze zrobić zakupy. Mam tyle tych cholernych chrześniaków.
– Pewnie – powiedział Toby, jakby sam ich nie miał, i zawiedziony wysunął małą,

granitową szczękę.

Czego on ode mnie chce, do diabła, pomyślał Guillam.
I on, i Wielki Roy? Czemu patrzą na mnie wilkiem? Naczytali się czegoś? A może zjedli

coś, co im zaszkodziło?

Gdy znalazł się na zewnątrz, ruszył Charing Cross Road, zaglądając na wystawy księgarni,

podczas gdy jego drugi umysł sprawdzał oba chodniki. Zrobiło się znacznie zimniej, zrywał się
wiatr, mijający go ludzie jakby na coś czekali. Czuł lekką euforię. Uznał, że za długo babrał się w
przeszłości. Czas znowu zacząć żyć. U Zwemmersa oglądnął ozdobny album pod tytułem
„Muzyczne instrumenty w dawnych wiekach” i przypomniał sobie, że Camilla ma dziś wieczorną
lekcję z doktorem Sandem, swym nauczycielem fletu. Doszedł aż do Foylesa, sprawdzając długość
kolejek na przystankach autobusowych. „Niech ci się wydaje, powiedział mu Smiley, że jesteś za
granicą”. Z tym Guillam nie miał najmniejszych kłopotów, wspominając dyżurkę i podejrzliwy
wzrok Roya Blanda. I Billa – czy Haydon podejrzewał go o to samo co tamci? Nie. Guillam uznał,
że Bill jest jedyny w swoim rodzaju; poczuł, że nie może powstrzymać wielkiej fali lojalności
wobec Haydona. Bill nie podzielałby niczego, co nie należałoby przede wszystkim do niego. W
porównaniu z Billem tamci dwaj byli pigmejami.

W Soho złapał taksówkę i kazał się wieźć na dworzec Waterloo. Na Waterloo zatelefonował

ze śmierdzącej budki na pewien numer w Mitcham, w hrabstwie Surrey, i połączył się z
inspektorem Mendelem, znanym i jemu, i Smileyowi z poprzednich wcieleń. Kiedy Mendel się
zgłosił, poprosił o Jenny, na co Mendel odpowiedział opryskliwie, że żadna Jenny tu nie mieszka.
Przeprosił i rozłączył się. Wykręcił numer zegarynki i udał przyjemną rozmowę z głosem z taśmy,
bo na zewnątrz czekała starsza pani. Już pewnie zdążył dojść na miejsce, pomyślał, toteż rozłączył
się, wykręcił drugi numer w Mitcham, tym razem budki telefonicznej na drugim końcu uliczki, przy
której mieszkał Mendel.

– Tu Will – powiedział Guillam.
– A tu Arthur – powiedział wesoło Mendel. – Jak tam, Will? – Mendel był trochę

dziwakiem, trochę patentowanym leniem, o bystrej twarzy i bystrym wzroku. Guillam dokładnie go
sobie teraz wyobrażał, jak pochyla się nad policyjnym notatnikiem z przygotowanym ołówkiem.

– Chcę ci podać najważniejsze rzeczy, na wypadek, gdybym miał wpaść pod autobus.
– W porządku, Will – powiedział Mendel pocieszająco. – Ostrożności nigdy za wiele.
Wiadomość dyktował powoli, używając przykrycia akademickiego jako ostatniego

zabezpieczenia przed przypadkową dekonspiracją: egzaminy, studenci, kupione prace semestralne.
Za każdym razem, gdy robił pauzę, słyszał tylko lekkie skrzypienie ołówka. Wiedział, że Mendel
pisze powoli, czytelnie, i że nie odezwie się, póki nie zapisze wszystkiego.

– A przy okazji, to odebrałem te fotki – powiedział wreszcie Mendel, gdy już powtórzył, co

Guillam mu podyktował. – Wspaniałe. Wszystkie wyszły pięknie.

– Dzięki. To świetnie.
Ale Mendel już odłożył słuchawkę.
Jedno trzeba kretom przyznać, pomyślał Guillam: ryją długi, ciemny tunel. Gdy otworzył

drzwi staruszce, wpuszczając ją do środka, sprawdził na odchodnym, czy porządnie odłożył
słuchawkę. Znów poczuł, jak leje się z niego pot. Przebiegł w myśli całą przekazaną Mendelowi
wiadomość, znów przypomniał sobie Roya Blanda i Esterhazego, którzy gapili się na niego ze
swego gabinetu, z niepokojem pomyślał, gdzie też może być teraz Smiley i czy jest ostrożny.
Wracał na Eaton Place z nagłą potrzebą zobaczenia Camilli i trochę się bał. Dlaczego? Czy to
rzeczywiście wiek nagle daje się we znaki? Czuł się, jakby teraz, po raz pierwszy w życiu, postąpił
wbrew swoim szlachetnym regułom. Miał poczucie własnego brudu, wręcz wstrętu do samego
siebie.

ROZDZIAŁ 12

Są starzy ludzie, którzy, wracając do Oksfordu, odnajdują wśród kamiennych college’ów

własną młodość. Smiley do nich nie należał. Dziesięć lat wcześniej może tak – teraz już nie.
Mijając Bibliotekę Bodleian, pomyślał tylko, że kiedyś tam pracował. Na widok domu swego
profesora na Parks Road przypomniał sobie, że to właśnie tam, w swym kiszkowatym ogródku,
jeszcze przed wojną, Jebedee po raz pierwszy napomknął, że może Smiley chciałby porozmawiać
„z paroma znajomymi z Londynu”. A na dźwięk zegara na Tom Tower, wybijającego szóstą
wieczór, przyłapał się, że rozmyśla o Billu Haydonie i Jimie Prideaux, którzy musieli przyjść na
studia w roku, w którym Smiley je skończył, i przerwać je na czas wojny – i że zastanawiał się, jak
wtedy razem wyglądali: Bill, malarz, polemista i salonowiec; i wsłuchany w każde jego słowo
sportowiec Jim. Potem pomyślał jeszcze, że za ich najlepszych lat w Cyrku różnice te się zatarły:
Jim nauczył się myśleć, Bill świetnie sobie radzić w terenie. Ta ich dwubiegunowość znów
zaznaczyła się dopiero na końcu: koń pociągowy wrócił do stajni, myśliciel za biurko.

Przez cały dzień nad miastem przewalały się przelotne ulewy, ale on ich nie zauważał.

Przyjechał pociągiem, całą drogę od stacji przebył na piechotę, co chwila gdzieś zbaczając: a to do
uniwersyteckiej księgarni Blackwella, a to do swego starego college’u, a to jeszcze gdzie indziej.
Wreszcie skierował się na północ. W Oksfordzie mrok zawsze zapadał wcześniej przez te drzewa.

Dotarłszy do ślepej uliczki, jeszcze raz zatrzymał się i rozejrzał dookoła. Minęła go na

staroświeckim rowerze kobieta w chuście na głowie, prześlizgująca się między snopami światła
rzucanymi przez uliczne latarnie tam, gdzie udawało im się przebić przez mgłę. Przed jednym z
domów zsiadła z roweru, otwarła furtkę i zniknęła. Po drugiej stronie drogi ktoś okutany płaszczem
– nie wiadomo, kobieta czy mężczyzna – wyprowadzał psa na spacer. Oprócz nich droga była pusta,
podobnie jak budka telefoniczna. Nagle minęło go dwóch mężczyzn, głośno rozprawiających o
Bogu i wojnie. Więcej mówił młodszy. Starszy tylko potakiwał i Smiley od razu domyślił się, że to
student z profesorem.

Szedł teraz wzdłuż wysokiego parkanu, zza którego wystawały niesforne gałązki krzewów.

Pod numerem piętnastym furtka chodziła lekko na zawiasach, była podwójna, ale używano tylko
jednego skrzydła. Gdy ją pchnął, okazało się, że zasuwka jest złamana. Dom stał daleko od ulicy,
większość okien była oświetlona. W jednym z nich, wysoko na piętrze, młody mężczyzna pochylał
się nad biurkiem. W drugim chyba kłóciły się dwie dziewczyny, w trzecim grała na altówce bardzo
blada kobieta, ale Smiley nie słyszał dźwięku. W oknach na parterze też paliło się światło, ale za
zapuszczonymi zasłonami. Ganek domu był wykafelkowany, frontowe drzwi – przeszklone
witrażem, a na framudze wisiała stara kartka z napisem: „Po 23 wejście tylko przez boczne drzwi”.
Nad przyciskami dzwonków wisiały inne karteczki: „Prince – dzwonić trzy razy”, „Lumby –
dzwonić dwa razy”, „Buzz – cały wieczór mnie nie będzie, zobaczymy się później. Janet”.
Najniższy dzwonek był podpisany: „Sachs”, i ten przycisnął. Natychmiast rozległo się szczekanie
psów i gniewne kobiece okrzyki.

– Flush, ty głupku, uspokój się, to następny baranek. Flush, zamknij się, idioto. Flush!

Drzwi otwarły się na tyle, na ile pozwalał spinający je łańcuch; otwór zaraz wypełnił się

ludzkim ciałem. Podczas gdy Smiley w tej samej chwili chciał za wszelką cenę sprawdzić, kto
jeszcze jest w środku, para mądrych, wilgotnych jak u niemowlęcia, oczu obrzuciła go badawczym
spojrzeniem, które zaraz spłynęło w dół, ku jego aktówce i zabrudzonym butom, a następnie
powędrowało w górę, by ponad jego ramieniem sprawdzić podjazd i wreszcie znów obejrzeć go od
stóp do głów. W końcu blada twarz rozjaśniła się czarującym uśmiechem i panna Connie Sachs,
była królowa Służby Badań i Analiz Cyrku, dała upust spontanicznej radości.

– George Smiley! – krzyknęła, wydając z siebie wstydliwy, przeciągły śmiech, i wciągnęła

go do środka. – Coś takiego, mój kochany, a ja już myślałam, że chcesz mi sprzedać odkurzacz. A
to George!

Zamknęła za nim drzwi. Na wszystkie zamki.
Była wysoka, wyższa od Smileya o głowę, miała szeroką twarz, oprawną w gęstwę siwych

włosów. Wystrojona była w brązowy żakiet, bardziej przypominający marynarkę, oraz w spodnie z
gumą w talii, nad którą nisko opadał, jak u starca, brzuch. W kominku tlił się koks. Przed nim
ulokowały się koty, na kanapie wylegiwał się wyliniały, stary spaniel, za gruby, by się ruszać. Na
barowym wózku stały puszki po jedzeniu gospodyni i napoczęte przez nią butelki. Na podłodze
leżał chłopiec z włosami po ramiona i opiekał grzankę. Na widok Smileya opuścił mosiężne
widełki.

– Jingle, kochanie, przełóżmy to na jutro – odezwała się błagalnie Connie. – Nie co dzień

odwiedza mnie mój naprawdę najstarszy ukochany. – Smiley zdążył zapomnieć tembr jej głosu.
Głosem bawiła się bez przerwy, przemawiając to wysoko, to nisko. – Dołożę ci całą godzinkę za
darmo, może być? To jeden z moich baranków – wyjaśniła Smileyowi, nim jeszcze chłopiec oddalił
się na tyle, by jej nie słyszeć. – Ciągle uczę, sama nie wiem dlaczego. George – mruczała, z dumą
patrząc, jak przemierza pokój, wyjmuje z aktówki sherry i napełnia dwa kieliszki. – Najbardziej
kochany ze wszystkich ukochanych mężczyzn. Przyszedł na piechotę – zwróciła się do spaniela. –
Popatrz, jakie ma buty. Szedłeś na piechotę aż z Londynu, co, George? Niech ci Bóg wynagrodzi!

Piła z trudem, artretyzm wykrzywił jej palce w dół i ramię miała zesztywniałe.
– A sam przyszedłeś, George? – zapytała, wydobywając papierosa, przechowywanego

luzem w kieszeni żakietu. – Bez osób towarzyszących, co?

Podał jej ogień. Trzymała papierosa między kciukiem a resztą palców, jakby była to

dmuchawka na groch, i przypatrywała mu się na różowo obwiedzionymi mądrymi oczyma.

– No, to czego niedobry chłopiec chce od Connie?
– Tego, co ona pamięta.
– A konkretnie?
– Musimy wrócić do bardzo dawnych czasów.
– Słyszysz, Flush?! – krzyknęła do spaniela. – Najpierw wyrzucają nas na zbity pysk, a

potem przychodzą po prośbie. Jak dawnych, George?

– Mam dla ciebie list od Lacona. Dziś wieczorem, o siódmej, będzie u siebie w klubie.

Jeżeli masz wątpliwości, możesz do niego zadzwonić z budki u wylotu ulicy. Wolałbym, żebyś tego
nie robiła, ale jeżeli musisz, to on wyda z siebie odpowiednio brzmiące dźwięki.

Trzymała go za ręce, ale teraz opuściła i przez dłuższą chwilę wędrowała po pokoju,

wiedząc, gdzie może odpocząć i się podeprzeć, nie przestając przeklinać:

– Na pohybel Smileyowi i wszystkim ludziom jego.
Przy oknie machinalnie rozchyliła kotarę, ale nie zobaczyła za szybą niczego, co by ją

zainteresowało.

– Niech cię diabli, George – zrzędziła. – Jak mogłeś gadać z Laconem? To tak, jakbyś

wpuścił do nas konkurencję.

Na stole leżał najnowszy „Times”, otwarty na stronie z krzyżówkami. W każdym

kwadraciku widniała z trudem wpisana atramentem litera. Nie było żadnych pustych pól.

– Byłam dziś na meczu – powiedziała śpiewnie z ciemności pod schodami, pocieszając się

drinkiem z wózka. – Ten śliczny Will mnie zabrał. To mój ulubiony baranek, prawda, jakie to miłe z
jego strony? – Ton małej dziewczynki szedł w parze z okropnie obrażoną miną. – Connie zmarzła,

George. Na kość, aż po paluszki u nóg.

Domyślił się, że płacze, toteż poszedł po nią w mrok i podprowadził do kanapy. Kieliszek

miała pusty, więc nalał jej do połowy. Pili, siedząc na kanapie, a łzy Connie kapały po żakiecie na
jego dłonie.

– Och, George – powtarzała. – Czy wiesz, co mi powiedziała, kiedy mnie wyrzucili? Ta

krowa z kadr? – Trzymała Smileya za szpic kołnierzyka, miętosząc go w palcach i powoli się
pocieszając. – Wiesz, co ta krowa powiedziała? – Głosem srogiego sierżanta: – „Tracisz poczucie
rzeczywistości, Connie. Najwyższy czas, żebyś wróciła do świata rzeczywistego”. Nie cierpię
świata rzeczywistego, George. Ja kocham Cyrk i wszystkich tych moich ślicznych chłopców. –
Wzięła go za ręce, próbując wpleść swe palce w jego.

– Poliakow – powiedział cicho, wymawiając to nazwisko tak, jak nauczył go Tarr. – Aleksiej

Aleksandrowicz Poliakow, attache kulturalny ambasady sowieckiej w Londynie. Znowu nadaje.
Dokładnie tak, jak przepowiedziałaś.

Drogą zbliżał się samochód, słyszał tylko odgłos kół, silnik już był wyłączony. A potem

kroki, bardzo ciche.

– To Janet. Potajemnie wprowadza chłopaka – szepnęła Connie. Wpatrywała się w oczy

Smileya, bo tak jak on, też uważnie nasłuchiwała przez chwilę. – Myśli, że nie wiem. Słyszysz?
Chłopak ma podkute buty. Teraz czekaj. – Kroki ucichły, rozległy się odgłosy lekkiej szamotaniny.
– Daje mu klucz. Jemu się wydaje, że umie ciszej otworzyć drzwi. Wcale nie. – Zamek otwarł się z
głośnym trzaskiem. – Och, wy mężczyźni – tchnęła Connie z beznadziejnym uśmiechem. – Och,
George. Dlaczego musisz wyciągać Aleksa? - I przez chwilę płakała nad Aleksem Poliakowem.

Smiley pamiętał, że jej bracia byli profesorami, ojciec też. Control poznał ją na brydżu i

wymyślił dla niej stanowisko.

Rozpoczęła opowiadanie jak bajkę:
– Dawno, dawno temu był sobie defektor imieniem Stanley. Działo się to dawno, w

sześćdziesiątym trzecim. - I nadała swej historii tę samą przedziwną logikę – trochę natchnienia,
trochę oportunizmu intelektualnego – jaka zawsze rodziła się w jej cudownym, choć nigdy nie
dojrzałym umyśle. Bezkształtna, blada twarz rozjaśniła się teraz od cudownych wspomnień. Pamięć
miała równie wielką jak ciało, na pewno zaś była z niej bardziej dumna, bo odłożyła wszystko, by
jej słuchać: kieliszek, papierosa, na chwilę nawet bierną dłoń Smileya. Już nie siedziała zgarbiona,
tylko surowo wyprostowana, z przekrzywioną na bok głową, marzycielsko kręcąc wełnisty kosmyk
swych siwych włosów. Smiley był pewny, że od razu opowie mu o Poliakowie, ale ona zaczęła od
Stanleya; zdążył już zapomnieć o jej zamiłowaniu do drzew genealogicznych. Stanley, mówiła, to
inkwizytorski pseudonim trzeciorzędnego defektora z moskiewskiego Centrum. Z marca
sześćdziesiątego trzeciego. Łowcy głów kupili go używanego od Holendrów, dostarczyli do Sarratt
i pewnie gdyby nie był to sezon ogórkowy i gdyby inkwizytorzy nie mieli nic innego do roboty, kto
wie, czy cokolwiek w ogóle by wyszło na jaw. Ale tak czy inaczej brat Stanley miał jedną
wspaniałą cechę. Naprawdę wspaniałą, i inkwizytorom udało się ją wykryć. Holendrom nie, ale
naszym tak. Raport trafił do rąk Connie.

– Co już samo w sobie było cudem – zawołała chrapliwie – bo wszyscy, a przede wszystkim

właśnie Sarratt, z zasady nie informowali Służby Badań o niczym.

Smiley cierpliwie czekał na tę wspaniałą cechę Stanleya, bo Connie była w wieku, w którym

mężczyzna mógł obdarzyć ją już tylko swym czasem.

– Stanley wybrał wolność – wyjaśniła – kiedy wysłano go do Hagi na mokrą robotę.

Właściwie to w tym się specjalizował – tym razem miał zamordować rosyjskiego emigranta, który
zaczął działać Centrum na nerwy. Ale on wolał się ujawnić. Jakaś dziewczyna zrobiła go w balona –
powiedziała z bezmierną pogardą Connie. – Holendrzy podstawili mu ją, kochanie, a on dał się
wziąć na lep jak ostatni głupek. Przygotowując go do misji, Centrum wysłało go do jednego ze
swych obozów szkoleniowych pod Moskwą, żeby odświeżył sobie wszystkie brzydkie sztuczki,
czyli sabotaż i skrytobójstwo. Holendrów, póki go mieli u siebie, tak to zaszokowało, że
przesłuchiwali go tylko na tę okoliczność. Dali jego zdjęcie do gazet, kazali mu rysować kule z
cyjankiem i cały arsenał podobnych, ukochanych przez Centrum środków. Ale te rzeczy nasi

inkwizytorzy znali już na pamięć, więc skoncentrowali się na samym obozie, bo o nim wiedziano
mało co. To było takie Sarratt dla milionerów. Sporządzili plan, a było tego dobrych kilka hektarów
lasu i jezior, nanosząc po kolei wszystkie budynki, jakie tylko pamiętał Stanley: pralnie, stołówki,
baraki wykładowe, strzelnice, wszystko. Stanley jeździł tam parę razy, więc dużo pamiętał. W
pewnym momencie wydawało się, że to już wszystko, bo Stanley nagle jakby zaniemówił. A potem
wziął ołówek i w północno-zachodnim rogu mapy dorysował jeszcze pięć baraczków i podwójne
ogrodzenie, między którym goniły pieski. Taki był miły. Stanley powiedział, że te baraczki są nowe,
że postawiono je w ciągu ostatnich paru miesięcy. Że jedzie się do nich osobną drogą, którą widział
z pagórka, jak poszedł na wycieczkę ze swym instruktorem Miłoszem. Według Miłosza (przyjaciela
Stanleya – dodała Connie ze znaczącym uśmieszkiem), umieszczono tam specjalną szkołę,
założoną przez Karlę dla szkolenia zakonspirowanych oficerów wojska.

– I o to właśnie chodziło, kochany – zawołała Connie. – Od lat słyszeliśmy plotki, że Karla

próbuje stworzyć swoje prywatne wojsko wewnątrz moskiewskiego Centrum, tylko że biedaczkowi
brakuje na to władzy. Wiedzieliśmy, że ma agentów rozsianych po całym świecie i że, oczywiście,
martwi się, że sobie z nimi wszystkimi nie poradzi, bo i awansuje, i jednocześnie się starzeje.
Wiedzieliśmy, że, jak każdy, jest o nich okropnie zazdrosny i nie może znieść myśli, że miałby ich
przekazać legalnym rezydenturom w poszczególnych krajach. No pewnie, że nie. Sam wiesz, jak
bardzo nie cierpiał rezydentur, bo mają za duży personel i za słabe zabezpieczenia. Tak samo jak nie
cierpiał starej gwardii. Nazywał ich zacofańcami.

I miał rację. No a teraz wreszcie mu się udało, bo to prawdziwy mężczyzna. Działo się to w

marcu sześćdziesiątego trzeciego – powtórzyła jeszcze raz, na wypadek, gdyby Smiley miał słabą
pamięć do dat. – A potem oczywiście cisza. Jak zawsze: zapomnieć, robić co innego, czekać, aż
znowu powieje wiatr.

Czekała trzy lata. Dopóki nie przyłapano majora Michaiła Fiedorowicza Komarowa,

zastępcy attache wojskowego ambasady sowieckiej w Tokio, na gorącym uczynku odbioru sześciu
rolek mikrofilmu ze ściśle tajnym materiałem wywiadowczym z rąk wysokiego urzędnika
japońskiego Ministerstwa Obrony. Drugim bohaterem jej bajki był właśnie Komarow, nie jakiś tam
uciekinier, tylko prawdziwy żołnierz z odznakami artylerzysty na pagonach.

– A ile miał medali, kochany! Ile dusza zapragnie!
Sam Komarow musiał uciekać z Tokio tak szybko, że zamknął w mieszkaniu psa, którego

potem znaleziono zdechłego z głodu, i tego Connie do dziś nie mogła mu wybaczyć. Za to japoński
agent Komarowa został, oczywiście, odpowiednio przesłuchany; tak się dobrze złożyło, że kopię
raportu udało się Cyrkowi kupić od kontrwywiadu japońskiego.

– Czekaj, George, przecież ty to załatwiałeś!
Smiley wywrócił oczyma z zawodowej próżności, dając do zrozumienia, że może

rzeczywiście tak było.

– Treść raportu była prosta. Japoński urzędnik był kretem. Zwerbował go przed wojną, w

związku z japońską inwazją w Mandżurii, niejaki Martin Brandt, niemiecki dziennikarz, który
musiał mieć powiązania z Kominternem. Ale Brandt – powiedziała Connie – to jeden z
pseudonimów Karli z lat trzydziestych. Komarow nigdy nie należał do oficjalnej rezydentury w
tokijskiej ambasadzie, działał na własny rachunek z jednym pomocnikiem i w bezpośrednim
porozumieniu z Karlą, z którym łączyło go braterstwo broni z czasów wojny. A co najlepsze, przed
pojawieniem się w Tokio brał udział w specjalnym szkoleniu w nowym ośrodku pod Moskwą,
stworzonym specjalnie dla kursantów wybranych osobiście przez Karlę. I zakończenie – znów
śpiewnie oznajmiła Connie. – Braciszek Komarow był naszym pierwszym, choć niestety nie
najlepszym, absolwentem kursów Karli. I rozstrzelali biedaczka – powiedziała, dramatycznie
zniżając głos. – Oni nigdy nie wieszają, tacy niecierpliwi ci milusińscy.

Teraz Connie wiedziała, że może już zabrać się do roboty. Wiedziała, czego szukać, więc

zaczęła przetrząsać akta Karli. Spędziła trzy tygodnie w Whitehall z armią specjalistów od Moskwy,
sprawdzając wszystkie listy sowieckich rozkazów dziennych, czy nie znajdzie tam jakichś
fikcyjnych awansów – i wreszcie wśród grupy podejrzanych znalazła trzech pewnych kursantów
Karli. Wszyscy trzej byli z wojska, wszyscy znali się z Karlą osobiście i wszyscy byli od niego od

dziesięciu do piętnastu lat młodsi. Podała ich nazwiska: Bardin, Stokowski i Wiktorow. Sami
pułkownicy.

Na dźwięk tego trzeciego nazwiska twarz Smileya stężała, a wzrok stał się nagle bardzo

zmęczony, jakby z całych sił walczył z nudą.

– I co się z nimi stało? – zapytał.
– Bardin potem nazywał się Sokołow, a potem Rusakow. Dołączono go do sowieckiej

delegacji w ONZ w Nowym Jorku. Żadnych wyraźnych związków z miejscową rezydenturą, z
codzienną działalnością szpiegowską, żadnego śledzenia, werbowania, dobre, solidne przykrycie. Z
tego, co wiem, ciągle tam jest.

– A Stokowski?
– Przeszedł na działalność nielegalną, założył interes fotograficzny w Paryżu pod

nazwiskiem Grodescu, niby jako emigrant rumuński we Francji. Założył filię w Bonn, podobno
prowadzi z zagranicy jedno z zachodnioniemieckich źródeł Karli.

– A ten trzeci? Ten Wiktorow?
– Zniknął bez śladu.
– Masz ci los – powiedział jeszcze bardziej znudzony Smiley.
– Tyle go szkolili, a on zapada się jak pod ziemię. Może umarł. Zapominamy, że można

umrzeć z przyczyn naturalnych.

– Oczywiście – zgodził się Smiley. – Jak najbardziej.
Przez tyle lat, prowadząc tajne życie, Smiley posiadł sztukę słuchania na jednym poziomie,

na którym zdarzenia zewnętrzne przewijały się jedne po drugich, podczas gdy jakby zupełnie inny
zmysł zmagał się z ich wzajemnymi, logicznymi związkami. W tym przypadku łańcuch ten ciągnął
się od Tarra do Iriny, od Iriny do jej biednego kochanka, który taki był dumny, że nazywa się Lapin
i że służy pod pułkownikiem Gregorem Wiktorowem, „który w ambasadzie pracuje pod
nazwiskiem Poliakow”. W pamięci Smileya szczegóły te stały się już jakby częścią jego
dzieciństwa – nigdy nie mógłby ich zapomnieć.

– A były jakieś zdjęcia, Connie? – zapytał ponuro. – Albo opisy wyglądu fizycznego?
– Tego Bardina z ONZ, oczywiście. Stokowskiego chyba też. Było stare zdjęcie gazetowe z

czasów jego wojaczki, ale nie udało nam się tego potwierdzić do końca.

– A tego Wiktorowa, co to zapadł się pod ziemię? – Jakby równie dobrze mógł nazywać się

zupełnie inaczej. – Mamy jakieś jego fotki? – zapytał Smiley, wstając, by przynieść butelkę.

– Pułkownik Wiktorow Gregor – powtórzyła Connie z czułym, roztargnionym uśmiechem. –

Walczył jak lew w Stalingradzie. Nie, nie mieliśmy jego zdjęć. Szkoda. Podobno on był z nich
najlepszy. Bezkonkurencyjny. – Pocieszyła się: – Ale, oczywiście, nie wiemy nic o innych. Pięć
baraczków, dwuletni kurs, no cóż, kochany, przez te wszystkie lata musiało się tego uzbierać więcej
niż trzech absolwentów!

Z leciutkim westchnieniem zawodu, jak gdyby w całej tej opowieści nie było dotąd nic

ważnego dla jego trudnej misji – i jakby szczególnie nie zainteresował go pułkownik Gregor
Wiktorow – Smiley zaproponował, by teraz zajęli się kompletnie z tym wszystkim niezwiązaną
postacią Poliakowa, Aleksieja Aleksandrowicza, pracownika sowieckiej ambasady w Londynie,
czyli kochanym Aleksem Poliakowem, jak mówiła o nim Connie, i ustalili, jakie były jego związki
z Karlą i dlaczego zabroniono jej dalej prowadzić śledztwo w tym kierunku.

ROZDZIAŁ 13

Teraz stała się bardziej ożywiona. Poliakow nie był bohaterem z bajki, ale jej Aleksem, jej

ukochanym, choć nigdy z nim nie rozmawiała i prawdopodobnie nigdy nie widziała go na własne
oczy. Przeniosła się bliżej lampki do czytania – na bujany fotel, który częściowo łagodził ból;
nigdzie nie mogła siedzieć zbyt długo. Odchyliła głowę do tyłu tak, że Smiley patrzył na białe fałdy
jej szyi; kokieteryjnie kiwała jedną z zesztywniałych dłoni, jakby na wspomnienie dawnych
niedyskrecji, których wcale nie żałowała. A jej spekulacje były dla uporządkowanego umysłu
Smileya jeszcze mniej wiarygodne niż przedtem, przynajmniej z punktu widzenia zwykłego
rachunku logicznego.

– Och, on był taki dobry – mówiła. – Aleks siedział tu siedem długich lat, nim czegokolwiek

zaczęliśmy się domyślać. Siedem lat, kochany, i nic! Wyobrażasz sobie?

Wyrecytowała z pamięci treść jego formularza wizowego sprzed tych dziewięciu lat:

Poliakow, Aleksiej Aleksandrowicz, absolwent Państwowego Uniwersytetu Leningradzkiego,
attaché kulturalny w randze drugiego sekretarza, żonaty, choć przyjechał bez żony, urodzony
trzeciego marca tysiąc dziewięćset dwudziestego drugiego na Ukrainie, syn kierowcy, brak danych
o wcześniejszym wykształceniu. I ciągnęła dalej z uśmiechem, podając pierwszy, standardowy opis
od latarników.

– Wzrost pięć stóp jedenaście cali, budowa ciała ciężka, kolor oczu zielony, kolor włosów

czarny, innych znaków szczególnych brak. Taki wspaniały chłop – oświadczyła ze śmiechem. – A
jaki dowcipny! Z taką czarną grzywką, zaczesaną do góry i tu, na prawo. Założę się, że lubił
podszczypywać baby, choć nigdy go na tym nie przyłapaliśmy. Podsunęłabym mu parę naszych
tyłków, gdyby Toby się zgodził, ale on nie chciał. Zresztą Aleksiej Aleksandrowicz nie dałby się
nabrać na coś takiego. Był za bystry – powiedziała z dumą. – I ten piękny głos. Łagodny, jak twój.
Często dwa razy puszczałam sobie taśmy, po to tylko, by posłuchać, jak mówi. Czy on naprawdę
ciągle działa, George? Bo widzisz, ja już nawet nie chcę pytać. Boję się, że wszyscy się zmienią i że
już ich nie rozpoznam.

– Działa – uspokoił ją Smiley. – To samo przykrycie, ten sam stopień.
– I ciągle mieszka w tej okropnej podmiejskiej kamieniczce w Highgate, której tak nie

cierpieli ludzie Toby’ego? Meadow Close czterdzieści, górne piętro. Och, co to był za paskudny
dom! Uwielbiam ludzi, którzy angażują się w swoje przykrycie, a Aleks właśnie był taki. Ambasada
nigdy nie miała sprawniejszego kaowca. Jak trzeba było coś załatwić, wykład, koncert, cokolwiek,
Aleks zaraz był na miejscu.

– Godził jedno z drugim, Connie?
– Nie jest tak, jak pan myśli, panie Smiley – zanuciła, a krew uderzyła jej do głowy. –

Zupełnie nie tak. Przecież Aleksiej Aleksandrowicz był tym, za kogo się podawał, spytaj Toby’ego
Esterhazego albo Percy’ego Alleline’a. Czysty jak łza. Niepokalany. Toby zaraz by ci wytłumaczył!

– Ej – mruknął Smiley, dolewając jej do kieliszka. – Spokojnie, Connie. Zejdź na ziemię.
– Czysta bzdura! – krzyknęła, nie dając się udobruchać. – Czysta, żywa bzdura. Aleksiej

Aleksandrowicz Poliakow był pełnokrwistym ogierem ze stajni Karli, przecież wiem, tylko że oni
nie chcieli mnie słuchać! „Wszędzie widzisz szpiegów”, powiedział mi Toby. A Percy: „Latarnicy
mają pełne ręce roboty, nie stać nas na taki luksus” (to wymówiła, naśladując szkocki akcent).
Luksus, akurat! – Znowu płakała. – Biedny George – powtarzała raz po raz. – Biedny

George. Próbowałeś mi pomóc, ale co mogłeś zrobić? Sam byłeś wtedy na wylocie. Och,

George, nie zadawaj się z Laconami, ja cię proszę.

Powoli udało mu się powrócić do Poliakowa, do tego, dlaczego była taka pewna, że był

człowiekiem Karli, absolwentem tej specjalnej szkoły.

– To się zdarzyło w Dzień Pamięci – szlochała. – Sfotografowaliśmy mu medale.

Oczywiście że mu je sfotografowaliśmy.

Powróciła do roku pierwszego, do pierwszego roku jej ośmioletniego romansu z Aleksem

Poliakowem. Twierdziła, że w tym wszystkim najdziwniejsze było to, że wpadł jej w oko zaraz po
przyjeździe:

– Oho, pomyślałam sobie, z tobą będę miała kupę zabawy.
Nawet chyba nie wiedziała dlaczego. Może dlatego, że był taki samowystarczalny, może ten

jego chód, jakby żywcem wzięty z placu defilad.

– Był twardy. Od razu widać, że żołnierz. A może dlatego, że miał taki tryb życia: wybrał

sobie chyba jedyny dom w całym Londynie, do którego latarnicy nie mogli się zbliżyć na mniej niż
pięćdziesiąt jardów. A może dlatego, że taką miał pracę: mieli już trzech attache kulturalnych, dwaj
byli w służbach, trzeci tylko od tego, żeby wozić temu biednemu Karolowi Marksowi kwiaty na
cmentarz w Highgate.

Była już lekko pijana, więc znów przeszedł się z nią po pokoju, podtrzymując, gdy się

potykała. No więc, opowiadała dalej, Toby najpierw zgodził się wciągnąć Aleksa na listę A i

przekazać go latarnikom z Acton do śledzenia w losowo wybrane dni, dwanaście na miesiąc, i za
każdym razem, kiedy za nim chodzili, był czysty jak łza.

– Kochany, było tak, jakbym sama do niego zadzwoniła i powiedziała: Aleksie

Aleksandrowiczu, uważaj, bo posyłam na ciebie psy Małego Toby’ego. Więc ogranicz się do
przykrycia i żadnych sztuczek.

Chodził na przyjęcia, wykłady, na spacerki po parku, trochę grywał w tenisa. Brakowało

tylko rozdawania cukierków dzieciom. Connie walczyła o dalsze rozpracowywanie, ale walka ta
była z góry przegrana. Biurokracja działała, Poliakowa przeniesiono na listę B – sprawdzać co pół
roku lub w miarę dostępnych środków. Półroczne sprawdzanie nie dało nic i po trzech latach został
Persilem: gruntownie rozpoznany, brak zainteresowania ze strony kontrwywiadu. Connie naprawdę
nie mogła nic zrobić i prawie już zaczęła godzić się z taką decyzją góry, gdy pewnego pięknego
listopadowego dnia śliczny Teddy Hankie zatelefonował do niej z Pralni w Acton z wieścią, że
Aleks Poliakow wreszcie się zdekonspirował, że wreszcie pokazał prawdziwą twarz. Tak wyraźnie,
jak tylko to możliwe.

– Teddy to mój bardzo stary kumpel. Weteran Cyrku i taki milutki, że nic mnie nie

obchodzi, że ma już chyba z dziewięćdziesiąt lat. Właśnie skończył pracę i już szedł do domu,
kiedy minęła go wołga ambasadora. Jechała na jakieś złożenie wieńca, w środku siedzieli trzej
attache. W drugim samochodzie jechało za nimi trzech innych. Jednym z nich był Poliakow,
obwieszony medalami jak choinka. Teddy poleciał do Whitehall z aparatem i zrobił im zdjęcia z
drugiej strony ulicy. Kochany, wszystko nam sprzyjało: pogoda była w sam raz, najpierw trochę
padało, potem śliczne popołudniowe słoneczko, w takiej pogodzie wyszłoby nawet zdjęcie muszej
dupy z trzystu metrów. Powiększyliśmy fotografie,

i proszę: dwa za odwagę, cztery za kampanie. Aleks Poliakow był weteranem wojennym i

nikomu się do tego nie przyznał przez siedem lat. Och, jak ja się podnieciłam! Nawet nie musiałam
sprawdzać, co to były za kampanie. „Toby”, mówię, bo zaraz do niego zadzwoniłam. „Wysłuchaj
mnie przez chwilę, ty złośliwy madziarski krasnalu. Udało się, raz się zdarzyło, że przykrycie
spaliło się przez dumę. Masz mi tu zaraz rozpracować Aleksa Aleksandrowicza na wszystkie strony.
Żadnych ale”. Connie znowu miała nosa.

– A co na to Toby?
Szary spaniel jęknął żałośnie i spał dalej.
– Toby? – Connie poczuła się nagle bardzo samotna. – No, Mały Toby zaczął coś tam

bełkotać pod nosem, że przecież teraz za operacje odpowiada Percy Alleline. I że to do

Percy’ego należy uruchamianie środków, nie do niego. Od razu wiedziałam, że coś śmierdzi,

ale myślałam, że to Toby. – Zamilkła. – Cholerny kominek – mruknęła ponuro. – Wystarczy
odwrócić się na chwilę, zaraz gaśnie. – Nagle straciła wszelkie zainteresowanie własną opowieścią.
– Wiesz, co było dalej. Raport poszedł do Percy’ego. „No i co?”, pyta Percy. „Poliakow był kiedyś
w armii rosyjskiej. To spora armia, nie każdy, kto w niej służył, musi być zaraz agentem Karli”.
Bardzo śmieszne. I jeszcze oskarżył mnie o nienaukową dedukcję. Zapytałam, czyj to zwrot. „To
wcale nie była dedukcja, tylko indukcja”. „Percy, kochany, nic mnie nie obchodzi, kto cię uczy
takich trudnych słówek, mówisz jak jakiś paskudny lekarz”. O Boże, jak się wściekł! Żebym się
odczepiła, Toby kazał przez chwilę pochodzić za Aleksem, oczywiście, niczego nie
zaobserwowano. Mówię mu: „Załóżcie mu podsłuch w domu, w aucie, wszędzie! Niech go ktoś
napadnie na ulicy, wywróćcie go na lewą stronę, podsłuch przez całą dobę! Niech go policja
zatrzyma, niby przez pomyłkę, niech go obszukają. Róbcie, co chcecie, ale, na miłość boską, coś
róbcie, bo stawiam funta przeciw rublowi, że Aleks Poliakow prowadzi angielskiego kreta!”. Posyła
po mnie Percy, cały napuszony – znowu ten akcent. – „Masz zostawić Poliakowa w spokoju. Wybij
go sobie z tej głupiej, babskiej głowy, rozumiesz? Ty i ta twoja Polly, jak jej tam, już i tak nieźle
narozrabiałyście, dajcie mu spokój”. A potem przysłał mi jeszcze bardzo niegrzeczny list.
„Omówiliśmy razem tę sprawę, zgodziłaś się”. Z kopią do przewodniczki stada. Napisałam na dole
strony: „A właśnie, że nie” i odesłałam. – Teraz znowu głos sierżanta: – „Tracisz poczucie
rzeczywistości, Connie. Najwyższy czas, żebyś wróciła do świata rzeczywistego”.

Connie zaczynała mieć kaca. Usiadła z powrotem, pochyliła się nad kieliszkiem. Oczy jej

się zamykały, głowa co chwila opadała na bok.

– O Boże – szepnęła, budząc się na nowo. – O Boziu kochana.
– Czy Poliakow miał pomagiera? – zapytał Smiley.
– A po co? Przecież był kaowcem. Kaowcy nie potrzebują pomagierów.
– Komarow miał. W Tokio. Sama mówiłaś.
– Komarow był wojskowym – obraziła się.
– Poliakow też. Widziałaś, jakie miał medale.
Trzymał ją za rękę i czekał. Królik Lapin, powiedziała, taki szofer z ambasady. Debil. Z

początku nie mogła go rozpracować. Podejrzewała, że to on jest Iwłow alias Brod, ale nie miała
dowodów, zresztą nikt już nie chciał się do tego mieszać. Królik Lapin spędzał większość czasu,
snując się po Londynie i gapiąc na dziewczyny, ale nie miał śmiałości, żeby którąś zagadnąć.
Jednak powoli zaczynała się czegoś dopatrywać. Kiedy Poliakow wydawał przyjęcie, Lapin
pomagał przy nalewaniu drinków. Jak raz wezwano Poliakowa w środku nocy, to pół godziny
później pojawił się Lapin, pewnie żeby otworzyć telegram. A kiedy Poliakow jeździł do Moskwy,
Królik wprowadzał się do ambasady i nawet tam spał aż do powrotu tamtego.

– To on musiał być pomagierem Poliakowa – powiedziała stanowczo Connie. – Ślepy by to

zauważył.

– I o tym też zameldowałaś?
– No pewnie.
– I co?
– Connie wylali z roboty, a Lapin pokicał do kraju – zażartowała Connie, chichocząc.

Ziewnęła. – Hej ho – powiedziała jeszcze. – To były piękne dni. Czy to ode mnie zaczęła się
czystka, George?

Ogień całkiem już zagasł. Gdzieś na górze rozległo się głośne stuknięcie, pochodzące może

od Janet i jej lubego. Wreszcie Connie zaczęła najpierw nucić, a potem kiwać się w takt własnej
muzyki.

Wstał, próbując ją pocieszyć. Znowu jej dolał i to ją w końcu rozweseliło.
– Chodź – powiedziała. – Pokażę ci te moje medale.
Jak w szkole. Trzymała je w wypchanej aktówce, którą Smiley musiał za nią wyciągnąć

spod łóżka. Najpierw prawdziwy medal w pudełku z dołączonym dyplomem wypisanym na
maszynie, wystawionym na jej pseudonim, Constance Salinger, i przedstawieniem jej do
wyróżnienia przez premiera.

– Bo Connie była grzeczną dziewczynką – wyjaśniła, przyciskając swój policzek do jego. –

I kochała wszystkich swoich ślicznych chłopców.

Potem zdjęcia dawnych pracowników Cyrku: Connie z czasów wojny, w mundurze kobiecej

służby pomocniczej, stojąca między Jebedeem i starym Billem Magnusem, kryptologiem, zdjęcie
zrobione gdzieś w Anglii; Connie między Billem Haydonem a Jimem Prideaux, obaj panowie w
strojach do krykieta, cała trójka wygląda, według określenia Connie, „bardzo ślicznie i
arystokratycznie”, a miejscem akcji jest letnie szkolenie w Sarratt, za ich plecami ciągnie się
świetnie utrzymane boisko, rozświetlone słońcem i otoczone lśniącymi ekranami, już ustawionymi
za stanowiskiem bowlera, żeby było łatwiej zobaczyć piłkę w locie. Potem olbrzymia lupa z
wyrytymi na soczewce podpisami, od Roya, od Percy’ego, od Toby’ego i wielu innych: „Dla
Connie z wyrazami czułości. Nigdy o nas nie zapomnij!”.

I na koniec osobna pamiątka od Billa: karykatura Connie, rozciągniętej na całe Kensington

Palace Gardens i zaglądającej przez teleskop do ambasady sowieckiej: „Z wyrazami miłości i
pamięci dla kochanej, kochanej Connie”.

– Wiesz, tu ciągle go pamiętają. Taki wybitny student. W college’owej świetlicy w Christ

Church mają parę jego obrazów. Całkiem często je wieszają. Parę dni temu Giles Langley złapał
mnie na High Street: czy mam jeszcze kontakt z Haydonem? Nie wiem, co odpowiedziałam: tak
czy nie. Nie wiesz, czy siostra Gilesa ciągle odpowiada za mieszkania konspiracyjne? – Smiley nie
wiedział. – „Brak nam jego wyczucia”, mówi Giles, „teraz już się tacy nie rodzą”. Giles ma chyba
ze sto osiem lat, i to w cieniu. Mówi, że uczył Billa historii współczesnej w czasach, kiedy

Imperium nie było jeszcze brzydkim słowem. O Jima też się pytał. „To jego alter ego, że tak
powiem, hm, hm, hm, hm”. Ty nigdy nie lubiłeś Billa, prawda? – ciągnęła w roztargnieniu, pakując
wszystko z powrotem do torebek plastikowych i owijając w szmatki. – Nie mam pojęcia, czy to ty
byłeś o niego zazdrosny, czy on o ciebie. Może rzeczywiście był za piękny. A ty nie bardzo lubiłeś
urodę. Oczywiście tylko u mężczyzn.

– Connie, kochanie, nie opowiadaj głupstw – odparł Smiley, tym razem nieprzygotowany na

takie stwierdzenie. – Jestem z Billem na bardzo przyjacielskiej stopie. Co ci przyszło do głowy?

– Nic. – Właściwie już zapomniała. – Raz słyszałam, że kręcił się koło Ann, to wszystko.

Czy on nie jest z nią jakoś spokrewniony? Zawsze miałam wrażenie, że moglibyście tworzyć
doskonały duet, ty i Bill. Wskrzesilibyście dawny styl. A teraz ten głupi Szkot… Bill odbudowałby
Kamelot – znów bajkowy uśmiech – a George…

– A George by po nim sprzątał – powiedział Smiley, chcąc się jej przypodobać, i zaśmiali się

oboje, z tym że Smiley nieszczerze.

– Pocałuj mnie, George. Pocałuj Connie.
Odprowadziła go przez ogródek od kuchni, wyjściem używanym przez jej lokatorów;

powiedziała, że tędy będzie mu się przyjemniej szło, bo nie widać tych obrzydliwych domków,
które ci dranie Harrisonowie postawili na działce obok. Padał drobny deszcz, przez mgłę przebijało
się kilka powiększonych, wyblakłych gwiazd, drogą w noc pędziły z hałasem ciężarówki. Connie
przywarła do niego w nagłym przypływie strachu.

– Jesteś niedobry, George. Słyszysz? Popatrz na mnie. Nie patrz tam, tam są tylko neony i

sodoma. Pocałuj mnie. Na całym świecie okropni ludzie niszczą to, co osiągnęliśmy. Czemu im
pomagasz? Czemu?

– Wcale im nie pomagam, Connie.
– A właśnie że pomagasz. Patrz na mnie. Naprawdę osiągnęliśmy wiele. To było coś. Anglik

mógł być wtedy dumny, że jest Anglikiem. Niech dalej tak będzie.

– To nie całkiem zależy ode mnie, Connie.
Ciągnęła jego twarz ku swojej, więc pocałował ją prosto w usta.
– Biedactwa. – Oddychała ciężko, nie tyle z jednego konkretnego uczucia, co z całej ich

gmatwaniny, mieszającej się w niej jak koktajl. – Biedactwa. Uczono ich, jak służyć Imperium, jak
panować nad falami. A teraz to wszystko się skończyło, to wszystko im zabrano. Zegnaj, świecie.
Ty jesteś ostatni, George. Ty i Bill. I trochę ten parszywy Percy.

Smiley wiedział, że tak to się skończy, ale nie sądził, że aż tak źle. Tego samego musiał

wysłuchiwać od niej w każde Boże Narodzenie na skromnych popijawach, które odbywały się
wtedy po kątach Cyrku.

– Nie byłeś nigdy w Millponds, prawda? – pytała teraz.
– A co to jest?
– Posiadłość mojego brata. Piękny dom w stylu palladiańskim, wspaniałe grunta, niedaleko

Newbury. I kiedyś poprowadzili tam drogę. Huk, hałas, autostrada. I zabrali mu wszystko. A ja się
tam wychowałam, wiesz? Chyba nie sprzedali Sarratt? Zaczęłam się obawiać, że sprzedadzą.

– Na pewno nie sprzedadzą.
Bardzo już pragnął się od niej uwolnić, ale ona przywierała do niego coraz gwałtowniej,

czuł bicie jej serca przy swoim.

– Jak zrobi się bardzo źle, nie wracaj tutaj. Obiecujesz? Jestem starym lampartem, za

starym, żeby zmieniać cętki. Chcę was pamiętać takich, jacy byliście dawniej. Jako tych
prześlicznych chłopców.

Nie chciał tak zostawiać jej po ciemku pod drzewami, chwiejącej się na nogach, więc

odprowadził ją pół drogi do domu. Już nie rozmawiali. Odchodząc, słyszał, że znów nuci do siebie,
tak głośno, że brzmiało to jak krzyk. Ale i tak było to nic w porównaniu z tym, co działo się w jego
głowie: tych wszystkich napadów niepokoju, gniewu i obrzydzenia, o jakie przyprawiało go to
błądzenie po omacku drogą, która mogła go zaprowadzić tylko do Bóg wie jakiego stosu trupów.

Złapał osobowy do Slough, gdzie czekał na niego Mendel w wynajętym samochodzie. Gdy

powoli jechali w stronę pomarańczowej łuny miasta, Smiley wysłuchał, co takiego wykrył Peter

Guillam. Mendel opowiadał, że w dzienniku oficera dyżurnego brak wpisów z nocy z dziesiątego
na jedenastego kwietnia. Kartki ktoś wyciął żyletką. Brakuje również zapisków portiera z tej samej
nocy i meldunków z działu łączności.

– Peter jest zdania, że zrobiono to niedawno. Na następnej stronie znalazł dopisek:

„Wszelkie pytania w tej sprawie kierować do szefa Centrali”. Pismo jest Esterhazego, z datą
piątkową.

– Z ostatniego piątku? – zapytał Smiley, obracając się tak szybko, że jego pas wydał jęk. –

Przecież to wtedy Tarr przyjechał do Anglii.

– Tak twierdzi Peter – odparł z uporem Mendel. – A jeśli chodzi o Lapina alias Iwłowa i

attache kulturalnego Aleksieja Aleksandrowicza Poliakowa, pracowników sowieckiej ambasady w
Londynie, to w raportach latarników Toby’ego Esterhazego nie znaleziono ani śladu wrogiej
działalności. Sprawdzono obu i obu przydzielono kategorię Persil: czyściej już się nie da. Rok temu
Lapin został odesłany do Moskwy.

Mendel przyniósł w teczce zdjęcia zrobione przez Guillama, efekt jego poszukiwań w

Brixton, wywołane i powiększone do maksymalnych rozmiarów. Smiley wysiadł niedaleko dworca
Paddington.

– Na pewno nie chce pan, żebym z panem poszedł? – zapytał Mendel, podając mu aktówkę.
– Dziękuję. To tylko parę kroków.
– No, to ma pan szczęście, że doba ma aż dwadzieścia cztery godziny.
– No właśnie.
– Tylko że czasem trzeba spać.
– To dobranoc.
Mendel wciąż nie puszczał aktówki.
– Chyba znalazłem tę szkołę – powiedział. – To szkoła Thursgooda, niedaleko Taunton.

Najpierw był przez jeden semestr gdzieś w Berkshire, a teraz właśnie wyniósł się do hrabstwa
Somerset. Podobno mieszka w przyczepie kempingowej. Mam sprawdzić?

– Jak się do tego zabierzesz?
– Pojadę do niego. Będę próbował sprzedać mu odkurzacz, spróbuję się z nim zaznajomić.
– Bardzo przepraszam – zreflektował się zdenerwowany nagle Smiley. – Chyba wszędzie

węszę zdradę. Bardzo przepraszam, brzydko się zachowałem.

– Młody Guillam chyba też – powiedział z dużą pewnością siebie Mendel. – Mówi, że

dziwnie tam na niego patrzyli. Że coś się święci i że oni wszyscy siedzą w tym po uszy.
Powiedziałem mu, żeby strzelił sobie coś mocniejszego.

– Tak jest. To dobry pomysł. Jim jest profesjonalistą – wyjaśnił Smiley. – Ze starej szkoły.

Jest dobry. Nawet po tym, co z nim tam zrobili.

Camilla wróciła późno. Guillam wiedział, że lekcję z Sandem miała skończyć o dziewiątej,

więc gdy otwarła drzwi o jedenastej, był dla niej niemiły, nie mógł się powstrzymać. Teraz leżała w
łóżku z rozrzuconymi na poduszce szaroczarnymi włosami i przyglądała się mu, gdy stał przy
ciemnym oknie, patrząc na dół, na skwer.

– Jadłaś coś? – zapytał.
– Doktor Sand mnie nakarmił.
– Czym?
Powiedziała mu kiedyś, że Sand jest Persem.
Nie odpowiedziała. Może marzeniami? Albo kotlecikami sojowymi? A może miłością? W

łóżku zawsze leżała nieruchomo, poruszała się tylko wtedy, gdy chciała go objąć. Gdy spała, prawie
nie oddychała – czasem budził się i patrzył na nią, zastanawiając się, co by czuł, gdyby okazało się,
że nie żyje.

– Lubisz Sanda? – zapytał.
– Czasami.
– Kochasz się z nim?
– Czasami.
– To może wolałabyś mieszkać z nim, a nie ze mną?

– To nie tak – powiedziała Camilla. – Nie rozumiesz.
Rzeczywiście. Nie rozumiał.
Najpierw była para, kochająca się na tylnym siedzeniu rovera, potem samotny dziwak w

miękkim kapeluszu, tresujący swego sealyham terriera, potem dwie dziewczyny przez godzinę
rozmawiały z budki przed bramą jego kamienicy. Oczywiście, to wszystko mogło nie mieć żadnego
znaczenia, tylko że jedno następowało po drugim jak zmiana warty. A teraz na ulicy zaparkowała
furgonetka, tylko że nikt z niej nie wysiadł. Znowu kochankowie, a może nocna zmiana latarników?
Bo furgonetka postała dziesięć minut i rover zaraz odjechał.

Camilla spała. Guillam leżał przy niej, nie mogąc zasnąć, i czekał na nadejście następnego

dnia, kiedy na życzenie Smileya miał zamiar wykraść akta sprawy Prideaux, znanej również jako
skandal z Ellisem lub – w znacznie węższym gronie – jako operacja „Świadectwo”.

ROZDZIAŁ 14

Był to jak dotąd prawie najszczęśliwszy dzień w krótkim życiu Billa Roacha.

Najszczęśliwszy był ten na krótko przed rozpadem jego rodziny, gdy ojciec odkrył w dachu gniazdo
os i poprosił Billa o pomoc w pozbyciu się intruzów. Ojciec był niezbyt biegły w pracach
domowych, ale Bill poczytał

o osach w encyklopedii i pojechali razem do sklepu chemicznego po siarkę, którą rozpalili

pod dachem i w ten sposób załatwili osy raz na zawsze.

Z kolei dziś odbyło się uroczyste rozpoczęcie rajdu kółka motoryzacyjnego, założonego

przez Jima Prideaux. Kółko do tej pory zajmowało się tylko rozbieraniem alvisa na części,
czyszczeniem ich i składaniem z powrotem, ale dziś w nagrodę mogli z pomocą dipisa Wojtka
ustawić na kamiennej części podjazdu slalom z bel słomy. Potem każdy po kolei siadał za
kierownicą i ze zgrzytem i hałasem toczył się przez bramę, a Jim mierzył czas wśród głośnego
dopingu kibiców. Jim przedstawiał wszystkim swój samochód słowami: „Najlepszy wóz, jaki
kiedykolwiek zrobiono w Anglii. Teraz już ich nie robią. Wszystko przez ten socjalizm”. Auto było
odmalowane, miało na masce małą angielską flagę i było bez wątpienia najwspanialszym i
najszybszym samochodem świata. Po pierwszym przejeździe Roach był trzeci na czternastu
zawodników, a teraz, w drugim, udało mu się dotrzeć do kasztanów bez jednego zgaśnięcia
samochodu i wyglądało na to, że na ostatnim okrążeniu będzie miał najlepszy czas. Nigdy nie
przypuszczał, że cokolwiek może mu sprawić aż tak wielką przyjemność. Był zachwycony tym
samochodem, zachwycony Jimem i tym, że po raz pierwszy w życiu walczy o zwycięstwo. Usłyszał
okrzyk Jima: – Spokojnie, Jumbo! – zobaczył, że Wojtek podskakuje, wymachując
zaimprowizowaną, kraciastą flagą, ale ledwo przejechał przez metę, wiedział, że Jim już nie patrzy
na niego, tylko z groźną miną wpatruje się w odległą kępę buków.

– Ile, proszę pana? – zapytał, z trudem łapiąc oddech. Zrobiło się cicho.
– Czas! – zawył ryzykownie Spikely. – Nosorożec, jaki czas?
– Dobry być, Jumbo – powiedział Wojtek, również patrząc na Jima.
Pierwszy raz zdarzyło się, że i bezczelność Spikely’ego, i pytanie Roacha pozostały bez

reakcji. Jim patrzył w pola, ku dróżce, która ograniczała je od zachodu. Obok niego stał chłopiec
nazwiskiem Coleshaw – przezywany, oczywiście, Coleslawem – drugoroczniak z trzeciej b, znany
lizus.

Teren wokół szkoły był bardzo płaski aż do samych wzgórz; po kilku dniach deszczu często

podmakał. Z tego powodu nie odgradzał go od dróżki porządny żywopłot, tylko druciana siatka –
nic, tylko siatka, płaski krajobraz, miejscami tylko ograniczony pasmem wzgórz, które dziś
rozpływały się w ogólnej bieli. Pole wyglądało jak bagna na brzegu jeziora albo początek białej
pustyni. Na tym rozmytym tle spacerowała ludzka postać, dobrze ubrany, niczym niewyróżniający
się piechur płci męskiej, o szczupłej twarzy, w kapeluszu i szarej pelerynie, trzymający w dłoni
laskę, której prawie nie używał. Roach też mu się przyglądał i zaraz uznał, że ten ktoś chciałby iść
szybciej, ale z jakiegoś powodu stara się iść powoli.

– Masz okulary na nosie, Jumbo? – zapytał Jim, patrząc na tę postać, która właśnie mijała

kolejny słup parkanu.

– Tak, proszę pana.
– To kto to jest? Wygląda jak Zwariowany Kapelusznik.
– Nie wiem, proszę pana.
– Nigdy go przedtem nie widziałeś?
– Nie, proszę pana.
– Nie jest ani ze szkoły, ani ze wsi. To kim jest? Żebrakiem? Złodziejem? Dlaczego nie

patrzy w naszą stronę, Jumbo? Co mu się w nas nie podoba? Ty byś nie patrzył na grupę
chłopaków, która zarzyna samochód na podwórku? Nie lubi samochodów? Nie lubi chłopców?

Roach wciąż zastanawiał się nad odpowiedzią na te pytania, gdy Jim zaczął mówić do

Wojtka po dipisowsku jednostajnym, szeptanym tonem, który natychmiast przekonał Roacha, że
istnieje między tymi dwoma jakaś zażyłość, szczególny związek. Wrażenie to pogłębiła jeszcze
odpowiedź Wojtka, najwyraźniej przecząca, pełna spokojnego przekonania.

– Proszę pana, proszę pana, on chyba ma coś wspólnego z kościołem – powiedział

Coleslaw. – Widziałem, jak po nabożeństwie gadał ze Szparagiem, proszę pana.

Proboszcz naprawdę nazywał się Spargo i był bardzo stary, toteż Szparagiem nazywało go

już wiele pokoleń uczniów szkoły Thursgooda. Jim przyjął tę informację, a wściekły Roach
pomyślał sobie, że Coleslaw na pewno wszystko zmyślił.

– Słyszałeś, o czym mówili, Coleslaw?
– Nie, proszę pana. Oglądali rozpiskę ławek, proszę pana. Ale mogę zapytać Szparaga,

proszę pana.

– Naszą rozpiskę? Kto siedzi w której ławce?
– Tak, proszę pana. Naszą szkolną rozpiskę. Całą, po kolei.
Więc i nauczycieli też, pomyślał w nagłym strachu Roach.
– Jak któryś z was znowu go zobaczy, macie mi powiedzieć. Jego albo innych podejrzanych

osobników. Zrozumiano? – Jim zwracał się teraz do wszystkich i starał się zbagatelizować całe
zajście. – Nie lubię, jak jacyś tacy kręcą się wokół szkoły. Przy tej, gdzie uczyłem przedtem, działał
cały gang, wszystko wynosili. Srebra, pieniądze, zegarki chłopców, radia, Bóg wie co jeszcze. Teraz
ten może nam podwędzić alvisa. Najlepsze auto, jakie robiono w Anglii, i już wycofane z produkcji.
Kolor włosów, Jumbo?

– Czarne, proszę pana.
– Wzrost, Coleslaw?
– Sześć stóp, proszę pana.
– Dla Coleslawa każdy ma sześć stóp – powiedział jakiś dowcipniś, bo Coleslaw był mały,

podobno dlatego, że za młodu pojono go dżinem.

– Wiek, Spikely, ty Ropucho?
– Dziewięćdziesiąt jeden, proszę pana.
Wszyscy wybuchnęli śmiechem. Roachowi pozwolono jechać jeszcze raz, ale się nie popisał

i tej samej nocy leżał w łóżku, cierpiąc z zazdrości, że całe kółko motoryzacyjne, nie mówiąc już o
Wojtku, zostało awansowane do zaszczytnej rangi obserwatora. Na próżno pocieszał się, że
czujnością nikt mu nie dorówna, że Jim zapomni o awansie albo że teraz on, Roach, musi czuwać,
bo Jimowi najwyraźniej grozi niebezpieczeństwo.

Nieznajomy o szczupłej twarzy zniknął, ale następnego dnia Jim odbył rzadką dla niego

pielgrzymkę do kościoła; Roach widział, że rozmawiał ze Szparagiem nad otwartym grobem.
Zauważył, że twarz Jima spochmurniała i że stał się nagle bardzo czujny. Ta jego czujność czasem
wyglądała jak gniew, gdy o zmierzchu maszerował na przełaj lub siedział na skraju Dołka, nieczuły
na zimno czy deszcz, paląc maleńkie cygaro i popijając wódkę, podczas gdy powoli otaczał go
mrok.

CZĘŚĆ

DRUGA

ROZDZIAŁ 15

Hotel Islay przy londyńskiej ulicy Sussex Gardens – gdzie nazajutrz po powrocie z Ascot

George Smiley założył swą kwaterę główną pod nazwiskiem Barraclough – był jak na swe
położenie bardzo cichy i doskonale nadawał się na ten cel. Hotel stał o sto kroków na południe od
dworca Paddington w rzędzie starych pałacyków, odgrodzonych od głównej ulicy szpalerem
platanów i równoległą do niej alejką parkingową. Na zewnątrz ruch samochodowy nie słabł przez
całą noc. Za to w środku – choć fatalnie dobrane tapety gryzły się tam i z miedzianymi abażurami, i
między sobą – panował niezwykły spokój. Nie tylko bowiem w hotelu nic się nie działo – nie działo
się też nic na świecie, a wrażenie to potęgowała jeszcze pani Pope-Graham, właścicielka, wdowa po
pewnym majorze, obdarzona tak leniwym głosem, że i pan Barraclough, i każdy, kto kiedykolwiek
zakosztował jej gościny, natychmiast czuł się potwornie znużony. Inspektor Mendel, którego
informatorką była od wielu lat, twierdził, że jej prawdziwe nazwisko brzmiało po prostu Graham, a
papieski pierwszy człon, Pope, dodano dla splendoru.

– Mam nadzieję, że ojciec drogiego pana nie służył w Irlandii przeciwko naszym chłopcom

– powiedziała, ziewając, i wpisała nazwisko Barraclough do książki meldunkowej. Smiley wpłacił
pięćdziesięciofuntową zaliczkę za dwutygodniowy pobyt; pani Pope-Graham dała mu pokój numer
osiem, bo mówił, że chce popracować. Poprosił też o biurko

i otrzymał chwiejny stolik do brydża, który przyniósł mu boy hotelowy, Norman. – Jest

zabytkowy – westchnęła pani Pope-Graham, gdy nadzorowała dostawę mebla. – Więc bardzo
proszę na niego uważać, dobrze? Nie powinnam go panu pożyczać, to pamiątka po moim majorze.

Do wspomnianych pięćdziesięciu funtów Mendel dołożył z własnej kieszeni jeszcze

dwadzieścia w jednofuntowych, mocno używanych banknotach, równowartość Smiley zaraz mu
zwrócił.

– Tylko żeby był tu całkowity spokój – powiedział.
– Oczywiście – przytaknęła pani Pope-Graham ze wstydliwą miną, upychając banknoty w

głębszych zakamarkach swego stroju.

– Mam wiedzieć o wszystkim – ostrzegł ją Mendel, gdy zasiadł w jej mieszkanku w

suterenie nad butelką tego, co i ona lubiła. – Kto przychodził, kiedy, o której sobie poszedł,
kontakty, tryb życia, ale przede wszystkim – inspektor zawsze chętnie gestykulował wskazującym
palcem – przede wszystkim, i to jest nawet ważniejsze, niż się pani zdaje, mam wiedzieć o
wszelkich podejrzanych osobnikach, którzy zaczęliby się interesować albo przepytywać pani
personel pod takim czy innym pretekstem. – Obdarzył ją takim spojrzeniem, jakby wygłaszał
królewskie orędzie noworoczne. – Choćby mówili, że są Pierwszą Zmechanizowaną i Sherlockiem
Holmesem w jednej osobie.

– Ale tu pracuje tylko Norman i ja – powiedziała pani Pope-Graham, wskazując na

podstarzałego boya w czarnej marynarce, do której sama przyszyła naprędce kołnierzyk z
beżowego aksamitu. – A z Normanem będzie im ciężko, prawda, kochanie, bo ty jesteś taki
wrażliwy.

– To samo z listami do pana Barraclough – powiedział inspektor. – Proszę spisywać datę ze

stempli i czas doręczenia, ale nie otwierać i zaraz oddawać. To samo z jego rzeczami. – Zamilkł na
chwilę, zobaczywszy solidny sejf, który stanowił tak wielką ozdobę lokalu. – Od czasu do czasu
poprosi panią, żeby przechować mu coś w sejfie. Najczęściej będą to papiery, czasem książki. Poza
nim jest tylko jedna osoba, której wolno do nich zaglądać. – Uśmiechnął się nagłym, zbójeckim
uśmiechem. – Ja. Zrozumiano? Nikt inny nie może nawet dowiedzieć się, że są u pani. I proszę przy
nich nie majstrować, bo on zaraz się zorientuje. Majstrowanie musiałoby być bardzo zręczne. Nic
więcej nie powiem – zakończył, ale wkrótce po powrocie z Somerset powiedział do Smileya, że
jeżeli rzeczywiście ma to kosztować dwadzieścia funtów, to Norman i jego protektorka to najtańsza
obstawa w branży.

Można mu wybaczyć tę pomyłkę, bo skąd miał wiedzieć, że Jim zwerbował przeciw niemu

całe kółko motoryzacyjne oraz w jaki sposób Jim dokładnie odtworzył kolejność jego ostrożnych
poszukiwań. Bo ani Mendel, ani nikt inny nie mógł się domyślać stanu nerwowej czujności, w jaki
wprawiły Jima gniew, stres oczekiwania i pewnie też odrobina szaleństwa.

Pokój numer osiem był na najwyższym piętrze. Jego okno wychodziło na murek. Za

murkiem ciągnęła się boczna uliczka z mroczną księgarnią i biurem podróży o nazwie „Szeroki
Świat”. Ręcznik przy umywalce miał naszyty napis: „Swan Hotel Marlow”. Jeszcze tego samego
wieczoru pojawił się Lacon z opasłą teczką zawierającą pierwszą partię dokumentów z jego biura.
Do rozmowy zasiedli na łóżku, Smiley włączył tranzystorowe radyjko, by zagłuszyć ich głosy.
Laconowi okropnie się to wszystko nie podobało, był chyba za stary na takie zabawy. Następnego
dnia rano, idąc do pracy, Lacon wstąpił po papiery i oddał książki, które Smiley pożyczył mu do
wypchania teczki. W tej roli Lacon czuł się najgorzej. Miał urażoną, nieprzyjazną minę – wyraźnie
dawał do zrozumienia, że takie nieregulaminowe metody działania są mu wybitnie nie w smak. Na
zewnątrz było zimno, a jemu z twarzy nie schodził rumieniec. Sęk w tym, że Smiley nie mógł
czytać akt w ciągu dnia, bo wtedy udostępniano je pracownikom Lacona i ich zniknięcie
wywołałoby straszną awanturę. Zresztą Smiley wolał, że tak jest – wiedział lepiej niż ktokolwiek
inny, jak dramatycznie mało miał czasu. Przez następne trzy dni wszystko odbywało się mniej
więcej tak samo. Co wieczór Lacon zostawiał papiery w drodze do pociągu z Paddington, i co
wieczór pani Pope-Graham ukradkiem donosiła Mendelowi, że znowu był ten ponury chudzielec,
ten, co tak podejrzliwie przypatruje się Normanowi. Codziennie rano po trzech godzinach snu i
obrzydliwym śniadaniu składającym się z niedosmażonych kiełbasek i przesmażonych pomidorów
– niczego innego w jadłospisie nie było – Smiley czekał na przyjście Lacona, po czym z ulgą
wychodził na zimne zimowe powietrze, by zająć swe zwykłe miejsce wśród bliźnich.

Noce spędzane samotnie na górnym piętrze hotelu były dla Smileya czymś niezwykłym.

Gdy potem o nich myślał – choć późniejsze dni były równie pracowite i na pierwszy rzut oka
bardziej obfitowały w wydarzenia – wspominał je jako jedną podróż, jedną długą noc. Lacon
świergotał wtedy u siebie w ogrodzie: „Zrobisz to? Poszukasz w przód, w tył?”. Gdy Smiley
rozpoczął ów powrót we własną przeszłość, nie było już żadnej różnicy, czy idzie do przodu, czy do
tyłu, była to ta sama podróż do majaczącego w oddali celu. W pokoju numer osiem, w tej
przypadkowej zbieraninie zdezelowanych hotelowych gratów, nie było nic, co by go oddzielało od
innych pokojów z własnych wspomnień. Nagle znalazł się z powrotem na górnym piętrze Cyrku, w
swym własnym, pustym gabinecie, ozdobionym tylko grafikami z Oksfordu, dokładnie takim,
jakim opuścił go przed rokiem. Za drzwiami znajdował się niski przedsionek, w którym siwowłose
panie z Cyrku, tak zwane mamy, cicho stukały na maszynie i odbierały telefony; tymczasem tu, w
hotelu, na starej maszynie do pisania stukał cierpliwie zapoznany geniusz. Za przedsionkiem – w
świecie pani Pope-Graham w tym miejscu znajdowała się łazienka wraz z napisem, że korzystanie z
niej jest surowo wzbronione – stały niczym niewyróżniające się drzwi, wiodące do sanktuarium
Controla. Jego gabinet przypominał wąski zaułek, wypełniony starymi stalowymi szafkami, starymi
czerwonymi książkami i wonią mdłego kurzu i herbaty jaśminowej. Za biurkiem siedział Control,
wtedy już żywy trup, z obwisłą, siwą grzywką i uśmiechem o temperaturze trupiej czaszki.

Ta transpozycja dokonała się w umyśle Smileya tak dokładnie, że gdy zadzwonił telefon –

za który płaciło się dodatkowo i gotówką – musiał przez chwilę pomyśleć, nim przypomniał sobie,
gdzie jest. Równie mylące były inne dźwięki, takie jak gruchanie gołębi na murku, skrzypienie
anteny telewizyjnej na wietrze czy szum deszczu. Bo te dźwięki też należały do przeszłości, choć w
Cyrku słyszało się je tylko na piątym piętrze. Jego słuch właśnie dlatego je wyłapywał – były jak
płynąca w tle melodia z przeszłości. Raz, wczesnym rankiem, na dźwięk kroków na korytarzu,
Smiley nawet podszedł do drzwi, bo zdawało mu się, że ma wpuścić szyfranta z nocnego dyżuru.
Ślęczał wtedy nad zdjęciami Guillama, próbując ustalić na podstawie bardzo niekompletnych
danych, według jakiej procedury teraz, w dobie lateralizmu, Cyrk przyjmuje telegram z
Hongkongu. Ale zamiast szyfranta zobaczył Normana – na bosaka, w pidżamie. Cały chodnik
zasypany był konfetti, pod drzwiami naprzeciw stały dwie pary butów, męska i dziewczęca, choć w
hotelu Islay nikt, a już na pewno nie Norman, nie czyścił gościom butów.

– Przestań się tu kręcić, idź do łóżka – powiedział Smiley. A gdy Norman popatrzył nań

tępym spojrzeniem, dodał:

– Idźże już, dobrze? – Niewiele brakowało, by dodał: „Ty mały brudasie”.
Pierwszy tom akt, który na pierwszą noc przyniósł mu Lacon, nosił tytuł „Operacja «Czarna

Magia». Regulamin korzystania z materiałów specjalnych”. Resztę okładki zajmowały różne

ostrzegawcze nalepki i instrukcje, między innymi taka, która grzecznie prosiła przypadkowego
znalazcę o „zwrot bez zapoznawania się z treścią” do dziennika podawczego przy Kancelarii
Premiera. Drugi tom nazywał się „Operacja «Czarna Magia». Kosztorysy dodatkowe dla
Ministerstwa Skarbu, mieszkania konspiracyjne w Londynie, szczególny tryb finansowania
działalności, itp.”. Trzeci, przewiązany wraz z pierwszym różową wstążką: „Osobowe źródło
informacji Merlin. Charakterystyka odbiorców, opłacalność, szersze wykorzystanie, zob. też tajny
dodatek”. Ale „tajnego dodatku” nie było, a gdy Smiley poprosił o niego, został potraktowany
bardzo chłodno.

– Minister trzyma go w swoim osobistym sejfie – syknął Lacon.
– Znasz szyfr?
– Oczywiście że nie – odparł, teraz już naprawdę wściekły.
– Jak to się nazywa?
– Nie musisz się tym zajmować. I zupełnie nie rozumiem, po co w ogóle marnujesz czas na

ten materiał. Jest ściśle tajny. Zrobiliśmy wszystko, co w naszej mocy, żeby czytało go jak najmniej
osób.

– Nawet tajny dodatek musi mieć jakiś tytuł – powiedział spokojnie Smiley.
– Ten nie ma.
– Podaje prawdziwą tożsamość Merlina?
– Nie bądź śmieszny. Nawet minister nie chciał jej znać, a Alleline nigdy by mu nie

powiedział.

– A o co chodzi z tym „szerszym wykorzystaniem”?
– Nie będziesz mnie tu przesłuchiwał, George. Wiesz dobrze, że już nie należysz do rodziny.

Tak naprawdę powinienem uzgodnić dopuszczenie cię do tego.

– Do operacji „Czarna Magia”?
– Tak.
– Czy mamy listę osób dopuszczonych?
– Jest w aktach z regulaminem – odparł i wyszedł, prawie trzaskając drzwiami. Ale zaraz

wrócił, do wtóru powolnej melodii „Gdzie są chłopcy z tamtych lat”, intonowanej przez
australijskiego didżeja. – Minister… – zaczął jeszcze raz. – Minister nie lubi pokrętnych tłumaczeń.
Ma takie powiedzenie, że wierzy tylko w to, co można napisać na pocztówce. I bardzo się
niecierpliwi o jakieś konkrety.

Smiley odezwał się:
– Nie zapomnisz o Prideaux, dobrze? Wszystko, co masz na jego temat, nawet byle co

będzie lepsze niż nic.

Po czym Smiley pozwolił Laconowi groźnie patrzeć na siebie do woli. Lacon znowu

usiłował wyjść:

– Nic ci się nie pomyliło, George? Zdajesz sobie sprawę, że Prideaux najprawdopodobniej

nigdy nie słyszał o „Czarnej Magii”, nim go postrzelili? Naprawdę nie rozumiem, dlaczego nie
możesz zająć się zasadniczą sprawą, zamiast grzebać się w… – Ale był już za drzwiami.

Smiley sięgnął po ostatni tom: „Operacja «Czarna Magia». Korespondencja z Wydziałem”.

Wydział był jednym z licznych eufemistycznych określeń Cyrku, stosowanych w operacji. Ten
akurat tom prowadzony był w formie oficjalnych memorandów, wymienianych między ministrem a
Percym Alleline’em – rozpoznawalnym po dziecinnym, szkolnym charakterze pisma – w owym
czasie przebywającym jeszcze na niższych szczeblach hierarchii kreatur Controla.

Smiley pomyślał, przyglądając się tym sfatygowanym kartkom, że to bardzo nudny pomnik

jak na tak długą i okrutną wojnę.

ROZDZIAŁ 16

Właśnie tej długiej i okrutnej wojny główne bitwy Smiley przeżywał teraz na nowo,

zabrawszy się do lektury. Akta zawierały bardzo skąpe zapisy – znacznie więcej mieściło się w jego
pamięci. Głównymi bohaterami byli Alleline i Control, przyczyny wojny tonęły w mrokach historii.
Bill Haydon, bystry, choć zasmucony obserwator tych wydarzeń, twierdził, że obaj panowie

nauczyli się nienawidzić nawzajem w Cambridge, za czasów krótkiej kariery akademickiej
Controla, gdy Alleline był studentem. Według Billa Alleline był uczniem Controla, i to złym, a
Control się nad nim znęcał, co było nawet dość prawdopodobne.

Cała historia była na tyle groteskowa, że Control chętnie o niej mówił:
– Podobno uważa się, że Percy i ja jesteśmy jak bracia. Że byliśmy na studiach w jednej

osadzie. Wyobrażasz sobie?

Nigdy nie powiedział w końcu, czy to prawda, czy nie.
Do takich półlegend Smiley mógł dorzucić kilka sprawdzonych faktów z tego, co wiedział o

młodości jednego i drugiego. Podczas gdy Control był dzieckiem niczyim, Percy Alleline pochodził
z nizin szkockich, był synem pastora, typowego prezbiteriańskiego kaznodziei – nawet jeżeli Percy
nie odziedziczył po nim wiary, to niewątpliwie przejął po nim zdolność do brutalnej perswazji. Na
wojnę był o parę lat za młody, do Cyrku przeszedł z jakiejś firmy w City. W Cambridge trochę
politykował (poglądy miał nieco bardziej na prawo do Czyngis-chana – to mówił Haydon, który
sam przecież nie był salonowym lewicowcem), a trochę uprawiał sporty. Zwerbował go Maston,
postać bez znaczenia, której na jakiś czas udało się uwić sobie gniazdko w świecie kontrwywiadu.
Maston uważał, że Alleline’a czeka świetna przyszłość, i tak go lansował, że ten popadł w niełaskę.
Kiedy okazało się, że Alleline przynosi firmie wstyd, kadrowcy Cyrku wysłali go do Ameryki
Południowej, gdzie odbył dwie kadencje pod przykryciem konsularnym, ani razu nie wracając do
Anglii.

Smiley pamiętał, że nawet Control przyznawał, iż Percy świetnie się tam spisał.

Argentyńczykom podobało się, jak grał w tenisa i jeździł konno, więc brali go za dżentelmena –
słowa Controla – i za głupca, którym Percy nigdy tak do końca nie był. Gdy przekazywał schedę
następcy, miał już na obu wybrzeżach siatki agentów i zaczynał rozwijać działalność na północy. Po
urlopie i trwającym parę tygodni przeszkoleniu przeniósł się do Indii, gdzie jego agenci brali go
chyba za zwiastuna powrotu brytyjskiego panowania nad „perłą w koronie”. Wiele mówił im o
wierności, płacił tyle, co nic, i przy każdej okazji zdradzał ich ile wlazło. Z Indii pojechał do Kairu.

To zadanie powinno być dla Alleline’a trudne lub wręcz niewykonalne, bo Bliski Wschód

stanowił dotąd ulubioną działkę Haydona. Dla siatek kairskich Bill był dokładnie tym, kim nazwał
go w ów brzemienny w skutkach wieczór w swym anonimowym klubie Martindale: nowym
Lawrencem z Arabii. Nic dziwnego, że miały szczery zamiar maksymalnie uprzykrzyć życie jego
następcy. Ale Percy dał sobie radę i gdyby trzymał się z daleka od Amerykanów, pewnie
przeszedłby do historii jako jeszcze lepszy rezydent niż Haydon. Niestety – wybuchł skandal i
otwarta kłótnia między Percym a Controlem.

Okoliczności wciąż były niejasne; incydent ten zdarzył się długo przed wyniesieniem

Smileya na stanowisko następnego po Bogu. Zdaje się, że bez uzgodnienia z Londynem Alleline dał
się wciągnąć w głupawy amerykański spisek, mający na celu zastąpienie jednego z miejscowych
potentatów ich człowiekiem. Alleline zawsze żywił zgubną cześć dla

Amerykanów, bo z Argentyny napatrzył się, jak na całej półkuli popędzili lewicowych

polityków; z kolei w Indiach podziwiał ich zręczność we wbijaniu klina między siły
centralizacyjne. Tymczasem Control, podobnie jak większość w Cyrku, nienawidził ich i
wszystkich ich dzieł, które często usiłował niszczyć.

Spisek się nie powiódł, angielskie firmy naftowe się wściekły, a Alleline’a, jak to się mówi,

puszczono w skarpetkach. Potem Alleline twierdził, że Control najpierw go zachęcał, a potem
podłożył mu nogę – i że wręcz celowo zdradził wszystko Moskwie. Tak czy inaczej Alleline zjawił
się w Londynie, gdzie skierowano go do pracy w Żłobku – miał się zająć szkoleniem stażystów. Do
tej roboty kierowano zwykle spalonych ludzi na etacie, którym zabrakło parę lat do emerytury. Po
prostu, jak wyjaśnił ówczesny szef działu kadr, Bill Haydon, w Londynie nie zostało już wiele
stanowisk dla kogoś o zasługach i talentach Percy’ego.

– No to musisz mi je stworzyć – powiedział Percy. Miał rację. Jakiś czas później Bill wyznał

Smileyowi, że nie docenił potęgi lobby Alleline’a.

– Ale co to za ludzie? – pytał za każdym razem Smiley. – Jak to się dzieje, że mogą zmusić

cię do zatrudniania kogoś, kogo nie chcesz?

– Golfiści – rzucał wtedy Control. Golfiści i konserwatyści, bo w tamtych czasach Alleline

zaczął flirtować z opozycją, która przyjęła go z otwartymi ramionami; z otwartymi ramionami
przyjął go między innymi Miles Sercombe, niedaleki – niestety – kuzyn Ann, obecny minister
Lacona. Control nie bardzo mógł się im przeciwstawić. Cyrk znalazł się w niełasce, mówiono już tu
i ówdzie, czyby nie zlikwidować całej organizacji i nie zbudować nowej zupełnie od podstaw. Na
tym łez padole nieszczęścia chodzą parami, ale tu nie było już par, tylko cała czarna seria. Cyrk
produkował coraz mniej materiału. To, co produkował, wyglądało często bardzo podejrzanie.
Control powoli przestawał się liczyć u władzy.

Te przejściowe trudności nie umniejszyły w niczym radości Controla, z jaką tworzył opis

kreowanego dla Percy’ego

Alleline’a stanowiska szefa operacji. Nazywał je „błazeńską czapką Percy’ego”.
Smiley nie mógł nic zrobić. Bill Haydon siedział w Waszyngtonie, gdzie usiłował

doprowadzić do podpisania umowy wywiadowczej z tymi, których nazywał purytańskimi
faszystami z amerykańskiej agencji. Smiley został wyniesiony na wyżyny piątego piętra, gdzie
jednym z jego zadań było utrudnianie petentom dostępu do Controla. Dlatego to właśnie Smileya
wiecznie nachodził Alleline i ciągle pytał: „Za co?”. Nawiedzał go w gabinecie pod nieobecność
Controla, zapraszał go do swego ponurego mieszkanka, uprzednio wysławszy swą kochanicę do
kina, i powtarzał swym żałosnym, szkockim akcentem: „Za co?”. Zainwestował nawet w butelkę
markowej whisky, którą obficie raczył Smileya, samemu poprzestając na tańszej.

– Co ja mu takiego zrobiłem, George? Parę razy się poprztykaliśmy, ale powiedz, przecież

to normalne? Dlaczego on tak się na mnie uwziął? Ja przecież chcę tylko, żeby dopuścił mnie do
stołu. Przecież Bóg mi świadkiem, że mi się należy!

Mówiąc o „stole”, miał na myśli piąte piętro.
Opis stanowiska sporządzony przez Controla, na pierwszy rzut oka bardzo eksponowanego,

dawał Alleline’owi prawo wglądu w każdą operację przed jej rozpoczęciem. Tylko że drobnym
druczkiem dopisano warunek, że prawo to jest uzależnione od zgody sekcji operacyjnych. Control
dobrze pilnował, by nigdy jej nie udzielano. Wedle opisu Percy miał „koordynować środki i
zapobiegać regionalnym antypatiom” – bo Alleline zdążył już wpoić to pojęcie establishmentowi
Centrali. Ale sekcje odpowiedzialne za te środki, czyli latarnicy, fałszerze, kryptolodzy i
instruktorzy, odmawiały mu wglądu w swe działania, on zaś nie miał uprawnień, by je do tego
zmusić. W efekcie Alleline sechł w oczach i przez pół dnia nie miał nic do roboty.

– Bo jestem przeciętny, o to chodzi? Bo teraz, na starość, wszyscy musimy być geniuszami i

primadonnami, a nie prostymi chórzystkami? – Alleline, choć wszyscy często o tym zapominali,
wciąż był stosunkowo młody jak na swoją pozycję. Był w końcu o osiem czy dziesięć lat młodszy
od Haydona i Smileya, a o wiele więcej od Controla. Ten zaś był niewzruszony.

– Percy Alleline sprzedałby własną matkę za tytuł szlachecki, a wszystkie służby specjalne

za miejsce w Izbie Lordów. – A potem, gdy nieubłagana choroba czyniła coraz większe postępy: –
Nigdy się nie zgodzę przekazać dzieła całego życia koniowi paradnemu. Jestem za próżny, żeby mi
schlebiać, za stary, by mi grać na ambicji, i brzydki jak noc. Percy jest moim całkowitym
przeciwieństwem, a w Whitehall nie brakuje żartownisiów, którzy wolą jego ode mnie.

I może właśnie w ten sposób Control pośrednio sam sprowadził na siebie „Czarną Magię”.
– George, chodź no tu – syknął kiedyś w intercom Control. – Nasz kochany Percy usiłuje

podłożyć mi świnię. Chodź tu zaraz, bo jak nie, to krew się poleje.

Smiley pamiętał, że był to czas, gdy wojownicy wracali do kraju na tarczy. Roy Bland

właśnie przyleciał z Belgradu, gdzie z pomocą Toby’ego Esterhazego próbował uratować wrak
padającej siatki; Paul Skordeno, ówczesny szef sekcji niemieckiej, właśnie pochował swego
najlepszego sowieckiego agenta w Berlinie Wschodnim, Bill zaś wrócił na ojczyzny łono po
kolejnej nieudanej wyprawie za ocean i wściekał się na pentagońską butę, pentagońską głupotę,
pentagońską dwulicowość i twierdził, że „najwyższy czas zacząć dogadywać się z tymi cholernymi
Rosjanami”.

A w hotelu Islay było już po północy i do drzwi dzwonił spóźniony gość. To będzie go

kosztowało dziesięć szylingów dla Normana, pomyślał Smiley, dla którego nowy, dziesiętny system

monetarny stanowił wciąż pewną zagadkę. Z westchnieniem przyciągnął do siebie pierwsze akta
„Czarnej Magii” i delikatnie polizawszy opuszki kciuka i palca wskazującego prawej ręki, zabrał
się do porównywania zasobów pamięci oficjalnej ze swą własną.

„W nawiązaniu do naszej wcześniejszej rozmowy” – pisał Alleline zaledwie kilka miesięcy

później w nieco histerycznym liście umieszczonym w aktach Lacona, ale adresowanym wprost do
wybitnego kuzyna Ann, pana ministra – „materiał «Czarna Magia» pochodzi od bardzo
eksponowanego źródła. Jestem zdania, że stopniowi ważności tego materiału nie odpowiada żaden
z dotychczasowych systemów dystrybucji w Whitehall. System skrzynek kontaktowych, którego
używaliśmy w operacji «Giez», został skompromitowany, gdy nasi klienci z Whitehall zgubili do
nich klucze; w innym pożałowania godnym przypadku przepracowany podsekretarz stanu dał klucz
sekretarce. Porozumiałem się już z Lilleyem z wywiadu Marynarki Wojennej, który chętnie
udostępni nam specjalną czytelnię w głównym budynku Admiralicji, gdzie materiał byłby
pokazywany klientom pod nadzorem szefa ochrony tej służby. Czytelnia mogłaby zostać
zakonspirowana jako sala konferencyjna Grupy Roboczej do spraw Rejonu Adriatyckiego. Klienci
uprawnieni do korzystania z materiału nie mieliby przepustek, bo i te bywają wystawiane
pochopnie, tylko będą musieli wylegitymować się mojej ochronie” – Smiley zwrócił uwagę na
zaimek dzierżawczy w pierwszej osobie – „która posiadać będzie listę uprawnionych wraz ze
zdjęciami”. Lacon nie od razu dał się przekonać. Pisał do Ministerstwa Skarbu za pośrednictwem
swego odrażającego władcy, ministra: „Nawet jeżeli jest to potrzebne, czytelnię trzeba by znacznie
przebudować. 1) Czy Ministerstwo zgodzi się na poniesienie kosztów? 2) Czy w takim wypadku
koszty mają zostać poniesione przez Admiralicję i w sposób tajny zwrócone jej przez Wydział? 3)
Pozostaje sprawa wydatków na dodatkowych pracowników ochrony…”.

No i sprawa niewątpliwego awansu Alleline’a, pomyślał Smiley, powoli przewracając

strony. Bo z każdej z nich widać było jasno, że Percy piął się na sam szczyt władzy, podczas gdy
Control był już trupem.

Ze schodów płynął naprawdę piękny śpiew. To pijany Walijczyk, gość hotelowy, życzył

wszystkim dobrej nocy.

Smiley pamiętał – znów na podstawie własnych wspomnień, bo akta nie odnotowują rzeczy

tak czysto ludzkich – że „Czarna Magia” na pewno nie była pierwszą próbą Per-cy’ego od chwili
objęcia nowego stanowiska, by puścić w ruch własną operację; ale ponieważ był uzależniony od
zezwolenia Controla, wszystkie jej poprzedniczki umarły, jeszcze nim się narodziły. Przez jakiś
czas, na przykład, Percy zajmował się tunelami. Amerykanom udało się zbudować tunele
nasłuchowe w Berlinie i Belgradzie, Francuzi też mieli pewne osiągnięcia w tym względzie przeciw
Amerykanom. Doskonale – w takim razie pod sztandarem Percy’ego Cyrk też znajdzie się na tym
rynku. Control wykonał przychylny gest, powołano komisję łączoną (nazwano ją zaraz Komisją
Alleline’a), paru techników zrobiło ekspertyzę fundamentów sowieckiej ambasady w Atenach, bo
tam Alleline mógł liczyć na wszelką pomoc ze strony ostatniej junty wojskowej, którą, podobnie jak
jej poprzedniczki, podziwiał bez zastrzeżeń. A potem Control delikatnie poprzewracał Percy’emu
klocki i czekał, by wymyślił coś nowego. I Percy właśnie zajmował się kolejnym z serii nowych
pomysłów, gdy Control tak bezceremonialnie wezwał Smileya do siebie.

Control siedział za biurkiem, Alleline stał przy oknie. Między nimi leżała zwykła teczka do

akt, jasnożółta, zamknięta.

– Siadaj i przeglądnij te bzdury.
Smiley zasiadł w fotelu. Alleline nie ruszył się od okna, wielkimi łokciami oparł się o

parapet i patrzył ponad dachami miasta na kolumnę Nelsona oraz widniejące w tle wieżyce
Whitehall.

W teczce znajdowało się zdjęcie czegoś, co było podobno piętnastostronicową, tajną,

specjalnego znaczenia, depeszą marynarki sowieckiej.

– Kto to tłumaczył? – zapytał Smiley, zauważywszy, że przekład był na tyle dobry, iż mógł

wyjść spod ręki Roya Blanda.

– Pan Bóg – odparł Control. – Pan Bóg to tłumaczył, prawda, Percy? O nic go nie pytaj,

George, nie powie ci.

Control wyglądał wtedy niezwykle młodzieńczo. Smiley doskonale pamiętał, że schudł,

miał różowe policzki i że wszyscy znajomi gratulowali mu świetnego wyglądu. Chyba tylko Smiley
zauważał drobne krople potu, które w tamtych dniach pojawiały się zawsze na linii włosów.

Dokument w teczce stanowił ocenę, dokonaną jakoby na zamówienie sowieckiego Sztabu

Generalnego, niedawnych manewrów Marynarki Wojennej na Morzu Śródziemnym i Czarnym. W
aktach Lacona oznaczono tę ocenę po prostu jako „Raport nr 1” pod zakładką „Morskie”.
Admiralicja od dobrych paru miesięcy darła się na Cyrk, żeby dostarczył jej czegoś na ten temat.
Właśnie to, że raport pojawił się jakby na zamówienie, od razu obudziło podejrzliwość Smileya.
Raport był szczegółowy, ale dotyczył spraw, których Smiley nie znał nawet z widzenia: siła rażenia
pocisków ziemia-woda, gotowość bojowa przeciwnika, zastosowanie wyższej matematyki do
modelowania z zakresu równowagi nuklearnej. Gdyby był prawdziwy, byłby na wagę złota – tylko
że nie było najmniejszego powodu, by przypuszczać, że może być prawdziwy. Takich
niezamawianych, niby to sowieckich dokumentów trafiało do Cyrku kilkadziesiąt sztuk
tygodniowo. Najczęściej chodziło o wyciągnięcie z Cyrku pieniędzy, ale zawsze było też i parę
prowokacji ze strony obrażonych sojuszników, i rosyjskich fałszywek. Bardzo rzadko trafiało się
coś sensownego, ale to okazywało się dopiero, kiedy było za późno.

– Czyje to inicjały? – zapytał Smiley, mając na myśli dopiski na marginesach, poczynione

ołówkiem po rosyjsku. – Ktoś wie?

Control skinął głową w kierunku Alleline’a.
– Nie pytaj mnie, tylko tego, który coś wie.
– Żarowa – powiedział Alleline. – Admirała. Z Floty
Czarnomorskiej.
– Nie ma daty – wybrzydzał Smiley.
– Bo to brudnopis – odpowiedział cierpliwie Alleline, silniejszym niż zwykle akcentem. –

Żarów podpisał go w czwartek. Gotowy raport z jego poprawkami poszedł w obieg w poniedziałek,
i ten ma datę.

Był wtorek.
– Skąd to mamy? – pytał wciąż zdumiony Smiley.
– Percy uważa, że nie może nam powiedzieć – odrzekł Control.
– Co mówią nasi spece?
– Nie widzieli tego – odparł Alleline. – I co więcej, nigdy nie zobaczą.
Control odezwał się lodowatym tonem:
– Ale nasz brat w Chrystusie, Lilley z wywiadu Marynarki, wydał wstępną opinię, prawda,

Percy? Percy pokazał mu to wczoraj wieczór. Zdaje się, że przy różowym dżinie w Klubie
Podróżników?

– W Admiralicji.
– Brat Lilley, jako krajan Percy’ego, jest zwykle powściągliwy w pochwałach, ale gdy

telefonował do mnie pół godziny temu, z trudem się powstrzymywał. Wręcz mi gratulował. Uważa
ten dokument za autentyk i prosi nas o pozwolenie, no, nie nas, tylko Percy’ego, by poinformować
o wszystkim swych morskich przełożonych.

– To absolutnie niemożliwe – powiedział Alleline. – Dostał to tylko do rąk własnych.

Przynajmniej na kilka najbliższych tygodni.

– Bo ten materiał jest taki gorący – wyjaśnił Control – że najpierw trzeba go trochę

ochłodzić.

– Ale skąd to mamy? – upierał się Smiley.
– Już ty się nie bój, Percy na pewno wymyślił jakiś kryptonim. Kryptonimy to ty umiesz

wymyślać na poczekaniu, co, Percy?

– Ale od kogo? Kto to prowadzi?
– To ci się spodoba – zapewnił go Control na stronie. Nie posiadał się ze złości. Od

początku ich współpracy Smiley jeszcze nie widział go w takim stanie. Wąskie, piegowate dłonie
trzęsły się, zazwyczaj pozbawione wyrazu oczy wręcz tryskały gniewem.

– Osobowe źródło informacji Merlin – powiedział Alleline, poprzedziwszy to stwierdzenie

lekkim, ale bardzo szkockim sykiem – jest wysoko postawionym źródłem z dostępem do
największych tajemnic sowieckich. – I z godnością całkiem już monarszą: – Nazwaliśmy ten
materiał „Czarna Magia”.

Smiley zauważył, że Percy użył identycznego sformułowania w ściśle tajnym, osobistym

liście do jednego ze swych wielbicieli w Ministerstwie Skarbu, w którym domagał się dla siebie
większych uprawnień w dysponowaniu nagłymi wypłatami dla agentów.

– Zaraz ci powie, że wygrał go na loterii – mruknął Control. – No, a teraz zmuś go, żeby ci

powiedział, dlaczego ci nie powie.

Alleline nie dał się zbić z tropu. Też miał różowe policzki, choć z tryumfu, nie z choroby.

Nabrał w płuca powietrza na długą przemowę, którą wygłosił Smileyowi monotonnie, jak szkocki
policjant zeznający przed sądem.

– Tożsamość osobowego źródła informacji, Merlin, jest tajemnicą, której nie mam prawa

ujawnić. Jest wynikiem długich starań niektórych członków naszej służby. Związanych ze mną tak,
jak ja jestem związany z nimi. Takich, którym nie podoba się to, że tyle mamy niepowodzeń.
Mieliśmy tu za dużo dekonspiracji, za dużo strat, za dużo skandali. Powtarzam to od dawna, ale jak
grochem o ścianę, bo nikt mnie nie słuchał.

– Do mnie pije – wyjaśnił z boku Control. – Ten nikt to ja, rozumiesz, George?
– Od dawna zapomniano tu o podstawowych zasadach pracy służb specjalnych. Sprawa

dopuszczeń do tajemnicy państwowej: niezałatwiona. Podział kompetencji na wszystkich
szczeblach: niezałatwione, George. Jest za to wzajemne podgryzanie, a przykład płynie z samej
góry.

– Znowu chodzi o mnie – wtrącił Control.
– Dziel i rządź, oto dziś główna zasada naszej pracy. Osoby, które powinny zajmować się

wspólną walką z komunizmem, grzęzną w personalnych gierkach. Tracimy najważniejszych
partnerów.

– Czyli Amerykanów – wyjaśnił Control.
– Tracimy wszelki sens działalności. I poczucie własnej wartości. My mamy tego dość. –

Chwycił raport i wsadził go sobie pod pachę. – Powyżej uszu.

– I jak każdy, kto ma czegoś dość – powiedział Control, gdy Alleline z hałasem wychodził z

pokoju – chce jeszcze więcej.

Teraz opowieść podejmują na chwilę akta Lacona, a nie pamięć Smileya. To typowe dla

tamtych ostatnich kilku miesięcy, że Smiley, wciągnięty w aferę na samym początku, nie był w
żaden sposób informowany o jej przebiegu. Control nienawidził porażek jak choroby, najbardziej
zaś porażek osobistych. Wiedział, że przyznać się do przegranej to żyć z nią do końca – że kto nie
walczy, ten nie żyje. Nie cierpiał agentów-gwiazdorów, którzy przejadali potężne kęsy budżetu,
przez co nie starczało środków na codzienną, szarą harówkę, w którą wierzył najbardziej. Lubił
odnosić sukcesy, ale nie cierpiał cudów, które przyćmiewały powodzenia innych przedsięwzięć.
Słabości nienawidził jak sentymentalizmu i religii, i nienawidził Percy’ego Alleline’a, który miał w
sobie trochę i jednego, i drugiego. Radził sobie z nimi, dosłownie, zamykając się na klucz: chronił
się w obskurnej samotni na górnym piętrze, nikogo nie przyjmując i odbierając rozmowy
telefoniczne wyłącznie za pośrednictwem mam. Te ciche panie poiły go herbatą jaśminową i
dostarczały mu niezliczone akta, po które posyłał i które oddawał potem całymi stertami. Smiley
widział stosy papierów przed drzwiami gabinetu, gdy kręcił się po Cyrku, usiłując jakoś utrzymać
go na chodzie. Wiele z akt było starych, jeszcze sprzed objęcia sterów przez Controla. Były wśród
nich akta osobowe – życiorysy dawnych i obecnych członków służby.

Control ani razu nie zdradził się przed nim, czym się zajmuje. Gdy Smiley pytał mam-

sekretarek, albo gdy ich ulubieniec, Bill Haydon, pojawiał się tanecznym krokiem, by zadać to
samo pytanie, kręciły tylko głowami lub podnosiły brwi ku niebiosom. Nadchodzi koniec, mówiły
ich spokojne spojrzenia. Spełniamy wszystkie zachcianki człowieka, którego kariera się kończy.

Ale Smiley, w miarę jak cierpliwie przerzucał kolejne akta i jakimś zakątkiem swego

skomplikowanego umysłu przepowiadał sobie list Iriny do Rickiego Tarra – otóż Smiley wiedział i
całkiem realnie pocieszał się myślą, że w końcu to nie on pierwszy odbywa tę podróż; że jego

towarzyszem po najgłębszych zakamarkach tej wiedzy jest duch Controla, który pewnie by ją
ukończył, gdyby w ostatniej chwili nie przeszkodziła mu w tym operacja „Świadectwo”.

Kolejne śniadanie. Walijczyk jest teraz znacznie spokojniejszy i nawet nie daje się skusić na

niedosmażone kiełbaski i przypalone pomidory.

– Chcesz je z powrotem – zapytał Lacon – czy już skończyłeś? Chyba za wiele się z nich nie

dowiesz, bo tu nie ma nawet żadnych raportów.

– Muszę je mieć na wieczór. Bardzo proszę. O ile to nie kłopot…
– Chyba wiesz, że wyglądasz fatalnie.
Nie wiedział, ale gdy wrócił na Bywater Street, śliczne złocone lustro Ann ukazało mu jego

zaczerwienione oczy i oklapłe ze zmęczenia policzki. Trochę pospał, po czym poszedł załatwiać
różne ciemne sprawy. Gdy nadszedł wieczór, Lacon już czekał na niego. Smiley od razu wznowił
lekturę.

Z akt wynikało, że przez sześć tygodni ów morski raport nie doczekał się następcy. Inne

departamenty Ministerstwa Obrony zachwycały się pierwszą zdobyczą tak samo jak Admiralicja.
Foreign Office oświadczyło, że „dokument ten rzuca niezwykłe światło na stan sowieckiej myśli
agresorskiej”, cokolwiek to miało znaczyć; Alleline nie ustawał w żądaniach szczególnego trybu
postępowania ze zgromadzonym materiałem, ale był jak generał bez armii. Lacon mówił coś
niepochlebnie o „nieco spóźnionej reakcji” i sugerował swemu ministrowi, by ten „rozwiązał
sprawę w Admiralicji”. Od Controla, przynajmniej według akt, nikt nie doczekał się ani słowa.
Może chciał przeczekać i modlił się, by wszystko rozeszło się po kościach. Tymczasem jeden z
ekspertów do spraw rosyjskich z Ministerstwa Skarbu zauważył kwaśno, że takich spraw było już
wiele w ostatnich latach: najpierw świetny pierwszy raport, potem nic albo jeszcze gorzej – kolejny
skandal.

Mylił się. W siódmym tygodniu Alleline ogłosił pojawienie się trzech nowych materiałów

„Czarnej Magii”, wszystkich w ten sam dzień. Miały postać sowieckiej korespondencji
międzyministerialnej, choć bardzo różniły się tematycznie.

Według streszczenia autorstwa Lacona, „Czarna Magia nr 2” opisywała napięcia pomiędzy

krajami RWPG i zgubny wpływ stosunków handlowych z Zachodem na mniej pewnych członków
tej wspólnoty. W świecie Cyrku byłby to klasyczny raport z działki Roya Blanda, tylko że dotyczył
spraw, które od lat na próżno usiłowała rozgryźć jego węgierska siatka o kryptonimie „Nasilenie”.
„To świetna panorama tematu”, napisał jeden z klientów z Foreign Office, „poparta dobrym
materiałem dowodowym”.

„Czarna Magia nr 3” opisywała tendencje rewizjonistyczne na Węgrzech i nowe czystki

Kadara w życiu politycznym i akademickim: autor opracowania powtarzał powiedzenie ukute
dawno temu przez Chruszczowa, że nic tak skutecznie nie ucięłoby czczej gadaniny w tym kraju,
jak rozstrzelenie paru intelektualistów. Znowu działka Roya Blanda. „To bardzo potrzebne
ostrzeżenie”, pisał ten sam komentator z Foreign Office, „dla tych, którzy myślą, że Związek
Sowiecki łagodzi kurs względem swoich satelitów”.

Oba raporty były w gruncie rzeczy materiałem bardzo ogólnym, ale „Czarna Magia nr 4”

miała sześćdziesiąt stron i została uznana przez wszystkich klientów za coś nadzwyczajnego. Był to
bowiem niezwykle szczegółowy opis zalet i wad sytuacji, w której negocjuje się z osłabionym
prezydentem Stanów Zjednoczonych. Stwierdzano w nim mniej więcej tyle, że w zamian za kość,
rzuconą elektoratowi prezydenta, Związek Sowiecki mógłby uzyskać znaczne ustępstwa podczas
nadchodzących rozmów o wielogłowicowych pociskach jądrowych. Równocześnie jednak
ostrzegano przed obudzeniem w Ameryce poczucia przegranej, bo to mogłoby pchnąć Pentagon do
odwetowego lub uprzedzającego uderzenia. Raport pochodził z samego środka terytorium Billa
Haydona. Jak napisał on we wzruszającym memorandum do Alleline’a – które ten natychmiast
przekazał bez wiedzy autora ministrowi, ten zaś z kolei wciągnął tekst do akt Kancelarii Premiera –
przez całe dwadzieścia pięć lat zajmowania się sprawami broni jądrowej w Związku Sowieckim nie
udało mu się natknąć na równie cenny materiał.

„Może się mylę, ale niczym podobnym nie mogą się poszczycić nasi amerykańscy

towarzysze broni. Wiem, że to dopiero początek, ale mam wrażenie, że każdy, kto zawiezie ten

materiał do Waszyngtonu, będzie mógł bardzo ostro się targować. Do tego stopnia, że jeżeli Merlin
utrzyma ten wysoki poziom, jestem przeświadczony, że stać nas będzie na kupienie wszystkiego od
ich agencji”.

Percy Alleline dostał swoją czytelnię, a George Smiley postanowił zaparzyć kawę na

zdezelowanym palniku przy umywalce. W połowie gotowania zabrakło mu drobnych, więc
wściekły wezwał Normana i kazał sobie przynieść pięć funtów po szylingu.

ROZDZIAŁ 17

Z rosnącym zainteresowaniem Smiley kontynuował podróż przez skąpe akta Lacona od

owego pierwszego spotkania bohaterów aż po dzień dzisiejszy. W tamtym okresie Cyrk opanowała
atmosfera takiej podejrzliwości, że osobowe źródło informacji, Merlin, stało się tematem tabu
nawet między Smileyem i Controlem. Alleline przynosił kolejne „Czarne Magie” i czekał w
przedpokoju, mamy zanosiły je Controlowi, który podpisywał je natychmiast, by okazać, że ich nie
czyta. Alleline brał akta, zaglądał do pokoju Smileya, mruczał coś na powitanie i ciężko złaził po
schodach. Bland trzymał się z daleka; nawet niezobowiązujące, ale tradycyjne już odwiedziny Billa
Haydona, by pogadać o interesach – dawniej Control przychylnie reagował na taką wymianę myśli
między podwładnymi – stawały się coraz rzadsze i krótsze, i wreszcie całkiem się skończyły.

– Control dostał fioła – mówił z pogardą Haydon do Smileya. – A jeśli się nie mylę, to poza

tym również umiera. Jedyna niewiadoma, to co powali go prędzej.

Ustały też spotkania wtorkowe. Control ciągle męczył Smileya żądaniami, by jechał za

granicę w tej czy innej niejasnej misji albo by jako jego osobisty wysłannik zwizytował tę czy inną
placówkę w kraju: Sarratt, Brixton, Acton i inne. Smiley miał wrażenie, że Control usiłuje się go
pozbyć. Gdy rozmawiali, czuł utrzymujące się między nimi silne napięcie podejrzliwości i wreszcie
on sam zaczął się zastanawiać, czy Bill przypadkiem nie ma racji, że może Control rzeczywiście nie
jest już zdolny do pełnienia swych obowiązków.

Akta Kancelarii Premiera wyraźnie wykazywały, że przez następne trzy miesiące operacja

„Czarna Magia” rozwijała się w najlepsze, i to bez najmniejszej pomocy ze strony Controla.
Raporty pojawiały się z częstością dwóch lub nawet trzech na miesiąc i nadal były najwyższej
jakości, przynajmniej według klientów, ale bardzo rzadko wymieniano w tym kontekście nazwisko
Controla, jego samego zaś ani razu nie poproszono o komentarz. Od czasu do czasu specjaliści
czepiali się tego czy owego. Najbardziej kręcili nosem na to, że materiału nie da się sprawdzić, bo
Merlin prowadził ich w zupełnie nieznane strony: czy nie można by poprosić Amerykanów, żeby
zweryfikowali to i owo? Nie można by, odpowiadał minister. Jeszcze nie, odpowiadał Alleline; za
to w poufnej notatce, której nie ujrzały niczyje oczy, dodawał: „We właściwym czasie nie będziemy
wymieniać się z nimi materiałami, tylko pójdziemy dalej. Nas już nie interesuje jednorazowa
transakcja. Musimy całkowicie upewnić się co do autentyczności informacji Merlina. Gdy się
upewnimy, Haydon pojedzie pohandlować…”.

Potem nie było już o tym mowy. Dla nielicznych wybrańców dopuszczonych do sali

konferencyjnej Grupy Roboczej do spraw Rejonu Adriatyckiego Merlin już był całkowicie
wiarygodny. Jego materiał był prawdziwy, co po jakimś czasie potwierdzały inne źródła. Stworzono
komisję do spraw „Czarnej Magii”. Przewodniczącym został sam minister, wiceprzewodniczącym –
Alleline. Merlin stał się jakby osobną gałęzią działalności Cyrku, ale już bez Controla. To dlatego w
desperacji wysyłał on teraz Smileya po prośbie: „Ich jest trzech i Alleline”, mówił. „Pomęcz ich,
George. Prośbą, groźbą, daj im wszystko, co zechcą”.

Akta nic nie wiedziały o tych rozmowach – na szczęście, bo należały do najmniej

przyjemnych zakamarków pamięci Smileya. On już wtedy zrozumiał, że Control nie ma tamtym nic
do zaoferowania.

Nadszedł kwiecień. Smiley wrócił z Portugalii, gdzie zatuszowywał kolejny skandal, i zastał

Controla w obleganej twierdzy. Na podłodze jego gabinetu leżały akta, nowe zamki wprawiono
nawet do okien. Jedyny pozostały telefon nakryty był poduszką, a z sufitu zwieszało się urządzenie
do zakłócania podsłuchu elektronicznego, taki elektryczny wiatrak, wydający piski na coraz to innej
wysokości. W ciągu trzytygodniowej nieobecności Smileya Control zmienił się w starca.

– Powiedz im, że wprowadzają w obieg fałszywy pieniądz – rozkazał, prawie nie unosząc

głowy znad papierów. – Powiedz im wszystko jedno co. Muszę zyskać na czasie.

– Jest ich trzech i Alleline – powtórzył teraz do siebie Smiley, siedząc za karcianym

stolikiem po majorze i przeglądając listę osób dopuszczonych do wglądu w „Czarną Magię”. Dziś
uprawnionych do wstępu do czytelni grupy adriatyckiej było sześćdziesiąt osiem osób. Każda z
nich, jak w dawnych partiach komunistycznych, miała numer w kolejności dopuszczenia. Listę
przepisano na nowo po śmierci Controla; Smileya na niej nie umieszczono. Ale na jej czele nadal
znajdowali się ci sami ojcowie założyciele: Alleline, Bland, Esterhaze i Bill Haydon. Ich trzech i
Alleline, jak mówił Control.

Nagle umysł Smileya, otwarty podczas lektury na wszelkie skojarzenia, najmniejsze nawet

związki, stanął wobec zupełnie niespodziewanej wizji: spaceru, jaki odbył kiedyś z Ann po
wysokim brzegu morza w Kornwalii. Było to bezpośrednio po śmierci Controla, najgorszy okres,
jaki Smiley pamiętał z ich długiego, dziwnego małżeństwa. Pojechali daleko, gdzieś między
Lamorna a Porthcurno, poza sezonem, oficjalnie po to, by Ann pooddychała morskim powietrzem,
bo trochę kaszlała. Szli ścieżką wzdłuż wybrzeża, każde zatopione we własnych myślach: ona o
Haydonie, jak przypuszczał, on o Controlu, Jimie Prideaux i operacji „Świadectwo”, i o tym
strasznym bałaganie, który zostawił, odchodząc na emeryturę. W swym towarzystwie tracili wszelki
spokój, byli dla siebie tajemnicą, nawet najbanalniejsza rozmowa mogła przybrać niespodziewany i
nieopanowany obrót. W Londynie Ann szalała, i to z każdym, kto miał na nią ochotę. Smiley
wiedział, że ona chce w ten sposób odpędzić od siebie coś, co ją bardzo boli lub bardzo martwi, ale
nie miał pojęcia, jak nawiązać z nią choćby nić porozumienia.

– A gdybym umarła – zapytała nagle – zamiast Controla, na przykład, to co czułbyś do

Billa?

Smiley ciągle jeszcze zastanawiał się nad odpowiedzią, gdy dorzuciła:
– Czasem myślę, że to ode mnie zależy, co ty o nim myślisz. Czy to możliwe? Że ja jakoś

was łączę? Czy to możliwe?

– Możliwe. – I dodał: – Tak, pewnie w ten sposób jestem od niego uzależniony.
– Czy Bill nadal jest kimś ważnym w Cyrku?
– Teraz to chyba nawet jest jeszcze ważniejszy.
– I nadal jeździ do Waszyngtonu, handluje z nimi, zawraca im w głowach?
– Pewnie tak. Tak słyszałem.
– Jest tak ważny, jak byłeś ty?
– Chyba tak.
– „Chyba” – powtórzyła. – „Chyba”. „Słyszałem”. To jest lepszy od ciebie? Jest lepszym

aktorem, lepszy w rachunkach? Powiedz mi. Proszę cię. Musisz mi powiedzieć.

Była dziwnie wzburzona. Jej oczy, łzawiące od wiatru, lśniły teraz ku niemu błagalnie,

trzymała go oburącz za ramię i jak dziecko wieszała się na nim, by jej odpowiedział.

– Mówisz mi, że ludzi nie można porównywać – odpowiedział zażenowany. – Zawsze

mówisz, że nie myślisz takimi porównaniami.

– Powiedz!
– No dobrze. Nie, nie jest lepszy.
– A tak samo dobry?
– Też nie.
– A gdyby mnie nie było, to co byś o nim myślał? Gdyby nie był moim kuzynem, w ogóle

nikim dla mnie. Powiedz. Ceniłbyś go wyżej czy niżej?

– Pewnie niżej.
– No to teraz ceń go niżej. Wyrzucam go z rodziny, z naszego życia, ze wszystkiego. Tu i

teraz. Wyrzucam go do morza. Proszę bardzo. Rozumiesz?

Zrozumiał wtedy: wracaj do Cyrku, dokończ to, co tam zacząłeś. Umiała mówić to samo na

kilkanaście sposobów.

Wciąż roztrzęsiony tym nagłym wspomnieniem, Smiley podniósł się pośpiesznie i podszedł

do okna. Zawsze patrzył przez okno, gdy nie mógł myśleć. Na murku siedziało rządkiem kilka

mew. Pewnie usłyszał ich krzyki i dlatego przypomniał sobie o spacerze do Lamorny.

„Kaszlę, kiedy chcę coś powiedzieć, ale nie mogę”, powiedziała mu kiedyś Ann.
– Czego nie mogła powiedzieć wtedy? – zapytał ponuro kominy po drugiej stronie ulicy.

Connie mogła powiedzieć, Martindale też. Dlaczego nie mogła Ann?

– Ich trzech i Alleline – mruknął głośno Smiley. Mewy odleciały, wszystkie naraz, jakby

zobaczyły lepsze miejsce. – Powiedz im, że wprowadzają w obieg fałszywy pieniądz. – Ale jeżeli
ten pieniądz odpowiada bankom? Jeżeli specjaliści twierdzą, że jest prawdziwy, a Bill Haydon
wynosi go pod niebiosa? A Kancelaria Premiera nie może się dość nachwalić nowych, wspaniałych
chłopców z Cyrku, którym wreszcie udało się przerwać fatum?

Na pierwszy ogień wziął Esterhazego, bo on zawdzięczał karierę Smileyowi. Zwerbował go

dawno w Wiedniu – niedożywionego studenta, gnieżdżącego się w ruinach muzeum, którego
zmarły wujek był kiedyś kustoszem. Pojechał więc do Acton i trzymał go za guzik przez biurko z
orzecha i rządek telefonów z kości słoniowej. Na ścianie – klęczący trzej królowie, włoska robota,
rzekomo z siedemnastego wieku. Za oknem – podwórko studnia, gdzie mnóstwo samochodów,
furgonetek i motorowerów, oraz prowizoryczne dobudówki, w których grupki latarników zabijały
czas między dyżurami. Smiley najpierw zapytał Toby’ego o rodzinę: syn był w Westminster, córka
w szkole medycznej na pierwszym roku. Potem oznajmił Toby’emu, że latarnicy mają dwa miesiące
opóźnienia z robotą papierkową, a gdy Toby zaczął się wymigiwać od odpowiedzi, zapytał go
wprost, czy jego chłopcy wykonywali ostatnio jakieś specjalne zadania w kraju albo za granicą, co
do których miałby uzasadnione powody, by nie wspominać w raportach.

– Niby dla kogo, George? – zapytał wtedy Toby z niewinną miną. – Wiesz doskonale, że to

by nie było zupełnie do pomyślenia. – Szyk zdania zawsze u Toby’ego szwankował.

– No, bo wiem, na przykład, że robisz różne rzeczy dla Percy’ego Alleline’a – powiedział

Smiley, robiąc mu tym samym wymówkę: – Przecież jeżeli Percy kazał ci coś zrobić, ale tego nie
wykazać, to znalazłbyś się w bardzo trudnej sytuacji.

– Ale co by to miało być, George, bo ja nic nie wiem?
– Odebranie poczty ze skrzynki kontaktowej za granicą, przygotowanie lokalu

konspiracyjnego, pilnowanie kogoś, podłożenie podsłuchu w jakiejś ambasadzie. W końcu Percy
jest szefem operacji. Można by uważać, że działa z polecenia piątego piętra. Zdaję sobie sprawę, że
mogło tak być.

Toby ostrożnie przyjrzał się Smileyowi. Trzymał w palcach papierosa, ale choć go zapalił,

nie pociągnął ani razu. Papieros był ręcznie zwijany, pochodził ze srebrnej papierośnicy. Kiwał się
to w przód, to na boki, chwilami już miał powędrować do ust, ale w ostatniej chwili się cofał.
Tymczasem Toby zdążył wygłosić całą mowę, jedną z tych, w których wyczerpująco określał
sytuację na danym etapie swej drogi życiowej.

Powiedział więc, że lubi Cyrk. Wolałby w nim dalej pracować. Jest z nim związany

uczuciowo. Ma też inne zainteresowania, którym kiedyś chciałby może poświęcić się bez reszty, ale
jednak najbardziej lubi Cyrk. Martwi go tylko sprawa awansu. Nie chce go z chciwości, tylko raczej
ze względów towarzyskich.

– Wiesz, George, że przy moim stażu pracy czasami aż mi głupio, kiedy muszę wykonywać

polecenia tych młodych chłopaków. Wiesz chyba, o co mi chodzi? Nawet Acton: oni nawet Acton
nie traktują poważnie.

– Aha – powiedział spokojnie Smiley. – A którzy to?
Ale Esterhaze już znudził się tematem. Wygłosił mowę, twarz ubrał w swój zwykły,

obojętny wymiar, oczy jak u lalki patrzyły gdzieś w dal.

– Roy Bland, na przykład? – zapytał Smiley. – A może Percy? Czy Percy jest młody? Kto,

Toby?

Toby’emu było bardzo przykro, ale nic z tego.
– George, jak ktoś nie może się doczekać awansu, a pracuje do upadłego, to każdy, kto jest

nad nim, wydaje mu się młody.

– To może Control przeniesie cię parę szczebelków do góry – zaproponował Smiley,

niezręcznie czując się w tej roli.

Odpowiedź Toby’ego zmroziła go.
– Wiesz co, George, nie jestem pewny, czy jest to teraz w jego mocy. Słuchaj, mam tu coś

dla Ann. – Otworzył szufladę. – Kiedy się dowiedziałem, że przyjdziesz, obdzwoniłem paru
znajomych, powiedziałem, żeby to było coś pięknego, dla wspaniałej kobiety, wiesz, nie mogę
zapomnieć, jak ją kiedyś spotkałem na koktajlu u Billa Haydona.

W efekcie Smiley odszedł z nagrodą pocieszenia – drogimi perfumami przemyconymi, jak

sądził, przez jednego z wracających do kraju latarników Toby’ego, i powlókł się żebrać do Blanda,
zdając sobie sprawę, że tym samym coraz bardziej zbliża się do Haydona.

Powróciwszy do stolika po majorze, Smiley przeszukiwał akta Lacona, dopóki nie znalazł

cienkiego zeszytu z napisem „Operacja «Czarna Magia». Koszty bezpośrednie”, w którym
odnotowano pierwsze wydatki na prowadzenie źródła Merlin. „Proponuje się ze względów
bezpieczeństwa” – pisał Alleline w kolejnym osobistym memorandum do ministra, tym razem
sprzed niemal dwóch lat, „by finansowanie «Czarnej Magii» całkowicie odseparować od innych
operacji finansowych Cyrku. Do chwili ustalenia odpowiedniego przykrycia proszę Pana Ministra o
bezpośrednie przekazywanie środków z funduszy Ministerstwa Skarbu. W przeciwnym wypadku
przekazane na ten cel dodatkowe subwencje prędzej czy później zostaną wchłonięte przez
księgowość Cyrku. Rozliczenia będę prowadził osobiście z Panem Ministrem”.

Tydzień później minister odpisał: „Wyrażam zgodę pod warunkiem…”.
Jednak żadnych warunków nie było. Już rzut oka na pierwsze wykazane wydatki wystarczył

Smileyowi, by dowiedział się tego, co chciał: że już do maja tamtego roku, gdy odbyło się
spotkanie w Acton, Toby Esterhaze zdążył osiem razy wyjechać na koszt „Czarnej Magii”: dwa
razy do Paryża, dwa do Hagi, raz do Helsinek i trzy razy do Berlina. Za każdym razem cel podróży
określono jako „odebranie materiałów”. Od maja do listopada, gdy Control coraz bardziej znikał ze
sceny, wyjeżdżał dziewiętnaście razy, między innymi raz do Sofii i raz do Stambułu. Żaden z nich
nie trwał dłużej niż trzy pełne doby, najczęściej w weekendy. Kilka razy w podróży towarzyszył mu
Bland.

Mówiąc krótko i węzłowato, Toby Esterhaze – w co zresztą Smiley nie wątpił ani przez

chwilę – nakłamał mu wtedy w żywe oczy. Przyjemnie jednak było dostać tak oczywisty dowód na
potwierdzenie własnych podejrzeń.

W tamtych czasach uczucia Smileya względem Roya Blanda były raczej ambiwalentne.

Przypomniawszy je sobie, Smiley uznał teraz, że dalej takie są. Wynalazł go jeden z profesorów,
Smiley go zwerbował – kombinacja bardzo podobna do tej, dzięki której trafił w sieć Cyrku sam
Smiley. Tylko że za czasów Blanda nie było już niemieckiej bestii, którą można było rozdmuchiwać
patriotyczny zapał, Smileya zaś zawsze trochę żenowały antykomunistyczne manifesty. Podobnie
jak Smiley, Bland nie miał prawdziwego dzieciństwa. Jego ojciec było dokerem, zawziętym
związkowcem i członkiem partii. Matka umarła, gdy był małym chłopcem. Ojciec szkół
nienawidził tak jak władzy, toteż w miarę jak Bland robił się coraz inteligentniejszy, ojciec bał się,
że straci syna na rzecz klasy panującej, i lał go ile wlezie. Bland wywalczył sobie jednak miejsce w
porządnej szkole przygotowawczej, a w wakacje pracował jak koń – jak by powiedział Toby – by
mieć z czego opłacić wyższe czesne. Gdy Smiley poznał go w mieszkaniu jego promotora w
Oksfordzie, Bland wyglądał jak ktoś, kto właśnie wrócił z nieprzyjemnej, dalekiej podróży.

Smiley zajął się nim i po kilku miesiącach zbliżył się doń na tyle, by móc przedstawić mu

propozycję, którą Bland przyjął – jak sądził Smiley – głównie po to, by zrobić na złość ojcu. Wtedy
został zabrany spod kurateli Smileya. Żył z bliżej nieokreślonych naukowych stypendiów, harował
w Bibliotece im. Karola Marksa i pisywał lewicowe artykuły do maleńkich czasopism, które dawno
by już umarły śmiercią naturalną, gdyby nie wspierał ich Cyrk. Wieczorami zażarcie gardłował na
spotkaniach w zadymionych pubach i szkolnych aulach. Na wakacje jeździł do Żłobka, gdzie
fanatyk nazwiskiem Thatch prowadził szkołę wdzięku dla agentów penetrujących, zajmując się
tylko jednym kandydatem na raz. Thatch uczył Blanda technik operacyjnych i starannie przerabiał
jego postępowe poglądy na takie, które bardziej odpowiadałyby marksizującemu ojcu. Dokładnie w
trzy lata po zwerbowaniu, częściowo dzięki proletariackiemu pochodzeniu i znajomościom ojca w
kwaterze głównej Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii na King’s Street, Bland dostał roczne

stypendium na wyjazd na Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, gdzie prowadził zajęcia z
ekonomii. Tym samym został wprowadzony do obiegu.

Po roku w Polsce z powodzeniem ubiegał się o pracę w budapeszteńskiej Akademii Nauk, i

odtąd przez następne osiem lat prowadził koczownicze życie mało znanego, poszukującego,
lewicującego intelektualisty, którego na ogół wszyscy lubili, ale któremu nikt nie ufał ani przez
chwilę. Trochę pobył w Pradze, wrócił do Polski, potem spędził dwa straszne semestry w Sofii i
sześć w Kijowie, gdzie przeżył drugie już w ciągu kilku miesięcy załamanie nerwowe. Znów zajęto
się nim w Żłobku, głównie po to, żeby przestał pić. W końcu uznano, że wszystko z nim w
porządku, siatki przekazano innym ludziom w terenie, a samego Roya przyjęto do Cyrku, żeby
nadzorował ich pracę, ale już głównie zza biurka. Ostatnio Smiley miał wrażenie, że Bland coraz
bardziej koleguje się z Haydonem. Niemal za każdym razem, gdy Smiley zachodził do Roya na
pogawędkę, zastawał w jego gabinecie rozpartego w fotelu Billa, otoczonego papierami,
zestawieniami i kłębami dymu papierosowego; gdy wpadał do Billa, już dawno przestał się dziwić,
że będzie tam Bland – w przepoconej koszuli, ciężko człapiący tam i z powrotem po dywanie. Bill
zajmował się

Rosją, Bland resztą obozu, ale wtedy, w pierwszych dniach „Czarnej Magii”, takie

rozróżnienia już się prawie nie liczyły.

Również w maju spotkali się raz w pubie w St. John’s Wood, w ponury dzień o wpół do

szóstej. Ogródek był pusty. Roy przyszedł z dzieckiem, chłopcem w wieku około pięciu lat, takim
małym Blandem, jasnowłosym, krępym, różowym na twarzy. Nie wyjaśnił, dlaczego wziął go ze
sobą, ale od czasu do czasu w trakcie rozmowy przestawał słuchać i patrzył na chłopca
zajadającego orzeszki. Mimo przeżytych załamań nerwowych Bland nosił na sobie piętno wpojonej
mu przez Thatcha filozofii postępowania na terenie wroga: wiara we własne siły, aktywność, urok
osobisty i tym podobne, niewygodne zwroty, które sprawiały, że w czasach największego nasilenia
zimnej wojny Żłobek powoli zaczynał przypominać ośrodek rekolekcyjny.

– To co jest grane? – zapytał niedbale Bland.
– Nic takiego. Po prostu Control uważa, że obecna sytuacja jest niezdrowa. Nie podoba mu

się, że dajesz się wciągać w jakieś gierki. Mnie też to się nie podoba.

– Świetnie. No i…?
– No i co chcesz z tego mieć?
Na stole mokrym od deszczu, który padał wcześniej, został po porze obiadowej zestaw

przypraw z plastikowymi, zapakowanymi w papierki wykałaczkami. Bland wyjął jedną, wypluł
papierek na trawę i grubym końcem zaczął dłubać w tylnych zębach.

– Powiedzmy, pięć tysięcy funtów łapówki z tajnego funduszu.
– I dom, i samochód – odparł Smiley, obracając wszystko w żart.
– I jeszcze trzeba by wysłać chłopaka do Eton – dodał Bland i mrugnął do chłopca, nie

przestając używać wykałaczki. – Bo wiesz, George, ja już spłaciłem swoje długi. Wiesz dobrze. Nie
wiem, co udało mi się za to kupić, ale zapłaciłem sporo. I bardzo chętnie teraz bym sobie tego
trochę odebrał. Dziesięć lat harówki, żeby się dostać na piąte piętro, to sporo. W każdym wieku.
Nawet w twoim. Na pewno był jakiś powód, że dałem się w to wrobić, ale nie bardzo sobie
przypominam jaki. Może przez tę twoją pociągającą osobowość.

Szklanka Smileya była jeszcze pełna, więc Bland poszedł do baru, tylko żeby przynieść coś

dla siebie i dla chłopca.

– Wykształcona z ciebie Świnia – oznajmił lekko, siadając z powrotem. – Artysta to taki

facet, który może wyznawać dwa całkowicie sprzeczne poglądy i nadal funkcjonować. Wiesz, kto
to wymyślił?

– Scott Fitzgerald – odpowiedział Smiley, myśląc przez chwilę, że Bland powie teraz coś o

Billu Haydonie.

– No cóż, ten Fitzgerald nie był wcale taki głupi – potaknął Bland. Gdy pił, jego lekko

wyłupiaste oczy łypały w bok, ku parkanowi ogródka, jakby kogoś szukał. – A ja funkcjonuję,
George, to jedno wiem. I jak każdemu porządnemu socjaliście chodzi mi wyłącznie o pieniądze. A
jako porządny kapitalista popieram rewolucję, bo jeżeli nie można jej pokonać, to trzeba ją

szpiegować. Nie patrz tak na mnie, George. O to dziś chodzi w tej grze: jak mnie podrapiesz w
sumienie, to ja pojeżdżę twoim jaguarem, no nie? – Jeszcze to mówił, gdy już podnosił rękę. –
Zaraz przyjdę! – zawołał przez trawnik. – Nie zaczynajcie beze mnie!

Po drugiej stronie ogrodzenia z drucianej siatki kręciły się dwie dziewczynki.
– Czy to Bill wymyślił ten kawał? – zapytał Smiley, nagle rozdrażniony.
– Co?
– Czy to jeden z tych kawałów Billa o angielskim materializmie, o tym, że społeczeństwo

myśli tylko o tym, jak się nachapać?

– Możliwe – odparł Bland i dopił drinka. – Nie podoba ci się?
– Właściwie to nie za bardzo. Nie wiedziałem, że z Billa taki reformator i radykał. Co mu

się stało?

– To nie żaden radykalizm – obraził się Bland, zły o to, że dewaluuje się i jego socjalizm, i

jego Haydona. – Wystarczy spojrzeć za okno. Taka jest teraz Anglia, stary. Chyba nikt tego nie
chce, co?

– To w jaki sposób zamierzasz – zapytał Smiley, czując, jak bardzo staje się pompatyczny –

wykorzenić z zachodnich społeczeństw chciwość i rywalizację, nie niszcząc równocześnie…

Ale Bland już skończył. I drinka, i spotkanie.
– A ciebie co to obchodzi? Siedzisz na stołku, który należy się Billowi. Czego jeszcze

chcesz? Ciesz się tym, póki możesz.

Tak, pomyślał Smiley, gdy Bland zbierał się do odejścia, ja zabrałem Billowi stołek, a on mi

żonę. I jeszcze mi to powiedział wprost, niech go diabli.

Tymczasem chłopiec wymyślił sobie zabawę. Położył stół na boku i toczył po nim pustą

butelkę. Za każdym razem puszczał ją z coraz większej wysokości. Smiley odszedł, nim chłopcu
udało się ją stłuc.

W odróżnieniu od Esterhazego, Bland nawet nie silił się na kłamstwa. Akta Lacona nie

pozostawiały wątpliwości co do jego związku z operacją „Czarna Magia”:

„Źródło Merlin” – pisał Alleline w notatce datowanej wkrótce po odejściu Controla – „jest

pod każdym względem przedsięwzięciem zespołowym… Nie potrafiłbym powiedzieć z ręką na
sercu, który z moich trzech współpracowników zasługuje na największą pochwałę. Wszystkim
udzielał się zapał Blanda…”. To w odpowiedzi na sugestię ministra, że osoby odpowiedzialne za
„Czarną Magię” powinny zostać przedstawione do odznaczenia z listy noworocznej. I dodawał: „…
A równocześnie pod względem sprawności operacyjnej Haydon chwilami w niczym nie ustępuje
samemu Merlinowi”. W końcu medale dostała trójka, nowym szefem został Alleline, który przy
okazji doczekał się wreszcie upragnionego tytułu szlacheckiego.

ROZDZIAŁ 18

Czyli został mi już tylko Bill, pomyślał Smiley.
Niemal każdej londyńskiej nocy trafia się jedna chwila całkowitej ulgi od zgiełku. Zdarza

się, że przez dziesięć, dwadzieścia minut, trzydzieści, nawet przez godzinę nie stęknie żaden pijak,
nie zapłacze żadne dziecko, nie zapiszczą opony usiłującego uniknąć zderzenia samochodu. Na
Sussex Gardens zwykle dzieje się tak około trzeciej. Tej nocy stało się to jeszcze wcześniej, o
pierwszej, gdy Smiley po raz kolejny stanął przy oknie i jak więzień z celi gapił się na piasek
podwórka pani Pope-Graham, gdzie przed chwilą zaparkowała furgonetka marki Bedford. Jej dach
upstrzony był napisami: „Do Sydney w dziewięćdziesiąt dni”, „Do Aten non stop”, „Teraz czas na
Amerykę”. Wewnątrz paliło się światło, domyślił się, że w przedmałżeńskiej rozkoszy śpi tam jakaś
młoda parka. Kiedy dzieci stają się młodzieżą? Okna furgonetki zakryte były zasłonami.

Czyli został mi tylko Bill, pomyślał znowu, wciąż wpatrując się w zasłonięte okna w

furgonetce i chełpliwe globtroterskie hasła; czyli został mi tylko Bill i nasza przyjacielska rozmowa
na Bywater Street, w cztery oczy – starzy przyjaciele, starzy towarzysze broni, których łączyło
„wszystko”, jak to elegancko określił Martindale, ale Ann została wysłana gdzieś na ten wieczór,
żeby panowie mogli być sami. Czyli został mi Bill, powtórzył i poczuł, że rośnie mu ciśnienie, że
widzi teraz lepiej wszystkie barwy, a opanowanie zaczyna niebezpiecznie go opuszczać.

Kim był? Smiley nie potrafił się na nim skupić. Gdy o nim rozmyślał, malował sobie zbyt

wielki i za każdym razem zupełnie inny obraz. Do jego romansu z Ann wydawało mu się, że zna go
całkiem dobrze – i jego geniusz, i tego geniuszu ograniczenia. Bill należał do przedwojennego
pokolenia, które poza nim chyba już całkiem zniknęło, pokolenia, które potrafiło łączyć podejrzane
prowadzenie się z ideałami. Jego ojciec był sędzią Sądu Najwyższego, dwie z kilku pięknych sióstr
wyszły za mąż za arystokratów. W Oksfordzie wolał trzymać z niemodną prawicą niż z modną
lewicą, ale nie do przesady. Pod koniec nastoletności zaczął malować – amatorsko, choć odkrywczo
i z wygórowanymi ambicjami; kilka jego obrazów do dziś wisiało w idiotycznym pałacu Milesa
Sercombe’a na Carlton Gardens. Miał znajomości w każdej ambasadzie i każdym konsulacie na
Bliskim Wschodzie – wykorzystywał je bez skrupułów. Z największą łatwością uczył się
egzotycznych języków. Gdy przyszedł rok trzydziesty dziewiąty, Cyrk porwał go jak swego – mieli
na niego oko od lat. Na wojnie spisał się błyskotliwie. Był wszechstronny i czarujący,
niekonwencjonalny i chwilami bezczelny. Prawdopodobnie był bohaterem. Porównania z
Lawrencem z Arabii były nieuniknione.

Smiley musiał przyznać, że Bill nieraz pomajstrował trochę przy biegu historii; wielokrotnie

przedstawiał najróżniejsze, wspaniałe plany, mające przywrócić Anglii jej dawną potęgę i wpływy –
choć podobnie jak Rupert Brooke rzadko używał słowa „Brytania”. Ale nawet Smiley, i to w
chwilach największego optymizmu, nie potrafiłby wymienić choćby jednego z owych planów, który
udałoby się zrealizować.

Paradoksalnie znacznie łatwiej przychodziło Smileyowi szanować we wspólnej pracy inne

cechy Haydona: jego mniej efektowne, ale przychodzące naturalnie umiejętności prowadzenia ludzi
w terenie, rzadki zmysł równowagi w wykorzystywaniu podwójnych agentów, talent do
dezinformacji i sztukę budzenia czułości czy wręcz miłości, choćby nawet kłóciło się to z innymi
zobowiązaniami.

Czego najlepszym dowodem jest moja własna żona. Serdeczne dzięki.
A może Bill rzeczywiście przewyższa wszystkich o głowę, pomyślał bezwiednie, wciąż

usiłując zachować odpowiednie proporcje. Wyobrażając go sobie teraz i porównując z Blandem,
Esterhazem czy nawet Alleline’em, Smiley odnosił autentyczne wrażenie, że byli oni w większym
lub mniejszym stopniu niedoskonałymi imitacjami oryginału – Haydona. I że ich sympatie
względem niego były jedynie próbą zbliżenia się do tego niedoścignionego ideału człowieka
wszechstronnego, nawet jeżeli owa wszechstronność była źle pojęta czy wręcz nie na miejscu –
nawet jeżeli Bill sam był niegodny owego ideału. I Bland ze swą chamską impertynencją, i
Esterhaze ze swą górnolotną, sztuczną angielskością, i Alleline ze swymi jakże płytkimi
zdolnościami przywódczymi – wszyscy oni bez Billa tracili wszelki sens. Smiley wiedział też –
albo przynajmniej wydawało mu się, że wie, i myśl ta jakby trochę olśniła go właśnie w tej chwili –
że Bill też sam był prawie nikim. Że podczas gdy jego wielbiciele – Bland, Prideaux, Alleline,
Esterhaze i reszta jego fanklubu – widzieli w nim doskonałość, największa sztuczka Billa polegała
na tym, iż potrafił wykorzystać ich, żyć ich życiem, by być doskonałym. Z ich biernych osobowości
brał tu jeden kawałek, tam drugi, świetnie ukrywając fakt, że sam znaczył mniej, znacznie mniej,
niż suma jego własnych – zdawałoby się – cech… i równocześnie pokrywając tę swoją zależność
od nich tupetem artysty, nazywając ich wytworami swego umysłu…

– Dość tego – powiedział na głos Smiley.
Urwał brutalnie te rozważania i odesławszy je do lamusa jako kolejną próbę wyjaśnienia

fenomenu Billa, uspokajał swój przegrzany mózg wspomnieniami ich ostatniego spotkania.

– Pewnie chcesz mnie męczyć o tego cholernego Merlina – zaczął Bill. Wyglądał na

zmęczonego i podenerwowanego; bez przerwy kursował wtedy między Londynem a
Waszyngtonem. W dawnych czasach przywlókłby ze sobą jakąś kompletnie nieodpowiednią
dziewczynę, którą zaraz wysłałby na górę do Ann, by obaj panowie mogli spokojnie pogadać o
interesach – oczywiście po to, pomyślał złośliwie

Smiley, by upewnić Ann o swym geniuszu. Wszystkie te dziewczyny były takie same: o

połowę od niego młodsze, niechlujne, początkujące artystki, nachalne, ponure – Ann mawiała, że
chyba bierze je od tego samego dostawcy. A raz, by ją zaszokować, przyprowadził odrażającego

młodzieńca o imieniu Steggie, pomocnika barmana z jednej z knajp w Chelsea, który nosił rozpiętą
na piersi koszulę i złoty łańcuch na szyi.

– No, bo podobno to ty piszesz te raporty – wyjaśnił Smiley.
– Zawsze myślałem, że to należy do Blanda – odparł Bill ze swym lisim uśmiechem.
– Roy robi tłumaczenia – powiedział Smiley. – Ty piszesz raporty, są napisane na twojej

maszynie. Stenotypistki nie mają dostępu do tego materiału.

Bill słuchał uważnie, z uniesionymi brwiami, jakby gotowy, by w każdej chwili przerwać

lub zmienić temat rozmowy na przyjemniejszy. Potem uniósł się z głębokiego fotela i powoli
podszedł do biblioteczki, której sięgał o całą półkę wyżej niż Smiley. Wyciągnął długimi palcami
jakąś książkę i zaglądnął do niej z krzywym uśmieszkiem.

– Percy Alleline się nie nadaje – oświadczył, obracając stronę. – O to chodzi?
– Mniej więcej.
– Z czego wynika, że Merlin też nie. Merlin nadawałby się, gdyby był moim źródłem,

prawda? Co by się stało, gdyby to nasz kochany Bill polazł do Controla i powiedział, że złapał
większą sztukę i że chce sam się nią pobawić? Control powiedziałby zaraz: „Widzisz, jaki jesteś
sprytny, chłopcze. No pewnie, rób, co ci się żywnie podoba. I poczęstuj się herbatą, jest paskudna”.
I dałby mi medal, zamiast wysyłać ciebie, żebyś węszył po korytarzach. Dawniej umieliśmy
zachowywać się z klasą. Skąd teraz tyle chamstwa?

– Uważa, że Percy chce zrobić karierę za wszelką cenę – powiedział Smiley.
– A niech robi. Ja też robię. Ja też chcę zostać szefem. Wiedziałeś o tym? Najwyższy czas,

żebym do czegoś doszedł. Na razie jestem ni to malarz, ni to szpieg, czas, żeby być kimś. Od kiedy
to w naszym parszywym światku ambicja to taki straszny grzech?

– Kto go prowadzi, Bill?
– Percy’ego? Karla, a kto? Jak facet spoza dobrego towarzystwa zdobędzie takie źródło, to

zaraz Świnia, tak? Percy zaprzedał się Karli, to jedyne wytłumaczenie. – Bill już dawno
wypracował metodę udawania, że nie rozumie, o co chodzi. – Percy to nasz własny, domowy kret –
powiedział.

– Pytałem, kto prowadzi Merlina? Kim jest ten Merlin? Co się dzieje?
Haydon porzucił biblioteczkę i zaczął zwiedzać kolekcję rysunków Smileya.
– To Callot, prawda? – Zdjął z haczyka małą złoconą ramę i obrócił obraz do światła. –

Niezłe. – Przekręcił okulary, by uzyskać powiększenie. Smiley wiedział doskonale, że Haydon sto
razy oglądał wcześniej ten obrazek. – Całkiem niezłe. A nikomu nie przyszło do głowy, że to ja
powinienem się złościć? Wiesz, w końcu to ja powinienem prowadzić Rosjanina. Poświęciłem temu
najlepsze lata życia, zestawiłem siatki, werbowników, wszystko. Wy z piątego piętra zdążyliście
zapomnieć, jak się pracuje, kiedy trzy dni trwa wysłanie jednego listu i potem nie można doczekać
się odpowiedzi.

Smiley przyznał teraz uczciwie: Tak, zapomniałem. Tak, rozumiem cię. Nie, ani trochę nie

chodzi mi o Ann. W końcu jesteśmy kolegami, ludźmi światowymi, spotkaliśmy się, żeby
porozmawiać o Merlinie i Controlu.

– A tu pojawia się ten cham Percy, ten cholerny kaledoński kupczyk, człowiek kompletnie

bez klasy, i ma cały wór ruskiego towaru. Szlag człowieka trafia, no nie?

– Jeszcze jak.
– Ale w tym sęk, że moje siatki takie dobre nie są. Znacznie lepiej szpiegować Percy’ego

niż… – Urwał, znużony własnymi teoriami. Zajął się teraz maleńkim portrecikiem w pasteli van
Mierisa. – A to też bardzo mi się podoba – orzekł.

– To od Ann.
– Na przeprosiny?
– Pewnie tak.
– Musiała nieźle nagrzeszyć. Jak długo to masz?
Nawet teraz Smiley pamiętał, że zauważył wtedy, jak cicho zrobiło się na ulicy. Czy to był

wtorek? A może środa?

I pamiętał, że pomyślał: Nie, Bill. Za ciebie nie dostałem żadnej nagrody pocieszenia. Dziś

wieczór znaczysz nawet mniej niż para domowych pantofli. Pomyślał, ale nie powiedział.

– A Control już umarł? – zapytał Haydon.
– Ma kupę roboty.
– Co on takiego robi cały dzień? Zachowuje się jak pustelnik, który dostał syfa. Siedzi sam

w tej swojej jaskini i tylko się drapie. I czyta te wszystkie akta. O co mu chodzi, na miłość boską?
Założę się, że odbywa sentymentalną podróż po swej niepięknej przeszłości. I chyba już ledwo
zipie. Co, to pewnie też przez Merlina?

Smiley znów nic nie odpowiedział.
– To czemu nie chce zejść piętro niżej, spoufalić się ze służbą, tylko siedzi u siebie i ryje,

szukając trufli? Czego on poszukuje?

– Chyba niczego – odezwał się Smiley.
– Przestań. Oczywiście, że kopie. Mam tam na górze osobowe źródło informacji, jedną z

mam. Nie wiedziałeś? Dzieli się ze mną plotkami za czekoladę. Control grzebie w aktach
osobowych starych bohaterów Cyrku, węszy, kto był różowy, a kto pedziem. Połowa z nich już
dawno ziemię gryzie. Robi przegląd własnych porażek, wyobrażasz to sobie? I to dlaczego? Bo raz
zdarzył się nam sukces. On dostał fioła, George. Całkiem mu odbiło. Możesz mi wierzyć, to starcza
paranoja. Czy Ann opowiadała ci kiedyś o naszym niedobrym wujku Jeffie? Był przekonany, że
służący zakładają mu podsłuch w różach, żeby się dowiedzieć, gdzie zakopał pieniądze. Daj sobie z
nim spokój, George. Śmierć jest nudna. Odetnij wreszcie tę pępowinę, zejdź parę pięter w dół. Do
ludu.

Ann ciągle nie wracała, więc nie śpiesząc się, poszli razem na King’s Road, by poszukać dla

Billa taksówki. Bill wygłaszał swoją ocenę bieżącej sytuacji politycznej, Smiley odpowiadał: „Tak,
Bill” i „Nie, Bill”, i przez cały czas zastanawiał się, jak ma to wszystko powiedzieć Controlowi. Nie
pamiętał już, jaka to była ocena. Poprzedniego roku Bill był prawdziwym jastrzębiem. Chciał
zlikwidować w Europie siły niekonwencjonalne i zastąpić je wyłącznie bronią jądrową. Był chyba
ostatnią osobą w Whitehall, która wierzyła jeszcze w samodzielną zdolność odstraszania Wielkiej
Brytanii. Ale wtedy, już rok później, o ile Smiley dobrze sobie przypominał, Bill przedzierzgnął się
w agresywnego angielskiego pacyfistę i domagał się dla swego kraju modelu szwedzkiego – tyle że
bez Szwedów.

Taksówek nie było, wieczór piękny, więc szli dalej obok siebie, jak starzy przyjaciele.
– A propos, jeżeli będziesz się kiedyś pozbywał tego Mierisa, daj mi znać, dobrze? Dam ci

naprawdę niezłą cenę.

W przekonaniu, że to kolejny głupi żart Billa, Smiley obruszył się, a miał wielką ochotę

gniewać się na niego. Haydon nawet tego nie zauważył. Patrzył na ulicę i unosił długą rękę na
nadjeżdżającą taksówkę.

– Chryste Panie, popatrz tylko – zawołał ze złością. – Same Żydy. Walą żreć do Quaglino.
– Mam nadzieję, że Bill się nie sparzył – mruknął następnego dnia Control – od tego

zapalania Panu Bogu świeczki, a diabłu ogarka. – Przez chwilę patrzył gdzieś za Smileya, jakby
wypatrywał tam czegoś innego, mniej cielesnego. Potem spuścił wzrok i powrócił do lektury. –
Mam szczęście, że nie jest moim kuzynem – powiedział.

W następny poniedziałek mamy miały dla Smileya niespodziewaną wiadomość. Control

poleciał do Belfastu na rozmowy z wojskiem. Sprawdzając potem rozliczenia podróży służbowych,
Smiley natychmiast wyłapał kłamstwo. Nikt z Cyrku nie latał w tym miesiącu do Belfastu. W
rozliczeniach znalazł się za to powrotny bilet pierwszej klasy do Wiednia. Wydanie biletu
zaaprobował niejaki G. Smiley.

Haydon, który też szukał Controla, wściekł się.
– A teraz o co chodzi? Zakłada siatkę w Irlandii, pewnie nawet komórkę dywersyjną, co?

Jezu, ten twój Control jest już całkiem do niczego!

Światło w furgonetce zgasło, ale Smiley wciąż patrzył na jej wymalowany dach. Jak oni

żyją? – zastanawiał się. Skąd biorą wodę, pieniądze? Usiłował wyobrazić sobie problemy takiego
troglodyckiego życia na Sussex Gardens: woda, kanalizacja, światło. Ann zaraz by coś wymyśliła.
Bill też.

Fakty. Jakie są fakty?
Fakty są takie, że w pewien rozkoszny letni wieczór, w czasach przed erą „Czarnej Magii”,

wróciłem niespodziewanie z Berlina i w moim domu na Bywater Street zastałem Billa Haydona,
wyciągniętego na podłodze salonu, i Ann, słuchającą Liszta z gramofonu. Ann siedziała na drugim
końcu pokoju w szlafroku, bez makijażu. Nie było żadnej sceny, wszyscy zachowali się z boleśnie
wymuszoną naturalnością. Bill twierdził, że wpadł po drodze z lotniska, bo właśnie przyleciał z
Waszyngtonu; Ann była w łóżku, ale uparła się, że wstanie, żeby go przyjąć. Obaj uznaliśmy, że to
pech, iż się nie zgadaliśmy, bo moglibyśmy przyjechać z Heathrow jednym samochodem. Bill
poszedł, ja zapytałem: „Czego chciał?”. A Ann na to: „Wypłakać się”. I że Bill ma kłopoty sercowe,
chciał się komuś zwierzyć.

– Jakaś Felicity z Waszyngtonu chce mieć z nim dziecko, a jakaś Jane z Londynu zaraz

będzie miała.

– Z Billem?
– Bóg wie z kim. Założę się, że Bill nie wie.
Następnego dnia Smiley, wcale się o to nie starając, ustalił,
że Bill był w Londynie już od dwóch dni, nie od jednego. Po tym epizodzie Bill, jak rzadko,

okazywał Smileyowi szacunek, Smiley zaś odwdzięczał się różnymi drobnymi uprzejmościami,
które zwykle zdarzają się na wcześniejszym etapie przyjaźni. Po jakimś czasie Smiley zorientował
się, że wszyscy wokół wiedzą, i sam zdziwił się, jak szybko do tego doszło. Podejrzewał, że Bill
mógł się komuś pochwalić – może Blandowi. Jeśli można tak powiedzieć, Ann złamała tym samym
trzy własne zasady. Bill był z Cyrku i z towarzystwa, jak nazywała rodzinę z przynależnościami. Z
obu tych powodów powinien stanowić dla niej owoc zakazany. Po trzecie – przyjęła go na Bywater
Street, co stanowiło jawne pogwałcenie terytorialnej przyzwoitości.

Po raz kolejny uciekając w samotność, Smiley czekał, by Ann coś powiedziała. Przeniósł się

do pokoju dla gości i organizował sobie mnóstwo wieczornych zajęć, by nie wiedzieć zbyt
dokładnie, kiedy ona przychodzi i wychodzi. Powoli zrozumiał, że jest głęboko nieszczęśliwa.
Straciła parę kilo i poczucie humoru; gdyby nie znał jej lepiej, mógłby przysiąc, że ma głębokie
wyrzuty sumienia, może nawet pogardza sobą. Kiedy starał się być dla niej łagodny, opędzała się od
niego; nie okazywała najmniejszego zainteresowania zakupami świątecznymi i dostała męczącego
kaszlu, co zawsze było u niej oznaką desperacji. Gdyby nie operacja „Świadectwo”, do Kornwalii
wyjechaliby jeszcze wcześniej. W efekcie musieli odłożyć wyjazd do stycznia, a wtedy Control już
nie żył, Smiley był bezrobotny, w ogóle było po wszystkim, zaś Ann, ku jego rozpaczy, zakrywała
kartę Haydona tyloma innymi, ile tylko mogła znaleźć w talii.

Czyli co się stało? Czy to ona zakończyła ich romans, czy Haydon? Dlaczego w ogóle o tym

nie wspominała? Czy przy tylu innych ten jeden miał jakiekolwiek znaczenie? Smiley poddał się.
Twarz Billa Haydona zachowywała się jak twarz kota z Cheshire: gdy tylko się do niej przybliżał,
znikała – zostawał po niej tylko uśmiech. Smiley wiedział jednak, że Bill w ten czy inny sposób
głęboko ją zranił, a to był największy z możliwych grzechów.

ROZDZIAŁ 19

Powróciwszy z westchnieniem do znienawidzonego już stolika karcianego, Smiley znów

zagłębił się w lekturze merlinowych przygód – tych, które miały miejsce już po jego odejściu na
emeryturę. Zmiana warty, czyli objęcie władzy przez Percy’ego Alleline’a, natychmiast
zaowocowała licznymi zmianami na lepsze w życiu Merlina – zupełnie jakby dojrzał, jakby się
ustatkował. Skończyły się nocne wypady do europejskich stolic, strumień informacji
wywiadowczych stał się bardziej regularny, mniej nerwowy. Oczywiście, nie wszystko szło jak po
maśle. Nie ustały żądania Merlina dotyczące pieniędzy – zawsze jednak były to żądania, a nie
groźby. Z powodu spadku wartości funta wypłaty w obcych walutach przysparzały Ministerstwu
Skarbu wielu zmartwień. W pewnej chwili zasugerowano nawet, że „skoro Merlin wybrał właśnie
nasz kraj, powinien solidarnie znosić nasze problemy finansowe”. Haydon i Bland najwyraźniej
dostali szału: „Nie mam odwagi” – z rzadko spotykaną szczerością pisał do ministra Alleline –
„jeszcze raz poruszać tego tematu ze współpracownikami”.

Była jeszcze awantura o nowy aparat fotograficzny, kupiony za straszne pieniądze,

rozparcelowywany przez techników w metalowe rurki, które potem wprawiono w standardową
lampę produkcji sowieckiej. Po kolejnych okrzykach cierpienia, tym razem ze strony Foreign
Office, lampę przeszmuglowano do Moskwy w poczcie dyplomatycznej. Potem był jeszcze
problem przekazania sprzętu, bo rezydentura w Moskwie nie mogła zostać poinformowana o
tożsamości Merlina ani dowiedzieć się, co siedzi w lampie. Sama lampa była nieporęczna i nie
mieściła się w bagażniku samochodu rezydenta. Po wielu próbach doszło wreszcie do bardzo
niezręcznego przekazania sprzętu, po czym okazało się, że aparat nie działa, o co Cyrk i jego
moskiewski rezydent długo mieli do siebie wzajemne pretensje. Wreszcie Esterhaze zawiózł do
Helsinek mniej ambitny model, gdzie przekazał go – wedle notatki Alleline’a do ministra –
„zaufanemu pośrednikowi, który nie powinien mieć problemów z przekroczeniem granicy”.

Nagle Smiley aż wyprostował się na krześle.
„W nawiązaniu do naszej rozmowy” – pisał do ministra Alleline w memorandum z 27

lutego bieżącego roku – „przypominam, że Pan Minister zgodził się przedstawić Ministerstwu
Skarbu wstępny kosztorys za dom w Londynie, opłacony z budżetu operacji «Czarna Magia»”.

Przeczytał to raz, potem drugi raz, znacznie wolniej. Ministerstwo Skarbu zaaprobowało

wydatek sześćdziesięciu tysięcy funtów na zakup praw własności i dalszych dziesięciu na meble i
wyposażenie. Ministerstwo chciało obniżyć koszta, zatrudniając do formalności własnych
prawników. Alleline odmówił ujawnienia adresu. Z tego samego powodu odbyła się kłótnia o to, u
kogo będzie przetrzymywany akt notarialny. Tym razem Ministerstwo uparło się i jego prawnicy
sporządzili dokument, na podstawie którego dom można by Alleline’owi odebrać, gdyby ten umarł
lub zbankrutował. Mimo to Alleline nie ujawnił nikomu ani adresu, ani uzasadnienia tego
niezwykle kosztownego zakupu na rzecz operacji, która przecież odbywała się za granicą.

Smiley natychmiast zajął się wyjaśnieniem tego wszystkiego. Szybko przekonał się, że

sprawozdania finansowe starannie unikają tematu. Znalazł tam tylko jedną zawoalowaną wzmiankę
o domu w Londynie, taką mianowicie, że koszty utrzymania wzrosły dwukrotnie. Minister
zapytywał Alleline’a: „Rozumiem, że baza w Londynie jest nadal potrzebna?”. Alleline
odpowiadał: „Powiedziałbym, że jeszcze bardziej niż dotychczas. Chciałbym zwrócić uwagę, że od
naszej ostatniej rozmowy krąg osób wtajemniczonych nie poszerzył się w najmniejszym stopniu”.
Wtajemniczonych w co?

Zrozumiał to dopiero, gdy powrócił do akt zawierających ocenę materiałów „Czarnej

Magii”. Za dom zapłacono pod koniec marca. Ktoś natychmiast się tam wprowadził. Dokładnie od
tego czasu Merlin zaczął mieć jakąś osobowość, którą można było poznać z komentarzy klientów.
Do tej pory podejrzliwemu umysłowi Smileya Merlin jawił się jako maszyna – bezbłędna
operacyjnie, tajemnicza, wolna od stresów, które zazwyczaj sprawiają, że agenci są tacy nerwowi. A
teraz nagle Merlin zaczął wierzgać.

„Przekazaliśmy Merlinowi pytanie Pana Ministra o zdanie Kremla na temat sprzedaży

rosyjskich nadwyżek ropy naftowej Stanom Zjednoczonym. Na Pańskie życzenie zaznaczyliśmy, że
kłóci się to z jego doniesieniami sprzed miesiąca, jakoby Kreml dogadywał się ostatnio z rządem
Tanaki na sprzedaż syberyjskiej ropy Japonii. Merlin nie widzi żadnej sprzeczności, odmówił
wyrażenia przypuszczenia, na który rynek zostanie przeznaczona ropa”.

Whitehall szybko pożałował swej śmiałości.
„Merlin kategorycznie odmówił uściślenia raportu na temat prześladowań patriotów

gruzińskich i zamieszek w Tbilisi. Sam, nie będąc Gruzinem, wyznaje tradycyjny, rosyjski pogląd,
że wszyscy Gruzini to złodzieje i włóczędzy, których miejsce jest za kratkami…”.

Whitehall uznał, że lepiej nie nalegać.
W ten sposób Merlin stał się bardziej namacalny. Czy tylko przez zakup domu w Londynie,

który dał Smileyowi nowe poczucie fizycznej bliskości Merlina? Miał wrażenie, że Merlin, cudem
przeniesiony z odległej spokojnej moskiewskiej zimy, siedzi teraz przed nim w tym obskurnym
hotelowym pokoiku; że tu i teraz Merlin wyczekuje w deszczu, trzymając straż pod oknem na ulicy.
Ni stąd, ni zowąd Merlin stał się kimś, kto rozmawia, kto się wykłóca, kto nieproszony wygłasza
własne opinie, kimś, z kim można się spotkać. Gdzie spotkać? Tu, w Londynie? Nakarmić,

podejmować, wypytywać w domu za sześćdziesiąt tysięcy funtów, podczas gdy on puszy się i
żartuje sobie z czasów georgiańskich? I co to za „wtajemniczeni”, którzy stanowią jakiś jeszcze
bardziej wewnętrzny krąg wśród tych, których dopuszczono do tajemnic operacji „Czarna Magia”?

W tym momencie na scenie pojawiła się przelotnie zagadkowa postać – niejaki J.P.R.,

najświeższy narybek rosnącej grupy ekspertów, która oceniała materiał Merlina. Sprawdziwszy listę
osób z dopuszczeniami do „Czarnej Magii”, Smiley ustalił, że J.P.R. ma na nazwisko Ribble i jest
członkiem Wydziału Analiz Foreign Office. Otóż J.P. Ribble’owi najwyraźniej coś nie pasowało.

Z listu J.P.R. do Grupy Roboczej do spraw Rejonu Adriatyckiego: „Chciałbym z całym

szacunkiem zwrócić uwagę na oczywiste sprzeczności w podanych datach. «Czarna Magia» nr 104
(rozmowy sowiecko-francuskie o wspólnej produkcji samolotów) nosi datę 21 kwietnia. Wasze
pismo przewodnie podaje, że Merlin uzyskał tę informację bezpośrednio od generała Markowa w
dniu, w którym zespoły negocjacyjne spotkały się, by wymienić tajne noty na ten temat. Ale według
naszej ambasady w Paryżu 21 kwietnia Marków był jeszcze w Paryżu, Merlin zaś, jeśli wierzyć
raportowi nr 109, wizytował ośrodek badań rakietowych pod Leningradem…”.

Tekst Ribble’a wymieniał co najmniej cztery takie „sprzeczności”, które tylko wtedy nie

byłyby sprzecznościami, gdyby Merlin posiadał zdolności, jakich nie powstydziłby się jego
legendarny imiennik.

J.P. Ribble wkrótce dowiedział się, że to nie jego interes. Mimo to, w osobnym liście do

ministra, Alleline poczynił niezwykłe wyznanie, które rzuciło całkowicie nowe światło na charakter
operacji „Czarna Magia”.

„Tajne spec. znaczenia. W nawiązaniu do naszej rozmowy przypominam, że, jak już Pan

Minister wie, Merlin to nie jednoosobowe źródło informacji, lecz kilka. Choć robimy co w naszej
mocy, by ukryć ten fakt przed czytelnikami naszych raportów, skala materiału sprawia, że coraz
trudniej utrzymać tę fikcję. Może więc nadszedł czas, by przynajmniej częściowo ten fakt ujawnić?
Tym samym Ministerstwo Skarbu przekonałoby się nareszcie, że miesięczne pobory Merlina w
wysokości dziesięciu tysięcy franków i podobne sumy na koszty i wydatki bieżące to wcale nie tak
wiele, skoro są dzielone na kilka części”.

Ale notatka kończyła się mniej pojednawczo: „Ale nawet jeżeli uznamy, że ujawnienie tego

faktu jest konieczne, wiedza o istnieniu konspiracyjnego lokalu w Londynie i jego przeznaczeniu
musi być ograniczona do minimum. Co więcej, od chwili, gdy naszym czytelnikom zostanie
ujawniona wieloosobowość Merlina, operacja londyńska staje się jeszcze bardziej delikatna”.

Smiley był tak zdumiony, że przeczytał tę korespondencję kilka razy. Potem, jakby

uderzony nagłą myślą, uniósł wzrok w górę. Na twarzy miał wyraz całkowitej dezorientacji. Jego
myśli były tak daleko, tak gwałtowne i tak rozproszone, że telefon zabrzęczał kilka razy, nim
zareagował na dźwięk. Podnosząc słuchawkę, zerknął na zegarek: była szósta po południu, czytał
dopiero od godziny.

– Pan Barraclough? Tu Lofthouse z rachuby, proszę pana.
To Peter Guillam wykorzystywał procedurę alarmową, by poprosić o jak najszybsze

spotkanie. Był czymś bardzo wstrząśnięty.

ROZDZIAŁ 20

Do archiwum Cyrku nie ma wstępu z głównej bramy. Archiwum ciągnie się przez labirynt

obskurnych salek i półpięter na tyłach budynku, przypominając bardziej jeden z licznych w tej
części Londynu antykwariatów niż zorganizowaną pamięć sporej przecież instytucji. Wchodzi się
do niego przez posępną bramę od Charing Cross Road, wciśniętą między zakład oprawy obrazów a
czynną cały dzień kawiarnię, do której nie wolno chodzić pracownikom. Tabliczka na bramie
głosiła, że to wejście służbowe do Szkoły Językowej „Town and Country” i do „C and L
Distribution Ltd”. By znaleźć się w środku, trzeba było przycisnąć jeden lub drugi dzwonek i
poczekać na Alwyna, zniewieściałego żołnierza piechoty morskiej, który potrafił rozmawiać tylko o
weekendach. W każdą środę mówił tylko o poprzednim weekendzie, potem o tym, który nadchodzi.
Tego ranka (a było to we wtorek) znajdował się w stanie urażonej ekscytacji.

– No i co się dzieje z tą pogodą? – zapytał groźnie, podsuwając Guillamowi do podpisania

„Księgę wejść i wyjść”. – Takie burze, jakby człowiek mieszkał w latarni morskiej. I to przez całą
sobotę, a potem przez całą niedzielę. Mówię do kumpla: „Jesteśmy w Londynie, widziałeś kiedy
coś takiego?”. Może zostawi pan to u mnie?

– To żałuj, że nie byłeś ze mną – powiedział Guillam, oddając brązową brezentową torbę w

wyciągnięte ręce Alwyna. – Tak wiało, że trudno był ustać.

Tylko się z nim za bardzo nie spoufalaj, pomyślał.
– A ja i tak lubię jeździć na wieś – zwierzył się Alwyn, umieszczając torbę w jednej z

otwartych szafek za ladą. – Dać numerek? Właściwie to muszę, Delfinica by mnie zabiła, gdyby się
dowiedziała.

– Wierzę ci – powiedział Guillam. Wspiąwszy się po czterech schodkach, pchnął

wahadłowe drzwi do czytelni. Pomieszczenie to przypominało prowizoryczną salę wykładową:
kilkanaście zwróconych w tę samą stronę stołów, podwyższenie z biurkiem archiwistki. Guillam
usiadł bliżej tyłu sali. Jeszcze było wcześnie – jego zegarek pokazywał dziesięć po dziesiątej – więc
poza nim był tu tylko Ben Thruxton z Analiz, który i tak spędzał w archiwum większość czasu. Ben
udawał kiedyś dysydenta z Łotwy i wraz z kolegami rewolucjonistami biegał po ulicach Moskwy,
głosząc śmierć ciemiężycielom. Teraz, pochylony nad papierami, wyglądał jak stary ksiądz – siwy i
całkowicie nieruchomy.

Archiwistka uśmiechnęła się, zobaczywszy przy swoim biurku Guillama. Bardzo często,

gdy w Brixton nic się nie działo, Guillam spędzał tu cały dzień, wyszukując stare sprawy, które
można by już przeznaczyć na przemiał. Miała na imię Sally, była krępą sportsmenką, prowadziła
klub młodzieżowy w Chiswick i miała czarny pas w judo.

– Znowu złamałaś komuś kark? – zapytał.
Sally wręczyła mu parę notatek, które czekały na niego w jej stalowej szafce.
– Nawet kilka. A ty?
– Ja nie. Ja byłem u cioci w Shropshire.
– U cioci, akurat – powiedziała Sally.
Nie odchodząc od biurka, wypełnił zamówienia na dwie pozycje z listy. Przyglądał się, jak

Sally podbija je, oddziera swoje połówki i wrzuca do skrzynki na biurku.

– Korytarz D – mruknęła, wręczając mu okładki. – Dwudziestki ósemki są w połowie po

prawej, trzydziestki jedynki w następnej niszy.

Pchnął drzwi na końcu sali i wszedł do głównego holu. Na samym środku wznosiła się

klatka starodawnej windy, która dostarczała akta w głąb trzewi Cyrku. Załadowywali ją dwaj
niemrawi portierzy, trzeci obsługiwał dźwignię. Guillam ruszył powoli wzdłuż półek, odczytując
etykietki.

– Lacon klnie się na wszystko, że on w ogóle nie ma akt „Świadectwa” – wyjaśnił mu

Smiley swym zwykłym, zmartwionym tonem. – Ma tylko parę papierów z przekazania Prideaux i
nic więcej. – I tym samym, markotnym tonem: – Toteż obawiam się, że musimy znaleźć sposób,
żeby dobrać się do wszystkiego, co jest na ten temat w archiwach.

Oczywiście „dobrać się” w słowniku Smileya zawsze oznaczało „ukraść”.
Jedna z dziewczyn stała na drabince. Oscar Allitson z katalogu upychał do plastikowego

kosza akta od kryptologów. Hydraulik Astrid naprawiał kaloryfer. Półki były drewniane, głębokie
jak koje i przedzielone przegrodami z dykty. Guillam wiedział już, że akta „Świadectwa” miały
sygnaturę czterdzieści cztery osiemdziesiąt dwa E, co oznaczało niszę czterdzieści cztery, czyli tę,
przy której właśnie stał. Litera E oznaczała sprawy przedawnione, stosowano ją tylko do
zakończonych operacji. Guillam odliczył ósmą przegrodę od lewej. „Świadectwo” powinno być w
niej drugie od lewej, ale nie mógł tego sprawdzić, bo grzbiety teczek były nieoznaczone.
Ukończywszy w ten sposób rozpoznanie, wyciągnął te akta, na które wystawił rewers, zostawiając
zielone druczki w specjalnych stalowych ramkach.

– Jestem pewny, że wiele tam nie będzie – powiedział mu Smiley, jakby wolał cienkie akta.

„Ale coś powinno być. Choćby dla niepoznaki”. To też od jakiegoś czasu denerwowało Guillama,
że Smiley mówi do niego tak, jakby obaj wiedzieli, o co chodzi, jakby Guillam potrafił czytać mu w
myślach.

Usiadł i zaczął udawać, że czyta, ale dla zabicia czasu zajął się rozmyślaniem o Camilli. Jak

ją traktować? Dziś rano, leżąc w jego ramionach, powiedziała mu, że kiedyś była mężatką. Czasem
tak się odzywała, jakby przeżyła nie jedno, a dwadzieścia żyć. I że to była pomyłka, więc się
rozstali.

– A co się stało?
– Nic. Nie byliśmy dobrani.
Guillam jej nie uwierzył.
– Wzięliście rozwód?
– Chyba tak.
– Nie wygłupiaj się, przecież musisz wiedzieć, czy masz rozwód, czy nie!
Powiedziała, że wszystkim zajęli się jego rodzice, że on był cudzoziemcem.
– Przysyła ci pieniądze?
– Niby dlaczego? Nic mi nie jest winien.
A potem znowu dźwięki fletu z pokoju gościnnego, długie, pytające, w półmroku, gdy

Guillam robił kawę. Czy ona tak udaje, czy też jest aniołem? Prawie miał ochotę poszperać w
aktach, czy czegoś o niej nie znajdzie. Za godzinę miała lekcję z Sandem.

Zaopatrzywszy się w zielony rewers na czterdziestkę trójkę, odłożył poprzednie dwie teczki

na miejsce i zajął miejsce w niszy sąsiadującej z tą, w której miał znaleźć „Świadectwo”.

Na razie idzie jak po maśle, pomyślał.
Dziewczyna wciąż stała na drabince. Allitson zniknął, ale jego kosz – nie. Kaloryfer już

zmęczył Astrida, który siedział teraz przy nim na podłodze i czytał „Sun”. Zielony druczek miał
napis czterdzieści trzy czterdzieści trzy, od razu odnalazł właściwą teczkę, bo już przedtem ją sobie
upatrzył – miała taki sam różowy grzbiet jak ta ze „Świadectwem” i była zużyta w podobnym
stopniu. Włożył rewers w ramkę. Wrócił na drugi koniec przejścia, jeszcze raz sprawdził, co robią
Allitson i dziewczyny, po czym sięgnął po akta „Świadectwa” i bardzo szybko zastąpił je trzymaną
w dłoni teczką.

– Chyba najważniejsza rzecz, Peter – mówił mu Smiley – to żeby nie zostało puste miejsce.

Dlatego proponuję, żebyś wypożyczył coś w podobnej teczce, to znaczy podobnej fizycznie, i
wsadził ją tam, gdzie…

– Rozumiem – powiedział Guillam.
Niedbale trzymając akta „Świadectwa” w prawej ręce, ale tytułem do siebie, Guillam

powrócił do czytelni i znów zasiadł przy swym stole. Sally uniosła brwi i bezdźwięcznie coś
powiedziała. Guillam pokiwał głową, że wszystko w porządku, zastanawiając się, o co może jej
chodzić, ale ona przywołała go do siebie gestem dłoni.

– Juliet idzie po kawę – szepnęła Sally. – Tobie też ma przynieść?
Guillam położył szylinga na ladzie.
Zerknął na zegar na ścianie, potem na własny zegarek. Cholera, przestań patrzeć na zegarek!

Myśl o Camilli, o tym, że właśnie zaczyna lekcję, o tej ciotce, u której nie spędziłeś weekendu, o
Alwynie, że nie zagląda ci do torby. O wszystkim możesz myśleć, tylko nie o czasie. Trzeba
odczekać osiemnaście minut. „Peter, jeżeli masz choćby najmniejsze wątpliwości, to naprawdę nie
musisz tego robić. To najważniejsze”. Świetnie, tylko jak zorientować się w rozmiarach
wątpliwości, kiedy w żołądku urządziło sobie gody trzydzieści bardzo jurnych motyli, a pod
koszulą pot nie kapie, tylko się leje? Przysiągłby, że jeszcze nigdy, przenigdy tak się nie bał.

Otworzył akta „Świadectwa” i próbował je czytać.
Nawet nie były takie cienkie – ale opasłe też nie były. Wyglądały bardzo podobnie jak każdy

inny tom, i na to właśnie przygotował go Smiley. Najpierw podawały listę, czego w nich nie ma:
„Załączniki 1-8 przechowywane w Centrali, zob. akta osobowe ELLIS Jim, PRIDEAUX Jim,
HAJEK Wladimir, COLLINS Sam, HABOLT Max…” i Bóg wie kogo jeszcze. „W sprawie
wspomnianych akt należy zwrócić się do Kierownictwa w Londynie lub do S.C.”, co oznaczało
Szefa Cyrku i wybrane przez niego mamy. Nie patrz na zegarek, patrz na zegar i sobie policz,
idioto. Osiem minut. To dziwne uczucie, kiedy kradnie się akta o własnym poprzedniku. W sumie
równie dziwne jak to, że jest się następcą Jima i że odziedziczyło się po nim sekretarkę, która

płacze za nim, ale ani razu nie wymienia go z imienia i nazwiska. Jedynymi śladami istnienia Jima,
na jakie udało mu się natrafić – poza jego pseudonimem w aktach – była rakieta do squasha,
upchana za sejf w gabinecie, z monogramem J.P. wplecionym w uchwyt. Pokazał ją Ellen, starej,
twardej babie, przed którą Cy Vanhofer drżał jak uczniak, ona zaś zalała się na ten widok łzami,
pieczołowicie zawinęła rakietę w papier i przy pierwszej nadającej się okazji odesłała na górę z
prywatnym liścikiem do Delfinicy, żeby zwrócono sprzęt właścicielowi, „jeśli to w ogóle możliwe”.
Jak ci się teraz gra, Jim, z tymi dwiema czeskimi kulami w łopatce?

Ciągle aż osiem minut.
– Najlepiej, gdyby udało ci się załatwić – mówił Smiley – żeby przyjęli ci samochód do

warsztatu. Tylko w warsztacie umów się przez telefon domowy, w nadziei, że Toby cię
podsłuchuje…

W nadziei. Nadzieja jest matką głupich. A podsłuchuje też te miłe rozmowy z Camillą?

Ciągle osiem minut.

Resztę materiałów z teczki stanowiły telegramy z Foreign Office, wycinki z

czechosłowackiej prasy, stenogramy z Radia Praga, wyjątki z wytycznych na temat repatriacji i
rehabilitacji spalonych agentów, wykazy dla Ministerstwa Skarbu i ocena całej operacji pióra
Alleline’a, który odpowiedzialnością za fiasko obciążał Controla. Lepiej ciebie niż mnie, George.

Guillam zaczął odmierzać w myśli odległość między swym stołem a tylnymi drzwiami, za

którymi drzemał w recepcji Alwyn. Ocenił, że to pięć kroków, więc postanowił założyć dodatkowy
obóz. Dwa kroki od drzwi stała skrzynia na mapy, przypominająca wielki żółty fortepian. Oprócz
wielkoskalowych map zawierała też najróżniejsze materiały pomocnicze, jak stare „Who is who” i
przewodniki turystyczne. Trzymając w zębach ołówek, Guillam wziął akta „Świadectwa”, powoli
podszedł do skrzyni, znalazł w niej książkę telefoniczną Warszawy i odpisał parę nazwisk.
Wewnętrzny głos darł się: „Ręka ci się trzęsie, lata ci po całej kartce, jak ty piszesz, chyba jesteś
pijany!”. Dlaczego nikt tego nie widzi? Przyszła Juliet z tacą, postawiła mu na stole filiżankę, więc
z roztargnieniem posłał jej całusa. Wybrał kolejną książkę telefoniczną, chyba Poznania, położył ją
obok pierwszej. Nawet nie uniósł głowy, gdy Alwyn pojawił się w drzwiach.

– Telefon do pana – mruknął.
– A niech to – powiedział Guillam pogrążony w lekturze książki telefonicznej. – Od kogo?
– Z miasta. Jakiś cham. Z warsztatu, czy jak? Chodzi o pana samochód. Mówi, że ma dla

pana złe wiadomości – odparł ze sporą satysfakcją Alwyn.

Guillam trzymał teraz oburącz akta „Świadectwa”, jakby sprawdzał coś, co w nich znalazł, z

książką telefoniczną. Stał tyłem do Sally, czuł, że trzęsą mu się kolana. Nadal trzymał ołówek w
ustach. Alwyn poszedł pierwszy i przytrzymał mu drzwi, Guillam ruszył za nim, nie przestając
czytać akt. Muszę teraz wyglądać jak zasrany ministrant, pomyślał sobie. Spodziewał się, że w
każdej chwili gruchnie weń piorun z jasnego nieba, Sally zacznie się drzeć, że mordują, superszpieg
Ben zerwie się z miejsca – ale nic takiego się nie stało. Poczuł się znacznie lepiej: Alwyn to
sojusznik, ufam mu, jesteśmy razem przeciwko Delfinicy, jeszcze żyję. Drzwi wahadłowe
zamknęły się za nim, zszedł w dół po czterech schodkach, Alwyn znowu otworzył przed nim drzwi,
tym razem do kabiny telefonicznej – dolna część była zabudowana, górna przeszklona. Położył
teczkę na ziemi przy nodze, podniósł słuchawkę i usłyszał głos Mendela, tłumaczący, że trzeba
wymienić skrzynię biegów, że to może kosztować nawet do stu funtów. Wymyślili to z myślą o
ochronie – czy kto tam teraz odpowiadał za czytanie stenogramów z podsłuchu. Guillam radził
sobie dobrze z kolejnymi pytaniami i odpowiedziami. Czekał, aż Alwyn, który pilnie słuchał
rozmowy, znajdzie się za ladą. Działa, pomyślał, idzie mi, jednak się uda. Usłyszał własny głos:

– No, to niech pan poszuka u największych dostawców, niech się pan dowie, jak długo

potrwa, żeby panu to przysłali. Ma pan numery? – I ze złością: – Niech pan poczeka.

Uchylił drzwi i z całej siły przycisnął mikrofon telefonu do siebie, bo bardzo się bał, żeby to

akurat się nie nagrało.

– Alwyn, możesz rzucić we mnie tą torbą?
Alwyn podbiegł szybko – jak lekarz na meczu do sfaulowanego piłkarza.
– W porządku, proszę pana? Otworzyć ją panu?

– Nie, dziękuję, rzuć mi ją tu, na ziemię.
Torba znalazła się na podłodze przed kabiną. Guillam pochylił się, wciągnął ją do środka i

otworzył zamek błyskawiczny. Między koszulami i mnóstwem zwiniętych w kule gazet znajdowały
się trzy puste teczki: beżowa, zielona i różowa. Wyciągnął różową, własny notatnik z adresami i
zamienił na akta „Świadectwa”. Z powrotem zapiął zamek, wstał i odczytał Mendelowi jakiś
numer, i to właściwy. Odłożył słuchawkę, oddał Alwynowi torbę i wrócił do czytelni z pustą teczką.
Chwilę jeszcze postał przy skrzyni, poprzeglądał kilka książek telefonicznych i wreszcie powolnym
krokiem udał się do archiwów. Allitson właśnie się wygłupiał, to ciągnąc, to pchając kosz.

– Peter, pomóż, nie mogę go ruszyć.
– Chwileczkę.
Wydobył teczkę czterdzieści trzy z przegrody z aktami „Świadectwa”, zamiast niej wcisnął

tam pustą, czterdziestkę trójkę odłożył na miejsce i zabrał zieloną karteczkę. Jest więc Bóg w
niebie, wszystko poszło jak z płatka. Chciało mu się śpiewać: Jest więc Bóg w niebie, ja ciągle
umiem latać.

Odniósł rewers do Sally, która jak zawsze podpisała go i nadziała na metalowy szpikulec.

Jeszcze dziś pójdzie sprawdzić i jeżeli akta będą na miejscu, zniszczy obie połówki rewersu, i
nawet bystra Sally nie będzie pamiętać, że przechodził obok niszy z czterdziestkami czwórkami.
Już miał wrócić do archiwum, żeby pomóc Allitsonowi, gdy zobaczył tuż przed sobą brązowe,
nieprzyjazne oczy Toby’ego Esterhazego.

– Peter – powiedział Toby. – Przepraszam, że ci przeszkadzam, ale mamy taki mały problem

i Alleline musi natychmiast zamienić z tobą słówko. Mógłbyś przyjść teraz? To by było bardzo miło
z twojej strony. – A przy drzwiach, kiedy wypuszczał ich Alwyn: – Chce poznać twoją opinię w
jednej sprawie – powiedział uroczyście, jak ktoś, kto na razie znaczy mało, ale wkrótce będzie
znaczył znacznie więcej. – Chce cię poprosić o opinię.

W desperacji Guillam miał przebłysk natchnienia. Odwrócił się do Alwyna i powiedział:
– W południe będzie transport do Brixton. Możesz do nich zadzwonić, żeby mi to wzięli,

dobrze?

– Oczywiście, proszę pana – odpowiedział Alwyn. – Uwaga na stopień, proszę pana.
I jeszcze za mnie się pomódl, dodał w myśli Guillam.

ROZDZIAŁ 21

Haydon mówił o nim „nasz minister spraw zagranicznych z gabinetu cieni”. Portierzy

nazywali go Królewną Śnieżką z powodu siwych włosów. Toby Esterhaze ubierał się jak model, ale
gdy opuszczał ramiona albo zwijał w pięści małe dłonie, natychmiast widać było, jaki jest
waleczny. Gdy szedł za nim korytarzem czwartego piętra, zwracając uwagę na automat do kawy i
głos Laudera Stricklanda, mówiący, że nie ma go dla nikogo, Guillam pomyślał: Boże, znowu
jesteśmy w Bernie i znowu musimy zwiewać.

Nawet chciał to powiedzieć Toby’emu, ale uznał, że byłoby nieostrożnie uczynić teraz takie

porównanie.

Zawsze, gdy myślał o Tobym, przychodziło mu na myśl to samo: Szwajcaria, osiem lat

temu, gdy Toby był jeszcze zwykłym obserwatorem, ale już zaczynało się o nim mówić, że słuchać
też potrafi. Guillam dopiero co uciekł z Afryki Północnej, więc Cyrk wysłał ich obu do Berna, żeby
popodglądali dwóch belgijskich handlarzy bronią, którzy za pośrednictwem Szwajcarów wysyłali
towar w niewłaściwych kierunkach. Wynajęli willę obok domu figurantów i jeszcze tej samej nocy
Toby pomajstrował przy skrzynce rozdzielczej i tak tam wszystko poprzestawiał, że rozmów
Belgów mogli słuchać na własnym telefonie. Guillam robił za szefa i łącznika równocześnie, więc
dwa razy dziennie podrzucał taśmy do rezydentury w Bernie, używając jako skrzynki kontaktowej
zaparkowanego samochodu. Toby z taką samą łatwością przekupił miejscowego listonosza, żeby
dał mu obejrzeć pocztę Belgów, zanim trafi ona do nich, i sprzątaczkę, by umieściła w salonie, w
którym rozmawiali najchętniej, mikrofon z radiem. By się odprężyć, chodzili do „Chikito”, gdzie
Toby obtańcowywał najmłodsze dziewczyny. Od czasu do czasu przyprowadzał którąś do domu, ale
rano nigdy już jej nie było, otwierał zaś okna, żeby wywietrzyć smród.

Żyli tak przez trzy miesiące, ale pod koniec Guillam nadal nie znał go ani trochę lepiej niż

na początku. Nie wiedział nawet, z jakiego Toby jest kraju. Toby był snobem i wiedział, gdzie
trzeba jadać i się pokazywać. Sam sobie prał rzeczy, na noc zakładał siatkę na piękną, siwą
czuprynę. Gdy policja zrobiła wreszcie nalot na ich willę i Guillam musiał zmykać, przeskakując
przez płot za domem, znalazł Toby’ego w hotelu Bellevue, opychającego się ciastkami i
przyglądającego się the dansant. Wysłuchał Guillama, zapłacił, wcisnął napiwek najpierw szefowi
orkiestry, potem Franzowi, głównemu portierowi, po czym poprowadził ich przez liczne korytarze i
klatki schodowe do podziemnego garażu, gdzie już wcześniej ukrył samochód oraz paszporty. W
garażu również nie zapomniał poprosić o rachunek. Jeżeli chce się w pośpiechu wydostać ze
Szwajcarii, pomyślał wtedy Guillam, trzeba najpierw zapłacić rachunki. Korytarze ciągnęły się w
nieskończoność, pełne luster i kryształowych żyrandoli, więc Guillam szedł nie za jednym
Esterhazem, ale za całą ich delegacją.

Taką wizję miał właśnie teraz, choć wąskie drewniane schody, prowadzące do biura

Alleline’a, były pomalowane na błotnistą zieleń, a o żyrandolach przypominała tylko lampka ze
sfatygowanym pergaminowym abażurem.

– Do szefa – oznajmił Toby donośnie młodemu portierowi, który kazał im przejść

bezczelnym kiwnięciem głowy. W przedsionku przy czterech szarych maszynach do pisania
siedziały cztery szare mamy w perłach i bliźniakach. Skinęły Guillamowi, ignorując Toby’ego. Na
drzwiach Alleline’a wisiała tabliczka z napisem „Zajęty”. Obok stał nowiutki, prawie dwumetrowy
sejf. Guillam nie mógł się nadziwić, że podłoga to wytrzymuje. Na sejfie piętrzyły się butelki
taniego, południowoafrykańskiego sherry, szklanki i talerze. Przypomniał sobie, że to wtorek, czyli
dzień niezobowiązujących spotkań obiadowych w Centrali.

– Powiedz im, żeby mnie z nikim nie łączyły – zawołał Alleline, gdy Toby otworzył drzwi.
– Drogie panie, szef nie będzie teraz odbierał telefonów – powiedział elegancko Toby,

otwierając Guillamowi drzwi. – Mamy ważne spotkanie.

– Słyszałyśmy – odpowiedziała jedna z mam.
Nie było to spotkanie, tylko narada wojenna.
U szczytu stołu siedział Alleline w megalomańskim fotelu z rzeźbionymi poręczami i czytał

dwustronicowy dokument. Nie ruszył się, gdy wszedł Guillam. Warknął tylko:

– Siadaj. Tam, przy Paulu. Na najgorszym miejscu. – I dalej czytał w całkowitym skupieniu.

Krzesło po prawicy Alleline’a było puste. Guillam poznał, że należy do Haydona, po poduszce
ortopedycznej przywiązanej do niego sznurkiem. Po lewicy Alleline’a zasiadał Roy Bland. Też coś
czytał, ale podniósł wzrok, gdy Guillam go mijał, i powiedział: – Co jest, Peter? – A potem śledził
go oczyma, dopóki Guillam nie dotarł do drugiego końca stołu. Obok pustego krzesła Billa
siedziała Mo Delaware, etatowa kobieta w Centrali, uczesana w kok, w brązowej tweedowej
garsonce. Naprzeciw niej Phil Porteous, szef zabezpieczenia, bogaty sługus z wielkim domem na
przedmieściach. Na widok Guillama całkiem przestał czytać, ostentacyjnie zamknął teczkę, położył
na niej dłoń i uśmiechnął się złośliwie.

– Na najgorszym miejscu, czyli obok Paula Skordeno – powiedział Phil, wciąż z tym samym

uśmieszkiem.

– Widzę, dziękuję.
Po przekątnej od Porteousa tkwili Rosjanie Billa, ostatni raz widziani przez Guillama w

męskiej toalecie na czwartym piętrze – Nick de Silsky i jego chłopak Kaspar. Oni nie umieli się
uśmiechać i czytać chyba też nie, bo przed nimi, i tylko przed nimi, nie leżały żadne papiery.
Siedzieli, położywszy cztery grube dłonie na stole, jakby ktoś stał za nimi, trzymając ich na
muszce. I czwórką brązowych oczu wpatrywali się w Guillama bez słowa.

Za Porteousem siedział Paul Skordeno, obecnie podobno pomocnik Roya Blanda od siatek

w krajach satelickich, choć inni twierdzili, że służy Billowi. Paul był chudym, nieprzyjemnym
czterdziestolatkiem o pooranej brązowej twarzy i długich rękach. Guillam był z nim kiedyś w parze
w szkole przeżycia w Żłobku i o mało się wtedy nawzajem nie pozabijali.

Guillam odsunął krzesło i usiadł, Toby usiadł obok jako drugie pół obstawy. Czego oni się

po mnie spodziewają, pomyślał Guillam. Że rzucę się do ucieczki? Wszyscy patrzyli, jak Alleline

nabija fajkę. Właśnie wtedy przyćmił go Bill Haydon. Drzwi otwarły się, ale w pierwszej chwili
nikt się w nich nie ukazał. Potem rozległo się powolne człapanie i pojawił się Bill, trzymając
oburącz nakrytą spodkiem filiżankę z kawą. Pod pachą ściskał pasiasty skoroszyt, okulary miał tym
razem na nosie, więc wcześniej czytał. Wszyscy coś czytali, tylko nie ja, pomyślał Guillam, i tylko
ja nie wiem co. Zastanawiał się, czy chodzi o ten sam dokument, który Esterhaze i Roy czytali
wczoraj; uznał, że nie ma na to najmniejszych dowodów, że Toby przyniósł go Royowi i że
przeszkodził im w podniecaniu się tekstem, jeżeli podniecenie to właściwe słowo.

Alleline nadal nie podnosił wzroku. Siedząc daleko, Guillam mógł tylko przyglądać się jego

gęstej czarnej czuprynie i szerokim, opiętym tweedem barom. Mo Delaware czytała, pociągając za
kosmyk własnych włosów. Guillamowi znów przemknęła przez myśl Camilla i zaraz skojarzyło mu
się, że Percy miał dwie żony, obie alkoholiczki, co musiało mieć jakieś znaczenie. Sam poznał tylko
wersję londyńską, kiedy Percy dopiero zakładał swój fanklub i urządził popijawę w wielkim,
wyłożonym boazerią mieszkaniu w Buckingham Palace Mansions. Guillam spóźnił się wtedy i
zdejmował właśnie płaszcz, gdy nieśmiało wyrosła przed nim blada blondynka i wyciągnęła ku
niemu dłonie. Wziął ją za służącą, która chce odebrać od niego okrycie.

– Jestem Joy – powiedziała teatralnym głosem, jakby naprawdę nazywała się „Radość”. Nie

chodziło jej o płaszcz, tylko o całusa. Guillam uległ i został nagrodzony mieszanką „Je Reviens” i
niedrogiej sherry w wysokim stężeniu.

– No dobrze, młodzieńcze – mówił teraz Alleline. – Gzy jesteś wreszcie gotowy na

rozmowę ze mną, czy masz tu jeszcze inne rzeczy do załatwienia? – uniósł nieco głowę i Guillam
zobaczył maleńkie kępki włosów na każdym z wyniszczonych policzków. – No i co teraz porabiasz
tam u siebie na wsi – przewrócił stronę – poza uganianiem się za miejscowymi dziewicami, jeżeli w
Brixton w ogóle są jakieś, w co mocno wątpię – wybacz Mo, jeżeli cię uraziłem – i wyrzucaniem
państwowych pieniędzy na wystawne obiadki?

Takie przekomarzanie się było dla Alleline’a jednym ze sposobów porozumiewania się z

otoczeniem. Mogło być przyjazne albo wrogie, karcące lub pochwalne, ale w końcu zawsze
sprawiało wrażenie ciągłego stukania w jedno i to samo miejsce.

– Parę obiecujących arabskich spisków. Cy Vanhofer znalazł dojście do jednego

niemieckiego dyplomaty. I chyba tyle.

– Arabowie – powtórzył Alleline, odpychając na bok papiery i wyciągając z kieszeni zwykłą

fajkę. – Araba może załatwić byle głupek, co, Bill? Jak trzeba, to za półkoronówkę można kupić
cały rząd Arabów. – Z innej kieszeni wyjął woreczek z tytoniem, który niedbale rzucił na stół. –
Słyszałem, że ostatnio masz konszachty z naszym świętej pamięci bratem Tarrem. Co tam u niego?

Nim usłyszał własną odpowiedź, wiele myśli przemknęło Guillamowi przez głowę: że

obserwacja jego mieszkania zaczęła się dopiero od wczoraj wieczór, tego był pewien; że przez
weekend niczego nie mogli się dowiedzieć, chyba że wzięty z łapanki opiekun Fawn zdążył
zdradzić, ale to było bardzo mało prawdopodobne; że Roy Bland mocno przypomina zmarłego
poetę Dylana Thomasa – Roy zawsze mu kogoś przypominał, ale dopiero teraz olśniło go kogo. I że
Mo Delaware uważana jest za kobietę tylko z powodu swej wybitnej męskości. Że Toby Esterhaze
wyciąga papierosa ze swej złotej papierośnicy i że Alleline nigdy nie pozwalał palić papierosów,
tylko fajki, więc Toby musi być teraz w sporych łaskach u Alleline’a. Że Bill Haydon wygląda
niezwykle młodo i że krążące po Cyrku plotki na temat jego życia erotycznego wcale nie są takie
bzdurne: mówiono, że lubi i panie, i panów. Że Paul Skordeno trzyma jedną ze swych smagłych
dłoni płasko na stole, z kciukiem lekko wzniesionym tak, by usztywnić przeciwległą krawędź dłoni
jak do ciosu. Pomyślał też o swej brezentowej torbie: czy Alwyn przekazał ją do Brixton? A może
poszedł na obiad i zostawił ją w recepcji, gdzie zaraz przeszuka ją jeden z tych młodych,
niemogących się doczekać awansu, portierów? I już nie po raz pierwszy o tym, jak długo Toby
kręcił się wokół recepcji, nim go zauważył.

Guillam przybrał żartobliwy ton:
– Masz rację, szefie. Co popołudnie spotykam się z Tarrem na herbatce u Fortnuma.
Alleline ssał pustą fajkę i sprawdzał, jak mocno ubity jest tytoń.
– Młody człowieku – odezwał się z namysłem dziarskim głosem. – Może o tym nie wiesz,

ale ja jestem z natury mało pamiętliwy. Prawdę mówiąc, dobra wola aż się we mnie przelewa.
Wystarczy, że się dowiem, o czym rozmawiałeś z Tarrem. Nie proszę o głowę zdrajcy ani o żadną
inną część jego zasranej anatomii, i obiecuję powstrzymać chęć uduszenia go własnymi rękami. I
jego, i ciebie. – Zapalił zapałkę, przyłożył ją do fajki, która zapłonęła olbrzymim płomieniem. – A
może posunę się aż do tego, że obsypię cię złotem i sprowadzę do pałacu z tego parszywego
Brixton.

– Jak tak, to już nie mogę się doczekać, żeby się pojawił – powiedział Guillam.
– I jeszcze dorzucę ułaskawienie dla Tarra. Oczywiście do chwili, kiedy wpadnie mi w łapy.
– Powiem mu. Będzie zachwycony.
Nad stół popłynął wielki kłąb dymu.
– Bardzo się na tobie zawiodłem, młody człowieku. Jak możesz nadstawiać ucha dla

chamskich i wprowadzających zamęt pomówień? To ja tak uczciwie cię opłacam, a ty wbijasz mi
nóż w plecy? Uważam, że to zwykła niewdzięczność.

Przecież to ja utrzymałem cię przy życiu. Przyznam, że wbrew błaganiom moich doradców.
Alleline nabawił się ostatnio nowej maniery, którą Guillam często zauważał u próżnych

mężczyzn w średnim wieku. Polegała ona na chwytaniu się za fałdy skóry pod podbródkiem i
masowaniu ich w nadziei, że się wchłoną.

– Opowiedz nam, co teraz słychać u Tarra – powtórzył Alleline. – Opowiedz, w jakim jest

stanie emocjonalnym. Ma córeczkę, prawda? Małą córeczkę imieniem Danny. Opowiada o niej
czasem?

– Kiedyś opowiadał.
– To uracz nas jakimiś zabawnymi anegdotkami na jej temat.
– Nie znam żadnych anegdotek. Wiem tylko, że bardzo ją kocha.
– Aha, kocha? – Głos uniósł się w nagłym gniewie. – A co ty tak wzruszasz ramionami, do

cholery? Rozmawiam z tobą o defektorze z twojej własnej sekcji, oskarżam cię, że knujesz z nim za
moimi plecami, że bawisz się w jakieś głupie gierki, nie wiedząc, o jaką stawkę idzie, a ty mi tu
wzruszasz ramionami? Na współpracę z agentami nieprzyjaciela też jest paragraf, młody człowieku.
Może nie wiesz? Mam wielką ochotę surowo i przykładnie cię ukarać.

– Ale ja wcale się z nim nie widziałem – odezwał się Guillam, gdy i jemu przyszedł w

sukurs gniew. – To nie ja gram w jakieś gierki, tylko ty. Więc lepiej się odczep.

W tej samej chwili wyczuł wokół stołu wyraźną ulgę i lekko uchwytny przypływ znudzenia

– powszechne przekonanie, że Alleline właśnie wystrzelał całą amunicję, a cel pozostał nietknięty.
Skordeno obracał w palcach kawałek kości słoniowej, jakiś amulet, z którym się nie rozstawał.
Bland powrócił do przerwanej lektury, Bill Haydon pił kawę, która najwyraźniej mu nie
smakowała, bo skrzywił się pod adresem Mo Delaware i odstawił filiżankę. Toby Esterhaze trzymał
się za szczękę i z uniesionymi brwiami gapił się na czerwony celofan, wrzucony do wiktoriańskiego
kominka. Tylko Rosjanie wciąż wpatrywali się w Guillama jak sroka w gnat – albo jak para
piesków myśliwskich, niewierzących, że to już koniec polowania.

– Czyli opowiadał ci kiedyś o Danny, tak? I że ją kocha, tak? – powiedział Alleline, z

powrotem pogrążając się w leżących przed nim papierach. – A kim jest jej mama?

– To jakaś Eurazjatka.
Teraz po raz pierwszy odezwał się Haydon.
– Ale taka, że od razu widać, że z Hongkongu, czy mogłaby udawać Europejkę?
– Tarr zdaje się uważa, że wygląda bardzo europejsko.
I ona, i córka.
Alleline zaczął czytać na głos:
– Lat dwanaście, długie blond włosy, oczy piwne, szczupła. Zgadza się?
– Myślę, że tak. Raczej tak.
Nastało dłuższe milczenie, którego nawet Haydon nie miał zamiaru przerywać.
– Więc gdybym ci powiedział… – podjął wreszcie Alleline, niezwykle starannie dobierając

słowa. – Gdybym ci powiedział, że trzy dni temu Danny i jej mama miały przybyć do Londynu
bezpośrednim samolotem z Singapuru, to rozumiem, że byłbyś równie zdumiony jak my.

– Owszem.
– I że po wyjściu stąd będziesz trzymał gębę na kłódkę? Że powiesz to tylko dwunastu

najbliższym kumplom?

Z bliska dobiegł miękki pomruk Phila Porteousa:
– Wiadomość jest z bardzo tajnego źródła. Tylko tak wygląda, że wiemy to z informacji

lotniskowej. Ale tak naprawdę sprawa jest tajna specjalnego znaczenia.

– No, to w takim razie zamknę gębę na specjalną kłódkę – odparł Porteousowi Guillam i

gdy ten się zaczerwienił, Bill Haydon jeszcze raz uśmiechnął się jak uczniak.

– To co ty byś wywnioskował z tej informacji? No, Peter – znów zaczął tonem

przekomarzania Alleline – przecież to ty byłeś jego szefem, przewodnikiem, filozofem i
przyjacielem. Co z twoją psychologią, na miłość boską? Dlaczego Tarr przyjeżdża do Anglii?

– Wcale mi nie powiedziałeś, że przyjeżdża. Powiedziałeś, że trzy dni temu miała przylecieć

jego dziewczyna z córką. Może w odwiedziny do rodziny. A może ma nowego chłopaka. Skąd mam
wiedzieć?

– Chłopie, nie bądź głupi. Nie przyszło ci do głowy, że jeżeli gdzieś jest mała Danny, to

zaraz pojawi się tam Tarr? O ile już się nie pojawił, w co wierzę, bo tak już jest, że jak ktoś się
gdzieś przenosi, to najpierw przyjeżdża chłop, a dopiero potem sprowadza kulę u nogi. Wybacz,
Mo, wypsnęło mi się.

Guillam po raz drugi pozwolił sobie na nerwy.
– Nie, na razie wcale nie przyszło mi to do głowy. Jak dotąd Tarr jest defektorem, za którego

uznano go oficjalnie siedem miesięcy temu. Tak czy nie, Phil? Tarr siedzi w Moskwie, wszystkie
jego kontakty należy uznać za spalone. Tak czy nie, Phil? Z tego samego powodu uznano, że trzeba
pogasić światła w Brixton i przekazać część naszej roboty Centrali, a część latarnikom Toby’ego.
To co niby teraz robi Tarr? Znowu jest defektorem, tylko że teraz na naszą korzyść?

– To byłoby o wiele za grzecznie powiedziane, możesz mi wierzyć – odparł Alleline, znów z

głową w papierach. – Słuchaj mnie, tylko uważnie, i zapamiętaj. Bo nie mam wątpliwości, że
podobnie jak reszta moich podwładnych masz pamięć jak sito. Wszyscy jesteście tacy sami,
primadonny zasrane. Danny i jej mama podróżują na podrobionych angielskich paszportach na
nazwisko Poole. Tak jak to miasto z zatoką. Podróbki zrobiono w Rosji. Trzecią z nich ma Tarr,
nasz sławny mister Poole. Tarr już jest w Anglii, tylko że nie wiemy gdzie. Przyjechał przed Danny
i jej mamusią, inną drogą, nasze śledztwo wykazało, że pewnie przez zieloną granicę. Swojej żonie,
kochanicy, czy kim ona tam jest – powiedział to tonem, jakby sam nie miał ani jednej, ani drugiej –
och, jeszcze raz przepraszam, Mo, kazał przyjechać w tydzień później, czego jeszcze najwyraźniej
nie zrobiły. Wiadomość dostaliśmy dopiero wczoraj, więc jeszcze trochę trzeba za tym pochodzić.
Tarr powiedział im, to znaczy Danny i jej mamie, że jeżeli z jakiegoś powodu nie uda mu się z nimi
skontaktować, to mają zdać się na łaskę niejakiego Petera Guillama. To chyba ty.

– Jak miały tu być już trzy dni temu, to co się z nimi stało?
– Coś im wypadło, spóźniły się na samolot, zmieniły plany, zgubiły bilety… Skąd mam

wiedzieć, do diabła?

– A może po prostu informacja była nieprawdziwa – podsunął Guillam.
– Nie była – urwał Alleline.
Uraza i zdziwienie, tego Guillam postanowił się trzymać.
– W porządku. Rosjanie skaperowali Tarra. Przysyłają tu jego rodzinę, Bóg raczy wiedzieć

po co, przecież powinni trzymać ją u siebie, a potem przysyłają jego. I o co ten cały hałas? Co z
niego za podwójny agent, jeżeli od razu wiemy, że nie można wierzyć w ani jedno jego słowo?

Zauważył z zachwytem, że teraz słuchacze patrzą na Alleline’a, który sprawiał wrażenie,

jakby wahał się między udzieleniem prawdziwej odpowiedzi, przez co się zdradzi, a wyjściem na
durnia.

– Może nie podwójny agent, ale zawsze zamąci wodę, może nawet nasika do barszczu. Na

nowo namiesza, kiedy my tu dopiero co posprzątaliśmy. – Tym samym językiem przemawiają jego
okólniki, pomyślał Guillam. Metafora goni metaforę. – Ale ty zapamiętaj jedno. Jak tylko
zobaczysz go, choćby przez najmniejszą chwilkę, jak tylko usłyszysz coś o nim albo o jego pani,

albo o córeczce, młody człowieku, zaraz przylecisz powiedzieć komuś dorosłemu. Czy to do ciebie
dotarło? Bo tu chodzi o takie sprawy, o których ani nie masz pojęcia, ani nie masz prawa mieć
pojęcia…

Bland wepchnął dłonie do kieszeni i powlókł się na drugi koniec pokoju, by oprzeć się o

drzwi. Alleline na nowo zapalił fajkę i zgasił zapałkę długim ruchem ręki, przez dym spozierając
spode łba na Guillama.

– A z kim ty się ostatnio zabawiasz, Peter, co to za szczęściara? – zapytał Porteous,

podsuwając mu do podpisu kartkę papieru. – To dla ciebie, podpisz, z łaski swojej.

Paul Skordeno szeptał coś do ucha jednemu z Rosjan, Esterhaze już stał w drzwiach i

wydawał mamom niepopularne polecenia. Tylko wzrok brązowych, spokojnych oczu Mo Delaware
wciąż nie schodził z twarzy Guillama.

– Tylko najpierw przeczytaj, dobrze? – poradził przymilnie Porteous.
Guillam już zdążył doczytać do połowy tekstu. „Oświadczam, że zostałem dziś

zaznajomiony z zawartością raportu nr 308 operacji «Czarna Magia», osobowe źródło informacji
Merlin”, głosił pierwszy akapit. „Zobowiązuję się nie ujawniać żadnego fragmentu wspomnianego
raportu ani faktu istnienia źródła Merlin innym pracownikom firmy. Zobowiązuję się również
powiadomić o wszelkich wydarzeniach, które mogą mieć związek ze wspomnianym materiałem”.

Drzwi wciąż były otwarte. Gdy Guillam podpisywał, pojawił się w nich drugi garnitur

Centrali, poprzedzany przez procesję mam z tacami pełnymi kanapek: Diana Dolphin, Lauder
Strickland, który wyglądał, jakby zaraz miał eksplodować z napięcia, i Haggard, stary wiarus z
kwaśną miną, nadzorca Bena Thruxtona. Guillam powoli ruszył ku wyjściu, po drodze przeliczając
obecnych, bo wiedział, że Smileya na pewno to zainteresuje. Zdziwił się, bo przy drzwiach dołączył
do niego Haydon, który uznał chyba, że dalsze uroczystości już nie są dla niego.

– Niezły kabaret – zauważył Bill, niedbale machając ręką ku mamom. – Percy robi się nie

do zniesienia.

– Rzeczywiście – zgodził się chętnie Guillam.
– A co słychać ostatnio u Smileya? Często się z nim widujesz? Kiedyś byli z was wielcy

kumple, no nie?

Świat Guillama, który do tej chwili wykazywał oznaki zwalniania do sensownej prędkości,

nagle się zawalił.

– Niestety nie – powiedział. – Przecież nie wolno się z nim kontaktować.
– Tylko mi nie mów, że wierzysz w te bzdury – parsknął Bill. Dotarli do schodów. Bill

ruszył przodem.

– A ty? – zawołał za nim Guillam. – Ty dużo się z nim widujesz?
– A Ann uciekła – powiedział Bill, ignorując pytanie. – Z jakimś malarzem, kelnerem, czy ja

wiem? – Drzwi do jego gabinetu było szeroko otwarte, biurko zasłane tajnymi aktami. – To
prawda?

– Nie wiem – odparł Guillam. – Biedny George.
– Kawy?
– Dzięki, ale chyba muszę wracać.
– Na tę herbatkę z bratem Tarrem?
– No właśnie. U Fortnuma. Na razie.
W archiwum Alwyn zdążył wrócić z obiadu.
– Torba poszła, proszę pana – powiedział wesoło. – Teraz pewnie jest już w Brixton.
– A niech to diabli – powiedział Guillam, wypuszczając już ostatnią strzałę z kołczana. –

Zapomniałem coś sobie wyjąć.

Nagle opanowała go przerażająca myśl, tak prosta i przerażająco oczywista, że nie miał

pojęcia, dlaczego wcześniej na to nie wpadł: Sand to mąż Camilli, Camilla prowadzi podwójne
życie. A stąd już tylko krok do pięknych teorii spiskowych, w których uczestniczą wszyscy – jego
przyjaciele, dziewczyny, nawet cały Cyrk. Przypomniało mu się powiedzenie Mendela, które
usłyszał od niego dwa dni wcześniej, gdy siedzieli razem na piwie w ponurym podmiejskim pubie:
„Co się martwisz, Peter. Stary, Jezus miał tylko dwunastu, a i tak jeden okazał się podwójnym

agentem”.

Tarr, pomyślał teraz. Ten sukinsyn Ricki Tarr.

ROZDZIAŁ 22

Pokój był długi i niski – dawna służbówka urządzona na strychu. Guillam stał w drzwiach,

Tarr siedział bez ruchu na łóżku, z głową odchyloną do tyłu, twarzą zwróconą ku ukośnemu
sufitowi, podparty rękoma, z szeroko rozcapierzonymi palcami. Nad nim znajdowało się okno w
dachu – stąd, gdzie stał, Guillam widział szeroki, ciemny krajobraz Suffolk i szpaler czarnych
drzew na tle nieba. Tapeta była brązowa w wielkie czerwone kwiaty. Jedyna lampa zwieszała się z
czarnego dębowego dźwigara, oświetlając ich twarze dziwnymi, geometrycznymi wzorami, i za
każdym razem, gdy poruszał się któryś z nich – Tarr na łóżku lub Smiley na drewnianym
kuchennym krześle – światło uciekało w kolejne zakamarki pokoju i uspokajało się dopiero po
chwili.

Guillam doskonale zdawał sobie sprawę, że gdyby był sam na sam z Tarrem, na pewno

potraktowałby go bardzo ostro. Nerwy miał rozdygotane, gdy tu jechali, szybkościomierz
wskazywał prawie sto pięćdziesiąt kilometrów na godzinę, nim Smiley warknął, żeby Guillam się
uspokoił. Sam na sam z Tarrem uległby pewnie pokusie sprania go na kwaśne jabłko – w razie
potrzeby wziąłby ze sobą Fawna – i przez całą drogę miał przed oczyma scenę, w której otwiera
drzwi do mieszkania Tarra – gdziekolwiek ono było – kilka razy uderza go w twarz, odreagowując
w ten sposób sprawę Camilli i jej byłego męża, wybitnego specjalisty od fletu. Całkiem możliwe, że
jadący razem z nim Smiley otrzymał telepatyczny przekaz tych zamiarów, bo te kilka zdań, które
wypowiedział w samochodzie, miało najwyraźniej Guillama uspokoić.

– Peter, Tarr wcale nie kłamał. Żadnego większego kłamstwa się nie dopuścił. Zrobił po

prostu to, co robią wszyscy agenci na świecie. Nie powiedział nam całej prawdy. Trzeba zresztą
przyznać, że postąpił sprytnie. – Bynajmniej nie podzielał oszołomienia Guillama. Wydawał się
zaskakująco pewny siebie i jakby z pobłażaniem podchodził do całej sprawy, do tego stopnia, że
pozwolił sobie na zacytowanie aforyzmu Steeda Aspreya na temat sztuki oszustwa: że chodzi nie o
to, by to robić doskonale, ale z korzyścią dla siebie, a wtedy Guillam natychmiast znów zaczął
myśleć o Camilli. – Niniejszym Karla dopuścił nas do swego wewnętrznego kręgu – oświadczył
jeszcze Smiley, na co Guillam zareagował głupim dowcipem, że na razie najchętniej przetrąciłby
kręgi Tarrowi. Potem Smiley ograniczył się już tylko do wskazówek dotyczących drogi i patrzenia
we wsteczne lusterko.

Jazda zaczęła się od spotkania w Crystal Palace – wsiedli do furgonetki z otwartą skrzynią,

prowadzonej przez Mendela. Udali się do Barnsbury, gdzie wjechali wprost do warsztatu
blacharskiego na końcu wybrukowanego kocimi łbami zaułka, w którym bawiło się mnóstwo
dzieci. Tu powitał ich wylewnie, choć dyskretnie, pewien stary Niemiec, którego syn zdążył zdjąć z
furgonetki tablice rejestracyjne niemal jeszcze, nim wysiedli z samochodu i przesiedli się do
podrasowanego vauxhalla, którym wyjechali drugą bramą warsztatu. W warsztacie został Mendel z
aktami operacji „Świadectwo”, przywiezionymi przez Guillama z Brixton w tej samej torbie, w
której zostały wywiezione z Cyrku. Smiley powiedział:

– Musisz dostać się na A12.
Ruch był niewielki, ale tuż przed Colchester trafili na sznur ciężarówek. Guillam stracił

cierpliwość i Smiley musiał zabronić mu wyprzedzania. Potem zatarasował im drogę staruszek
wlokący się trzydzieści kilometrów na godzinę. Gdy go wyprzedzali, staruszek nagle zatoczył się w
ich stronę, nie wiadomo, czy dlatego że był pijany, chory czy może przerażony. A potem jeszcze
trafili na ścianę mgły, która jakby opadła na nich z nieba – Guillam przejechał ją pędem, bał się
hamować, bo była gołoledź. Za Colchester skręcili w boczne drogi. Na drogowskazach pojawiały
się nazwy w rodzaju Little Horkseley, Wormingford czy Bures Green, potem nawet takie
drogowskazy zniknęły i Guillam miał wrażenie, że wokół nie ma już nic.

– Tu w lewo i jeszcze raz w lewo przy rządcówce. Dojedź do końca, ale zaparkuj trochę

przed bramą.

Znaleźli się w małej wiosce, w żadnym domu nie paliło się światło, nie widać było ludzi, nie

świecił księżyc. Gdy tylko wysiedli, uderzył ich chłód, Guillam poczuł równocześnie zapachy
boiska krykietowego, dymu palącego się drewna i Bożego Narodzenia; pomyślał, że nigdy jeszcze
nie przebywał w takiej ciszy, w takim zimnie i na takim pustkowiu. Przed nimi pojawiła się
kościelna wieża, wzdłuż jednej strony drogi ciągnął się biały płot, na górce stał niski, rozłożysty
dom, częściowo kryty strzechą, w dachu dopatrzył się zarysów paru okienek. Tu czekał na nich
Fawn – pojawił się przy samochodzie, gdy parkowali, i cicho usiadł z tyłu.

– Dziś Rickiemu jest znacznie lepiej, proszę pana – zameldował. Najwyraźniej wiele

ostatnio meldował Smileyowi. Był spokojnym, małomównym chłopcem, który bardzo lubił
sprawiać innym przyjemność. W Brixton jednak wszyscy go się bali, ale dlaczego, tego Guillam nie
wiedział. – Już nie jest taki nerwowy, powiedziałbym, że wreszcie się uspokoił. Dziś rano wypełnił
kupon totalizatora piłkarskiego, bo on kocha w to grać, ten Ricki, a po południu wykopaliśmy
razem parę choinek, żeby pani Ailsa mogła je zawieźć na targ. Wieczorem zaś pograliśmy w karty i
potem zaraz poszedł spać.

– Wychodził sam? – zapytał Smiley.
– Nie, proszę pana.
– Korzystał z telefonu?
– Ależ skąd, proszę pana, ani przy mnie, ani tym bardziej przy pani.
Od oddechów zaparowały już szyby samochodu, ale Smiley nie pozwalał włączyć silnika,

więc nie działały ani ogrzewanie, ani dmuchawa.

– A czy mówił coś o córce? O Danny?
– Przez weekend bez przerwy. Teraz jakby trochę mniej. Mam wrażenie, że stara się o nich

nie myśleć i wtedy jest mniej roztrzęsiony.

– A nie mówił, że chce się z nimi zobaczyć?
– Nie, proszę pana.
– Ani jak się do tego zabierze, kiedy będzie już po wszystkim?
– Nie, proszę pana.
– Ani o sprowadzeniu ich do Anglii?
– Nie, proszę pana.
– Ani o załatwieniu im dokumentów?
– Nie, proszę pana.
Guillam wtrącił się z niecierpliwością:
– To o czym mówi, na miłość boską?
– O tej pani z Rosji, proszę pana. O Irinie. Chętnie czyta jej pamiętnik. I mówi, że jak

złapiemy kreta, to zmusi Centrum, żeby wymienili kreta na Irinę. I że wtedy załatwi się jej jakiś
miły domek, trochę jak ten pani Ailsy, ale w Szkocji, bo tam ładniej. I że mi też się odwdzięczy, że
załatwi mi ważną robotę w Cyrku. Namawia mnie, żebym nauczył się jakiegoś obcego języka, bo
mi się przyda.

Beznamiętny głos dobiegający z tyłu, z ciemności, nie pozwalał odgadnąć, co Fawn sądzi o

tych planach.

– To gdzie teraz jest?
– W łóżku, proszę pana.
– Tylko nie trzaskajmy drzwiami.
Ailsa Brimley czekała na nich na frontowym ganku. Była siwą sześćdziesięciolatką o

zdecydowanej, inteligentnej twarzy. Należała do starej gwardii Cyrku, bo była szyfrantką jeszcze u
lorda Lansbury’ego w czasie wojny. Teraz przeszła na emeryturę, ale nadal robiła wrażenie. Miała
na sobie obcisły brązowy komplet. Uścisnęła dłoń Guillama, mówiąc: – Jak się pan ma? –
Zamknęła drzwi na zasuwę i ledwo się zorientował, już jej nie było. Smiley ruszył pierwszy na
schody. Fawn miał czekać na półpiętrze na wypadek, gdyby był potrzebny.

– To ja, Smiley – powiedział, stukając do drzwi Tarra. – Muszę z tobą pogadać.
Tarr szybko otworzył drzwi. Musiał słyszeć, jak wchodzili do domu, i czekał za drzwiami.

Otwarł je lewą ręką, bo w prawej trzymał broń, i wyjrzał na korytarz za plecami Smileya.

– Ze mną jest tylko Guillam – powiedział Smiley.

– Właśnie o to mi chodzi – odparł Tarr. – Dzieci czasem gryzą.
Weszli do środka. Miał na sobie krótkie spodnie i jakiś malajski koc. Podłoga zasłana była

kartkami z trudnymi słowami, a w powietrzu unosił się zapach potrawki z curry, którą gotował
sobie na kuchence elektrycznej.

– Przepraszam, że przeszkadzam – odezwał się Smiley szczerze współczującym tonem. –

Ale muszę jeszcze raz cię spytać, co zrobiłeś z tymi dwoma szwajcarskimi paszportami, które
miałeś ze sobą w Hongkongu.

– A bo co? – zapytał Tarr.
Już nie wyglądał zawadiacko. Był blady jak po pobycie w więzieniu i stracił na wadze.

Siedząc na łóżku, z odłożonym na poduszkę pistoletem, nerwowo spoglądał to na jednego, to na
drugiego z przybyłych z równie nieufną miną.

Smiley mówił dalej:
– Słuchaj, bardzo chcę ci wierzyć. Nic się nie zmieniło. Jak nam powiesz, nie będziemy się

wtrącać w twoje prywatne sprawy. Ale musimy wiedzieć. To bardzo ważne. Twoja przyszłość od
tego zależy.

I znacznie więcej, pomyślał Guillam, czujnie go obserwując – o ile znał Smileya, równanie

było bardzo, ale to bardzo skomplikowane.

– Już mówiłem. Spaliłem je. Numery mi się nie podobały. Uznałem, że są spalone. Bo

gdybym ich użył, to zupełnie jakbym zawiesił sobie na szyi kartkę z napisem: „Poszukiwany Ricki
Tarr”.

Smiley okropnie denerwująco zwlekał z pytaniami. W głębokiej nocnej ciszy nawet Guillam

ledwo wytrzymywał to napięcie.

– Jak je spaliłeś?
– A cóż to ma za znaczenie, do jasnej cholery?
Ale Smiley najwyraźniej nie miał ochoty się tłumaczyć i wolał odczekać, aż cisza zrobi

swoje. Było to równie oczywiste jak to, że głęboko wierzył w skuteczność tej metody. Guillam był
nieraz świadkiem przesłuchań, prowadzonych właśnie w ten sposób: mozolne, rutynowe
odpytywanie jak z katechizmu, męczące chwile ciszy, podczas których zapisywano od razu na
czysto każdą odpowiedź, a mózg przesłuchiwanego zadręczał się tysiącami pytań na każde pytanie
przesłuchującego – i w końcu z dnia na dzień ten pierwszy coraz gorzej orientował się we własnej
wersji.

– A kiedy kupiłeś sobie angielski paszport na nazwisko Poole? – zapytał Smiley, gdy można

było mieć wrażenie, że minęło całe stulecie. – To czy z tego samego źródła kupiłeś jeszcze jakieś
inne?

– A po co?
Smiley nie miał ochoty się tłumaczyć.
– A po co? – powtórzył Tarr. – Co to ja jestem, kolekcjoner? Chciałem tylko szybko się

stamtąd wydostać.

– No i chronić własne dziecko – podsunął Smiley, uśmiechając się ze zrozumieniem. – I

jego matkę, jeżeli tylko się da. Jestem pewny, że dużo o tym myślałeś – powiedział pochlebnym
tonem. – Przecież nie mogłeś ich zostawić na łasce tego ciekawskiego Francuza, prawda?

Smiley czekał na odpowiedź i oglądał karteczki ze słówkami, obracając je na wszystkie

strony. Nie było w nich nic podejrzanego, słowa były przypadkowe. Jedno było napisane z błędem
– Guillam zobaczył epistle, w którym dwie ostatnie litery zamieniły się miejscami. Ciekawe, co on
robi, pomyślał Guillam o Smileyu, kiedy siedzi w tym śmierdzącym, zapchlonym hotelu? Jakimi
tajnymi ścieżkami podąża jego umysł, kiedy siedzi tam wśród butelek z keczupem oraz
komiwojażerów?

– No dobra – odezwał się obrażonym głosem Tarr. – No to załatwiłem paszporty dla Danny i

jej mamy. Na nazwiska pani Poole i panny Danny Poole. To co teraz, będziemy ryczeć z rozkoszy?

Znów to oskarżycielskie milczenie.
– A dlaczego przedtem nam tego nie powiedziałeś? – zapytał Smiley jak ojciec zawiedziony

postępowaniem syna. – Przecież nie jesteśmy nieludzcy. Nie chcemy, żeby stała im się krzywda.

Może nawet moglibyśmy ci pomóc. – I dalej przyglądał się karteczkom. Tarr zużył ich chyba dwie
albo trzy paczki, bo na kokosowym chodniku układały się w rzędy. – Dlaczego nam nie
powiedziałeś? – powtórzył. – Przecież to nie zbrodnia opiekować się tymi, których kochamy.

Jeżeli akurat jest na to zgoda, rzekł w duchu Guillam, mając na myśli Camillę.
Smiley próbował podpowiadać Tarrowi, żeby jeszcze bardziej ułatwić mu sprawę.
– Czy dlatego, że kupiłeś te paszporty za środki operacyjne? I dlatego nam nie

powiedziałeś? Mój Boże, nikomu tu nie chodzi o pieniądze. Zdobyłeś arcyważne informacje, czemu
mielibyśmy mieć do ciebie pretensje o parę tysięcy dolarów? – Po czym czas znowu płynął, ale nikt
nie robił z niego użytku.

– A może dlatego – podsunął Smiley – że się wstydziłeś?
Guillam zesztywniał i natychmiast zapomniał o własnych kłopotach.
– I w jakiś sposób pewnie słusznie. W końcu to niezbyt pięknie zostawić Danny i jej mamę

ze spalonymi paszportami na łasce tego rzekomego Francuza, który tak bardzo starał się znaleźć
pana Poole’a, prawda? Podczas gdy ty uciekłeś w te luksusy? Aż strach pomyśleć – zgodził się
Smiley, jakby to Tarr, a nie on sam, doszedł do tego przekonania. – Aż strach pomyśleć, do czego
gotów posunąć się Karla, by zapewnić sobie twoje milczenie. Albo współpracę.

Pot na twarzy stał się nagle nie do zniesienia. Było go tak dużo, że twarz wyglądała jak

zapłakana. Smiley już nie interesował się karteczkami, tylko zupełnie czym innym – zabawką
złożoną z dwóch stalowych prętów, rozchodzących się od siebie jak ramiona cyrkla. Po tych prętach
toczyło się stalową kulkę. Im dalej się dotoczyła, tym dostawało się więcej punktów, bo wpadała do
oznaczonych cyframi przegródek.

– Innym powodem, dla którego nam nie powiedziałeś, mogło być pewnie to, że je spaliłeś.

Że spaliłeś angielskie paszporty, nie te szwajcarskie.

Ostrożnie, George, pomyślał Guillam i cicho podsunął się o krok, by móc szybciej pokonać

dzielącą ich odległość. Tylko ostrożnie.

– Wiedziałeś, że Poole jest spalony, więc zniszczyłeś paszporty na nazwisko Poole, które

kupiłeś dla Danny i jej mamy, ale swojego nie, bo nie miałeś innego wyjścia. Potem zrobiłeś im
rezerwacje na nazwisko Poole, żeby wszystkich przekonać, że wciąż wierzysz w te angielskie
paszporty. Mówiąc „wszystkich”, mam na myśli ludzi Karli, prawda? Przygotowałeś szwajcarskie,
jeden dla Danny, drugi dla jej mamy, licząc, że nikt nie zauważy zmienionych numerów
paszportów, i przygotowałeś inny plan, którym nikomu się nie pochwaliłeś. Tylko że te plany
zrobiłeś najpierw, a rezerwacje na nazwisko Poole później. Jakie plany? Pewnie takie, żeby zostały
na Dalekim Wschodzie, ale gdzie indziej, na przykład w Dżakarcie. Gdzieś, gdzie masz przyjaciół.

Guillam nie zdążył nawet z nowego miejsca. Ręce Tarra znalazły się na gardle Smileya,

przewrócili się obaj. Guillam wyciągnął z kotłowaniny prawą rękę Tarra i porwał ją w uchwyt, omal
jej nie łamiąc. Pojawił się Fawn, złapał z poduszki pistolet i podszedł do Tarra, zupełnie jakby
chciał mu pomóc. Po chwili Smiley poprawiał na sobie garnitur, a Tarr znów siedział na łóżku,
przytykając do ust chusteczkę.

Smiley mówił dalej:
– Nie wiem, gdzie są. O ile mi wiadomo, nic złego im się nie stało. Wierzysz mi, prawda?
Tarr wpatrywał się w niego ze wściekłością i czekał. Ale Smiley był tak spokojny, że

Guillam pomyślał, iż Tarra uda się wreszcie uspokoić.

– Lepiej byś własnej baby pilnował, nie mojej – szepnął Tarr, nie odejmując dłoni od ust.

Guillam zaklął i rzucił się do przodu, ale Smiley go powstrzymał.

– I dopóki nie będziesz usiłował nawiązać z nimi kontaktu – ciągnął – lepiej będzie, żebym

dalej nie wiedział.

Chyba że chciałbyś, bym coś dla nich zrobił. Nie trzeba im pieniędzy, ochrony, pociechy?
Tarr pokręcił głową. Miał w ustach krew, pełno krwi. Guillam domyślił się, że Fawn musiał

go uderzyć, ale nie miał pojęcia, w którym momencie.

– To już nie potrwa długo – powiedział Smiley. – Może z tydzień. Jak się uda, nawet krócej.

Staraj się nie myśleć o tym za dużo.

Gdy wychodzili, Tarr znów się uśmiechał, więc Guillam uznał, że dobrze zrobiły mu albo

ich odwiedziny, albo rzucona Smileyowi obelga, albo otrzymany cios w twarz.

– A te kupony totalizatora – Smiley cicho zwrócił się do Fawna, gdy wsiadali do samochodu

– to nigdzie ich nie nadałeś, prawda?

– Nie, proszę pana.
– No, to miejmy nadzieję, że nie trafił – zauważył Smiley w rzadkim przypływie

żartobliwości i wszyscy się roześmiali.

Pamięć wyczynia różne dziwne sztuczki w przemęczonym, przeładowanym mózgu. Guillam

prowadził samochód, inną częścią świadomości nie przestawał zmagać się z coraz bardziej
romansowymi podejrzeniami co do Camilli, a oprócz tego przez umysł przepływały mu zupełnie z
tym wszystkim niezwiązane wspomnienia z tego i innych dni. Dni strachu, jakie przeżył w Maroku,
gdy zamilkła jedna z jego siatek i rzucał się do okna na każdy odgłos kroków na schodach;
leniwych dni w Brixton, gdy przyglądał się otaczającemu go tam światu nędzy i zastanawiał się,
kiedy do niego dołączy. I nagle spostrzegł leżący na biurku raport. Odbity przez kalkę, bo kupiony
od zaprzyjaźnionej służby, z nieznanego i prawdopodobnie niezbyt wiarygodnego źródła. Zobaczył
każde słowo wypisane wielkimi na pół metra literami.

Według niedawno zwolnionego z Łubianki więźnia w podziemiach moskiewskiego Centrum

odbyła się w lipcu tajna egzekucja. Stracono trzech funkcjonariuszy Centrum, w tym jedną kobietę.
Wszyscy zginęli od strzału w tył głowy.

– Raport miał pieczątkę: „Sprawy Wewnętrzne” – powiedział tępo Guillam. Zatrzymali się

w zatoczce przy przydrożnej gospodzie, ozdobionej świątecznymi lampkami. – Ktoś z Centrali
dopisał: „Czy komuś udało się zidentyfikować ciała?”.

Guillam zobaczył w kolorowym świetle dekoracji, że twarz Smileya wykrzywia się ze

wstrętem.

– No tak – zgodził się dopiero po dłuższej chwili. – No więc ta kobieta to musiała być Irina,

prawda? A pozostali to pewnie Iwłow i Borys, jej mąż. – Głos miał wciąż bardzo rzeczowy. – Tarr
nie może się o tym dowiedzieć – dodał, jakby usiłując przebudzić się z odrętwienia. – To absolutnie
konieczne, żeby się nie dowiedział. Bóg jeden raczy wiedzieć, co by zrobił albo czego by nie zrobił,
gdyby wiedział, że Irina nie żyje.

Przez kilka minut żaden z nich się nie poruszył; może dlatego, że z różnych powodów nie

mieli na to w tej chwili ani sił, ani ochoty.

– Muszę zadzwonić – powiedział Smiley, ale nawet nie próbował wysiąść z samochodu.
– Słucham?
– Muszę zatelefonować – wymamrotał. – Do Lacona.
– To telefonuj.
Guillam otworzył drzwi. Smiley wygramolił się na zewnątrz, przeszedł kilka kroków po

asfalcie, potem jakby zmienił zdanie, bo wrócił.

– Chodź, zjemy coś – powiedział przez okno tym samym, rzeczowym tonem. – Myślę, że

nawet ludzie Toby’ego by tu za nami nie przyjechali.

Kiedyś może i była to restauracja, ale teraz wyglądała jak stara, pamiętająca lepsze czasy

stołówka. Jadłospis był co prawda oprawny w czerwoną skórę, ale za to poplamiony tłuszczem.
Chłopak, który go przyniósł, prawie spał.

– Słyszałem, że coq au vin to zawsze bezpieczny wybór – zażartował bezskutecznie Smiley,

gdy wrócił od automatu w kącie sali. Potem, cichszym głosem, prawie niedosłyszalnym i
nieodbijającym się echem od ścian, zapytał: – Dużo wiesz o Karli?

– Mniej więcej tyle co o operacji „Czarna Magia”, Merlinie i wszystkim tym, co było

wyliczone w oświadczeniu, które musiałem podpisać dla Porteousa.

– A wiesz, że to bardzo dobra odpowiedź? Ty pewnie chciałeś dać do zrozumienia, że masz

pretensje, ale tak się składa, że analogia pasuje jak ulał. – Chłopak pojawił się z powrotem,
wymachując butelką burgunda jak Indianin tomahawkiem. – Pozwoli pan, że najpierw trochę
pooddycha?

Chłopak spojrzał na Smileya jak na wariata.
– Proszę otworzyć i postawić na stole – rzucił ostro Guillam.

Smiley nie opowiedział mu wszystkiego – po jakimś czasie Guillam zauważył kilka

opuszczeń – ale dość, by wydobyć się z otępienia, w które przed chwilą obaj popadli.

ROZDZIAŁ 23

– Oficerowie prowadzący agentów zawsze chcą sobie stworzyć legendę – zaczął Smiley,

jakby prowadził w Żłobku wykład dla stażystów. – Najpierw po to, żeby zrobić wrażenie na
agentach. Potem zaczynają tak samo zachowywać się względem swoich kolegów i wtedy, wiem to z
własnego doświadczenia, wychodzą na strasznych głupków. Nieliczni dochodzą do tego, że robią to
na własny użytek. Ci ostatni to zwykli oszuści, tych trzeba pozbyć się jak najszybciej, innego
wyjścia nie ma.

Ale legendy istnieją i Karla był jedną z nich – kontynuował Smiley. – Nawet jego wiek

owiany był tajemnicą. Karla to najprawdopodobniej nawet nie jego prawdziwe imię. Nie wiemy nic
o całych dziesięcioleciach jego życia i pewnie nigdy się nie dowiemy, bo ludzie, z którymi pracuje,
albo prędzej czy później umierają, albo trzymają gębę na kłódkę. Mówi się, że jego ojciec pracował
w Ochranie i że potem znów pojawił się w Czeka. Nie sądzę, by to była prawda, ale może jest.
Według innej historyjki sam Karla był kuchcikiem w pociągu pancernym na wojnie z Japończykami
na Dalekim Wschodzie. Metod operacyjnych podobno uczył się u Berga, miał być jakoby jego
pupilkiem. To tak, jakby muzyki uczył go… no, sławny kompozytor. Z mojego punktu widzenia
karierę rozpoczął w trzydziestym szóstym w Hiszpanii, bo na to przynajmniej są papiery. Podawał
się za Białego Rosjanina popierającego frankistów i zwerbował wielu agentów wśród Niemców.
Była to bardzo wymyślna i jak na tak młodego człowieka niezwykła operacja. Później pojawił się
podczas sowieckiej kontrofensywy pod Smoleńskiem jesienią czterdziestego pierwszego roku jako
oficer wywiadu u Koniewa. Prowadził partyzanckie siatki na tyłach nieprzyjaciela. Kiedy wykrył,
że jego radiooperator został zwerbowany przez Niemców i nadaje im meldunki, przewerbował go z
powrotem i rozwinął tę grę na wszystkie strony.

Smiley dodał, że do legendy należało i to, iż właśnie dzięki Karli Niemcy ostrzelali własną

pierwszą linię pod Jelnią.

– A między tymi dwoma pojawieniami się w trzydziestym szóstym i czterdziestym

pierwszym – ciągnął – Karla odwiedził Anglię. Wydaje nam się, że był tu pół roku. Ale nawet teraz
nie wiemy, pod jakim nazwiskiem i przykryciem. Co nie znaczy, że nie wie tego Gerald. Tylko że
Gerald raczej nam nie powie, chyba że go zmusimy.

Smiley nigdy jeszcze nie rozmawiał z Guillamem w ten sposób. Zwykle nie lubił ani

zwierzeń, ani długich wykładów; Guillam widział w nim zawsze człowieka nieśmiałego – mimo
próżności – i zwolennika zwięzłości w kontaktach.

– W czterdziestym ósmym za wierną służbę ojczyźnie trafił na jakiś czas najpierw do

więzienia, potem na Sybir. Nie chodziło o niego osobiście. Po prostu należał do jednej z tych grup
w wywiadzie Armii Czerwonej, która przestała istnieć w wyniku tej czy innej czystki.

Wiadomo też na pewno – opowiadał dalej Smiley – że po Stalinie wrócił do łask i pojechał

do Ameryki, bo kiedy latem pięćdziesiątego piątego władze indyjskie aresztowały go w Delhi pod
bliżej niesprecyzowanym zarzutem nielegalnego pobytu w kraju, właśnie przyleciał z Kalifornii.
Późniejsze plotki w Cyrku łączyły go z wielkimi skandalami szpiegowskimi w Anglii i w Stanach.

Ale Smiley miał lepsze informacje:
– Karla znowu popadł w niełaskę. Moskwa pragnęła jego krwi, więc myśleliśmy, że może

uda się go zwerbować. I dlatego poleciałem do Delhi, żeby z nim pogadać.

Urwał na chwilę, bo znużony chłopiec przywlókł się do nich i zapytał, czy są ze

wszystkiego zadowoleni. Smiley z niebywałą gorliwością zapewnił go, że są.

– Historia mojego spotkania z Karlą – podjął na nowo – jest bardzo typowa dla tamtych

czasów. W połowie lat pięćdziesiątych moskiewskie Centrum było w rozsypce. Starszych oficerów
masowo powystrzelano lub powyrzucano z pracy, niższych ogarnęła zbiorowa paranoja. W efekcie
pierwsi zdradzili oficerowie Centrum za granicą. Wszędzie na całym świecie, w Singapurze,
Nairobi, Sztokholmie, Canberze, Waszyngtonie, sam nie wiem, gdzie jeszcze, do naszych
rezydentur ustawiały się kolejki, i to nie tylko grube ryby, ale też zwykli ochroniarze, kierowcy,

szyfranci, maszynistki. Trzeba było coś z tym zrobić – chyba nikt się nie zorientował, do jakiego
stopnia nasza branża sama się dewaluuje – toteż musiałem bawić się w komiwojażera, jednego dnia
latać do jakiejś stolicy, drugiego do obskurnego posterunku granicznego, raz nawet na statek na
morzu – żeby przejmować kolejnych rosyjskich defektorów. Musiałem ich segregować, załatwiać
przydziały, ustalać warunki, być przy przesłuchaniach, czasem przy likwidacji.

Guillam patrzył na niego uważnie, ale nawet w ostrym neonowym świetle twarz Smileya

wyrażała wyłącznie skupienie i lekki niepokój.

– Wypracowaliśmy sobie, można powiedzieć, trzy rodzaje kontraktów z tymi, których

historyjki trzymały się kupy. Jeżeli to, co dany kandydat miał do zaoferowania, nas nie
interesowało, mogliśmy sprzedać go służbom innych państw i więcej się nim nie zajmować. W
zamian dostawaliśmy gotowe materiały, czyli postępowaliśmy mniej więcej tak, jak dzisiaj łowcy
głów. Albo wysyłaliśmy go z powrotem do Rosji. Tak robiliśmy, oczywiście, w sytuacji, gdy jego
ucieczki jeszcze tam nie zauważono. A jeżeli naprawdę miał szczęście, braliśmy go, wyciągaliśmy z
niego wszystko, co wiedział, i dawaliśmy mu nowe życie na Zachodzie. Zwykle decydował
Londyn, nie ja. Ale pamiętaj o jednym: w tamtych czasach Karla, czy też Gerstmann, jak wtedy się
nazywał, był jednym z wielu. Opowiadam ci o nim od końca i nie chcę się usprawiedliwiać, ale
biorąc pod uwagę wszystko, co zaszło między nim a mną, czy raczej wszystko, co między nami nie
zaszło, musisz być świadomy, że lecąc do Delhi i ja, i wszyscy w Cyrku wiedzieli tylko tyle: jakiś
człowiek nazwiskiem Gerstmann zakłada połączenie radiowe między Rudniewem, szefem operacji
nielegalnych z moskiewskiego Centrum, a prowadzoną przez Centrum siatką w Kalifornii, która na
razie była do niczego właśnie z powodu braku łączności. I tyle. Gerstmann przemycił nadajnik
przez granicę kanadyjską i trzy tygodnie siedział w San Francisco, szkoląc nowego operatora. Tyle
wiedzieliśmy i mieliśmy dowód w postaci próbnych transmisji.

Podczas tych prób połączenia między Moskwą a Kalifornią stosowano szyfr książkowy. Aż

tu pewnego dnia Moskwa przesłała coś prostego…

– Ale ciągle tym szyfrem?
– No właśnie. Udało nam się dzięki chwilowej nieuwadze szyfrantów Rudniewa. Nasi

kryptolodzy złamali ich kod i w ten sposób dowiedzieliśmy się, że Gerstmann ma zaraz wyjechać z
San Francisco do Delhi na spotkanie z tamtejszym korespondentem agencji TASS, werbownikiem,
któremu akurat udało się znaleźć jakiegoś ciekawego Chińczyka, więc sprawa była pilna. Dlaczego
musieli ściągać tego kogoś aż z San Francisco i dlaczego tym kimś musiał być właśnie Karla, to
historia na kiedy indziej. Teraz ważne jest tylko to, że gdy Gerstmann pojawił się na spotkaniu w
Delhi, facet z TASS wręczył mu bilet na samolot i kazał natychmiast stawić się w Moskwie.
Żadnych pytań, rozkaz był wprost od samego Rudniewa, podpisany jego pseudonimem, ostry nawet
jak na rosyjskie zwyczaje.

Po czym korespondent uciekł, a Gerstmann został na chodniku z mnóstwem pytań i

dwudziestoma ośmioma godzinami do wylotu.

Ale długo na tym chodniku nie postał, bo na naszą prośbę władze indyjskie zaraz go

zwinęły. Z tego, co sobie przypominam, obiecaliśmy Hindusom, że podzielimy się z nimi
materiałem. Przynajmniej wydaje mi się, że taka była umowa – dodał i jak każdy, kogo przeraża
zawodność własnej pamięci, urwał i rozglądnął się z roztargnieniem po zaparowanym wnętrzu. – A
może powiedzieliśmy im, że go im przekażemy, jak wszystkiego się dowiemy? Już nie ta pamięć…

– Wszystko jedno – wtrącił Guillam.
– W każdym razie był to ten jeden, jedyny raz w życiu Karli, gdy Cyrk miał nad nim

przewagę – ciągnął Smiley i upił łyk wina, skrzywiwszy się ze wstrętem. – On nic o tym nie
wiedział, ale w dniu, w którym wyleciał do Delhi, w San Francisco zdjęto całą dopiero co
ustawioną przez niego siatkę. Bo Control, gdy tylko dostał materiał od kryptologów, porozumiał się
z Amerykanami, że oni zostawią nam Gerstmanna, ale dostaną rudniewowską siatkę z Kalifornii.
Więc niczego nieświadomy Gerstmann poleciał sobie do Delhi

i o niczym nie wiedział jeszcze w chwili, gdy w tamtejszym więzieniu pojawiłem się ja,

żeby z nim pohandlować, jak to określał Control. Wybór miał Gerstmann prosty: w tej sytuacji nie
ulegało wątpliwości, że w Moskwie zaraz skrócą go o głowę, bo Rudniew jego oskarżał o wpadkę

w San Francisco, żeby ratować własną skórę. W Stanach sprawa zrobiła się głośna, toteż Moskwa
była o to dodatkowo wściekła. Miałem ze sobą zdjęcia aresztowań z amerykańskiej prasy;
przywiozłem nawet przemycone przez Karlę radio i książki szyfrowe, które ukrył przed wyjazdem.
Wiesz, jak robi się nieprzyjemnie, kiedy coś trafia do gazet.

Guillam wiedział i aż się wzdrygnął, bo to przypomniało mu o aktach operacji

„Świadectwo”, które tego samego popołudnia zostawił u Mendela.

– Krótko mówiąc, Karla był teraz typową sierotą zimnej wojny. Wyjechał z kraju na robotę

za granicą, robota się spaprała, ale do kraju wrócić nie mógł, bo tam groziło mu jeszcze większe
niebezpieczeństwo. My nie mieliśmy prawa aresztować go w Indiach, więc to on musiał sam
poprosić nas o ochronę. Nigdy chyba nie było czystszej sprawy. Musiałem tylko przekonać go, że w
San Francisco rzeczywiście wszystkich wyłapano, pomachać mu przed nosem wyjętymi z aktówki
wycinkami z gazet, pogadać z nim o nieprzyjemnościach, jakie szykuje mu w Moskwie towarzysz
Rudniew,

i porozumieć się z nieco zapracowanymi inkwizytorami z Sarratt, i przy odrobinie szczęścia

mogłem zdążyć do Londynu na weekend. Chyba nawet miałem bilety do Sadler’s Wells. Ann
przepadała wtedy za baletem.

Owszem, Guillam słyszał i o tym. Chodziło o pewnego walijskiego Apolla, odkrycie sezonu.

W Londynie całymi miesiącami gadano tylko o nich.

Smiley opowiadał dalej:
– W więzieniu panował nieziemski upał. W celi stał na środku żelazny stół, na ścianach

wisiały łańcuchy. Przyprowadzili go w kajdankach i bardzo głupio to wyglądało, taki był
niepozorny. Poprosiłem, żeby mu je zdjęli. Gdy to zrobili, położył dłonie na stole i patrzył, jak
powraca mu w nich krążenie. Musiało go boleć, ale nawet się o tym nie zająknął. Był tam już od
tygodnia, ubrali go w perkalową koszulę. Czerwoną. Nie pamiętam, co oznaczał ten kolor. W tym
więzieniu mieli jakiś taki system. – Znowu popił wina, znowu się skrzywił, ale twarz powoli mu się
wypogadzała, gdy przypominał sobie dalsze szczegóły.

– No więc na początku nie zrobił na mnie większego wrażenia. Z trudem przyszłoby mi

uwierzyć, że to ten sam geniusz, o którym tyle pisała potem ta biedna Irina. Pewnie chodziło też o
to, że instynkt trochę już mi się przytępił przez tyle podobnych spotkań, które odbyłem w ciągu
kilku ostatnich miesięcy, przez wszystkie te podróże, no i przez… przez różne domowe sprawy.

W ciągu całej ich znajomości Guillam nie słyszał od Smileya dosadniejszego wyznania o

niewiernościach Ann.

– Nie wiem dlaczego, ale bardzo mnie to wtedy dręczyło. – Smiley miał oczy otwarte, ale

jego wzrok patrzył już gdzieś w głąb. Skóra na czole i policzkach wygładziła się jakby od wysiłku
pamięci, ale nic nie mogło ukryć przed Guillamem samotności, do której właśnie się przyznał. –
Mam pewną teorię, która, jak podejrzewam, jest dość niemoralna – ciągnął Smiley raźniejszym już
głosem. – W każdym z nas jest tylko jeden kwant współczucia. Jeżeli marnujemy je dla każdego
bezdomnego kota, nigdy nie docieramy do sedna rzeczy. Co o tym sądzisz?

– Jak wyglądał Karla? – zapytał Guillam, traktując pytanie Smileya jako retoryczne.
– Poczciwie. Skromnie i poczciwie. Wyglądałby dobrze jako ksiądz: taki biedny,

niezgrabny, jeden z tych, których widuje się po włoskich miasteczkach. Mały, żylasty człowieczek,
siwiejący, błyszczące piwne oczy, mnóstwo zmarszczek. Albo jak nauczyciel, tak, przypominał też
nauczyciela. Takiego ostrego, cokolwiek to naprawdę znaczy, i dobrze obeznanego z przedmiotem,
którego uczy – ale też skromnego. I na tym pierwsze wrażenie się kończyło, oprócz tego, że patrzył
prosto w oczy i od samego początku naszej rozmowy nie spuszczał ze mnie wzroku. Jeżeli można
to w ogóle nazwać rozmową, bo przez cały czas nie powiedział ani słowa. Upał jak w piecu, ja
byłem wymęczony podróżą.

Nie tyle z apetytu co z dobrego wychowania Smiley zabrał się do jedzenia. Bez najmniejszej

przyjemności przełknął kilka kęsów i na nowo podjął opowieść.

– No – mruknął. – Teraz kucharz już się chyba nie obrazi. Rzeczywiście, byłem nieco

uprzedzony względem pana Gerstmanna. Wszyscy mamy jakieś uprzedzenia, a ja właśnie jestem
uprzedzony względem radiowców. Wiecznie są z nimi kłopoty. Nie potrafią zachować się w terenie,

denerwują się i trudno na nich polegać, kiedy trzeba zabrać się do roboty. Wydawało mi się, że
Gerstmann jest jednym z tej bandy. Może po prostu szukam wymówek, że zająłem się nim –
zawahał się – mniej ostrożnie, mniej uważnie, niż należało, tylko że widać to dopiero z
perspektywy czasu. – I nagle silniejszym głosem: – Zresztą chyba wcale nie potrzebuję się
tłumaczyć.

Tu Guillam wyczuł w nim przypływ rzadkiej złości, przejawiającej się w lekkim uśmiechu,

który na chwilę zagościł na bladych wargach Smileya.

– Do diabła z tym – zamruczał.
Guillam czekał i nie posiadał się ze zdziwienia.
– Pamiętam też, że pomyślałem sobie, że więzienie musiało go bardzo zmienić przez te

siedem dni. Miał na skórze taki biały pył i w ogóle się nie pocił. A ja byłem mokry. Powiedziałem,
co miałem powiedzieć, jak kilkanaście razy w ciągu tego samego roku. Tyle tylko, że od razu nie
było mowy o odesłaniu go do Rosji jako naszego agenta. „Wybór należy do pana. Pańska sprawa.
Zdecyduje się pan zostać na Zachodzie, możemy panu obiecać w miarę dostatnie życie. Po
przesłuchaniach, podczas których będzie pan musiał opowiedzieć nam wszystko, pomożemy panu
zacząć życie od nowa, damy panu nowe nazwisko, spokój, określone pieniądze. Albo może pan
wrócić do kraju, gdzie pewnie pana rozstrzelają albo wyślą do łagru. W zeszłym roku zesłali już
Bykowa, Szura i Muranowa. To może zaczniemy od tego, że powie mi pan, jak naprawdę się pan
nazywa”. Czy coś takiego. Rozparłem się na krześle, otarłem pot i czekałem, by powiedział:
„Dobrze, dziękuję”. A on nie zrobił nic. Nic nie powiedział. Siedział tylko sztywno pod zepsutym
wentylatorem, który była chyba większy od niego, i patrzył na mnie tymi piwnymi, dość wesołymi
oczyma. I trzymał dłonie przed sobą. Były bardzo sękate. Pomyślałem sobie, że muszę go zapytać,
gdzie tyle pracował fizycznie. Trzymał je – o, tak – oparte na stole, spodem do góry, z lekko
zgiętymi palcami, jakby dalej miał na nich kajdanki.

Kelner domyślił się z tego gestu, że Smiley czegoś od niego chce, więc przywlókł się

znowu. Smiley ponownie zapewnił go, że wszystko jest podwójnie doskonałe, że szczególnie
pyszne jest wino, że jest bardzo ciekawy, skąd je mają. Aż chłopiec odszedł, uśmiechając się do
siebie, i strzelił ściereczką w sąsiedni stolik.

– Chyba już wtedy poczułem się bardzo dziwnie. Upał powoli zaczynał dawać mi się we

znaki. Był straszny smród, słyszałem wyraźne „kap, kap” własnego potu, spadającego na żelazny
stół. Nie chodziło tylko o to, że milczał – jeszcze większe wrażenie robił na mnie jego fizyczny
bezruch. O, poznałem wielu defektorów, którzy długo czekali, zanim zaczęli mówić. Dla kogoś, kto
całe życie szkolony jest, jak zachowywać dyskrecję nawet względem najbliższych przyjaciół, to
musi być straszna męka otworzyć usta i zdradzić wszystkie tajemnice nieprzyjacielowi. Przyszło mi
też do głowy, że może władze więzienia chciały z uprzejmości ułatwić mi zadanie i już zaczęły
odpowiednio go zmiękczać. Oczywiście, zapewniano mnie, że nie, ale nigdy nic nie wiadomo. Więc
najpierw uznałem, że milczy, bo jest w szoku. Tylko ten bezruch, ten pełen napięcia, czujny bezruch
– zupełnie mi to nie pasowało. Tym bardziej że ja sam cały aż chodziłem; bo Ann, bo serce, upał,
podróż…

– Domyślam się – powiedział cicho Guillam.
– Tak? Na siedząco wyrażamy bardzo wiele, każdy aktor ci to powie. Siedzimy tak, jaką

mamy naturę. Rozwalamy się albo siadamy okrakiem na krześle, odpoczywamy jak bokser między
rundami, kręcimy się, siadamy na samym brzegu, zakładamy nogę na nogę albo je prostujemy.
Tracimy cierpliwość, wytrzymałość. A Gerstmann – nic. Jego pozycja była skończona,
niewzruszona, jego drobne, powykręcane ciało było jak nadmorska skała. Mógłby tak siedzieć cały
dzień, bez poruszenia jednego choćby mięśnia. A ja… – Zaśmiawszy się z zażenowaniem, Smiley
znów pokosztował wina, ale nie poprawiło się od poprzedniego razu. – A mnie okropnie brakowało
czegoś, co mógłbym przed sobą położyć – papierów, książki, raportu. Ja chyba zawsze się kręcę,
jestem zmienny, nadpobudliwy. A przynajmniej tak wtedy o sobie myślałem. Czułem, że brak mi
filozoficznego spokoju. Albo po prostu filozofii. Praca dawała mi się we znaki znacznie bardziej,
niż mi się wydawało – do tamtej chwili. Bo naprawdę źle poczułem się dopiero w tamtej celi.
Czułem, jakby cała odpowiedzialność za prowadzenie zimnej wojny spadła na moje barki.

Oczywiście, była to kompletna bzdura, po prostu byłem wyczerpany i trochę chory. – Znowu się
napił. – Mówię ci – upierał się, znów wściekły na samego siebie – że nawet nie warto tłumaczyć się
z tego, co zrobiłem.

– A co zrobiłeś? – zapytał ze śmiechem Guillam.
– I od razu była między nami przepaść – mówił dalej Smiley, nie zwróciwszy uwagi na

pytanie. – Nie wykopał jej Gerstmann, bo on i tak był już na jej dnie, czyli to pewnie ja ją
wykopałem. Powiedziałem, co miałem powiedzieć, pokazałem mu zdjęcia, na które on nawet nie
popatrzył, chociaż z drugiej strony od razu mi uwierzył, że siatka z San Francisco została zdjęta.
Powtórzyłem to i owo parę razy, potem powtórzyłem jeszcze raz, ale trochę inaczej, i w końcu nie
miałem już nic do powiedzenia. Siedziałem i pociłem się jak świnia. No, a każdy głupi wie, że
kiedy tak się dzieje, to trzeba wstać i wyjść. Rzucić: „To jak będzie, tak czy nie?” albo „Do jutra”,
byle co. „Proszę to przemyśleć przez godzinę”. A ja ni stąd, ni zowąd zacząłem opowiadać o Ann. –
Nie przerwał, gdy z ust Guillama wyrwał się bezwiednie stłumiony okrzyk. – To znaczy, nie o
mojej, konkretnej Ann. Założyłem, że on też ma jakąś swoją Ann. Wiem, że to głupie, ale zadałem
sobie pytanie, co myśli się w takiej sytuacji, co ja myślałbym w jego sytuacji. Uznałem, że to musi
być coś bardzo osobistego – że myśli się o swojej kobiecie. To się chyba nazywa projekcja albo
substytucja. Nie cierpię tych terminów, ale jeden z nich tu chyba pasuje. Sęk w tym, że zamieniłem
się z nim rolami i – teraz to wiem – zacząłem przesłuchiwać samego siebie, no, bo on nic nie
mówił, wyobrażasz to sobie? Oczywiście, miał pewne cechy, które mi do tego pasowały, bo
wyglądał na kogoś, kto jest żonaty, na kogoś, kto stanowi połowę jakiegoś związku, był jakby za
bardzo dopełniony, by przez całe życie być sam. Poza tym w paszporcie miał wpisany stan cywilny:
żonaty, a przecież my wszyscy zwykle tak konstruujemy nasze legendy, nasze wymyślone biografie,
żeby przynajmniej częściowo pokrywały się z rzeczywistością. – Na chwilę znów popadł w
zadumę.

– Dużo o tym myślałem. Nawet kiedyś poszedłem z tym do Controla: musimy poważniej

traktować legendy operacyjne przeciwnika. Im więcej ktoś ma tożsamości, tym bardziej wyrażają
one osobę, która się za nimi kryje. Pięćdziesięciolatek, który odejmuje sobie pięć lat. Żonaty
mężczyzna podający się za kawalera, bezdzietny, który przyznaje się do dwójki dzieci… Albo
przesłuchujący, który dokonuje projekcji siebie na życie człowieka, co nic nie mówi. Mało kto
potrafi oprzeć się pokusie zrealizowania swoich marzeń, kiedy snuje fantazje na własny temat.

Znów stracił wątek. Guillam cierpliwie czekał, by się ocknął. Bo tak jak Smiley skupiał się

wtedy na Karli, tak teraz Guillam skupiał się na Smileyu; w tej chwili poszedłby za nim wszędzie,
skręcił tam, gdzie on, byle tylko zostać przy nim i wysłuchać jego opowieści do końca.

– Wiedziałem też z amerykańskich raportów obserwacyjnych, że Gerstmann palił jednego

papierosa za drugim. Camele. Wysłałem strażnika po parę paczek i pamiętam, że czułem się
dziwnie, wręczając mu pieniądze. Bo wiesz, miałem wrażenie, że dla Gerstmanna gest wręczania
przeze mnie pieniędzy Hindusowi jest bardzo symboliczny. Wtedy pieniądze nosiłem na brzuchu w
pasie, musiałem w nim grzebać, żeby oddzielić jeden banknot od całego pliku. Wzrok Gerstmanna
sprawiał, że czułem się jak trzeciorzędny wyzyskiwacz imperialista. – Uśmiechnął się. – A
zapewniam cię, że nim nie jestem. Może Bill. No i Percy. Ale ja nie.

Wezwał kelnera, ale tylko po to, by go z powrotem odesłać:
– Możemy prosić o dzbanek wody i dwie szklanki? Dziękuję. – I powrócił do opowiadania.
– Więc zapytałem go o panią Gerstmannową. Zapytałem, gdzie ona teraz jest. Było to

pytanie, na które bardzo chciałbym znać odpowiedź, gdyby chodziło o Ann. Nie odpowiedział, ale i
nie odwrócił wzroku. Po obu jego stronach stali strażnicy, ich oczy były jasne w porównaniu z jego.
Powiedziałem, że będzie musiała coś zrobić ze swym życiem, innego wyjścia nie ma. Czy ma
przyjaciela, na którego może liczyć, że się nią zaopiekuje? Może uda nam się potajemnie z nią
skontaktować? Tłumaczyłem mu, że jego powrót do Moskwy w żaden sposób jej by nie pomógł.
Słuchałem tego, co mówię, brnąłem dalej, nie mogłem się zamknąć. Może zresztą nie chciałem. Bo
naprawdę myślałem o tym, co by się stało, gdybym zostawił Ann. Że może już czas. Powiedziałem
mu, że powrót byłby donkiszoterią, nic by w ten sposób nie pomógł ani żonie, ani nikomu innemu,
wręcz przeciwnie. Czekałby ją ostracyzm, a w najlepszym razie pozwolono by jej na krótkie

odwiedziny, zanim go rozstrzelają. Za to jeżeli zdecyduje się zdać na nas, to może uda się ją za
kogoś wymienić. Pamiętaj, że wtedy mieliśmy w kim wybierać i rzeczywiście część tych ludzi
wracała potem do Rosji w ramach wymiany, chociaż, oczywiście, nie mam pojęcia, po co
mielibyśmy marnować tę możliwość akurat na nią. Mówiłem, że przecież na pewno wolałaby
wiedzieć, że jest cały i zdrowy na Zachodzie, niż że go rozstrzelano albo że umiera z głodu na
Syberii. Uczepiłem się jej jak rzep, bo zachęcał mnie do tego wyraz jego twarzy. Przysiągłbym, że
to, co mówię, zaczyna do niego docierać, że chyba znalazłem pęknięcie na jego zbroi. A,
oczywiście, tak naprawdę tylko zdradzałem mu własne słabe strony. I jeszcze kiedy wspomniałem o
Syberii, też poczułem, że trafiłem. Czułem to coś, jakby stanęło mi w gardle, poczułem w
Gerstmannie dreszcz obrzydzenia. No i nic w tym dziwnego – dodał kwaśno – bo dopiero co
stamtąd wrócił. Wreszcie pojawił się strażnik z papierosami, rzucił je z hałasem na żelazny stół.
Przeliczyłem resztę, dałem mu napiwek i gdy to zrobiłem, znów zauważyłem ten sam wyraz oczu
Gerstmanna; miałem wrażenie, że był rozbawiony, ale tak naprawdę nie mogłem już niczego
wiedzieć na pewno. Zauważyłem, że strażnik nie przyjął napiwku, pewnie nie lubił Anglików.
Rozdarłem opakowanie i poczęstowałem Gerstmanna. „Proszę”, powiedziałem, „wiadomo, że pali
pan jednego za drugim. I że to pana ulubiona marka”. Mój głos zabrzmiał głupio i wymuszenie, ale
nie mogłem nic na to poradzić. Gerstmann wstał i grzecznie poprosił strażników, że chciałby już
wrócić do celi.

Smiley nie spieszył się teraz. Odsunął talerz z niedokończonym jedzeniem, na którym

uformowały się białe płatki tłuszczu, przypominające jesienny szron.

– Gdy wychodził, zmienił zdanie i zabrał paczkę papierosów i zapalniczkę, moją

zapalniczkę, prezent od Ann. „Dla George’a od Ann z wyrazami miłości”. Normalnie nawet przez
myśl by mi nie przeszło, by pozwolić mu ją zabrać, ale to wszystko już nie było normalne.
Pomyślałem nawet, że to ma sens, że to on zabierze zapalniczkę od niej. Pomyślałem, głupek jeden,
że w jakiś sposób to nas zwiąże. Wrzucił zapalniczkę i papierosy do kieszeni czerwonej bluzy, po
czym wyciągnął ręce ku kajdankom. Powiedziałem: „Proszę zapalić, jeśli pan ma ochotę”. I do
strażników: „Proszę pozwolić mu wypalić papierosa”. Ale on ani drgnął. Dodałem: „Plany są takie,
że jeżeli do jutra się nie dogadamy, wsadzimy pana do samolotu do Moskwy”. Jakby mnie nie
słyszał. Patrzyłem, jak go wyprowadzali, potem wróciłem do hotelu, ktoś mnie tam zawiózł, do dziś
nie pamiętam kto. Sam już nie wiedziałem, co o tym myśleć. Byłem bardziej zdezorientowany i
chory, niżbym się do tego przyznał nawet samemu sobie. Zjadłem byle co na kolację, wypiłem za
dużo, dostałem wysokiej gorączki. Leżałem na łóżku zlany potem. Śnił mi się Gerstmann. Strasznie
mi zależało, żeby został. Z trudem przychodziło mi skupić myśli, ale z całych sił pragnąłem go tu
zatrzymać, dać mu nowe życie, a jeśli się da, to połączyć go z żoną w nowej, sielankowej
rzeczywistości. Uwolnić go, wyciągnąć go raz na zawsze z tej wojny. Rozpaczliwie pragnąłem,
żeby nie wracał. – Podniósł w górę wzrok pełen autoironii. – Chodzi mi o to, Peter, że tamtego dnia
z wojny wycofywał się nie Gerstmann, tylko Smiley.

– Byłeś chory – upierał się Guillam.
– Powiedzmy, że zmęczony. Chory albo zmęczony. Przez całą noc, między aspiryną, chininą

i syropem, wskrzeszały się we mnie na nowo wizje małżeństwa Gerstmanna. I ciągle powracał ten
sam obraz: Gerstmann stoi na parapecie, patrzy w dół na ulicę tymi nieruchomymi brązowymi
oczyma, a ja powtarzam mu: „Zostań. Nie skacz. Zostań”. Oczywiście, nie zdawałem sobie sprawy,
że to sen nie o jego niepewności, tylko o mojej. Wczesnym rankiem lekarz dał mi zastrzyk przeciw
gorączce. Powinienem był zostawić tę sprawę, zatelegrafować, żeby mnie ktoś zastąpił. Albo
przynajmniej odczekać, zanim znowu pójdę do więzienia. Ale ja mogłem myśleć już tylko o
Gerstmannie: musiałem usłyszeć od niego, co zdecydował. I już o ósmej rano kazałem jeszcze raz
zaprowadzić się do jego celi. Siedział na pryczy wyprostowany jak struna; po raz pierwszy
wyczułem w nim żołnierza i wiedziałem, że, podobnie jak ja, przez całą noc nie zmrużył oka. Był
nieogolony, miał na szczęce siwy zarost, który sprawiał, że jego twarz wyglądała jak twarz starca.
Na innych pryczach spali Hindusi, w czerwonej bluzie i z siwym zabarwieniem zarostu wydawał
się przy nich bardzo biały. W dłoni trzymał zapalniczkę od

Ann, paczka papierosów leżała przy nim na pryczy, nietknięta. Zrozumiałem, że nie palił i

że poświęcił całą noc po to, by zdecydować, czy potrafi stawić czoła więzieniu, przesłuchaniom i
śmierci. Wystarczyło mi jedno spojrzenie na jego wyraz twarzy, by wiedzieć, że potrafi. Nie
błagałem go – mówił dalej Smiley. – Żadne sceny nie sprawiłyby, by zmienił zdanie. Samolot
odlatywał przed południem, miałem jeszcze dwie godziny. Zupełnie nie nadaję się na adwokata, ale
przez te dwie godziny usiłowałem zebrać wszystkie powody, by nie odlatywał do Moskwy. Bo
widzisz, ja wierzyłem, że zobaczyłem w jego twarzy coś więcej niż dogmatyzm; nie zdawałem
sobie sprawy, że spoglądam na własne odbicie. Przekonywałem samego siebie, że Gerstmann w
końcu zrozumie zwykłe, ludzkie argumenty, szczególnie pochodzące od kogoś, kto jest w tym
samym wieku, uprawia ten sam zawód i jest, no, równie twardy. Nie obiecywałem mu bogactwa,
kobiet, cadillaców i taniego masła, wiedziałem już, że to go w ogóle nie interesuje. I na tyle
oprzytomniałem, by trzymać się z daleka od tematu jego żony. Nie wygłosiłem mu przemówienia o
wolności, cokolwiek to słowo znaczy, ani o dobrej woli Zachodu; poza tym nie były to najlepsze
czasy, żeby mówić coś takiego, i zresztą sam bynajmniej nie byłem bez ideologicznych
wątpliwości. Zdecydowałem się mówić o tym, co nas łączy. „Proszę posłuchać”, powiedziałem,
„obaj powoli się starzejemy

i przez całe życie szukamy nawzajem słabych punktów w naszych ustrojach. Dokładnie

wiem, ile warte są wartości Wschodu, podobnie jak pan wie, ile warte są wartości zachodnie.
Jestem pewny, że obaj doświadczyliśmy ad nauseam chwilowych przyjemności płynących z tej
cholernej wojny. Ale teraz pańska strona pana zastrzeli. Nie uważa pan, że najwyższy czas uznać, iż
pańska strona jest równie mało warta jak moja? Proszę posłuchać”, mówiłem, „w naszym zawodzie
widzimy wszystko w czarnych barwach. W tym sensie obaj nie mamy dokąd uciekać. Za młodu
obaj wierzyliśmy w wielkie sprawy…”. Znowu poczułem w nim to coś – Syberię – czyli jednak na
coś w nim natrafiłem. „Ale teraz już nie. Chyba mam rację?”. Prosiłem go, żeby choć na to mi
odpowiedział; czy nie dociera do niego, iż to całkiem możliwe, że różnymi drogami doszliśmy obaj
do podobnych wniosków o życiu? A nawet jeżeli moje wnioski są dla niego typowe dla zepsutego
Zachodu, to przecież działaliśmy tak samo. Czy nie wierzy, na przykład, że w polityce mówienie o
ideałach nie ma najmniejszego sensu? Że w życiu liczy się tylko to, co jednostkowe? Że politycy
nic innego nie robią, tylko przemieniają wielkie marzenia w nowe formy starego zła? I że w
związku z tym jego życie, uratowanie tego życia przed jeszcze jednym, pozbawionym znaczenia
plutonem egzekucyjnym, to coś ważniejszego – moralnie, etycznie – niż poczucie obowiązku,
powinności, wierności czy czegokolwiek innego, co prowadzi go teraz ku samozagładzie. Czy nie
przyszło mu do głowy – po wszystkim, co w życiu przeszedł – że wolno kwestionować moralność
ustroju, który zamierza zabić go z zimną krwią za zbrodnie, których nigdy nie popełnił? Błagałem
go – tak, niestety jednak go błagałem, już jechaliśmy na lotnisko, on wciąż nie odezwał się do mnie
ani słowem – błagałem go, żeby zastanowił się, czy naprawdę jeszcze ma wiarę; czy nadal może
uczciwie pokładać wiarę w ustroju, któremu dotąd służył.

Smiley pomilczał przez chwilę.
– Odrzuciłem wszystko, co wiedziałem o psychologii, i znane zasady operacyjne. Możesz

sobie wyobrazić, co mi potem powiedział Control. Zresztą moje opowiadanie całkiem go ubawiło,
uwielbiał słuchać o słabościach innych. Z jakiegoś powodu szczególnie o moich. – Teraz Smiley
znów mówił swym zwykłym, rzeczowym tonem.

– No i tyle. Kiedy samolot przyleciał, wszedłem za nim na pokład i część trasy odbyliśmy

wspólnie, wtedy jeszcze nie było wielu bezpośrednich połączeń odrzutowcami. Wymykał mi się, ja
zaś nie mogłem zrobić nic, by go zatrzymać. Przestałem do niego mówić, ale byłem na miejscu,
gdyby chciał zmienić zdanie. Nie zmienił. Wolał umrzeć niż dać mi to, czego chciałem. Wolał
umrzeć niż wyprzeć się ustroju politycznego, z którym był związany. Kiedy popatrzyłem na niego
ostatni raz, zobaczyłem już tylko jego pozbawioną wyrazu twarz w iluminatorze samolotu, gdy
patrzył, jak schodziłem po schodkach. W samolocie znaleźli się już dwaj goryle, wyglądający na
Rosjan, toteż naprawdę nie miałem tam nic do roboty. Wróciłem do kraju, Control powiedział: „No,
i mam szczerą nadzieję, że go rozstrzelali”, i poczęstował mnie na pocieszenie filiżanką herbaty. On
pija takie chińskie świństwo, jaśminową czy coś takiego, posyła po nią do sklepiku za rogiem. To
znaczy, posyłał. Potem wysłał mnie na trzymiesięczny przymusowy urlop. „Podoba mi się, że

miewasz wątpliwości”, powiedział. „Wiem, czego się po tobie spodziewać. Ale nie hołub ich
zanadto, bo zrobisz się nudny”. To było ostrzeżenie. Wziąłem je sobie do serca. Powiedział mi
jeszcze, żebym nie myślał tyle o Amerykanach. Zapewnił mnie, że on sam prawie już o nich nie
myśli.

Guillam patrzył na niego i czekał na morał.
– Ale jak myślisz? – zapytał tonem sugerującym, że został oszukany, bo nie doczekał się

zakończenia. – Czy Karla choć przez chwilę zastanawiał się, czy nie zostać?

– Jestem pewien, że ani mu to przez myśl nie przeszło – odpowiedział z niesmakiem Smiley.

– A ja zachowałem się jak głupi mięczak. Jak typowy, miękki, zachodni liberał. Ale wolę być takim
głupkiem, jakim jestem, niż takim jak on. Jestem pewny – powtórzył energicznie Smiley – że na
jego decyzję w żadnym, nawet najmniejszym stopniu nie wpłynęły ani moje argumenty, ani jego
własna sytuacja w moskiewskim Centrum. Założę się, że wtedy poświęcił całą noc na
kombinowanie, jak załatwić Rudniewa, kiedy wróci do siebie. A jeśli o to chodzi, to Rudniewa
rozstrzelano już miesiąc później. Jego stanowisko zajął Karla i natychmiast zaczął reaktywować
swoich starych agentów. Między nimi musiał być i Gerald. To dziwne uczucie, że przez cały czas,
kiedy patrzył na mnie, być może myślał o Geraldzie. Założę się, że nieraz śmiali się razem z tego.

Smiley dodał, że epizod ten miał jeszcze jeden skutek. Od San Francisco Karla ani razu nie

tknął się nielegalnych radiostacji. Kompletnie z nich zrezygnował.

– Co innego korzystanie z urządzeń po ambasadach. Ale w terenie jego agentom nie wolno

nawet o nich myśleć. I ciągle ma zapalniczkę Ann.

– Twoją – poprawił go Guillam.
– Tak. Tak, moją. Oczywiście. Powiedz mi – zaczął znowu, gdy kelner odszedł z pieniędzmi

– czy Tarr miał kogoś szczególnego na myśli, gdy zrobił tę nieprzyjemną uwagę o Ann?

– Niestety miał.
– To plotka jest aż tak konkretna? – zapytał Smiley. – I dociera aż tak nisko? Aż do Tarra?
– Tak.
– To jak dokładnie brzmi ta plotka?
– Że kochankiem Ann Smiley był Bill Haydon – powiedział Guillam, czując chłód, jaki

zwykle ogarniał go, gdy miał dla kogoś złe wieści: jesteś spalony, jesteś zwolniony, umierasz.

– Aha. Rozumiem. Tak. Dziękuję.
Nastało bardzo niezręczne milczenie.
– A w ogóle to istnieje, albo istniała, jakaś pani Gerstmann? – zapytał Guillam.
– Karla ożenił się raz. W Leningradzie. Z jakąś studentką. Zabiła się, kiedy zesłano go na

Syberię.

– Czyli Karla jest nie do ruszenia? – zapytał na koniec Guillam. – Nieprzekupny,

niepokonany?

Wrócili do samochodu.
– Muszę przyznać, że zapłaciliśmy sporo jak na to, co nam zaserwowali – wyznał Smiley. –

Myślisz, że ten kelner mnie okantował?

Ale Guillam nie miał ochoty na pogawędki o cenach złego jedzenia w Anglii. Gdy znowu

zasiadł za kierownicą, dzień w dalszym ciągu był dla niego koszmarem, ruchomą plątaniną
nieokreślonych zagrożeń i podejrzeń.

– A kto to jest Merlin? – zapytał. – Skąd Alleline może to wszystko wiedzieć, jeżeli nie od

samych Rosjan?

– O, on to wie od Rosjan.
– Ale, na miłość boską, jeżeli to Rosjanie przysłali Tarra…
– To nie oni. Bo przecież Tarr nie użył angielskich paszportów, prawda? Rosjanie się

pomylili. To, co wie Alleline, jest dla nas dowodem, że Tarr ich wykiwał. I to najważniejsza rzecz,
jakiej dowiedzieliśmy się z tej burzy w szklance wody.

– To co, u diabła, miał na myśli Percy, kiedy mówił o mąceniu wody? Przecież musiał mieć

na myśli Irinę!

– I Geralda – potaknął Smiley.

Zapadło milczenie. Przepaść między nimi stała się nagle nie do zasypania.
– Słuchaj, Peter, ja też jeszcze wszystkiego nie rozumiem – powiedział cicho Smiley. – Ale

prawie. Karla wywrócił Cyrk do góry nogami, tyle wiemy i ja, i ty. Ale został jeszcze jeden twardy
orzech, którego na razie nie rozgryzłem. Ale zamierzam go rozgryźć. A skoro chcesz kazania, to
powiem ci, że Karla nie jest nie do ruszenia, bo to fanatyk. Zgubi go kiedyś właśnie ten brak
umiaru.

Gdy dojechali do stacji metra Stratford, rozpadało się; przechodnie kulili się pod wiatą nad

schodami.

– Peter, teraz musisz się wyluzować.
– Trzy miesiące przymusowego urlopu?
– W każdym razie odpocznij sobie trochę.
Zamykając za Smileyem drzwi od strony pasażera, Guillam poczuł wielką ochotę pożyczyć

mu dobrej nocy albo wręcz szczęścia, więc przechylił się przez fotel, opuścił szybę i zaczerpnął
powietrza, by za nim zawołać. Ale Smileya już nie było. Guillam nie znał nikogo, kto umiał tak
szybko skrywać się w tłumie.

Przez cały ten wieczór światło w okienku pokoju pana Barraclough na poddaszu hotelu Islay

paliło się. George Smiley nawet się nie przebrał, nawet się nie ogolił, tylko ślęczał nad stolikiem po
majorze i czytał, porównywał, notował, wyszukiwał, i to w takim napięciu, że gdyby teraz
obserwował sam siebie, przypomniałby sobie ostatnie dni Controla na piątym piętrze budynku przy
Cambridge Circus. Składał i rozkładał kawałki tej układanki; przeglądał dostarczone mu przez
Guillama wykazy urlopów i zwolnień lekarskich z ostatniego roku i porównywał je z jawnymi
wyjazdami attache kulturalnego Aleksieja Aleksandrowicza Poliakowa – do Moskwy i poza
Londyn, odnotowanymi przez Wydział Specjalny policji londyńskiej na użytek Foreign Office i
władz imigracyjnych. Te z kolei zestawiał z najbardziej prawdopodobnymi datami informacji
dostarczonych przez Merlina i, sam już nie wiedząc dlaczego, dzielił raporty operacji „Czarna
Magia” na te, które w chwili otrzymania dotyczyły spraw aktualnych, i na te, które mogły zostać
przetrzymane – czy to przez Merlina, czy przez jego prowadzących – miesiąc czy dwa, by zapełnić
dziury w mniej owocnych okresach, a więc analizy, charakterystyki prominentów, kremlowskie
ploteczki, które mogły pochodzić z jakiegokolwiek okresu. Zrobiwszy listę raportów aktualnych,
oznaczył je datami, resztę wyrzucił. W tej chwili stan jego umysłu przypominał najbardziej nastrój
naukowca, który instynktownie wyczuwa, że lada moment dokona odkrycia, i tylko czeka, by
wszystko ułożyło się w logiczną całość. Później, w rozmowie z Mendelem, powiedział, że „wrzucił
wszystko do probówki, żeby zobaczyć, czy wybuchnie”. Twierdził, że najbardziej zafascynowała go
uwaga, którą Guillam poczynił względem groźnych słów Alleline’a o „mąceniu wody”: inaczej
mówiąc, szukał owego „ostatniego twardego orzecha”, za pomocą którego Karla chciał rozwiać te
konkretne podejrzenia, które wywołał list Iriny.

Pierwsze spostrzeżenia były dość ciekawe. Po pierwsze – dziewięć razy, gdy Merlin

dostarczał aktualny materiał, albo Poliakow był w Londynie, albo Toby Esterhaze odbył szybki
zagraniczny wyjazd. Po drugie, podczas najbardziej istotnego okresu po przygodach Tarra w
Hongkongu Poliakow udał się do Moskwy na bezzwłoczne kulturalne konsultacje; a wkrótce potem
Merlin dostarczył jeden ze swych najbardziej spektakularnych i aktualnych materiałów na temat
„penetracji ideologicznej” w Stanach Zjednoczonych, zawierających między innymi ocenę stanu
rozpracowania przez Centrum głównych celów wywiadowczych w Ameryce.

Potem zaczął jeszcze raz od początku i ustalił, że istnieje również zależność odwrotna: że

raporty, które odrzucił, dlatego że nie miały bliższego związku z najnowszymi wydarzeniami, to te,
które weszły w obieg podczas urlopów lub moskiewskich pobytów Poliakowa.

I nagle zrozumiał.
Nie było to żadne olśnienie, błysk światła, nie zawołał „Eureka!”, nie telefonował do

Guillama ani Lacona, wołając: „Smiley jest mistrzem świata!”. Po prostu: oto miał przed sobą, w
przeczytanych aktach i zrobionych notatkach, potwierdzenie teorii, której przesłanki widzieli już ze
swych różnych punktów widzenia Smiley, Guillam i Ricki Tarr – że między kretem Geraldem a
osobowym źródłem informacji Merlinem istnieje związek, któremu nie da się już zaprzeczyć; że

przysłowiowa wszechmoc Merlina pozwala mu funkcjonować nie tylko jako narzędzie Alleline’a,
ale i Karli. A może należałoby raczej powiedzieć, pomyślał Smiley – zarzucając na ramię ręcznik i
udając się w podskokach na dobrze zasłużoną kąpiel – jako agent Karli? I że podstawy tego spisku
są tak proste, że ich symetria omal nie przyprawiła go o euforię. I że spisek ten ma nawet byt
fizyczny: dom tu, w Londynie, kupiony przez Ministerstwo Skarbu za całe sześćdziesiąt tysięcy
funtów, na który na pewno nieraz spoglądał pożądliwie niejeden mijający go codziennie
nieszczęsny podatnik, pewny, że nigdy nie byłoby go stać na coś takiego, nieświadomy, że już raz
za to zapłacił. Dlatego teraz Smiley sięgnął po skradzione akta operacji „Świadectwo” w
najlepszym od dobrych kilku miesięcy humorze.

ROZDZIAŁ 24

>
Trzeba przyznać gospodyni, że martwiła się o Roacha już od tygodnia – od chwili, gdy

zastała go w łazience dziesięć minut po tym, jak reszta jego kolegów z sypialni zeszła na śniadanie,
wciąż w spodniach od pidżamy, pochylonego nad umywalką i zawzięcie szorującego zęby. Gdy
zadała mu kilka pytań, unikał jej wzroku.

– To znowu przez tego jego beznadziejnego ojca – powiedziała Thursgoodowi. – Znowu

zrobił mu jakąś przykrość. – W piątek mówiła już: – Musi pan napisać do jego matki, bo znowu się
zaczyna.

Ale nawet swym macierzyńskim instynktem gospodyni nie potrafiła wyczuć, że przyczyną

jest zwykłe przerażenie.

Co on mógł zrobić – on, dziecko? Na tym polegała jego wina. Przecież to właśnie

doprowadziło do nieszczęścia jego rodziców. Bo na tym polegał problem, bo właśnie dlatego
spoczywała na jego barkach odpowiedzialność za utrzymanie pokoju na świecie. Obserwator Roach
– „najlepszy obserwator w jednostce”, by użyć słów Jima Prideaux, które tak sobie cenił – wreszcie
zaobserwował coś aż za dobrze. Oddałby wszystko, co miał – pieniądze, skórzaną oprawkę ze
zdjęciami rodziców, wszystko, co miało dla niego jakiekolwiek znaczenie na tym świecie – byle
tylko uwolnić się od wiedzy o tym czymś, co zadręczało go od niedzieli wieczór.

Robił, co mógł, by zauważono jego rozterkę. W niedzielę wieczorem, godzinę po zgaszeniu

światła, hałaśliwie poszedł do łazienki, wsadził palec do gardła, zakrztusił się i w końcu udało mu
się zwymiotować. Tylko że dyżurny łazienkowy, który powinien był obudzić się i narobić hałasu –
„pani gospodyni, bo Roach wymiotuje” – spał w najlepsze. Roach markotnie powlókł się z
powrotem do łóżka. Następnego popołudnia podszedł do automatu telefonicznego naprzeciw
pokoju nauczycielskiego, wykręcił numer zegarynki i zaczął szeptać do słuchawki dziwaczne
słowa, licząc, że usłyszy go któryś z nauczycieli i uzna za wariata. Ale i tym razem nikt nie zwrócił
na niego najmniejszej uwagi. Próbował mieszać fikcję z rzeczywistością w nadziei, że cały incydent
okaże się snem, ale co rano, mijając Dołek, widział pochyloną nad łopatą, oświetloną księżycowym
światłem krzywą postać Jima, widział czarny cień jego twarzy pod rondem starego kapelusza i
słyszał towarzyszące pracy sapanie.

Roacha w ogóle nie miało tam być. To też stanowiło o jego winie: że wiedzę tę zdobył, bo

zgrzeszył. Po skończonej lekcji wiolonczeli na drugim końcu wioski wracał do szkoły umyślnie tak
powoli, by spóźnić się na nabożeństwo wieczorne i uniknąć karcących spojrzeń pani Thursgood. W
kościele na pewno była teraz cała szkoła – poza nim i Jimem. Mijając kościół, słyszał, jak śpiewają
„Wielbi moja dusza Pana”; szedł dłuższą drogą, by zawadzić o krawędź Dołka, w którym płonęło
światełko przyczepy Jima. Stanął w swym zwykłym miejscu i przyglądał się cieniowi Jima,
przesuwającemu się powoli za zasłoniętym oknem. Wcześnie idzie spać, pomyślał z aprobatą, gdy
światło zgasło, bo jak na jego gust Jim był ostatnio zbyt często nieobecny – wyjeżdżał alvisem
zaraz po rugby i wracał, gdy Roach już spał. Nagle drzwi przyczepy otwarły się, przy grządce z
warzywami stał Jim z łopatą w dłoni, a Roach wielce się dziwił: co to on chce wykopać po ciemku.
Jarzyny na kolację? Jim stał przez chwilę w bezruchu, nasłuchując śpiewu, potem powoli rozejrzał
się groźnie na wszystkie strony i przez chwilę patrzył wprost na Roacha, choć nie mógł go dostrzec,
bo skrywało go czarne tło wzgórz. Chłopiec chciał nawet do niego zawołać, ale czuł się zbyt

grzeszny z powodu nieobecności w kaplicy.

Wreszcie Jim zaczął odmierzać. A przynajmniej tak zdawało się Roachowi, bo zamiast

kopać, Jim uklęknął w jednym rogu grządki i położył łopatę na ziemi, jakby orientował ją na coś,
czego chłopiec nie widział, na przykład na iglicę kościoła. Potem Jim szybko stanął równo z
ostrzem łopaty, zaznaczył miejsce obcasem, chwycił łopatę i zaczął energicznie kopać. Roach
naliczył, że wbił ją w ziemię dwanaście razy. Wtedy Jim cofnął się o krok i znów się rozglądnął. W
kościele było cicho, po chwili rozległy się modlitwy. Mężczyzna pochylił się i wyciągnął z ziemi
jakieś zawiniątko, które natychmiast schował w fałdach swego wojskowego płaszcza. Po paru
sekundach – szybciej, niż wydawało się to możliwe – trzasnęły drzwi przyczepy, znów zapłonęło w
niej światło, a Bill Roach dokonał najodważniejszego czynu w całym swoim życiu, czyli zsunął się
na dno Dołka o metr od niestarannie zasłoniętego okna i korzystając z wysokości zbocza, zaglądnął
do środka.

Jim stał przy stole. Na znajdującym się za nim łóżku leżała sterta zeszytów, butelka wódki i

pusta szklanka. Musiał je zdjąć ze stołu, żeby zrobić miejsce. Miał otwarty scyzoryk, ale nie
trzymał go w dłoni, bo nigdy nie przecinał sznurka, jeżeli dało się go rozplątać. Zawiniątko miało
długość stopy i było z czegoś żółtego – wyglądało trochę jak kapciuch na tytoń. Jim rozchylił je i
wyciągnął coś, co przypominało owinięty w szmatkę klucz francuski. Ale po co ktoś miałby
zakopywać w ziemi klucz francuski, nawet jeżeli miał służyć do naprawy najlepszego auta, jakie
kiedykolwiek wyprodukowano w Anglii? W osobnej, żółtej kopercie były jakieś śrubki czy nity;
wyrzucił je na stół i oglądał po kolei. To nie śrubki, to stalówki. Nie stalówki – ale już zniknęły.

I nie klucz francuski ani inny klucz, ani nic, co miało jakikolwiek związek z samochodem.
Roach jak opętany rzucił się pod górę ku krawędzi Dołka. Pędził przed siebie, ale biegł

wolniej niż kiedykolwiek dotąd, bo biegł przez piaski, głęboką wodę i trawę pętającą mu nogi, z
trudem chwytając nocne powietrze, ze szlochem, zataczając się bokiem jak Jim, odpychając się to
jedną, to drugą nogą, wykonując zamachy głową, by biec choć trochę szybciej. Nie miał pojęcia,
dokąd pędzi. Cała świadomość została tam, z tyłu, skupiona na czarnym rewolwerze i irchowej
szmatce; na stalówkach, które okazały się kulami, gdy Jim zaczął je metodycznie wsuwać w
bębenek, przekrzywiając bladą, pooraną twarz ku lampie i lekko zezując od blasku.

ROZDZIAŁ 25

– Żadnego powoływania się na mnie, George – zastrzegł się minister swym przeciągłym

głosem. – Żadnych notatek ani przecieków. Ja odpowiadam przed wyborcami, ty nie. Oliver Lacon
też nie, prawda, Oliver?

Smiley pomyślał, że minister uwielbia słowo „żadne”.
– Wiem, współczuję.
– Współczułbyś mi jeszcze bardziej, gdybyś musiał startować z mojego okręgu – odparł

minister.

Jak można było się spodziewać, już ustalenie miejsca spotkania doprowadziło do głupiej

kłótni. Smiley powiedział Laconowi, że jego, Lacona, gabinet w Whitehall to nie najlepszy pomysł,
bo jest codziennie oblegany przez personel Cyrku, od portierów dostarczających pocztę po
Percy’ego Alleline’a, który wpada podyskutować o Irlandii. Z kolei minister odmówił udania się
czy to do hotelu Islay, czy na Bywater Street, z góry uznając, że to miejsca publiczne, a jego
pokazano ostatnio w telewizji i był bardzo dumny, że ludzie go poznają na ulicy. Po kolejnej serii
rozmów telefonicznych zgodzili się w końcu na bliźniak Mendela w stylu tudorskim w Mitcham,
gdzie, oczywiście, i minister, i jego lśniąca limuzyna rzucały się w oczy jak pryszcz na nosie.
Właśnie tam się teraz znajdowali – Lacon, Smiley i minister – w schludnym saloniku z firankami i
świeżymi kanapkami z łososiem, podczas gdy gospodarz stał na piętrze i pilnował rubieży. A na
ulicy miejscowe dzieci usiłowały zmusić kierowcę, żeby im powiedział, u kogo pracuje.

Za głową ministra stał rządek książek o pszczołach. Smiley pamiętał, że to pasja Mendela,

który, mówiąc o nich, używał słowa „egzotyczne”, gdy chodziło o gatunki spoza Surrey. Minister
był jeszcze młodym człowiekiem. Wyróżniał się ciemną szczęką, wyglądającą, jakby mu ją
przetrącono w pospolitej bójce. Na czubku głowy miał łysinę, co sprawiało, że wyglądał zbyt

dojrzale, i mówił okropnym akcentem z Eton.

– No dobra, to jakie są decyzje? – I zawsze usiłował zastraszać swych rozmówców.
– No więc wydaje mi się, że przede wszystkim powinien pan opóźniać, ile się da, wszelkie

negocjacje z Amerykanami. Chodzi mi o ten tajny załącznik u pana w sejfie – powiedział Smiley. –
Ten, który omawia dalsze wykorzystanie materiału operacji „Czarna Magia”.

– W życiu o nim nie słyszałem – powiedział minister.
– Oczywiście, rozumiem, co panem powodowało. To bardzo kuszące dobrać się do

najciekawszych rzeczy, jakie mogłyby zaoferować amerykańskie służby. I wiem, że podarowanie
im w zamian materiału „Czarnej Magii” miało sens.

– To jakie są argumenty przeciw? – pytał minister, jakby rozmawiał ze swym maklerem

giełdowym.

– Jeżeli istnieje kret Gerald… – zaczął Smiley. Ann powiedziała kiedyś z dumą, że z jej

wszystkich kuzynów tylko Miles Sercombe nie posiada choćby jednej cechy, która mogłaby go
usprawiedliwiać. Teraz Smiley po raz pierwszy się z nią zgadzał. Sam czuł się nie tylko głupio, ale i
niezręcznie. – Jeżeli kret istnieje, a rozumiem, że z tym wszyscy tu się zgadzamy… – urwał na
chwilę, ale nikt nie zaprzeczył – to na umowie z Amerykanami zyskałby nie tylko Cyrk.
Moskiewskie Centrum też, bo wszystko, co my kupimy od Amerykanów, oni dostaną od kreta.

Minister ze złością pacnął dłonią w stół Mendela, zostawiając na politurze wilgotny ślad.
– Niech mnie diabli, ja dalej nie rozumiem – oświadczył. – Przecież ta „Czarna Magia” to

wspaniała sprawa! Jeszcze miesiąc temu mogliśmy mieć wszystko, a teraz nagle robimy pod siebie
i twierdzimy, że Rosjanie nas nabierają? Co się dzieje, do licha ciężkiego?

– No, więc ja uważam, że to wcale nie jest takie nielogiczne – odparł Smiley. – W końcu my

też nieraz prowadziliśmy tę czy inną ich siatkę i powiem, może nieskromnie, że szło nam całkiem
nieźle. Dawaliśmy im najlepsze, co mieliśmy. Teksty o rakietach, o planach wojennych. Sam to
robiłeś – ta uwaga skierowana była do Lacona, który energicznie potrząsnął głową na znak zgody. –
Podrzucaliśmy im już nieprzydatnych nam agentów, dawaliśmy im porządne środki łączności,
zabezpieczaliśmy linie kurierskie, dawaliśmy wolne częstotliwości, żeby potem było nam łatwiej
ich słuchać. Taka jest cena za to, że wodzi się przeciwnika za nos… Jak ty to określałeś? „Żeby
wiedzieć, co mówią komisarzom”. Jestem przekonany, że Karla zachowywałby się tak samo, gdyby
prowadził którąś z naszych siatek. A na pewno jeszcze bardziej by się starał, gdyby miał na oku też
rynek amerykański, prawda? – Urwał i znów zerknął na Lacona. – Znacznie, znacznie bardziej.
Wejście na rynek amerykański, kupa amerykańskiego materiału, to dawałoby kretowi Geraldowi
świetną pozycję. Cyrkowi przy okazji też. Gdybym był Rosjaninem, dałbym Anglikom prawie
wszystko, byle… no, byle tylko dobrać się do Amerykanów.

– Dziękuję – powiedział szybko Lacon.
Minister wyszedł, zabierając ze sobą kilka kanapek do zjedzenia w limuzynie i nie żegnając

się z Mendelem – prawdopodobnie dlatego, że nie był wyborcą z jego okręgu.

Lacon został.
– Prosiłeś mnie, żebym znalazł ci coś o Prideaux – oświadczył. – No i okazało się, że jednak

mamy na jego temat jakieś papiery.

Wyjaśnił, że przeglądał akta wewnętrznej ochrony Cyrku.
– Robiłem porządek w biurku. – I przy tej okazji znalazł parę starych kartotek, między

innymi właśnie Prideaux.

– Został sprawdzony do końca. Jest czysty jak łza. Ale – dziwny ton jego głosu sprawił, że

Smiley uniósł wzrok – myślę, że mam coś, co cię zainteresuje. Taka drobna ploteczka z jego
oksfordzkich czasów. W końcu w tym wieku każdy ma prawo być trochę różowy.

– Oczywiście.
Znów nastała cisza, którą mąciły tylko ciche kroki Mendela na piętrze.
– Wiesz, Prideaux i Haydon byli ze sobą naprawdę blisko – wyznał Lacon. – Nie zdawałem

sobie z tego sprawy.

Nagle zaczęło mu się strasznie spieszyć. Pogrzebał w aktówce, wyciągnął z niej wielką,

szarą kopertę, wepchnął ją Smileyowi w dłoń i udał się do piękniejszego świata Whitehall. A pan

Barraclough do hotelu Islay, gdzie znów zaczął czytać o operacji „Czarna Magia”.

ROZDZIAŁ 26

W porze obiadowej następnego dnia Smiley czytał, trochę się przespał, znowu czytał, wziął

kąpiel, a następnie z przyjemnością wchodził po schodkach do ładnego londyńskiego domu, bo
lubił Sama.

Dom był z brązowej cegły, w stylu georgiańskim, niedaleko Grosvenor Square. Schodków

było pięć, mosiężny przycisk dzwonka skrywał się w niszy w kształcie muszli. Drzwi były czarne,
zdobne po obu stronach w kolumny. Smiley zadzwonił, ale mógł też od razu pchnąć drzwi, bo były
otwarte. Wszedł do okrągłego holu, gdzie oprócz drugich drzwi znajdowali się dwaj rośli panowie
w czarnych garniturach, którzy nadawaliby się doskonale do służby porządkowej w Opactwie
Westminsterskim. Nad marmurowym kominkiem skakały konie, może nawet pędzla Stubbsa. Jeden
z panów podszedł, by odebrać płaszcz, drugi poprowadził go do sekretarzyka i podsunął mu do
podpisania wielką księgę.

– Hebden – mruczał Smiley, wpisując pseudonim, który Sam mógł pamiętać. – Adrian

Hebden.

– Bardzo proszę poczekać minutkę – powiedział ten przy sekretarzyku. Nie było słychać

muzyki, choć Smileyowi wydawało się, że powinna grać. Nie było też fontanny.

– Szczerze mówiąc, jestem przyjacielem pana Collinsa – powiedział Smiley. – Jeżeli pan

Collins jest teraz wolny, myślę zresztą, że może nawet mnie oczekuje.

Ten drugi, przy telefonie, mruknął „dziękuję” i odłożył słuchawkę. Podprowadził Smileya

do drugich drzwi i otworzył je przed nim. Rozchyliły się bezszelestnie, nawet nie szurając po
jedwabnym dywanie.

– Pan Collins jest tam, proszę pana – szepnął z szacunkiem. – Proszę poczęstować się

drinkiem.

Trzy salony były połączone w jeden i przedzielone optycznie jeden od drugiego tylko

kolumnami i łukami. Sufit miały z mahoniu. W każdym stał jeden stół – najdalszy o jakieś
sześćdziesiąt stóp. Światło kierowano tutaj przede wszystkim na bezsensowne malowidła owoców
w olbrzymich złoconych ramach i na obrusy z zielonego sukna. Kotary były zaciągnięte, stoły
zajęte mniej więcej w jednej trzeciej, czyli po czterech czy pięciu graczy na stół, samych mężczyzn,
słychać było tylko stukanie kulki w kole, brzęk rozdawanych żetonów i bardzo ciche głosy
krupierów.

– Adrian Hebden – powiedział Sam Collins z iskierką w oczach. – Kopę lat!
– Cześć, Sam – powiedział Smiley. Uścisnęli sobie dłonie.
– Chodź do mojej jaskini – zaprosił go Sam i skinął głową jedynej poza nimi osobie na całej

sali, która stała – bardzo dużemu mężczyźnie z nadciśnieniem i bliznami na twarzy. Bardzo duży
mężczyzna też skinął głową.

– Podoba ci się? – zapytał Sam, gdy przeszli przez zdobny czerwonym jedwabiem korytarz.
– Robi wrażenie – odparł uprzejmie Smiley.
– To właściwe słowo – powiedział Sam. – Wrażenie.
1 o to chodzi. – Był we fraku. Gabinet urządził sobie z edwardiańskim przepychem, biurko

miało marmurowy blat i złocone nóżki w kształcie pazurów, ale sam pokój był całkiem mały i z nie
najlepszą wentylacją. Wygląda trochę jak teatralna garderoba, w której trzyma się stare rekwizyty,
pomyślał Smiley.

– Może nawet pozwolą mi też trochę w siebie zainwestować, jeżeli jeszcze trochę

poczekam, powiedzmy z rok. Twardzi z nich chłopcy, ale wiesz, bardzo przebojowi.

– Nie wątpię – powiedział Smiley.
– Jak my w dawnych czasach.
– No właśnie.
Sam mógł mieć jakieś pięćdziesiąt lat. Był schludny, zachowywał się swobodnie i miał

czarny zadbany wąsik. Smiley nie umiał wyobrazić go sobie bez wąsów. Sporo czasu spędził na
Dalekim Wschodzie; raz uczestniczyli we wspólnej akcji przewerbowania chińskiego

radiooperatora. Od tego czasu poszarzał na twarzy i posiwiał, ale wciąż wyglądał na trzydzieści
pięć lat. Uśmiech miał ciepły i w ogóle emanowała od niego ufna, żołnierska przyjacielskość.
Trzymał obie dłonie tak, jakby grał w karty, i spoglądał na Smileya z zaborczą czułością –
ojcowską, synowską albo i taką, i taką.

– Jeżeli koleś będzie pięć do tyłu – powiedział, wciąż się uśmiechając – to daj mi znać,

Harry, dobrze? A na razie siedź cicho, rozmawiam z królem nafty. – Mówił do pudełka na biurku. –
Jak mu idzie?

– Jest trzy do przodu – odpowiedział chrapliwy głos. Smiley domyślił się, że należał do

mężczyzny z nadciśnieniem.

– To musi przegrać osiem – przykazał spokojnie Sam. – Zatrzymaj go przy stole, i tyle.

Niech poczuje, że jest bohaterem. – Rozłączył się i znów się uśmiechnął. Smiley odwzajemnił
uśmiech.

– Mówię ci, to jest życie – zapewnił go Sam. – W każdym razie lepsze to niż handlowanie

pralkami. Pewnie, trochę głupio zakładać frak o dziesiątej rano. Zupełnie jakbym pracował pod
przykryciem dyplomatycznym. – Smiley roześmiał się. – A w dodatku wszystko uczciwie, możesz
mi wierzyć – dodał Sam z tym samym wyrazem twarzy. – Wystarczy nam czysta arytmetyka.

– Nie wątpię – powiedział Smiley, znów z wyszukaną grzecznością.
– Może trochę muzyki?
Muzyka była z taśmy, a dochodziła z sufitu. Sam podkręcił ją tak głośno, jak dało się

wytrzymać.

– To co mogę dla ciebie zrobić? – zapytał i uśmiechnął się jeszcze szerzej.
– Chciałbym pogadać z tobą o tej nocy, kiedy postrzelili Jima Prideaux. To ty miałeś dyżur.
Sam palił brązowe papierosy, pachnące jak cygara. Teraz właśnie zapalił, odczekał, aż

koniec zapłonie i przygaśnie.

– A co, stary, piszesz pamiętniki? – zapytał.
– Wznawiamy śledztwo.
– My? Co za „my”, stary?
– Nie my, tylko ja. Ale mam za sobą Lacona i ministra.
– Wszelka władza deprawuje, ale ktoś rządzić musi i dlatego nasz brat Lacon poświęci się i

wlezie na wierzch kupy.

– To się nie zmieniło – powiedział Smiley.
Sam w zamyśleniu zaciągnął się dymem. Z głośnika płynęły teraz kawałki z musicali Noela

Cowarda.

– Mam takie marzenie – odezwał się do ich wtóru Sam. – Pewnego dnia staje w drzwiach

Percy Alleline ze starą, brązową teczką i mówi, że chce zagrać. Stawia wszystkie swoje tajne akta
na czerwone i przegrywa.

– Akta ocenzurowano – powiedział Smiley. – Muszę chodzić od człowieka do człowieka i

pytać, co pamiętają. W aktach nie ma prawie nic.

– Nie dziwię się – odparł Sam. Zamówił kanapki przez mikrofon. – Tym się żywię.

Kanapkami, tartinkami. To dodatkowa zaleta tej pracy.

Nalewał właśnie kawy, gdy na biurku zapaliła się czerwona lampka.
– Koleś jest na zero – odezwał się znów chrapliwy głos.
– No, to teraz licz dobrze – powiedział Sam i wyłączył mikrofon.
Opowiedział prosto, ale dokładnie, jak dobry żołnierz, gdy wspomina bitwę, kiedy nie

chodzi już o to, kto wygrał, a kto przegrał, tylko żeby dobrze wszystko zapamiętać. Opowiadał, że
właśnie wrócił z zagranicy, z trzyletniego pobytu w Wientianie. Zgłosił się w kadrach i złożył raport
u Delfinicy; nikt jakoś nie miał dla niego żadnej roboty, więc zastanawiał się, czyby nie pojechać na
miesięczny urlop na południe Francji, gdy MacFadean, stary portier, który był, praktycznie rzecz
biorąc, kamerdynerem Controla, złapał go na korytarzu i zaprowadził do gabinetu szefa.

– Którego konkretnie dnia? – zapytał Smiley.
– Dziewiętnastego października.
– Właśnie w ten czwartek.

– Właśnie w ten czwartek. Myślałem, że w poniedziałek polecę do Nicei. Ty byłeś w

Berlinie. Chciałem zabrać cię na drinka, ale mamy powiedziały, że jesteś occupé, więc sprawdziłem
w „Wyjazdach”, byłeś w Berlinie.

– To prawda – powiedział prosto Smiley. – Control mnie wysłał.
Mógłby dodać: żebym mu nie przeszkadzał – przeczuwał to zresztą już wtedy.
– Szukałem Billa, ale też go nie było. Control wysłał go gdzieś na prowincję – mówił Sam,

unikając wzroku Smileya.

– Wpuścił go w maliny – mruknął Smiley. – Ale Bill zaraz wrócił.
Tu Sam rzucił mu bystre, pytające spojrzenie, ale nic już nie powiedział o podróżach Billa

Haydona.

– Cyrk wyglądał jak wymarły. O mało nie wskoczyłem do pierwszego samolotu do

Wientianu.

– Bo był wymarły – potaknął Smiley i dodał w duchu: została tylko „Czarna Magia”.
– A Control – opowiadał Sam – wyglądał, jakby miał gorączkę okopową. Siedział obłożony

stosami papierów, skórę miał żółtą; kiedy mówił, przerywał co chwila, żeby otrzeć czoło
chusteczką. I nawet nie bawił się w zwykłe gadki szmatki.

Nie pogratulował mu trzech lat dobrej służby w terenie ani nie pożartował na temat jego

prywatnego życia, które było wtedy mocno zapaprane; powiedział od razu, że chce, żeby wziął
weekendowy dyżur od Mary Masterman, czy da radę?

– „Pewnie, że dam” – odpowiedziałem. – „Chce pan, żebym był oficerem dyżurnym, to

będę”. Powiedział, że resztę opowie mi w sobotę. A na razie mam nie mówić nikomu. Nikomu ani
słowa, że w ogóle mnie o coś prosił. Potrzebował kogoś dobrego przy centralce, jakby coś się
działo, ale to musiał być ktoś z zewnątrz albo ktoś, kto dopiero wrócił i kto, tak jak ja, długo był
poza Centralą. I ktoś z długim stażem.

Zatem Sam poszedł do Mary Masterman i opowiedział jej smętną bajeczkę o tym, jak to nie

udało mu się pozbyć sublokatora przed poniedziałkowym wyjazdem na urlop, i spytał, czy nie
mogłaby zamienić się z nim na dyżury, bo wtedy nie wydawałby forsy na hotel? Dyżur przejął w
sobotę

o dziewiątej rano. Przyszedł ze szczoteczką do zębów i sześciopakiem piwa w teczce, która

po podróży ciągle miała nalepki z palmowymi liśćmi. W niedzielę miał go zmienić Goeff Agate.

Sam znowu zaczął opowiadać, jaki Cyrk był wymarły. Bo w tamtych czasach, mówił,

soboty nie bardzo różniły się od dni powszednich. Większość sekcji regionalnych miała dyżury
weekendowe, niektóre nawet nocne, więc, chodząc po budynku, czuło się, że firma pracuje. Ale
wtedy, w sobotę rano, powiedział Sam, wszystkich jakby ewakuowano; i zresztą, jak dowiedział się
później, w pewnym sensie tak było – na rozkaz Controla. Na drugim piętrze harowało paru
kryptologów, u radiowców i szyfrantów też było pełno, ale tam tak zawsze. Poza tym, mówił Sam,
wielka cisza. Siedział i czekał, czy nie zadzwoni po niego Control, ale nic się działo. Następną
godzinę poświęcił na przekomarzaniu się z portierami, których uważał za największych obiboków
w całym Cyrku. Sprawdził listy obecności, wykrył, że dwie maszynistki i jeden dyżurny mają
zaznaczoną obecność, ale ich nie ma, więc zgłosił do raportu głównego portiera, nowego,
niejakiego Mellowsa. W końcu poszedł na górę sprawdzić, czy Control w ogóle jest.

– Siedział tylko z MacFadeanem. Nie było ani mam, ani ciebie, tylko stary Mac z herbatą

jaśminową i współczującą miną. Za dużo szczegółów?

– Nie, opowiadaj. Każdy szczegół się przyda.
– Wtedy Control uchylił rąbka tajemnicy. No, może pół rąbka. Powiedział, że zadał komuś

specjalną fuchę. O wielkim znaczeniu dla firmy. Ciągle to powtarzał: dla firmy. Nie dla Whitehall,
dla brytyjskiej gospodarki, dla ojczyzny, tylko dla nas. Że nawet jak będzie po wszystkim, nie
wolno mi nikomu powiedzieć ani słowa. Nawet tobie. Ani Billowi, ani Blandowi, ani innym.

– Ani Alleline’owi.
– Percy’ego nie wspomniał ani razu.
– Tak – powiedział Smiley. – Pod koniec nie mógł się do tego zmusić.
– I że dziś mam uważać go za szefa operacji. A siebie za pośrednika między nim a

wszystkim, co dzieje się w reszcie budynku. Jeżeli cokolwiek się pojawi, sygnał, telefon, choćby
najzwyklejszy, mam odczekać, aż nikogo nie będzie, a potem lecieć na górę i przekazać jemu. I ani
teraz, ani potem nikt nie może się dowiedzieć, że on, Control, za tym wszystkim stoi. W żadnym
wypadku nie wolno mi do niego dzwonić, kontaktować się z nim pisemnie, nawet wewnętrzne
telefony są tabu. Prawdę mówię, George – powiedział Sam, sięgając po kanapkę.

– Wierzę – odpowiedział z przekonaniem Smiley.
Jeżeli będzie wychodził jakiś telegram, Sam też miał działać jako pośrednik. Wieczorem

raczej nie miało się nic zdarzyć i nawet potem też nie. A jeśli chodzi o portierów i innych takich –
jak to ujął Control – to Sam ma zachowywać się jak najbardziej naturalnie i udawać, że ma pełne
ręce roboty.

Po skończonej audiencji Sam wrócił do dyżurki, posłał po wieczorną gazetę, otworzył

puszkę piwa, połączył się z miastem i zaczął zgrywać się do suchej nitki. W Kempton był bieg z
przeszkodami, trzy lata nie oglądał wyścigów konnych. Wczesnym wieczorem znowu obszedł
stanowiska i wypróbował przyciski alarmowe na piętrze administracji. Na piętnaście trzy nie
działały, więc w tym momencie miał u portierów przechlapane. Ugotował sobie jajko, zjadł je i
poszedł na górę naciągnąć Maca na funta i dać mu puszkę piwa.

– Poprosił mnie, żebym postawił mu funta na jakąś szkapę, co miała trzy lewe nogi.

Pogadałem z nim dziesięć minut, wróciłem do swojej nory, napisałem parę listów, oglądnąłem głupi
film w telewizji i poszedłem do łóżka. Pierwszy telefon zadzwonił, właśnie gdy zasypiałem.
Dokładnie o jedenastej dwadzieścia. Potem telefony dzwoniły bez przerwy przez następne dziesięć
godzin. Myślałem, że mi centralka wybuchnie.

– Arcadi jest pięć do tyłu – powiedział głos z pudełka.
– Przepraszam – powiedział Sam ze swym zwykłym uśmiechem i, pozostawiwszy Smileya

sam na sam z muzyką, pomknął na górę ratować sytuację.

Smiley siedział i patrzył, jak w popielniczce powoli wypala się brązowy papieros. Czekał,

Sam nie wracał. George zaczął się zastanawiać, czy nie powinien zgasić papierosa. Zakaz palenia
na służbie, taki regulamin.

– Załatwione – oznajmił Sam.
– Pierwszy telefon był od dyżurnego z Foreign Office na bezpośredniej linii – powiedział

Sam. – Można powiedzieć, że Foreign Office wygrało o włos gonitwę w Whitehall. Właśnie dostał
telefon od szefa londyńskiego biura Reutera, który powiedział mu, że była jakaś strzelanina w
Pradze. Rosyjskie służby bezpieczeństwa zastrzeliły angielskiego szpiega, trwa obława na jego
wspólników, czy Foreign Office to interesuje? Dyżurny skontaktował się z nami, żeby się czegoś
dowiedzieć. Powiedziałem mu, że wygląda mi to na brednie, i odłożyłem słuchawkę, ale
natychmiast zadzwonił Mike Meakin od kryptologów, że w czeskiej przestrzeni radiowej rozpętało
się istne piekło, że połowa idzie szyfrem, ale połowa en clair. Co chwila dostawał urywane
doniesienia o strzelaninie pod Brnem. Zapytałem, czy pod Pragą, czy pod Brnem? A może i tu, i tu?
Nie, tylko pod Brnem. Powiedziałem, żeby słuchali dalej, i wtedy dzwoniło już pięć dzwonków.
Właśnie wychodziłem, kiedy na bezpośredniej znowu połączył się ten z Ministerstwa. Powiedział,
że facet od Reutera wprowadził sprostowanie: nie w Pradze, tylko w Brnie. Zamknąłem za sobą
drzwi, jakbym zamykał za sobą gniazdo os. Kiedy wszedłem do Controla, stał przy biurku. Słyszał,
że idę do niego po schodach. A propos, czy Alleline wyłożył je chodnikiem?

– Nie – odpowiedział Smiley. Był niewzruszony. „George jest jak jaszczurka”, powiedziała

kiedyś w jego obecności Ann do Haydona. „Obniża temperaturę ciała do temperatury otoczenia.
Dzięki temu nie marnuje energii, żeby się przystosować”.

– Wiesz, jaki był bystry w rozmowie. Tylko popatrzył mi na ręce, czy mam w nich telegram,

a ja bardzo żałowałem, że nie mam nic. „Niestety, jest awantura”, powiedziałem. Przekazałem z
grubsza, co się dzieje, on popatrzył na zegarek, pewnie usiłował zorientować się, co miało się dziać,
gdyby wszystko szło zgodnie z planem. Zapytałem: „Co mam mówić?”. Usiadł, nie widziałem go
za dobrze, miał na biurku taką niską, zieloną lampę. Znowu powiedziałem: „Proszę mi powiedzieć,
co mam mówić. Mam zaprzeczać? A może sprowadzić kogoś?”. Cisza. Wtedy jeszcze nie
wiedziałem, że nie ma kogo sprowadzać. „Muszę wiedzieć, co mam mówić”. Słyszałem na dole

kroki, wiedziałem, że to szukają mnie chłopcy od radia. „Chce pan zejść i sam się tym zająć?” –
zapytałem. Przeszedłem na drugą stronę biurka, musiałem przekroczyć te wszystkie akta,
pootwierane w różnych miejscach, można by pomyśleć, że pracuje nad encyklopedią. Niektóre
musiały być sprzed wojny. Siedział tak.

Sam połączył palce, przyłożył ich czubki do czoła i wbił wzrok w biurko. Druga dłoń leżała

płasko, trzymając wyimaginowany zegarek kieszonkowy Controla. – „Powiedz MacFadeanowi,
żeby wezwał mi taksówkę, a potem szukaj Smileya”. „A operacja?”, zapytałem. „Możemy się
wszystkiego wyprzeć”, mówi. „Obaj byli na zagranicznych paszportach. Na razie nikt nie wie, że to
Anglicy”. Ja na to: „Cały czas mówią tylko o jednym”. I dodałem: „Smiley jest w Berlinie”. A
przynajmniej wydaje mi się, że tak powiedziałem. Zapada dwuminutowe milczenie. „Wszystko
jedno kogo. Bez znaczenia”.

– Pewnie powinno mi go być żal, ale jakoś nie mogłem wykrzesać z siebie wiele

współczucia. Zrzucał wszystko na mnie, a ja nie miałem pojęcia, co robić. MacFadean zresztą
gdzieś zniknął, więc uznałem, że Control musi sam wezwać tę taksówkę. Jak zszedłem na dół,
pewnie wyglądałem jak Gordon w Chartumie. Dyżurna baba z nasłuchu machała do mnie
meldunkami jak flagą, chłopak od radia trzymał garść transkrypcji, dzwoniły telefony, i to nie tylko
moje, ale kilka bezpośrednich z czwartego piętra. Poszedłem prosto do dyżurki, wyłączyłem
telefony, żeby zorientować się w sytuacji.

Ta od nasłuchu, jakże się ona nazywa, na miłość boską, ta co grywała w brydża z Delfinicą?
– Purcell. Molly Purcell.
– O właśnie. Z nią przynajmniej była prosta sprawa. Radio Praga zapowiedziało za pół

godziny nadzwyczajny komunikat. Kwadrans zdążył już upłynąć. Komunikat miał dotyczyć
bezczelnej prowokacji ze strony zachodniego mocarstwa, naruszenia niezawisłości Czechosłowacji
i zbrodni przeciwko wszystkim walczącym o pokój ludziom na całym świecie. A poza tym – dodał
sucho Sam – w ogóle kupa śmiechu. Oczywiście, zadzwoniłem na Bywater Street, potem wysłałem
wiadomość do Berlina, że mają cię znaleźć i dostarczyć z powrotem na wczoraj. Podałem
Mellowsowi najważniejsze numery telefoniczne i wysłałem go, żeby znalazł wolną linię na miasto i
złapał byle kogo z kierownictwa. Percy pojechał do Szkocji na weekend i wyszedł gdzieś na
kolację. Kucharz podał Mellowsowi numer, zatelefonował tam, zastał gospodarza, Percy właśnie
wyszedł.

– Przepraszam – przerwał Smiley. – Dzwoniłeś na Bywater Street? A po co? – Trzymał

górną wargę kciukiem i palcem wskazującym, rozciągał ją, jakby to była jakaś chorobliwa narośl, i
patrzył wprost przed siebie.

– Na wszelki wypadek. Że może wróciłeś wcześniej z Berlina.
– A wróciłem?
– Nie.
– To z kim rozmawiałeś?
– Z Ann.
Smiley pytał dalej:
– Ann wyjechała. Możesz mi przypomnieć tę rozmowę?
– Zapytałem o ciebie, powiedziała, że jesteś w Berlinie.
– I to wszystko?
– Sytuacja była podbramkowa, George – powiedział tonem ostrzeżenia Sam.
– No to co?
– Zapytałem ją, czy nie wie przypadkiem, gdzie może być Bill Haydon. Sprawa była pilna.

Zdawało mi się, że miał urlop, ale może nigdzie nie wyjeżdżał. Ktoś mi kiedyś mówił, że są
spokrewnieni. – I dodał: – Poza tym zdawało mi się, że jest przyjacielem rodziny.

– Owszem, jest. Co powiedziała?
– Wkurzyła się, powiedziała „nie” i odłożyła słuchawkę. Przepraszam, George. Wojna to

wojna.

– A jak ona zareagowała? – zapytał Smiley, odczekawszy, aby aforyzm zawisł na chwilę w

powietrzu między nimi.

– Mówiłem już: wkurzyła się.
Sam dodał, że Roy pojechał szukać młodych talentów na uniwersytecie w Leeds i też był

nieuchwytny.

A między jednym a drugim telefonem Samowi obrywało się od wszystkich. Zupełnie jakby

najechał na Kubę.

– Wojsko wrzeszczało o ruchach czeskich czołgów na granicy z Austrią, kryptolodzy nie

słyszeli własnych myśli, takie piekło działo się w eterze wokół Brna, a jeśli chodzi o Foreign
Office, to ich dyżurny dostawał spazmów połączonych z żółtą febrą. Zaraz zaczęli się dobijać,
najpierw Lacon, potem sam minister, i wreszcie o wpół do dwunastej pojawił się obiecany czeski
komunikat prasowy – z dwudziestominutowym opóźnieniem, ale za to jaki! Angielski szpieg,
niejaki Jim Ellis, podróżujący ze sfałszowanymi dokumentami i wspomagany przez czeskich
kontrrewolucjonistów, usiłował porwać niewymienionego z nazwiska czeskiego generała w lasach
w okolicy Brna. Strzelano, ale nie powiedzieli, czy Ellis żyje, czy nie, wkrótce nastąpią kolejne
aresztowania. Popatrzyłem do skorowidza nazwisk pod „Jim Ellis” i znalazłem Jima Prideaux.

I pomyślałem pewnie dokładnie to samo, co musiał sobie pomyśleć Control: skoro

postrzelili go, a był na czeskich papierach, to skąd, do cholery, znają jego pseudonim i skąd wiedzą,
że jest Anglikiem? Potem pojawił się Bill Haydon. Był blady jak ściana. Wysłuchał wiadomości
agencyjnej w klubie. Zaraz stamtąd wyszedł i przyjechał do Cyrku.

– O której to było dokładnie? – zapytał Smiley, lekko marszcząc brwi. – Chyba dość późno.
Sam miał minę, jakby chciał za wszelką cenę ułatwić mu sprawę.
– Pierwsza piętnaście.
– O tej porze w klubie słuchano radia?
– Nie wiem, stary, ja nie bywam w klubach.
– Bill jest w którym? W Savile, prawda?
– Nie wiem – powiedział z uporem Sam. Napił się kawy. – Tyle ci powiem, że przyjemnie

było na niego patrzeć. Zawsze wydawało mi się, że jest taki niepozbierany. Ale wtedy było zupełnie
przeciwnie. Oczywiście, był roztrzęsiony, jak każdy. Przyjechał i wiedział tyle, że była jakaś
strzelanina, i nic więcej. Ale jak mu powiedziałem, że chodzi o Jima, popatrzył na mnie jak wariat.
Myślałem, że się na mnie rzuci. „Strzelali do niego? Ale zastrzelili go czy tylko postrzelili?”.
Wepchnąłem mu w rękę meldunki, przeczytał je błyskawicznie od deski do deski…

– A nie wiedział z radia? – zapytał cicho Smiley. – Przecież w wiadomości agencyjnej już

padło nazwisko Ellis. Przecież tak było w komunikacie, prawda?

– Pewnie zależy, czego słuchał – wzruszył ramionami Sam. – W każdym razie przejął

centralkę, do rana udało mu się pozbierać i mniej więcej zaprowadzić spokój. Powiedział Foreign
Office, żeby siedzieli cicho i nie robili w portki, znalazł Toby’ego i wysłał go, żeby zdjął dwóch
czeskich agentów, studentów z London School of Economics. Bill od jakiegoś czasu miał ich na
oku, planował ich przewerbować i odesłać Pepikom, ale już jako naszych agentów. Latarnicy
Toby’ego zdjęli obu i zamknęli w Sarratt. Potem Bill zadzwonił do głównego czeskiego rezydenta
w Londynie

i wydarł się na niego jak sierżant na musztrze: że tak mu pozdejmuje ludzi, że zrobi z niego

pośmiewisko w całej branży, jeżeli Jimowi Prideaux choćby włos spadnie z głowy. I żeby przekazał
to swoim szefom. Miałem wrażenie, że jestem świadkiem wypadku samochodowego i że Bill jest
jedynym lekarzem na miejscu. Zatelefonował do jakiejś swojej wtyczki w prasie i powiedział w
zaufaniu, że Ellis to czeski najemnik na amerykańskim żołdzie, i że można to wykorzystać, ale bez
podawania źródła. Nawet zdążyli dać to do popołudniówek. W pierwszej wolnej chwili pobiegł do
mieszkania Jima,

żeby sprawdzić, czy nie zostało tam nic, co mogłoby wpaść w łapy jakiegoś pismaka,

zakładając, że pismak byłby na tyle mądry, by domyślić się, że chodzi o Prideaux. Czyli w sumie
posprzątał, co się dało. Wszystkie kontakty Jima.

– Jim nie miał żadnych kontaktów – powiedział Smiley. – Może poza Billem – dodał już

bardziej do siebie.

Sam kończył opowieść:

– O ósmej rano pojawił się Percy Alleline, wydębił specjalny samolot od lotnictwa.

Uśmiechał się od ucha do ucha. Nie było to za mądre, biorąc pod uwagę, co czuł Bill, ale cóż…
Zaraz zapytał, dlaczego ja byłem na dyżurze, więc sprzedałem mu tę samą historię, co przedtem
Mary Masterman, czyli że nie mam mieszkania. Umówił się przez telefon z ministrem. Jeszcze z
nim rozmawiał, kiedy przyleciał Roy Bland, wściekły, jak jasna cholera, i dość pijany. I zaraz z
mordą, kto u diabła wtrąca się do jego działki, i z pretensjami do mnie. Ja na to: „Jezu, chłopie, a co
z Jimem? Mógłbyś trochę o niego się pomartwić”. Ale Roy nigdy nie ma dość i bardziej mu zależy
na żywych niż na umarłych. Z pocałowaniem w rękę przekazałem mu centralkę, poszedłem do
Savoya na śniadanie i niedzielne gazety. W większości był tylko komunikat Radia Praga i
bagatelizujące całą sprawę dementi Foreign Office.

Wreszcie Smiley powiedział:
– A potem pojechałeś na południe Francji?
– Na dwa cudowne miesiące.
– Czy ktoś cię jeszcze potem o coś pytał? Na przykład o Controla?
– Dopiero jak wróciłem. Ciebie już wylali, Control leżał w szpitalu. – Głos Sama nieco

przygasł. – Ale on chyba nie zrobił żadnego głupstwa, co?

– Po prostu umarł. I co było dalej?
– Percy już był p.o. Wezwał mnie i zaczął się dopytywać, dlaczego wziąłem dyżur za

Masterman i o czym rozmawiałem z Controlem. Trzymałem się swojej historii. Percy nazwał mnie
kłamcą.

– I za to cię wylali? Za kłamstwo?
– Za alkoholizm. Portierzy postanowili odkuć się na mnie. Naliczyli pięć puszek piwa w

koszu na śmieci w dyżurce i donieśli. A jest zasada: alkoholu do budynku się nie wnosi. Zrobiła się
sprawa, komisja dycyplinarna uznała mnie winnym podpalenia doków jej królewskiej mości, więc
przerzuciłem się do hazardu. A jak było z tobą?

– Mniej więcej podobnie. Nie udało mi się ich przekonać, że nie byłem w to zamieszany.
– Jeżeli chcesz, żeby komuś poderżnąć gardło – powiedział Sam, dyskretnie wyprowadzając

go tylnym wyjściem w malowniczy zaułek – to wystarczy, że zadzwonisz. A jeżeli chcesz sobie
pograć, to przyprowadź paru eleganckich kumpli Ann.

– Słuchaj, Sam. Tamtego wieczoru Bill kochał się z Ann. Nie, słuchaj dalej. Zatelefonowałeś

do niej, powiedziała ci, że u niej go nie ma. Jak tylko odłożyła słuchawkę, wypchnęła Billa z łóżka i
po godzinie był w Cyrku. I wiedział, że w Czechach była strzelanina. Gdybyś od razu odpowiedział
szczerze, to tak by to brzmiało?

– Mniej więcej.
– Ale ty przecież nie powiedziałeś Ann nic o Czechosłowacji, kiedy do niej dzwoniłeś…
– Wpadł po drodze do klubu.
– Jeżeli klub był jeszcze otwarty. Bardzo dobrze: to w takim razie dlaczego nie wiedział, że

strzelano do Jima Prideaux?

W świetle dziennym Sam przez chwilę wyglądał staro, choć uśmieszek nie znikał mu z

twarzy. Chciał coś powiedzieć, ale się rozmyślił. Sprawiał wrażenie najpierw rozgniewanego,
potem zrezygnowanego i wreszcie całkiem obojętnego.

– No to buźka – powiedział. – Uważaj na siebie. – Po czym z powrotem zanurzył się w

niekończącą się noc swego zawodu.

ROZDZIAŁ 27

Gdy Smiley opuszczał tego ranka hotel Islay na Grosvenor Square, ulice były skąpane w

ostrym słońcu, niebo błękitne. Teraz jechał wynajętym roverem wzdłuż niesympatycznych fasad
Edgware Road, wiatr ucichł, niebo zrobiło się czarne od chyba nieuchronnego już deszczu, a po
słońcu został tylko czerwony poblask na asfalcie. Zaparkował na St. John’s Wood Road przed
nowym wieżowcem ze szklanym wejściem, ale z wejścia nie skorzystał. Minąwszy pokaźną rzeźbę,
nieprzedstawiającą jego zdaniem niczego poza kosmicznym chaosem, skierował się przez marznącą
mżawkę ku prowadzącym w dół zewnętrznym schodom z napisem „Wyjście awaryjne”. Schodki do

pierwszego podestu były wyłożone ładnymi płytkami i miały poręcz z afrykańskiego drewna
tekowego; poniżej rozmach inwestora się skończył, luksus parteru został zastąpiony nierówną
wylewką, w powietrzu unosił się smród dawno niewywożonych śmieci. Smiley szedł nie tyle
ukradkiem, co ostrożnie, ale gdy dotarł do żelaznych drzwi, zatrzymał się, oparł obie dłonie na
klamce i sprężył się w sobie jakby na myśl o czymś nieprzyjemnym, co miało go zaraz czekać.
Drzwi otwarły się, ale nie do końca, bo zatrzymały się z hukiem, któremu zawtórował ryk
wściekłości, zwielokrotniony echem, jak krzyki na krytym basenie.

– Ty, nie możesz uważać?
Smiley wcisnął się przez szparę. Drzwi zatrzymały się na zderzaku bardzo lśniącego

samochodu, ale on nie patrzył na samochód. Po drugiej stronie garażu dwaj mężczyźni w
kombinezonach polewali wodą z węża zamkniętego w klatce rolls-royce’a. Obaj patrzyli w stronę
Smileya.

– Co się pan tędy pcha? – zapytał ten sam gniewny głos. – Pan tu mieszka? To czemu nie

windą dla lokatorów? To są schody przeciwpożarowe.

Nie wiadomo, który z nich to mówił, ale słychać było silny słowiański akcent. Światło paliło

się za nimi w klatce z rollsem. Wąż trzymał ten niższy.

Smiley ruszył do przodu, świadomie trzymając ręce z daleka od kieszeni. Ten z wężem

wrócił do pracy, ale wyższy wciąż przypatrywał się Smileyowi w mroku. Kombinezon miał biały, z
podniesionym kołnierzykiem, co nadawało mu nieco łobuzerski wygląd. Czarne gęste włosy były
zaczesane do tyłu.

– Ja tu nie mieszkam – przyznał się Smiley. – Ale chciałem porozmawiać z kimś o

wynajęciu garażu. Nazywam się Carmichael – powiedział dobitnie. – Kupiłem mieszkanie parę
domów stąd.

Uczynił gest, jakby chciał sięgnąć po wizytówkę, z której można go byłoby poznać rzekomo

lepiej niż po jego niepozornym wyglądzie. – Zapłacę z góry – obiecał. – Mogę podpisać umowę,
jeśli to konieczne. Oczywiście, wszystko legalnie. Mogę dostarczyć referencje, wpłacić zaliczkę,
oczywiście, w granicach rozsądku. Tylko żeby wszystko było w porządku. Mam rovera. Nowego.
Nie chcę robić niczego na lewo, ale możemy się dogadać. Przyjechałem tu nim, ale nie będę
nalegał. Wiem, że to głupie, ale nie bardzo chcę tu parkować na ulicy. Widzi pan, to nowe auto.

Podczas składania tej dość długiej oferty współpracy, wygłaszanej zatroskanym, niepewnym

tonem, Smiley wciąż stał w kręgu jasnego światła żarówki zawieszonej u sufitu – pokorna, potulna
postać, doskonale widoczna na otwartej przestrzeni. Taka postawa okazała się skuteczna. Biała
postać odeszła od klatki, zbliżyła się do szklanej budki, wzniesionej między dwiema kolumnami, i
skinęła na Smileya pięknie utrzymaną czupryną. Właściciel czupryny ściągał po drodze skórzane
rękawiczki, ręcznie obszyte i chyba całkiem kosztowne.

– Tylko uważać, jak się otwiera drzwi – powiedział tym samym donośnym głosem. – I

windą jeździć, bo jak nie, to kara, dobrych parę funtów. Windą jeździć, to problemu nie będzie.

– Max, muszę z tobą pogadać – powiedział Smiley, gdy już znaleźli się w budce. – Na

osobności. Nie tu.

Max był szeroki w barach, potężny, o bladej twarzy i skórze pooranej jak u starca. Był

przystojny. Miał nieruchome oczy i w ogóle był w nim niebezpieczny spokój.

– Teraz? Zaraz?
– W samochodzie. Zaparkowałem na zewnątrz. Jak wyjdziesz na górę, to zaraz na wprost.
Max przyłożył dłoń do ust i wrzasnął coś na cały garaż. Był od Smileya wyższy o pół

głowy, a głos miał jak instruktor musztry. Smiley nie zrozumiał słów. Może dlatego, że Max
krzyczał po czesku. Odpowiedzi nie było, ale Max już rozpinał kombinezon.

– Chodzi o Jima Prideaux – powiedział Smiley.
– Jasne – powiedział Max.
Pojechali do Hampstead i siedzieli w roverze, przypatrując się, jak dzieci rozbijają lód na

stawie. Deszcz w końcu jednak nie spadł, pewnie dlatego, że było tak zimno.

Max nosił niebieski garnitur i niebieską koszulę. Krawat też był niebieski, ale starannie

dobrany, by odcinał się od reszty. Miał upierścienione dłonie i wysokie lotnicze buty z cholewami,

zapinane na zamki błyskawiczne.

– Już w tym wszystkim nie siedzę. Mówili ci? – zapytał Smiley. Max wzruszył ramionami. –

Pomyślałem, że może ci powiedzieli – dodał.

Max siedział wyprostowany. Nie opierał się o fotel, był na to zbyt dumny. Nie patrzył na

Smileya. Wzrok wbijał uparcie w dzieci, rozdokazywane, ślizgające się na lodzie wśród trzcin.

– Nic nie powiedzieli – odparł.
– Wylali mnie – powiedział Smiley. – Pewnie mniej więcej wtedy co ciebie.
Max jakby lekko się przeciągnął, ale zaraz znieruchomiał.
– Szkoda, George. A co, ukradłeś coś?
– Nie chcę, żeby się dowiedzieli, Max.
– My teraz osoby prywatne – powiedział Max i poczęstował Smileya papierosem ze złotej

papierośnicy. Ten odmówił.

– Chciałbym się dowiedzieć, co się stało – ciągnął Smiley. – Chciałem dowiedzieć się od

razu, ale mnie wylali, więc nie zdążyłem.

– A to dlatego cię wylali?
– Możliwe.
– Czyli ty mało wiesz, co? – powiedział Max, nonszalancko wciąż patrząc na dzieci.
Smiley mówił prostym językiem i cały czas sprawdzał, czy Max go rozumie. Mogliby

rozmawiać po niemiecku, ale wiedział, że Max nigdy by się na to nie zgodził. Mówił więc po
angielsku i obserwował twarz Maksa.

– Niczego nie wiem. Nie brałem w tym udziału. Byłem w Berlinie, kiedy to się stało.

Dostałem telegram, ale kiedy przyleciałem do Londynu, było już po wszystkim.

– Plan – powiedział Max. – To dopiero był plan. – Jego szczęka i policzki nagle zarysowały

się, oczy zwęziły się jak w grymasie lub uśmiechu. – To teraz masz dużo czasu, nie, George? Jezu,
ale to był plan!

– Jim miał dla ciebie specjalną robotę. Prosił o ciebie.
– Jasne. Jim chciał, żeby Max nim się opiekował.
– Jak do ciebie trafił? Pojawił się w Acton, poszedł do Toby’ego Esterhazego i powiedział:

„Toby, daj mi Maksa”?

Max trzymał ręce na kolanach. Dłonie miał wypielęgnowane i szczupłe, ale z bardzo

pogrubiałymi stawami. Teraz, na wzmiankę o Esterhazem, obrócił je i zrobił z nich klatkę, jakby
złapał motyla.

– Co ty opowiadasz? – zapytał.
– To powiedz, jak to było.
– Prywatnie – powiedział Max. – Jim przyszedł prywatnie. Ja jestem osoba prywatna. Teraz

też.

– Powiedz – nalegał Smiley. – Bardzo cię proszę.
Max zaczął, jakby opowiadał o każdym innym zmartwieniu: rodzinnym, zawodowym,

miłosnym. To był poniedziałek wieczór, połowa października, tak, szesnasty. Nic się nie działo, nie
był za granicą już od paru tygodni, zaczynał mieć tego dość. Cały dzień strawił na rozpoznaniu –
chodziło o jeden dom w Bloomsbury, gdzie podobno mieszkało dwóch studentów z Chin; latarnicy
zastanawiali się, czyby nie urządzić im włamania. Już miał wrócić do Pralni w Acton i napisać
raport, kiedy Jim zgarnął go z ulicy metodą „na przypadkowe spotkanie” i zawiózł do Crystal
Palace, gdzie siedzieli w samochodzie i rozmawiali tak jak teraz, tyle że po czesku. Jim powiedział,
że jest specjalna robota, taka ważna, taka tajna, że nie może o niej wiedzieć nikt w Cyrku, nawet
Toby Esterhaze. Rozkaz z samej góry, sprawa jest śliska. Czy Max reflektuje?

– Ja na to: „Pewnie, Jim, reflektuję”. Wtedy on mówi: „Weź urlop. Idź do Toby’ego,

powiedz mu, że matka ci zachorowała, masz zaległy urlop”. Nie mam matki. „Jasne”, mówię.
„Wezmę urlop. Ale na jak długo, Jim?”.

Jim powiedział, że to nie powinno potrwać dłużej niż weekend. Przyjazd na miejsce w

sobotę, powrót w niedzielę. Potem zapytał Maksa, czy ma aktualne przykrycia: najlepiej
austriackie, drobny handel, z prawem jazdy. Jeżeli Max nie ma nic w Acton, Jim skombinuje mu

coś w Brixton.

– Jasne, mówię. Mam Hartmanna Rudiego z Linzu, emigranta z Sudetenlandu.
W końcu Max opowiedział Toby’emu bajeczkę o kłopotach z dziewczyną z Bradford, Toby

wygłosił dziesięciominutowy wykład o zwyczajach seksualnych Anglików i już w czwartek Max
spotkał się z Jimem w lokalu konspiracyjnym, prowadzonym obecnie przez latarników w ruderze w
Lambeth. Jim przyniósł klucze. Trzydniowy wypad, powtórzył Jim, tajne spotkanie pod Brnem. Jim
pojedzie jako Czech, Max jako Austriak. Do Brna dotrą osobno. Jim przyleci z Paryża do Pragi,
dalej z Pragi pojedzie pociągiem. Nie powiedział, na jakich papierach, ale Max uznał, że na
czeskich, bo Jim zawsze używał czeskich, Max widział to nieraz. Max miał być Hartmannem
Rudim, handlarzem szkłem i garnkami. Granicę miał przekroczyć furgonetką w Mikulovie, potem
dalej na północ do Brna, dość czasu, żeby zdążyć na spotkanie w sobotę o wpół do siódmej wieczór
w bocznej uliczce niedaleko stadionu. O siódmej zaczyna się ważny mecz. Jim podejdzie w tłumie
aż do tej uliczki, potem wsiądzie do furgonetki. Uzgodnili czasy, plany awaryjne i zwyczajne
zabezpieczenia; poza tym obaj znali na pamięć swoje metody.

Kiedy wydostaną się z Brna, pojadą razem szosą do Bilovic aż do Krztin, potem skręcą w

lewo na Raczice. Gdzieś przy tej drodze miną zaparkowany po lewej stronie czarny samochód,
prawdopodobnie fiat. Pierwsze dwa numery rejestracji to dwie dziewiątki. Kierowca będzie czytał
gazetę. Podjadą, Max wysiądzie i pójdzie zapytać, czy nic mu nie jest. Tamten powie, że lekarz
zabronił mu prowadzić dłużej niż trzy godziny na raz. Max ma odpowiedzieć, że to prawda, długie
podróże to wysiłek dla serca. Wtedy kierowca pokaże im, gdzie zaparkować furgonetkę, i zabierze
ich na spotkanie swoim samochodem.

– Na spotkanie z kim, Max? To też ci Jim powiedział?
– Nie, tylko tyle.
Do Brna, opowiadał Max, wszystko szło mniej więcej zgodnie z planem. W drodze z

Mikulova jechało za nim na zmianę paru motocyklistów w cywilu, ale uznał, że to przez austriacką
rejestrację, więc się nie przejmował. Do Brna przyjechał wczesnym popołudniem, dla większej
wiarygodności wziął pokój w hotelu i wypił dwie kawy w restauracji. Przyczepił się do niego jakiś
typ, więc Max zaczął mu się żalić na handel szkłem i na dziewczynę z Linzu, która puściła go
kantem z jakimś Amerykaninem. Jim spóźnił się na pierwsze spotkanie, ale na drugi termin zdążył.
Max myślał najpierw, że pociąg się spóźnił, ale Jim powiedział tylko: „Jedź powoli”, toteż Max już
wiedział, że są kłopoty.

Jim zapowiedział zmianę planów. Max ma się w to nie mieszać. Wysadzi go trochę przed

miejscem spotkania, a potem zamelinuje się w Brnie aż do poniedziałku rano. Nie wolno mu użyć
żadnego ze zwykłych szlaków Cyrku: ani „Nasilenia”, ani „Platona”, a już na pewno nie
kontaktować się z rezydenturą w Pradze. Jeżeli do poniedziałku, do ósmej rano, Jim pojawi się w
hotelu, zadaniem Maksa będzie dostarczyć wiadomość od niego Controlowi: wiadomość może być
bardzo prosta, nawet nie dłuższa niż jedno słowo. Kiedy dostanie się do Londynu, ma iść osobiście
do Controla, umówić się z nim przez MacFadeana i przekazać mu wiadomość. Jeżeli Jim się nie
zjawi, Max ma żyć, jak żył do tej pory, i wszystkiemu zaprzeczać – i w Cyrku, i na zewnątrz.

– Czy Jim powiedział, dlaczego plan się zmienił?
– Jim się martwił.
– A więc coś się stało, kiedy jechał na spotkanie z tobą?
– Może. Mówię do Jima: „Słuchaj, Jim, ja pojadę z tobą. Ty się martwisz, ja cię będę

obstawiał. Zawiozę cię, postrzelam, co mi tam”. Jim cholernie się wściekł. Rozumiesz?

– Rozumiem – powiedział Smiley.
Trafili na szosę do Raczic i znaleźli zaparkowany samochód bez świateł naprzeciw polnej

dróżki, czarny fiat, na tablicy dwie dziewiątki. Max zatrzymał furgonetkę i wysadził Jima. Kiedy
Jim zbliżał się do fiata, kierowca uchylił drzwi, żeby zapaliła się lampka w środku. Na kierownicy
miał otwartą gazetę.

– Widziałeś jego twarz?
– Była w cieniu.
Max czekał, tamci chyba powiedzieli sobie hasła, Jim wsiadł, samochód odjechał polną

drogą, dalej bez świateł. Max wrócił do Brna. Usiadł w restauracji nad sznapsem, a tu całe miasto
zaczyna się trząść. Najpierw myślał, że to hałas ze stadionu, ale potem zorientował się, że to
ciężarówki, że drogą pędzi konwój. Zapytał kelnerki, co się stało, powiedziała mu, że w lesie była
strzelanina, kontrrewolucjoniści. Wyszedł do furgonetki, włączył radio i złapał komunikat z Pragi.
Wtedy w ogóle pierwszy raz usłyszał o jakimkolwiek generale. Domyślił, że wszędzie są już
blokady, a poza tym i tak miał instrukcję od Jima, że ma siedzieć w hotelu do poniedziałku rano.

Ma czekać na wiadomość. Może przyjdzie ktoś z ruchu oporu.
– Z tym jednym słowem – powiedział cicho Smiley.
– Jasne.
– Nie powiedział, co to będzie za słowo?
– Chybaś zgłupiał – powiedział Max. Nie był to ani tryb oznajmiający, ani pytający.
– Słowo po czesku, po angielsku czy po niemiecku?
– Nikt nie przyszedł – powiedział Max, nawet nie usiłując odpowiadać na głupie pytania.
W poniedziałek spalił paszport, na którym przyjechał, zmienił tablice rejestracyjne i

zamienił przykrycie na awaryjne, zachodnioniemieckie. Porzucił furgonetkę, granicę przekroczył
autobusem we Freistadt, bo to była najpewniejsza znana mu droga. We Freistadt napił się i spędził
noc z dziewczyną, bo był zdezorientowany, zły i musiał się uspokoić. W Londynie był we wtorek
wieczór i, mimo rozkazu Jima, postanowił jednak skontaktować się z Controlem.

– To było cholernie trudne – zauważył.
Próbował telefonicznie, ale nie udało mu się przedrzeć przez mamy. MacFadeana nie było.

Zastanawiał się, czyby nie napisać, ale przypomniał sobie o Jimie i że nikt inny w Cyrku nie ma
prawa o niczym wiedzieć. Uznał, że pisać byłoby zbyt niebezpiecznie. W Pralni w Acton pojawiła
się plotka, że Control zachorował. Próbował dowiedzieć się, w którym szpitalu leży, ale mu się nie
udało.

– Czy ludzie z Pralni wiedzieli, gdzie byłeś?
– Myślałem o tym.
I myślał o tym jeszcze, gdy przysłano po niego z samej góry i kazano mu poszukać tego

paszportu na Rudiego Hartmanna. Max powiedział, że go zgubił, i w sumie była to prawda.
Dlaczego nie zgłosił zguby? Nie wiedział. Kiedy to się stało? Nie wiedział. Kiedy ostatnio widział
Jima Prideaux? Nie pamiętał. Zesłano go do Żłobka w Sarratt, ale był na tyle twardy i zły, że po
paru dniach inkwizytorzy się zmęczyli, a może ktoś kazał im przestać.

– Wróciłem do Pralni w Acton. Toby Esterhaze dał mi sto funtów i kazał iść do diabła.
Nad stawem rozległ się krzyk zachwytu. Dwóm chłopcom udało się zatopić wielki kawał

lodu i teraz woda bulgotała w przerębli.

– Max, co się stało z Jimem?
– A bo co?
– Na pewno słyszałeś. Takie sprawy rozchodzą się wśród emigrantów. Co się z nim stało,

kto się nim zajął, jak Bill Haydon go wykupił?

– Emigranci już nie gadają z Maksem.
– Ale przecież słyszałeś, prawda?
Tym razem powiedziały mu to te zbielałe dłonie. Smiley zobaczył, jak rozwarły się palce,

pięć jednej ręki, trzy drugiej, i zrobiło mu się niedobrze, jeszcze nim Max przemówił.

– No, strzelili do Jima w plecy. Może Jim uciekał, kto wie? Wsadzili Jima do więzienia.

Nieprzyjemnie. I jego, i moich kolegów. – Zaczął wyliczać: – Przibyl – zaczął, dotykając kciuka. –
Bukova Mirek, brat żony Przibyla. – Dotknął palca. – Żona Przibyla też. – Drugi palec, potem
trzeci: – Kolin Jirzi, jego siostra też, prawie wszyscy nie żyją. To była siatka „Nasilenie”. – Zmienił
dłoń. – Po siatce „Nasilenie” siatka „Platon”. Najpierw mecenas Rapotin, potem pułkownik
Landkron, maszynistki Eva Krieglova i Hanka Bilova. Też prawie wszyscy nie żyją. Cholernie
wysoka cena, George.

Czyste palce znalazły się tuż przy twarzy Smileya.
– Wysoka cena za jednego przedziurawionego kulą Anglika. – Zaczynał tracić cierpliwość. –

A co ciebie to obchodzi, George? Cyrk nic dobrego dla Czech nie zrobił. Ani Cyrk, ani cały

Zachód. Bogaty nie wstawi się za biednym! Co to, nie znasz historii? Jak się mówi Märchen,
George?

– Bajka – powiedział Smiley.
– No, to już mi nie opowiadaj bajek, że Anglicy kiwną palcem, żeby ratować Czechów!
– Może to nie Jim – powiedział po dłuższym milczeniu Smiley. – Może to nie Jim sypnął

siatki. Nie on.

Max już otwierał drzwi.
– Co ty? – zapytał.
– Max – powiedział Smiley.
– Nie bój się, George. Nie mam cię komu sprzedać. W porządku?
– W porządku.
Smiley patrzył, jak wzywa taksówkę. Zrobił to takim ruchem ręki, jakby przywoływał

kelnera. Podał adres, nie patrząc na kierowcę. A potem odjechał, znów wyprostowany, patrząc
wprost przed siebie, jak koronowana głowa, niezwracająca uwagi na tłum.

Gdy taksówka zniknęła, z ławki powoli podniósł się inspektor Mendel, złożył gazetę i

powoli podszedł do rovera.

– Jest pan czysty – powiedział. – Nie ma pan ani nic na ogonie, ani na sumieniu.
Niepewien tego Smiley podał mu kluczyki do samochodu, a potem ruszył do przystanku

autobusowego, tylko że najpierw musiał przejść na drugą stronę ulicy, żeby pojechać we właściwą
stronę.

ROZDZIAŁ 28

Celem jego była teraz Fleet Street, a konkretnie piwnica pełna beczek z winem. Gdzie

indziej ktoś mógłby uznać, że wpół do czwartej to trochę za późno na aperitif przed lunchem, ale
gdy Smiley pchnął lekko drzwi, przy barze odwróciło się w jego stronę kilkanaście ciemnych
postaci. W kącie sali, równie nie rzucając się w oczy jak tutejsze plastikowe łuki na suficie czy
podrabiane muszkiety na ścianach, siedział Jerry Westerby z bardzo dużym różowym dżinem w
dłoni.

– Stary – powiedział nieśmiało Jerry Westerby głosem jak ze studni. – No niech mnie diabli.

Ej, Jimmy! – Dłoń, którą położył na ramieniu Smileya, podczas gdy drugą domagał się dolewki,
była wielka i jakby wyściełana mięśniami, bo Jerry był w swoim czasie wicket-keeperem w
powiatowej drużynie krykieta. W odróżnieniu od innych graczy z tej pozycji był duży, ale ramiona
wciąż miał przygarbione od trzymania dłoni nisko przy ziemi. Miał siwiejącą blond czuprynę,
czerwoną twarz i do kremowej jedwabnej koszuli nosił krawat w barwach pewnej sławnej drużyny.
Widok Smileya najwyraźniej sprawił mu wielką radość, bo uśmiechał się od ucha do ucha.

– No niech mnie diabli – powtarzał. – Tego jeszcze nie było. No, to co ty teraz porabiasz? –

Już ciągnął go na sąsiednie krzesło. – Opalasz sobie dupę, plujesz i łapiesz? No to czego się
napijesz?

Smiley zamówił Krwawą Mary.
– To nie do końca przypadek, Jerry – wyznał Smiley. Zapadła między nimi krótka cisza,

którą Jerry bardzo chciał przerwać.

– Słuchaj, a jak się ma twoja piekielna żona? Wszystko w porządku? I o to chodzi. Zawsze

mówiłem, że z was najlepsza para, jaką znam.

Jerry też miał na koncie parę małżeństw, ale mało które sprawiło mu jakąkolwiek

przyjemność.

– Umówmy się, George – zaproponował, wyciągając ku niemu jedno ze swych wielkich

ramion. – Ja zabiorę ci Ann i będę pluł i łapał, a ty za to będziesz pracował za mnie i pisał
sprawozdania z meczów ping-ponga pań. Jak ci się to podoba? Zdrówko.

– Na zdrowie – powiedział pobłażliwie Smiley.
– A wiesz, że dawno już nie widziałem nikogo z naszych? – wyznał nieśmiało Jerry i znów

się zarumienił, nie wiadomo czemu. – W zeszłym roku dostałem kartkę świąteczną od Tobyego, i to
chyba tyle. Ja pewnie też poszedłem w odstawkę. Trudno mieć do nich pretensje. – Pstryknął

palcem w krawędź kieliszka. – No bo wiesz, za dużo tego w siebie leję. Boją się, że mógłbym coś
chlapnąć. Albo się posypać.

– Na pewno tak nie myślą – powiedział Smiley i przez chwilę znów zanosiło się na dłuższe

milczenie.

– Za dużo wody ognistej szkodzić wojownikowi – wygłosił poważnie Jerry. Smiley

przypomniał sobie smętnie, od ilu to już lat powtarzali ten indiański dowcip.

– Howgh – powiedział Smiley.
– Howgh – powtórzył Jerry. Napili się.
– Twój list spaliłem, jak tylko go przeczytałem – ciągnął Smiley cichym, spokojnym

głosem. – O ile masz co do tego jakiekolwiek wątpliwości. Nikomu o nim nie powiedziałem.
Zresztą przyszedł za późno. Było już po wszystkim.

Na te słowa twarz Jerry’ego oblała się ciemnym szkarłatem.
– A zatem to nie ten list zraził ich do ciebie – mówił dalej Smiley tym samym, bardzo

łagodnym tonem – jeżeli o to chodzi. Przecież w końcu wręczyłeś mi go własnoręcznie.

– To bardzo porządnie z twojej strony – mruknął Jerry. – Dzięki. W ogóle nie powinienem

był tego pisać. Takich spraw nie wywleka się na zewnątrz.

– Bzdura – powiedział Smiley, zamawiając kolejne dwa drinki. – Zrobiłeś to przecież dla

dobra firmy.

Wypowiadając te słowa, Smiley miał wrażenie, że mówi dokładnie jak Lacon. Ale z Jerrym

trzeba było rozmawiać tak, jak pisała jego gazeta – krótkimi zdaniami wyrażać nieskomplikowane
opinie.

Jerry wyrzucił z siebie trochę powietrza i mnóstwo dymu papierosowego.
– Ostatnią fuchę miałem… jakiś rok temu – zaczął wspominać z nową energią. – Więcej niż

rok. Musiałem dostarczyć pewną paczuszkę do Budapesztu. Nic takiego. Do budki telefonicznej.
Na półeczkę nad telefonem. Wystarczyło sięgnąć ręką. Miałem zostawić, zostawiłem. Łatwizna.
Nie myśl, że spieprzyłem, czy coś takiego. I zostawiłem znak: „Pudełko gotowe, proszę bardzo”.
No wiesz, tak jak nas uczyli. No, ale wy w końcu się na tym znacie, nie? To wy jesteście mądrzy. Ja
mogłem tylko tyle, ile mogłem, więcej nie. Tak już jest. Taki układ.

– Jeszcze będą się do ciebie dobijali – pocieszył go Smiley. – Na pewno wycofali cię z

obiegu na jeden sezon. Wiesz, tak się robi.

– Mam nadzieję – powiedział Jerry z lojalnym i bardzo nieufnym uśmiechem. Kieliszek

trząsł mu się lekko w dłoni, gdy pił.

– To właśnie po tym wyjeździe do mnie pisałeś?
– Pewnie. Tak naprawdę to był ten sam wyjazd. Przez
Budapeszt do Pragi.
– A tę historię usłyszałeś w Pradze? Tę, o której wspomniałeś w liście do mnie?
Przy barze mężczyzna o czerwonej twarzy i w czarnym garniturze zapowiadał rychły

upadek narodu. Mówił, że daje mu trzy miesiące, a potem szlus.

– Dziwny gość, ten Toby Esterhaze – powiedział Jerry.
– Ale porządny – dorzucił Smiley.
– O Boże, stary, porządny jak nikt. I moim zdaniem genialny. Ale wiesz, dziwny. Howgh. –

Znów się napili, a Jerry Westerby wystawił palec nad tył głowy na podobieństwo pióra Apacza.

– A najgorsze jest to – mówił znad swego drinka zaczerwieniony mężczyzna przy barze – że

nawet się nie zorientujemy, kiedy to się stanie.

Postanowili od razu coś zjeść, bo Jerry musiał napisać tekst do jutrzejszego wydania o

napastniku West Bromwich Albion, który dostał szału. Poszli do hinduskiej knajpy, gdzie właściciel
nie widział nic zdrożnego w podawaniu piwa w porze podwieczorku. Umówili się też, że jeżeli na
kogoś się natkną, Jerry przedstawi George’a jako kierownika swojego banku – bardzo go to
śmieszyło podczas obfitego posiłku. W tle grała muzyka, którą Jerry przyrównał do godowego lotu
komara, i która co jakiś czas omal nie zagłuszała cichszych dźwięków jego chrapliwej mowy – i
może dobrze. Bo o ile Smiley dzielnie udawał entuzjazm dla zaserwowanego im curry, o tyle Jerry
rozpoczął – najpierw niechętnie, potem z wielkim zapałem – zupełnie inną historię: o Jimie Ellisie,

której nie pozwolił mu wydrukować Toby Esterhaze.

Jerry Westerby należał do rzadkiego gatunku świadka idealnego. Nie miał wyobraźni,

antypatii, osobistych opinii. Poza tą, że cała sprawa była dziwna. Nie mógł przestać o niej myśleć i
tak się złożyło, że od tej pory nie rozmawiał już z Tobym Esterhazem.

– Tylko dostałem od niego kartkę: „Wesołych Świąt. Toby”, z widoczkiem Leadenhall Street

w śniegu. – Przeżywając rozterkę, zapatrzył się w elektryczny wentylator. – Leadenhall Street to
ulica jak każda inna, no nie, stary? Nie ma tam ani lokalu konspiracyjnego, ani niczego takiego, co?

– Ja przynajmniej nic o tym nie wiem – zaśmiał się Smiley.
– Nie mam pojęcia, dlaczego wybrał widoczek Leadenhall Street na kartkę z życzeniami.

Cholernie dziwne, nie uważasz?

Smiley zasugerował, że może chodziło mu po prostu o Londyn w śniegu; w końcu Toby pod

wieloma względami ciągle zachowuje się jak cudzoziemiec.

– Mimo wszystko dziwny pomysł. Do tej pory regularnie wysyłał mi skrzynkę szkockiej. –

Jerry zmarszczył brwi i znów pociągnął z kielicha. – Szkockiej mi nie żal – wyjaśnił w zadziwieniu,
które tak często przyćmiewało szlachetniejsze wizje jego życia – sam mogę sobie kupić. Tylko że
jak człowiek zostaje z boku, to zaczyna myśleć, że wszystko, nawet takie prezenty, ma jakieś
znaczenie, rozumiesz, co mam na myśli?

– To było rok temu, no, w grudniu. Restauracja „Sport” w Pradze – opowiadał Jerry – to nie

najbardziej ulubiony lokal zachodnich dziennikarzy. Ci zwykle siedzą w „Cosmo” albo w
„International”, rozmawiają cichym szeptem i trzymają się razem, bo się boją.

Ale Jerry przesiadywał w „Sporcie” i od kiedy zaciągnął tam bramkarza Holotka po

wygranym meczu z Ruskimi, miał zawsze chody u barmana, który nazywał się Stanislav, czyli po
prostu Stan.

– Stan żyje jak król. Robi wszystko, co mu się podoba. Przy nim wydaje się człowiekowi, że

Czechy są wolnym krajem.

Bo ta restauracja to nie restauracja, tylko bar. A „bar” po czesku to „nocny klub”. Bardzo to

dziwne. Smiley przyznał, że rzeczywiście trudno się połapać.

Mimo wszystko Jerry zawsze słuchał, co w trawie piszczy, kiedy tam chodził. W końcu to

Czechy, więc zawsze udało mu się to i owo przywieźć Toby’emu albo kogoś dla niego znaleźć.

– Choćby byle cinkciarza. Toby mówił, że wszystko się przyda. Że ziarnko do ziarnka. Tak

przynajmniej mówił.

– Słusznie – zgodził się Smiley. – Tak właśnie się działa.
– Toby to cwaniak, nie?
– Pewnie.
– Bo wiesz, dawniej pracowałem bezpośrednio dla Roya Blanda. Potem Roy dostał

kopniaka w górę, więc przejął mnie Toby. Takie zmiany zawsze wyprowadzają człowieka z
równowagi. Zdrowie.

– To jak długo już pracowałeś dla Toby’ego, kiedy wyjechałeś?
– Parę lat, nie więcej.
Nastała chwila ciszy, bo dostali jedzenie, dolano im do kruż, a Jerry Westerby nakruszył

poppadamu do najostrzejszego curry w całym menu i na dodatek polał je czerwonym sosem. Sos
był jeszcze ostrzejszy.

– Stary Khan specjalnie mi doprawia – wyjaśnił na stronie. – Trzyma to w odpowiednim

schronie.

– W każdym razie – opowiadał dalej – w knajpie u Stana pojawił się wtedy taki młody

chłopak, ostrzyżony na jeża, z ładną dziewczyną u boku.

– Myślę sobie: „Uważaj, Jerry, tak strzygą w wojsku”. Racja?
– Racja – powtórzył jak echo Smiley, myśląc, że Jerry wcale nie jest taki głupi.
Chłopak okazał się siostrzeńcem Stana i koniecznie chciał pochwalić się znajomością

angielskiego.

– Niesamowite, jakie rzeczy ludzie potrafią powiedzieć, byle tylko pokazać, jacy z nich

poligloci. – Właśnie wyszedł na przepustkę, zakochał się w tej dziewczynie, urlopu zostało mu

jeszcze osiem dni, więc wszędzie widział przyjaciół. W Jerrym też. W Jerrym szczególnie, bo Jerry
płacił za wódkę.

– No i siedzimy razem przy dużym stole w kącie, studenci, ładne dziewczyny, wszyscy. Stan

wyszedł do nas zza baru, jakiś chłopak nieźle rżnął na harmonii, kupa Gemütlichkeit, kupa wódki,
kupa śmiechu.

Śmiech był szczególnie ważny, bo w tym hałasie mógł sobie pogadać z chłopakiem, nie

zwracając niczyjej uwagi. Chłopak siedział tuż przy Jerrym, od razu zapałał do niego sympatią.
Jedną ręką obejmował dziewczynę, drugą Jerryego.

– Należał do tych, którzy jak człowieka dotykają, to nie robi się niedobrze. Zwykle nie

cierpię, jak się mnie dotyka. Grecy to robią, osobiście nie cierpię tego.

Smiley powiedział, że on też nie cierpi.
– A wiesz, że ta dziewczyna wyglądała trochę jak Ann? – zastanowił się Jerry. – Taka super

laska, oczy jak Garbo – i w ogóle klasa.

Gdy wszyscy w najlepsze śpiewali, pili i całowali się, chłopak zapytał Jerry’ego, czy

chciałby dowiedzieć się prawdy o Jimie Ellisie.

– Udałem, że nigdy o nim nie słyszałem – wyjaśnił Smileyowi Jerry. – „Z przyjemnością”,

mówię. „A co to za jeden, ten Jim Ellis?”. A chłopak patrzy na mnie jak na głupka i mówi:
„Angielski szpieg”. Ale nikt inny nie słyszał, bo wszyscy darli się i śpiewali świńskie piosenki.
Dziewczyna opierała mu głowę na ramieniu, ale była całkiem ululana, więc on rozmawiał tylko ze
mną, bo wiesz, był dumny, że umie po angielsku.

– Rozumiem – powiedział Smiley.
– „Angielski szpieg”, krzyczy mi prosto do ucha. „Na wojnie pomagał czeskim

partyzantom. Teraz przyjechał pod nazwiskiem Hajek, postrzeliła go rosyjska tajna policja”. Ja
wzruszam ramionami i mówię: „W życiu nie słyszałem, chłopie”. Wiesz, ostrożnie, byle się nie
narzucać, żeby się nie spłoszył.

– Święta racja – zgodził się z zapałem Smiley i przez chwilę cierpliwie odparowywał dalsze

pytania o Ann i o to, jak to jest, kiedy się kocha, ale tak naprawdę, osobę, z którą jest się na całe
życie.

„Ja jestem z poboru”, zaczął chłopak, jeśli wierzyć Jerry’emu. „Muszę swoje odsłużyć, bo

jak nie, to nie pójdę na studia”.

– W październiku był na poligonie w lasach pod Brnem. Tam zawsze pełno wojska, latem

cały teren bywa zamknięty nawet i przez miesiąc. Ćwiczenia były nudne, jak to w piechocie, miały
trwać dwa tygodnie, ale trzeciego dnia odwołano je nagle bez podania powodu. Dostali rozkaz, że
mają wracać do miasta. Taki był rozkaz: spakować się i z powrotem do koszar. Do zmierzchu cały
las miał być pusty. Od razu zaczęły się najróżniejsze plotki, jedna głupsza od drugiej – ciągnął
Jerry. – Jakiś facet powiedział, że wyleciały w powietrze zakłady badań nad rakietami
balistycznymi w Tisznovie. Inny, że na ćwiczeniach parę batalionów zbuntowało się i zaczęło
strzelać do Rosjan. Nowe powstanie w Pradze, Rosjanie przejęli władzę, niemiecki najazd, Bóg wie
co jeszcze. Wiesz, jacy są żołnierze. Wszędzie tacy sami. Plotkują jak stare baby.

Wzmianka o wojsku sprawiła, że Jerry Westerby zaczął wypytywać chłopaka o swych

kolegów z wojska, osoby, które Smiley ledwo znał i zdążył zapomnieć. W końcu wrócili do
opowiadania.

Chłopak i jego koledzy zwinęli obóz, załadowali ciężarówki i siedzieli, czekając na odjazd.

Wreszcie ujechali z kilometr, kiedy znowu wszystko stanęło, kazano im zjechać z drogi. Ciężarówki
musiały wbijać się w las, grzęzły w błocie, w rowach, wszędzie. Kompletny chaos.

– A wszystko przez Rosjan – mówił dalej Westerby. – Jechali od Brna, okropnie im się

spieszyło, a Czesi mieli się nie mieszać, bo jak nie, to będzie źle. Najpierw kupa motocykli, na
pełnym gazie, z migającymi światłami, motocykliści darli się na wszystkich przy drodze. Potem
samochód sztabowy, potem cywilne auta, tych chłopak naliczył z sześć. Potem dwie ciężarówki
pełne sił specjalnych, uzbrojonych po zęby, z maskowaniem na twarzach. A na końcu cała
ciężarówka psów policyjnych. Wyły jak opętane. Czy ja cię nie nudzę, stary?

Westerby otarł chustką pot z czoła i zamrugał oczyma, jakby odzyskiwał przytomność. Pocił

się też pod jedwabną koszulą – wyglądał, jakby wyszedł spod prysznica. Ponieważ Smiley nie
przepadał za curry, zamówił jeszcze po piwie, żeby pozbyć się smaku.

– Czyli taka była pierwsza część. Czesi się chowają, jadą Rosjanie. Rozumiesz?
Smiley powiedział, że tak, że jak na razie jest w stanie wszystko pojąć.
Ale w Brnie chłopak szybko się przekonał, że dla jego jednostki na tym się nie skończy. Ich

kolumnę połączono z drugą i przez następną noc, przez sześć czy osiem godzin, przeganiano ich po
polach właściwie nie wiadomo po co. Najpierw pojechali na zachód, do Trzebicza, zatrzymali się i
czekali. Sekcja łączności odbyła długie połączenie radiowe, po czym rzucono ich z powrotem na
południowy wschód, prawie aż do Znojma, pod granicę austriacką. Po drodze łączność dalej miała
pełne ręce roboty. Nikt nie wiedział, z czyjego rozkazu, i nikt niczego im nie wyjaśniał. W pewnej
chwili kazali im zrobić „bagnet na broń”, potem rozbić obóz, potem z powrotem się spakować

i znowu w drogę. Od czasu do czasu natrafiali na inne jednostki: obok rampy w Breclawie

jeździły w kółko czołgi, gdzie indziej działa samobieżne niszczyły świeżo położoną nawierzchnię.

I wszędzie to samo: działania chaotyczne, bezsensowne. Starsi mówili, że to Rosjanie tak

ich karzą za to, że są Czechami. Kiedy już wrócili do Brna, chłopak usłyszał co innego: Rosjanie
gonili angielskiego szpiega nazwiskiem Hajek. Szpiegował obok zakładów rakietowych, usiłował
porwać jakiegoś generała, Rosjanie go postrzelili.

– Chłopak zaraz zapytał sierżanta, widzisz, jaki cwaniak – mówił Jerry. – „Skoro już

postrzelili tego Hajka, to czemu kazali nam gonić tam i z powrotem i robić bałagan?”. A sierżant na
to: „Bo to wojsko”. Sierżanci są tacy sami na całym świecie, nie?

Smiley zapytał bardzo spokojnie:
– Ale mowa była o dwóch nocach. Której nocy Rosjanie wkroczyli do lasu?
Jerry wykrzywił twarz ze zdziwieniem.
– No właśnie o to chłopakowi chodziło, George. To właśnie chciał mi wytłumaczyć tam, u

Stana w barze. Dlaczego było tyle plotek. Bo Rosjanie wkroczyli w piątek. A Hajka postrzelili
dopiero w sobotę. Więc co mądrzejszy mówił: no proszę, czyli Rosjanie czekali na przyjazd Hajka.
Wiedzieli, że przyjeżdża. Wszystko wiedzieli. Zasadzili się na niego. No wiesz, fatalna sprawa.
Fatalna dla naszej reputacji, rozumiesz? Fatalna dla wielkiego wodza. I dla całego plemienia.
Howgh.

– Howgh – powiedział Smiley w piwo.
– A wiesz, że Toby też tak uważał? Obaj to rozumieliśmy, tylko po prostu zareagowaliśmy

inaczej.

– Bo ty opowiedziałeś to wszystko Toby’emu – powiedział Smiley lekko, podsuwając

Jerry’emu wielki talerz fasolki dal. – Zresztą i tak musiałeś do niego pójść, by mu powiedzieć, że
dostarczyłeś przesyłkę w Budapeszcie. I przy okazji opowiedziałeś mu też o Hajku.

– No i o to chodzi – powiedział Jerry. – To właśnie nie dawało mi spokoju, to właśnie było

dziwne, tak dziwne, że w końcu napisałem do ciebie. Stary Toby powiedział, że to bzdury. Zrobił
się oficjalny i niegrzeczny. A najpierw był jak do rany przyłóż, klepał mnie po plecach i w ogóle
wychwalał pod niebo. Potem wrócił do pracy, a następnego dnia urządził mi piekło. Że zaraz
musimy się spotkać, woził mnie w kółko samochodem i cały czas się darł. Że chodzę teraz taki
nawalony, że już nie wiem, co fikcja, a co fakt. I tak dalej. Powiem ci, że trochę mnie wkurzył.

– Pewnie zacząłeś się zastanawiać, z kim już zdążył pogadać – domyślał się ze

współczuciem Smiley. – A co dokładnie powiedział? – zapytał, nie jakoś z napięciem, tylko jakby
chciał zrozumieć wszystko do końca.

– Powiedział mi, że to prawie na pewno była podpucha. Że ten chłopak to prowokator. Że

chodzi o to, żeby Cyrk zaczął kręcić się wokół własnego ogona. Natarł mi uszu za rozsiewanie
niesprawdzonych plotek. Ja mu na to: „Stary, ja tylko zdałem raport. Nie ma powodu, żebyś od razu
tak się wściekał. Wczoraj uważałeś, że jestem miód malina. A teraz nagle chcesz zabić posłańca.
Jeżeli uważasz, że nie podoba ci się moja historyjka, to twoja sprawa”. Ale on już właściwie mnie
nie słuchał, rozumiesz? Pomyślałem, że to kompletnie nielogiczne. I żeby ktoś taki jak on…
Najpierw się cieszy, zaraz potem wścieka. Nie zachował się najlepiej, rozumiesz?

Jerry podrapał się po głowie, jak uczeń, który udaje, że się zastanawia. – „W porząsiu”,

mówię, „nie ma sprawy. Napiszę o tym w tej mojej szmacie. Nie o tym, że Rosjanie byli pierwsi,
tylko całą resztę. «Ciemne sprawki w lesie», te rzeczy”. Mówię mu: „Jak Cyrkowi się nie podoba,
to będzie w sam raz dla szmaty”. Na to znowu dostał szału. Następnego dnia jakaś gruba ryba
dzwoni do mojego szefa, że ten pawian Westerby ma się trzymać z daleka od sprawy Ellisa. Dać mu
do powąchania ustawę o tajemnicy państwowej, to ostatnie ostrzeżenie. „Wszelkie dalsze
publikacje na temat Jima Ellisa alias Hajka mogą zostać uznane za naruszenie interesów kraju”.
Czyli proszę założyć Westerby’emu knebel. Niech wraca do ping-ponga pań. Zdrówko.

– Ale ty zdążyłeś już napisać do mnie – przypomniał Smiley.
Jerry zrobił się czerwony jak burak.
– Przepraszam – powiedział. – Dostałem ataku ksenofobii i podejrzliwości. To dlatego, że

tyle byłem za kurtyną. Człowiek przestaje ufać najbliższym przyjaciołom. To znaczy, mniej im ufa
niż nieznajomym. – Spróbował jeszcze raz: – Po prostu pomyślałem, że biednemu Toby’emu trochę
się pomieszało. Ale prawda, że nie powinienem był pisać do ciebie? To wbrew przepisom. – Mimo
zażenowania udało mu się zdobyć na bolesny uśmiech. – A potem zaczęło w trawie piszczeć, że
dostałeś kopa, więc zrobiło mi się jeszcze głupiej. Bo ty chyba nie zacząłeś teraz polować na własną
rękę, co, stary? Nie… – Nie dokończył pytania; co nie znaczy, że nie dostał odpowiedzi.

Gdy się żegnali, Smiley wziął go delikatnie pod ramię.
– Gdyby Toby się z tobą kontaktował, myślę, że lepiej by było, żeby się nie dowiedział o

naszym dzisiejszym spotkaniu. To porządny gość, ale zawsze mu się wydaje, że wszyscy się
przeciw niemu zmawiają.

– Stary, i tak nic bym mu nie powiedział.
– A jeżeli rzeczywiście skontaktowałby się z tobą w ciągu najbliższych paru dni – ciągnął

Smiley, sugerując tonem, że to bardzo mało prawdopodobne – to nawet mógłbyś dać mi znać. Bo
wtedy będę mógł cię poprzeć. I wiesz co? Nie dzwoń do mnie, tylko na ten numer.

Nagle Jerry zaczął się śpieszyć, nagle sprawa napastnika West Bromwich stała się

niecierpiąca zwłoki. Ale przyjmując wizytówkę od Smileya, zapytał jeszcze, z zażenowaniem
odwracając wzrok:

– Ale nic złego się nie dzieje, stary? Nic zdrożnego? – Uśmiech stał się dość okropny. –

Plemię nie dostało szału ani nic takiego?

Smiley zaśmiał się i lekko położył dłoń na olbrzymich, lekko przygarbionych ramionach

Jerry’ego.

– Jakbyś kiedyś mnie potrzebował… – powiedział Westerby.
– Będę pamiętał.
– Bo widzisz, ja myślałem, że to ty telefonowałeś do starego.
– Nie ja.
– To może Alleline.
– Pewnie on.
– Jakbyś kiedyś mnie potrzebował… – powtórzył Westerby. – Tak mi przykro. Wiesz.

Uściski dla Ann.

– No, Jerry, gadaj, co cię gnębi? – zapytał Smiley.
– Toby zaczął coś o niej opowiadać. Powiedziałem, że taką historię może sobie wsadzić.

Przecież to nieprawda?

– Dzięki, Jerry. Na razie. Howgh.
– Wiedziałem, że nieprawda – powiedział z wielkim zadowoleniem Jerry i, znów

wykonawszy nad głową pióropusz z palców, poczłapał z powrotem do swego rezerwatu.

ROZDZIAŁ 29

Tej nocy, czekając samotnie w łóżku w hotelu Islay, ale nie mogąc zasnąć, Smiley jeszcze

raz wziął akta, które Lacon wręczył mu w domu Mendela. Pochodziły z końca lat pięćdziesiątych,
gdy, podobnie jak inne wydziały Whitehall, konkurencja zmuszała Cyrk do zastanowienia się nad
lojalnością swych pracowników. Większość materiału była banalna: podsłuchy telefoniczne, raporty
obserwacyjne, niekończące się wypytywanie profesorów, znajomych, sprawdzanie wskazanych

referencji. Ale jeden dokument przyciągał uwagę Smileya jak magnes, wprost nie mógł się nim
dość nacieszyć. Był to list, figurujący w indeksie po prostu jako „Haydon do Fan-shawe’a, 3 lutego
1937”. A dokładniej: był to odręczny list od studenta Billa Haydona do swego opiekuna naukowego
Fan-shawe’a, łowcy talentów dla Cyrku, prezentujący kandydaturę Jima Prideaux na pracownika
wywiadu brytyjskiego. List poprzedzała sucha explication de texte. Anonimowy autor wyjaśniał
między innymi, że Optymaci to „arystokratyczny klub w Christ Church, złożony głównie z
absolwentów Eton”. Jego założycielem był Fanshawe (Legia Honorowa, Order Imperium
Brytyjskiego, akta osobowe numer ten a ten), a najjaśniejszą gwiazdą w roku, o którym mowa –
Haydon (niezliczone odnośniki). Polityczne zabarwienie Optymatów, do którego w swoim czasie
należał też ojciec Haydona, było bezwstydnie konserwatywne. Dawno już zmarły Fanshawe był
wielkim zwolennikiem Imperium, Optymaci zaś stanowili „jego prywatną stajnię najlepszych
kandydatów do Wielkiej Gry”, jak ujmował to wstęp. Najciekawsze, że Smiley mgliście
przypominał sobie Fanshawe’a ze studiów – chudego, pełnego entuzjazmu, w okularach bez
oprawy, z parasolem a la Neville Chamberlain i nienaturalnym rumieńcem na twarzy, jakby wciąż
ząbkował. Steed-Asprey nazywał go ojcem chrzestnym ciotek.

„Drogi Fanie!
Proponuję, żebyś ruszył się i zrobił wywiad na temat młodego dżentelmena, którego

nazwisko załączam na kawałku ludzkiej skóry [niepotrzebny dopisek inkwizytorów: Pri-deaux].
Zapewne znasz Jima – o ile w ogóle go znasz – jako całkiem zdolnego atletę. Nie wiesz natomiast,
a powinieneś wiedzieć, że jest też z niego niezły lingwista i bynajmniej nie kompletny idiota…”.

[Tu następuje zdumiewająco dokładna nota biograficzna: …Lycée Lakanal w Paryżu,

przyjęty do Eton, ale nie uczęszczał, jezuicka szkoła w Pradze, dwa semestry w Strasburgu, rodzice
z europejskich sfer bankierskich, drobna szlachta, mieszkają osobno…].

„Stąd u naszego Jima rozległa znajomość obcych krajów i ta jego jakby sieroca uroda, której

nie umiem się oprzeć. A propos: choć składa się z najróżniejszych europejskich części, możesz być
pewny – całość jest ze wszech miar angielska. Ostatnio trochę męczy się i zastanawia nad samym
sobą, bo właśnie odkrył, że za linią boiska istnieje inny świat, a ten świat to ja.

Ale najpierw posłuchaj, jak go poznałem.
Jak wiesz, mam zwyczaj (i Twoje polecenie) założyć od czasu do czasu arabski burnus i

chodzić na bazar, gdzie zasiadam wśród szlachetnych brudasów i nadstawiam ucha na słowa ich
proroków, by, gdy przyjdzie czas, lepiej ich pogrążyć. Najmodniejszy obecnie czarownik przyjechał
z samego łona Matki Rosji: to niejaki akademik Chlebnikow, afiliowany przy sowieckiej
ambasadzie w Londynie, wesoły, dość zaraźliwy człowieczek, który, oprócz zwykłych nonsensów,
powiedział kilka inteligentnych słów. Bazarem był tym razem klub dyskusyjny o nazwie
„Popularni”, nasi przeciwnicy, drogi

Fanie, dobrze Ci znani z innych moich wypadów. Po kazaniu zaserwowano bardzo

proletariacką kawę, której towarzyszyły przerażająco demokratyczne ciasteczka, ja zaś zauważyłem
takiego dużego faceta, siedzącego z tyłu sali, który jakby wstydził się rozmawiać z innymi. Twarz
jego była mi trochę znana z boiska krykietowego; okazało się, że raz graliśmy w jakiejś głupiej,
naprędce skleconej drużynie i nawet nie zamieniliśmy ze sobą słowa. Nie bardzo wiem, jak go
opisać. On ma to coś, Fan. Teraz mówię poważnie”.

W tym miejscu odręczne pismo, dotąd nieco niepewne, stało się swobodniejsze, jakby autor

wreszcie się rozpisał:

„Ma w sobie ten taki przygniatający, rozkazujący spokój. On sam jest całkiem dosłownie

twardogłowy. To jeden z tych bystrych, cichych ludzi, którzy kierują drużyną, choć nikt tego nie
zauważa. Wiesz dobrze, Fan, jak ciężko przychodzi mi zabrać się do działania. Musisz mi ciągle
przypominać, przypominać intelektualnie, że nigdy nie zgłębię tajemnic życia, jeżeli nie poznam
jego niebezpieczeństw. Ale Jim działa instynktownie… Jest czynny… Jest moją drugą połową,
razem stworzylibyśmy jednego, cudownego człowieka, tylko że żaden z nas nie umie śpiewać. I
jeszcze jedno: czy znasz to uczucie, że chce się iść szukać nowej twarzy, bo jak nie, to zaraz zginie
cały świat?”.

Pismo znów się uspokoiło.

„«Ja was lubliu» mówię, bo to zdaje się znaczy po rosyjsku «chodź ze mną na siano» czy

coś takiego, a on na to: «Cześć», i pewnie to samo odpowiedziałby archaniołowi Gabrielowi, gdyby
akurat przechodził.

«Na czym polega twój dylemat?», pytam.
«Nie mam dylematów», odpowiada po mniej więcej godzinnym namyśle.
«To co tu robisz? Jak cię tu wpuścili, jeżeli nie masz dylematów?».
Obdarzył mnie spokojnym uśmieszkiem, podeszliśmy obaj do wielkiego Chlebnikowa,

przez chwilę ściskaliśmy jego drobną łapkę, potem poszliśmy do mnie, gdzie trochę wypiliśmy. I
jeszcze trochę, i jeszcze. I wiesz, Fan, wypił wszystko, co miałem. A może to ja wypiłem – już nie
pamiętam. A kiedy nastał świt, wiesz, co zrobiliśmy? Powiem Ci. Poszliśmy uroczyście do parku, ja
siadłem na ławce ze stoperem, duży Jim przebrał się w strój biegowy i zrobił dwadzieścia okrążeń.
Byłem ledwo żywy ze zmęczenia.

Możemy przyjść do Ciebie w każdej chwili, on teraz niczego nie chce bardziej od mego

towarzystwa albo od towarzystwa moich niedobrych, rozkosznych przyjaciół. Krótko mówiąc,
mianował mnie swym Mefistofelesem, który to komplement bardzo mnie podnieca. A swoją drogą
jest prawiczkiem, ma ze dwa metry wzrostu i pochodzi z tej samej linii produkcyjnej co
Stonehenge. Nic się nie bój”.

Akta zamilkły. Smiley uniósł się na łóżku i niecierpliwie przerzucał pożółkłe strony,

szukając mocniejszych rzeczy. Opiekunowie naukowi obu panów zaświadczyli (dwadzieścia lat
później), że to niemożliwe, by stosunki między tą dwójką „były inne niż czysto przyjacielskie”…
Prawdomówność Haydona nigdy nie była podana w wątpliwość… Opiekun Jima określił go jako
„człowieka intelektualnie zgłodniałego po długim poście” i odrzucił jakiekolwiek podejrzenia, że
jest „różowy”. Ostateczna rozmowa kwalifikacyjna – która odbyła się w Sarratt – rozpoczęła się od
długich usprawiedliwień ze strony komisji, szczególnie uzasadnionych przez wojenną przeszłość
Jima. Jego odpowiedzi tchnęły przyjemną prostotą, szczególnie w porównaniu z wymyślnym
stylem listu Haydona. Obecny był jeden przedstawiciel konkurencji, ale odzywał się rzadko. Nie,
Jim już nigdy potem nie spotkał się z Chlebnikowem ani nikim, kto by podawał się za jego
wysłannika… Nie, rozmawiał z nim tylko przy tej jednej okazji. Nie, nie miał dotąd żadnych innych
kontaktów z komunistami czy Rosjanami, nie pamiętał ani jednego nazwiska spośród członków
Popularnych…

Pytanie (Alleline): Ale co, daje to panu spać po nocach?
Odpowiedź: W sumie daje (śmiech).
Tak, był członkiem Popularnych – tak samo jak należał w swoim college’u do kółka

teatralnego, filatelistycznego, neofilologicznego, historycznego, etycznego, do ogólnouczelnianego
klubu dyskusyjnego i do klubu badaczy myśli Rudolpha Steinera… W ten sposób trafiało się na
ciekawe wykłady, zawierało nowe znajomości – szczególnie to drugie. Nie, nigdy nie kolportował
lewicowej literatury, choć przez jakiś czas prenumerował „Tygodnik Sowiecki”… Nie, nigdy nie
płacił składek na rzecz jakiejkolwiek partii politycznej, ani w Oksfordzie, ani później, szczerze
mówiąc nawet nigdy nie skorzystał z praw wyborczych… W Oksfordzie zapisał się do tylu kółek i
klubów między innymi dlatego, że przez to, iż do szkoły chodził to tu, to tam po Europie, nie miał
wielu kolegów wśród angielskich rówieśników…

W tym momencie inkwizytorzy stali już murem za Jimem; wszyscy byli po tej samej

stronie, oczywiście poza konkurencją, która zawsze mnoży biurokratyczne trudności.

Pytanie (Alleline): Przepraszam za ciekawość, ale skoro spędził pan tyle czasu za granicą, to

gdzie się pan nauczył takiego odbicia w krykiecie?

Odpowiedź: A, od wujka. Miał posiadłość pod Paryżem i fioła na punkcie krykieta. Trzymał

u siebie siatkę i sprzęt. Kiedy jeździłem do niego na wakacje, odbijałem jego rzuty.

[Dopisek inkwizytorów: Comte Henri de Sainte-Yvonne, zm. 1941. Akta osobowe nr AF64-

7] Koniec rozmowy kwalifikacyjnej. Przedstawiciel konkurencji chciałby powołać na świadka
Haydona, ale Haydon jest za granicą i nie może przyjechać. Przesłuchanie odroczono sine die…

Smiley prawie już spał, gdy czytał ostatni materiał akt, wrzucony do teczki byle jak, długo

po udzieleniu Jimowi oficjalnego dopuszczenia przez konkurencję. Był to wycinek z ówczesnej

oksfordzkiej gazety, recenzja autorskiej wystawy dzieł Haydona z czerwca 1938 roku,
zatytułowanej „Realizm czy surrealizm? Okiem Oksfordu”. Nie zostawiwszy na wystawie suchej
nitki, krytyk zakończył wesoło: „Dowiedzieliśmy się, że nasz wybitny Jim Prideaux zwolnił się z
krykieta, by pomóc w zawieszaniu obrazów. Naszym zdaniem zrobiłby lepiej, gdyby pozostał na
Banbury Road. Z drugiej jednak strony, skoro jego rola, odegrana z takim zapałem, była chyba
jedynym prawdziwie spontanicznym elementem tej wystawy, nie wypada nam zanadto z niego się
wyśmiewać…”.

Zaczął drzemać, a w głowie kłębiły mu się, choć w sposób kontrolowany, różne

wątpliwości, podejrzenia i pewności. Myślał o Ann i w swym zmęczeniu kochał ją głęboko, pragnął
z całych sił chronić jej słabości swoimi. Jak młody człowiek szeptał na głos jej imię i wyobrażał
sobie jej piękną twarz, pochylającą się nad nim w półmroku, podczas gdy pani Pope-Graham głośno
broniła im tego przez dziurkę od klucza. Potem przyszli mu na myśl Tarr i Irina, więc przez chwilę
niepotrzebnie rozmyślał o miłości i wierności. Myślał też o Jimie Prideaux i o tym, co przyniesie
następny dzień. Miał poczucie nadchodzącego zwycięstwa. Odbył daleką podróż, żeglował tam i z
powrotem; jutro, jeżeli będzie miał szczęście, wreszcie zobaczy ląd, na przykład spokojną, bezludną
wyspę. Taką, o której Karla nigdy nie słyszał. Wyspę dla siebie i dla Ann. Zasnął.

CZĘŚĆ

TRZECIA

ROZDZIAŁ 30

W świecie Jima Prideaux czwartek upłynął jak każdy inny dzień, poza tym, że jakoś nad

ranem zaczęła mu się sączyć rana na łopatce – podejrzewał, że z powodu wyścigów szkolnych w
środę po południu. Obudził go ból i uczucie zimnej wilgoci na plecach. Kiedy już raz to mu się
przytrafiło, pojechał samochodem do szpitala w Taunton, ale gdy pielęgniarki rzuciły tylko na niego
okiem i natychmiast skierowały na ostry dyżur, gdzie zaraz miał przyjść lekarz i zacząć od
zrobienia mu rentgena, szybko ubrał się i uciekł. Miał już dość szpitali i lekarzy. I angielskich, i
wszystkich innych. Dość. Jakoś dotąd mu nie pomogli.

Nie mógł dosięgnąć rany, by ją opatrzyć, ale po ostatnim razie powycinał trójkąty z gazy i

poprzyszywał do ich rogów tasiemki. Rozłożył je teraz na suszarce i przygotował chlorheksydynę,
po czym nagotował gorącej wody, dosypał pół torebki soli i zrobił zaimprowizowany prysznic,
pochylając się nisko, by woda trafiała mu na plecy. Nalał chlorheksydyny na opatrunki z gazy,
zarzucił je sobie na plecy, zawiązał z przodu i położył się na brzuchu w koi, z butelką wódki pod
ręką. Ból zelżał, ogarnęła go senność, wiedział jednak, że jeżeli uśnie teraz, to prześpi cały dzień,
więc postawił butelkę obok okna i usiadł przy stole. Poprawiał piątej b klasówki z francuskiego,
dopóki czwartkowy świt nie spłynął do Dołka, a gawrony nie zaczęły jak zwykle hałasować wśród
wiązów.

Czasem rana stawała się dla niego wspomnieniem, którego nie potrafił odpędzić. Robił, co

mógł, ale to nie zawsze wystarczało.

Z poprawianiem nie spieszył się, bo to lubił; poza tym poprawianie utrzymywało mu myśli

na właściwym miejscu. Skończył między wpół do siódmej a siódmą, nałożył stare spodnie i
sportową kurtkę i spokojnie poszedł do kościoła, który zawsze stał otworem. Tu klęknął na chwilę
w środkowej nawie kaplicy rodu Curtois z rodzinnym mauzoleum ku czci poległych w obu
wojnach, prawie nigdy przez nikogo nieodwiedzanej. Krzyż na małym ołtarzu został wyrzeźbiony
przez saperów pod Verdun. Nie wstając z klęczek, Jim ostrożnie obmacywał spód ławki, dopóki
palce nie natrafiły na linię z kilku kawałków taśmy klejącej, a zaraz za nią na chłodny metal.
Zakończywszy pobożne czynności, ruszył wzdłuż Combe Lane aż na szczyt wzgórza, trochę
biegnąc, bo rozgrzanie dobrze mu robiło, choćby na krótką metę, a rytm biegu usypiał na chwilę
jego czujność. Po bezsennej nocy i porannej wódce czuł się trochę zamroczony, więc gdy zobaczył,
że pasące się na łące kucyki gapią się na niego głupimi oczyma, nawrzeszczał na nie ze złym
akcentem z Somerset:

– Won, głupie bydlęta, co wlepiacie we mnie te głupie gały! – Po czym potruchtał w dół

napić się kawy i zmienić opatrunki.

Pierwszą lekcją po porannym nabożeństwie był francuski z piątą b. Jim o mało nie stracił

panowania nad sobą, naznaczył idiotyczną karę Clementsowi, synowi handlarza suknem, i musiał ją
odwołać pod koniec zajęć. W pokoju nauczycielskim odbył podobną procedurę jak w kościele:
szybko, bez namysłu, wziąć swoje i w nogi. Sprawdzanie poczty było pomysłem prostym, ale
skutecznym. Nie słyszał od żadnego zawodowca, by używał podobnej metody, choć, oczywiście,
zawodowcy rzadko przechwalają się swoją techniką. – Trzeba na to spojrzeć w ten sposób –
powiedziałby. – Jeżeli nieprzyjaciel kogoś obserwuje, to na pewno obserwuje jego pocztę, bo
pocztę obserwować najprościej, tym prościej, gdy jesteśmy na terenie nieprzyjaciela, bo wtedy
nieprzyjaciel ma zapewnioną współpracę samej poczty. Co w takim razie się robi? Trzeba co
tydzień, z tej samej skrzynki pocztowej, wysłać jedną kopertę do siebie, drugą do kogoś zupełnie
niewinnego na ten sam adres. Do koperty trzeba wsadzić byle co, oferty kartek świątecznych na
cele dobroczynne, reklamy z miejscowego supermarketu, potem koniecznie zalepić kopertę i
czekać, i patrzeć, co kiedy przyjdzie. Jeżeli pierwszy przyjdzie list do tej drugiej osoby, to będzie
tak, jakby poczuło się na karku czyjś gorący oddech. W tym wypadku Toby’ego.

Jim nazywał to w swym dziwnym, staroświeckim języku sprawdzaniem wody; ta zaś znów,

jak się okazało, miała odpowiednią temperaturę. Oba listy przyszły jednocześnie, choć Jim nie
zdążył przejąć tego, który wysłał na nazwisko Marjoribanks, bo to na tego kolegę przyszła kolej
startować z nim w tych wyścigach. Wsunąwszy więc do kieszeni adresowany do siebie list, mruczał
gniewnie nad „Daily Telegraph”, podczas gdy Marjoribanks z gniewnym okrzykiem „Cholera!”
podarł drukowane zaproszenie od Towarzystwa Czytelników Biblii. Później według szkolnego
rozkładu lekcji dotarł aż do meczu młodszej drużyny rugby przeciwko szkole Świętego Ermina,
który miał sędziować. Mecz był szybki, plecy znowu zaczęły mu dokuczać, więc pił wódkę aż do
pierwszego dzwonienia na dobranoc, które miał wykonać zamiast młodego Elwesa. Nie pamiętał,
dlaczego mu to obiecał, ale młodsi koledzy, szczególnie żonaci, bardzo często prosili go o
zastępstwo w tego typu drobnych obowiązkach, on zaś nie miał nic przeciwko temu. Dzwon był
stary, okrętowy, wygrzebany gdzieś przez ojca Thursgooda, należał już do szkolnej tradycji. Gdy
Jim dzwonił, zauważył w pewnej chwili, że stoi przy nim mały Bill Roach, gapi się na niego z
szerokim uśmiechem i okropnie chce zwrócić na siebie jego uwagę, jak zresztą kilka razy każdego
dnia.

– Cześć, Jumbo, o co chodzi tym razem?
– Proszę pana…
– No, Jumbo, gadaj, ale już.
– Proszę pana, ktoś się pytał, gdzie pan mieszka, proszę pana – powiedział Roach.
Jim postawił dzwon na podłodze.
– Jaki ktoś, Jumbo? No mów, nie zjem cię, no, ej… ej! Jaki ktoś? Ktoś mężczyzna?

Kobieta? Potwór? Ej, no, stary – powiedział ciszej, schylając się na wysokość Roacha. – Nie ma o
co beczeć. Co z tobą? Masz gorączkę? – Wyciągnął chusteczkę z rękawa. – Jaki ktoś? – powtórzył
tym samym, cichym głosem.

– Pytał u pani McCullum. Mówił, że jest pana znajomym. Potem wsiadł z powrotem do

auta, parkuje przed kościołem, proszę pana. – Kolejne strumienie łez. – Nic, tylko siedzi w aucie.

– Won stąd! – zawołał Jim do grupki starszych uczniów, uśmiechających się złośliwie. –

Idźcie do diabła! – Wrócił do Roacha. – A jaki ten znajomy? Wysoki? Wysoki i taki trochę
niechlujny, co Jumbo? Gęste brwi, przygarbiony? Chudy? Bradbury, chodź tu, przestań się gapić!
Zaraz zabierzesz Jumbo do gospodyni! Chudy? – zapytał znowu łagodnie, ale z naciskiem.

Ale Roachowi zabrakło słów. Nie miał już pamięci, poczucia wielkości czy perspektywy;

całkiem zatracił zdolność rozróżniania czegokolwiek w świecie dorosłych. Duzi ludzie, mali ludzie,
starzy, młodzi, przygarbieni, wyprostowani – wszyscy zlali się w jedną wielką armię
nierozróżnialnych zagrożeń. Nie miał siły Jimowi zaprzeczyć, ale potaknąć mu oznaczałoby
wzięcie na siebie straszliwej odpowiedzialności, że mógłby sprawić mu zawód.

Zobaczył, że Jim patrzy na niego i przestaje się uśmiechać, poczuł na swym ramieniu

litościwy dotyk wielkiej dłoni.

– Dobra robota, Jumbo. Nikt nie umie tak obserwować jak ty, co?
Bill Roach oparł bezsilnie głowę na ramieniu Bradbury’ego i zamknął oczy. Gdy je

otworzył, zobaczył przez łzy, że Jim jest już w połowie wysokości schodów.

Jim był spokojny, niemal rozluźniony. Od kilku dni wiedział, że ktoś się kręci. To też

należało do metod operacyjnych – obserwować miejsca, w których mógłby pytać o niego ktoś, kto
go obserwuje. Na przykład kościół, gdzie chętnie omawia się wszelkie dodatki i ubytki w
miejscowej społeczności; urząd gminny, spis wyborców; sklepy, szczególnie jeżeli prowadzą
rachunki klientów; puby, jeżeli nie uczęszcza do nich obserwowany – wiedział, że w Anglii
obserwatorzy najpierw zaczynają patrolować w takich miejscach, zanim zbliżą się do ofiary. I
rzeczywiście – dwa dni temu, w Taunton, Jim trafił na ślad, którego szukał, w przyjemnej
pogawędce z pomocnicą bibliotekarza. Jakiś obcy pan, zdaje się, że z Londynu, interesował się
oddziałami wiejskimi, tak, ten pan wyglądał na polityka, ale bardziej chyba na kogoś od nauk
politycznych, od razu widać, że wolnego zawodu – zaraz, zaraz, prosił między innymi o wykaz
mieszkańców wsi Jima, tak, właśnie, spisu wyborców stamtąd. Będą przeprowadzać ankietę po
domach mieszkańców, szczególnie nowo przybyłych, na takich naprawdę wiejskich terenach. Coś
takiego, powiedział Jim i od razu poczynił pewne przygotowania. Kupił bilety kolejowe: z Taunton
do Exeter, z Taunton do Londynu, z Taunton do Swindon, wszystkie z miesięczną ważnością, bo
wiedział, że gdyby znów musiał uciekać, wtedy o bilety może być trudno. Wydobył z ukrycia stare
dokumenty na inne nazwiska oraz broń i schował je w łatwo dostępnym miejscu nad powierzchnią
ziemi, do bagażnika alvisa wrzucił walizkę pełną ubrań i pilnował, żeby cały czas mieć teraz pełny
bak. Te środki ostrożności miały zapewnić mu spokojny sen – i zapewniłyby, gdyby nie plecy.

– To kto wygrał, proszę pana?
Pebble, nowy, szedł na zabieg w szlafroku i z pianą od pasty do zębów na ustach. Chłopcy

czasem odzywali się do Jima bez powodu – korciły ich jego rozmiary i garb.

– Ten mecz, proszę pana. Ze Świętym Erminem, proszę pana.
– Ze Świętym Debilem – wtrącił inny. – No właśnie, kto wygrał, proszę pana?
– Oni wygrali, proszę pana – warknął Jim. – Wiedziałby pan, proszę pana, gdyby się pan

pofatygował kibicować, proszę pana. – I posławszy w nich wielką jak bochen pięść udawanym,
powolnym ciosem, skierował ich obu do gabinetu gospodyni.

– Dobranoc, proszę pana.
– Dobranoc, ropuchy – zaintonował Jim i wślizgnął się do izby chorych, żeby popatrzeć na

kościół i cmentarz. W izbie chorych było ciemno; nie cierpiał panującego tam nastroju i zaduchu.
W mroku leżało dwunastu chłopców. Drzemali między kolacją a mierzeniem temperatury.

– Kto tam? – zapytał ochrypły głos.
– To Nosorożec – powiedział inny. – Ej, Nosorożec, kto wygrał ze Świętym Debilem?
Zwracanie się do Jima jego przezwiskiem było oznaką niesubordynacji, ale chłopcy

uważali, że w izbie chorych dyscyplina nie obowiązuje.

– Nosorożec? Jaki Nosorożec? Nie znam gościa. Nie mam pojęcia, o kogo chodzi –

prychnął Jim, wciskając się między dwa łóżka. – Zgaś tę latarkę, to zabronione. Skończyło się
prawie walkowerem, debile wygrały osiemnaście zero. – Okno schodziło prawie do podłogi. Od
chłopców odgradzał je stary ekran kominkowy. – Spaprali głównie w ataku – mruknął, patrząc w
dół przez okno.

– Nie cierpię rugby – powiedział chłopiec o imieniu Stephen.
W cieniu kościoła, niedaleko wiązów, parkował niebieski ford. Z wysokości parteru nie

byłoby go widać, ale też nie wyglądało na to, że się kryje. Jim stał nieruchomo, lekko cofnięty od
okna, i patrzył na samochód, szukając charakterystycznych szczegółów. Szybko robiło się ciemno,
ale oczy miał dobre i wiedział, czego szukać; dyskretnej antenki, druga ukryta w lusterku przy
miejscu pasażera, ślady po spawaniu przy rurze wydechowej. Wyczuwając w nim napięcie, chłopcy
zaczęli żartować.

– Co tam jest, proszę pana? Jakaś laska? Niezła?
– Szkoła się pali, proszę pana?
– Proszę pana, jakie ma nogi?

– Ależ proszę pana, chyba nie chodzi o panią Aaronson? – Tu wszyscy zaczęli chichotać, bo

pani Aaronson była stara i brzydka.

– Cisza – uciął wściekle Jim. – Cicho, niewychowane wieprze. – Na dole, w auli, Thursgood

właśnie odczytywał listę obecności starszych klas przed rozpuszczeniem ich do odrabiania zadań.
Abercrombie? Obecny. Astor? Obecny. Blakeney? Chory.

Jim wciąż patrzył, gdy drzwi samochodu otwarły się i wygramolił się ostrożnie George

Smiley w ciężkim płaszczu.

W korytarzu rozległy się kroki gospodyni. Usłyszał pisk jej gumowych podeszew i szczęk

termometrów w plastikowym kubku.

– Mój drogi panie Nosorożcu, co też pan wyprawia w mojej izbie chorych? Proszę zasunąć

tę zasłonę! Niegrzeczny chłopak, chce, żeby mi tu wszyscy pomarli na zapalenie płuc! William
Merridew, proszę natychmiast usiąść!

Smiley zamykał drzwi samochodu. Był sam i nie miał ze sobą nic, nawet teczki.
– Nie mogą się pana doczekać w „Grenville”. Słyszy pan, jak wyją?
– Już mnie nie ma – odparł dziarsko Jim i rzuciwszy „Dobranoc wszystkim” pokuśtykał do

sypialni „Grenville”, gdzie zgodnie z obietnicą miał doczytać do końca opowiadanie Johna
Buchana. Czytając, zauważył, że ma kłopoty z wymawianiem pewnych dźwięków, że grzęzną mu
gdzieś w gardle. Wiedział, że mocno się poci, domyślał się, że z rany znowu się sączy, a gdy
skończył, czuł przy szczęce sztywność, która nie mogła być wynikiem li tylko czytania na głos. Ale
były to objawy zupełnie nieporównywalne z wściekłością, która narastała w nim, gdy pędził przed
siebie w mroźnym, nocnym powietrzu. Gdy znalazł się na pozarastanym zielskiem tarasie, zawahał
się przez chwilę i popatrzył w górę na kościół. Wystarczyłyby mu trzy minuty, nawet mniej, by
odkleić pistolet od ławki, wsunąć go za pasek spodni po lewej stronie, kolbą w stronę krocza…

Ale instynkt powiedział mu „nie”, więc skierował się prosto ku przyczepie, podśpiewując

skoczną ludową piosenkę na tyle, na ile pozwalało mu ściśnięte gardło.

ROZDZIAŁ 31

W pokoju motelowym ani na chwilę nie zapadał spokój. Nawet jeżeli ruch za oknem

zamierał na chwilę, okna nie przestawały drżeć. Drżały również szklanki do mycia zębów w
łazience, a zza obu ścian i z sufitu dobiegały dźwięki muzyki, stuki, urywki rozmów i śmiech.
Trzaśnięcie drzwi samochodu oraz kroki na podjeździe słychać było tak, jakby następowały
wewnątrz pokoju. Każdy element wyposażenia pokoju pasował do reszty – żółte fotele do żółtych
obrazów i żółtej wykładziny. Sznurkowe kapy na łóżka pasowały do pomarańczowego lakieru na
drzwiach, a przypadkowo również do pomarańczowej nalepki na butelce wódki. Smiley już
wcześniej przygotował wszystko jak należy. Rozstawił fotele, na stole postawił butelkę, teraz,
podczas gdy Jim spozierał nań spode łba, wydobył z maleńkiej lodówki talerz z wędzonym
łososiem i już nasmarowany masłem ciemny chleb. W odróżnieniu od Jima był w świetnym
nastroju, poruszał się szybko i sprawnie.

– Pomyślałem sobie, że skoro mamy pogadać, to niech nam przynajmniej będzie wygodnie

– powiedział i uśmiechnął się szybko, zajęty nakrywaniem stołu. – Kiedy musisz wracać do szkoły?
Na jakąś określoną godzinę? – Usiadł, nie uzyskawszy odpowiedzi. – Jak ci się uczy? Pamiętam
chyba, że już przez jakiś czas to robiłeś – zaraz po wojnie, prawda? Zanim znowu cię zaciągnęli?
Też w takiej prywatnej szkole? Nie mogę sobie przypomnieć.

– Zaglądnij do akt – warknął Jim. – I nie baw się ze mną w kotka i myszkę, Smiley. Chcesz

się dowiedzieć, przeczytaj akta.

Smiley sięgnął przez stół, nalał do obu szklanek, jedną z nich podał Jimowi.
– Twoje osobowe akta w Cyrku?
– Dostaniesz od szefostwa. Od Controla.
– Pewnie tak powinienem zrobić – powiedział z wahaniem Smiley. – Sęk w tym, że Control

nie żyje, a mnie wyrzucili na długo przed twoim powrotem. Nie uważali za stosowne poinformować
cię o tym, kiedy ściągnęli cię do kraju?

Na te słowa twarz Jima złagodniała. W zwolnionym tempie wykonał jeden z gestów, który

zawsze tak śmieszył chłopców w szkole Thursgooda.

– Dobry Boże – wymamrotał. – To Control nie żyje. – I przeciągnął lewą dłonią po opadłych

końcach wąsów, potem po wyliniałych włosach. – Biedak – mruczał dalej. – Na co umarł, George?
Na serce? Poszedł na serce?

– Nawet tego ci nie powiedzieli na debriefingu? – zapytał Smiley.
Na wspomnienie debriefingu Jim zesztywniał i znów zaczął patrzyć spode łba.
– Tak – powiedział Smiley. – Na serce.
– Kto jest po nim?
Smiley zaśmiał się.
– Boże, Jim, to o czym rozmawialiście w Sarratt, jeżeli nawet tego ci nie powiedzieli?
– Niech to diabli, kto dostał po nim pracę? Przecież nie ty, bo ciebie wywalili! Kto dostał po

nim pracę, George?

– Alleline – odparł Smiley, uważnie przyglądając się Jimowi i zauważając, że jego prawe

przedramię spoczywa bez ruchu na kolanach. – A ty byś chciał, żeby kto? Ty miałeś swojego
kandydata, co, Jim? – A po chwili milczenia: – I nie powiedzieli ci przypadkiem, co się stało z
siatką „Nasilenie”? Z Przibylem, z jego żoną i szwagrem? Albo z siatką „Platon”? Z Landkronem,
Evą Krieglovą, Hanką Bilovą? Bo przecież to ty część z nich zwerbowałeś za dawnych czasów,
jeszcze przed Royem Blandem? Stary Landkron to nawet pracował z tobą w czasie wojny.

W tej chwili było coś strasznego w tym, że Jim nie chciał poruszyć się do przodu i nie mógł

cofnąć się. Czerwoną twarz wykrzywiał grymas niezdecydowania, nad bujnymi rudymi brwiami
gromadziły się kropelki potu.

– Niech cię diabli, George, czego ty ode mnie chcesz? Ja odciąłem to wszystko grubą

kreską. Tak mi kazali. Odciąć grubą kreską, zacząć nowe życie, zapomnieć o wszystkim.

– Jacy „oni”, Jim? Roy? Bill, Percy? – Czekał. – A czy „oni”, kimkolwiek byli, powiedzieli

ci, co się stało z Maksem? A propos, Max żyje. – Wstał, znów nalał Jimowi do szklanki i usiadł z
powrotem.

– No dobra, w porządku, to co się stało z siatkami?
– Są spalone. Mówi się, że sam je spaliłeś, żeby ratować skórę. Ja w to nie wierzę. Ale

muszę wiedzieć, jak było. – I od razu mówił dalej: – Wiem, że Control kazał ci zaprzysiąc na
wszystko co święte, ale to już się nie liczy. Wiem, że przesłuchiwali cię do upadłego i że niektóre
rzeczy musiałeś ukryć w sobie tak głęboko, że już sam prawie nie potrafisz ich znaleźć i nie wiesz,
co jest prawdą, a co nie. Wiem, że próbowałeś grubej kreski, powiedzieć sobie, że to się nie
wydarzyło. No i jutro będziesz mógł użyć tej swojej grubej kreski. Mam list od Lacona. Jeżeli
chcesz do niego zatelefonować, on czeka. Ja nie chcę, żebyś zamilkł. Wolę, żebyś mówił. Dlaczego
nie przyszedłeś do mnie do domu, kiedy wróciłeś? Mogłeś. Próbowałeś zobaczyć się ze mną przed
wyjazdem, dlaczego potem nie? Przecież nie przez regulamin.

– Nikomu nie udało się wydostać? – zapytał Jim.
– Nikomu. Wygląda na to, że wszystkich rozstrzelali.
Zadzwonili do Lacona i teraz Smiley siedział sam i sączył drinka. Z łazienki dobiegał go

szum wody i stękanie, gdy Jim płukał twarz.

– Na miłość boską, jedźmy gdzieś, gdzie da się oddychać – szepnął Jim, jakby tylko pod

tym warunkiem chciał opowiadać. Smiley wziął butelkę. Trzymał się jego boku, gdy przechodzili
przez parking do samochodu.

Jechali dwadzieścia minut. Jim usiadł za kierownicą. Dojechali na szczyt tego samego

płaskowyżu, na którym Jim był rano – tylko że teraz nie było mgły, widok rozciągał się daleko w
dolinę. Tu i tam jaśniały odległe światełka. Jim siedział nieruchomo jak posąg z żelaza, z wysoko
uniesionym prawym ramieniem i opuszczonymi rękami, wpatrując się przez zaparowaną przednią
szybę w cień wzgórz. Niebo było jasne, na jego tle twarz Jima odcinała się wyraźnie. Pierwsze
pytania, które Smiley zadał, celowo były krótkie. Z głosu Jima zniknął gniew, odpowiadał z coraz
większą swobodą. Raz nawet zaśmiał się, gdy mówił o metodach Controla, ale Smiley ani na chwilę
nie przestał być czujny – zdawał się tak czujny, jakby prowadził przez ulicę małe dziecko. Gdy Jim
zaczynał opowiadać za szybko, boczyć się albo gdy znów zaczynał szarpać go gniew, Smiley

delikatnie powstrzymywał go, dopóki znów nie szli równym tempem, obok siebie, w tym samym
kierunku. Gdy Jim się wahał, Smiley łagodnie pomagał mu minąć przeszkodę. Z początku zresztą
instynkt i dedukcja Smileya sprawiły, że to on snuł opowieść za Jima.

Tak więc to Smiley podsunął, że pierwsza rozmowa Jima z Controlem odbyła się poza

Cyrkiem. To prawda. Gdzie? W mieszkaniu konspiracyjnym w St. James, zaproponowanym przez
Controla. Czy był tam obecny jeszcze ktoś? Nikt. A w ogóle Control skontaktował się z Jimem
przez MacFadeana, swojego osobistego portiera? Tak, stary Mac przyjechał codziennym busem
firmy do Brixton z pisemnym zaproszeniem na wieczorne spotkanie. Jim miał tylko odpowiedzieć
Macowi „tak” lub „nie” i oddać mu karteczkę. Pod żadnym pozorem nie miał tego robić
telefonicznie, nawet przez wewnętrzną linię. Jim odpowiedział Macowi „tak”. Pojawił się o
siódmej.

– I pewnie Control najpierw cię uprzedził?
– Powiedział, żebym nie ufał nikomu.
– Czy wymienił konkretne osoby?
– Potem – powiedział Jim. – Z początku nie. Najpierw powiedział tylko tyle: nikomu nie

ufaj. A szczególnie nikomu z głównych osób. George?

– Tak?
– Wszystkich rozstrzelali, tak? Landkrona, Krieglovą, Przibylów? Po prostu rozstrzelali?
– Tajna policja zwinęła obie siatki tej samej nocy. Potem nikt nie wie, co się stało, ale

rodzinom powiedziano, że nie żyją. To zwykle znaczy, że nie żyją.

Po lewej stronie szpaler sosen pojawił się jak nieruchoma armia.
– A potem pewnie Control zapytał, jakie masz aktualne czeskie przykrycia? – ciągnął

Smiley. – Tak było? – Musiał powtórzyć pytanie.

– Powiedziałem, że Hajka – odparł stanowczo Jim. – Vladimira Hajka, czeskiego

dziennikarza mieszkającego w Paryżu. Control zapytał, jak długo jeszcze te papiery będą w
porządku. „Nigdy nie wiadomo”, odpowiedziałem. „Czasem wystarczy jeden wyjazd, żeby je
spalić”. Nagle zaczął mówić głośniej, jakby stracił panowanie nad głosem. – Control umiał być
głuchy jak pień, kiedy uważał to za stosowne.

– I wtedy powiedział, czego od ciebie chce – podsunął Smiley.
– Najpierw mówiliśmy o tym, co mam mówić, jak mnie złapią. Że jeżeli mnie złapią, mam

jego do tego nie mieszać. Że to sprawka łowców głów, taka trochę prywatna inicjatywa. Nawet
wtedy pomyślałem sobie: A któż, u diabła, uwierzy w coś takiego?

A każde słowo ociekało krwią – opowiadał Jim. – Przez całą rozmowę czułem, ile go

kosztuje, żeby cokolwiek mi powiedzieć. Chciał, żebym był dobrze przygotowany, ale nie chciał mi
nic powiedzieć. „Dostałem propozycję współpracy”, mówi Control. „Od kogoś wysoko
postawionego. Kryptonim «Świadectwo»”. „W Czechach?”, pytam. „W wojsku”, odpowiada. „Ty
też jesteś wojskowy, Jim, łatwo się dogadacie”. I tak przez cały czas. Pomyślałem sobie, że jak nie
chce mi mówić, niech nie mówi, tylko niech nie udaje.

Jim opowiadał dalej, że po dłuższych korowodach Control wreszcie wydusił z siebie, że

„Świadectwo” to czeski generał artylerii. Nazywał się Stevczek, uważano go dotąd za gorącego
zwolennika Sowietów w hierarchii Ministerstwa Obrony w Pradze, cokolwiek to znaczy; kiedyś był
oficerem łącznikowym w Moskwie i jednym z bardzo nielicznych Czechów, którym Rosjanie ufali.
Stevczek przekazał Controlowi za pośrednictwem osoby, którą Control osobiście przesłuchał w
Austrii, że chciałby porozmawiać z oficerem Cyrku na tematy interesujące obie strony. Wysłannik
powinien mówić po czesku i być władny podejmować decyzje. W piątek dwudziestego
października Stevczek będzie przeprowadzał inspekcję zakładów w Tisznowie pod Brnem, jakieś
sto pięćdziesiąt kilometrów na północ od granicy austriackiej. Stamtąd pojedzie, ale już sam, do
domku myśliwskiego na weekend. Domek stoi głęboko w lasach niedaleko Raczic. Chętnie
przyjmie tam wysłannika wieczorem w sobotę dwudziestego pierwszego. I zapewni mu eskortę z
Brna i z powrotem.

– Czy Control mówił coś o motywach postępowania Stevczeka? – zapytał Smiley.
– Dziewczyna – odparł Jim. – Studentka. Taka ostatnia miłość, powiedział Control,

dwadzieścia lat różnicy. Zastrzelono ją w sześćdziesiątym ósmym. Nim to się stało, Stevczek
ukrywał swe antyrosyjskie nastawienie, żeby zrobić karierę. Śmierć dziewczyny zmieniła wszystko:
teraz pragnął krwi. Przez cztery lata siedział cicho i tylko gromadził informacje, które mogły im
najbardziej zaszkodzić. Jeżeli dostanie odpowiednie gwarancje i ustalimy kontakty, jest do
kupienia.

– Czy Control w ogóle coś z tego sprawdził?
– Na tyle, na ile mógł. Sam Stevczek był udokumentowany całkiem dobrze. Ambitny

sztabowiec, długa lista stanowisk w sztabie. Technokrata. Jak nie był na szkoleniach, to podnosił
sobie kwalifikacje za granicą: Warszawa, Moskwa, rok w Pekinie, na krótko attachat wojskowy w
Afryce, znowu Moskwa. Młody jak na swój stopień.

– Czy Control powiedział ci, jakiego materiału masz się spodziewać?
– Sprawy obronne. Rakiety, balistyka.
– Coś jeszcze? – zapytał Smiley, podając mu butelkę.
– Trochę polityki.
– Jeszcze coś?
Smiley nie po raz pierwszy czuł wyraźnie, że na przeszkodzie stoi nie niewiedza Jima, ale

resztki jego wymuszonej determinacji, by nie pamiętać. W ciemności oddech Jima Prideaux stał się
nagle głęboki, łapczywy. Przeniósł dłonie na górę kierownicy i opierając na nich podbródek, patrzył
tępo na zamarzniętą już teraz szybę.

– Długo ich trzymali, zanim ich rozstrzelali? – Jim musiał wiedzieć.
– Niestety znacznie dłużej niż ciebie – wyznał Smiley.
– Boże święty – powiedział Jim. Chustką z rękawa otarł pot i wszystko inne, co lśniło mu na

twarzy.

– No, to czego Control chciał się dowiedzieć od Stevczeka? – podjął Smiley, najłagodniej

jak umiał.

– O to właśnie pytali mnie na przesłuchaniach.
– W Sarratt?
Jim pokręcił głową.
– Tam. – Skinął rozczochraną głową w stronę wzgórz. – Od początku wiedzieli, że to

operacja Controla. Za nic nie mogłem ich przekonać, że moja. Śmiali się ze mnie.

Kolejny raz Smiley odczekał cierpliwie, dopóki Jim był w stanie opowiadać dalej.
– Stevczek – mówił Jim. – Stevczek. Control jakby miał fioła na jego punkcie: Stevczek

wszystko powie, Stevczek wszystko wyjaśni. „Co wyjaśni?”, pytałem. „Co ma wyjaśnić?”. Miał tę
swoją torbę, taką starą brązową teczkę na nuty. Wyciągał z niej różne zestawienia, wszystkie
zabazgrane jego pismem. Były zrobione kolorowym tuszem i kredkami. „To twoje pomoce
wizualne”, mówi. „O facecie, z którym masz się spotkać”. Kariera Stevczeka rozpisana rok po roku.
Omówił ze mną wszystko po kolei. Akademie wojskowe, medale, żony. „Lubi konie”, mówi. „Ty
też kiedyś jeździłeś, Jim. Kolejna rzecz, która was łączy, pamiętaj o tym”. Pomyślałem, co to będzie
za frajda: siedzę sobie w Czechach, w każdej chwili mogą mnie złapać, a ja prowadzę rozmowę o
ujeżdżaniu pełnokrwistych klaczy. – Zaśmiał się nieco dziwnie, więc Smiley też się zaśmiał.

Praca Stevczeka jako łącznika z Sowietami podkreślona była na czerwono, na zielono – jego

działalność wywiadowcza. Bo Stevczek robił wszystko. Był czwartą osobą od góry w czeskim
wywiadzie wojskowym, głównym specem od uzbrojenia, sekretarzem komitetu bezpieczeństwa
wewnętrznego, jednym z wojskowych doradców Prezydium, odpowiadał za sprawy anglo-
amerykańskie w wywiadzie. Potem Control przechodzi do połowy lat sześćdziesiątych, drugi pobyt
Stevczeka w Moskwie, połowa na czerwono, połowa na zielono. Stevczek miał być wtedy
sztabowym łącznikiem z kwaterą główną Układu Warszawskiego w stopniu generała pułkownika,
ale to było tylko przykrycie. „Nie miał nic wspólnego z kwaterą główną układu. Naprawdę był w
sekcji angielskiej moskiewskiego Centrum. Działał pod pseudonimem Minin. Miał za zadanie
koordynować pracę Czechów z Centrum. I to jest ten skarb”, mówi Control. „Bo tak naprawdę
Stevczek chce nam sprzedać nazwisko działającego w Cyrku kreta moskiewskiego Centrum”.

Wiadomość mogła być nie dłuższa niż jedno słowo, pomyślał Smiley, przypominając sobie

opowieść Maksa, i znów poczuł obawy. Wiedział, że w ostatecznym rozrachunku może chodzić
tylko o to: o nazwisko kreta Geralda, krzyk w ciemności.

– „Mamy wśród nas zepsute jabłko, Jim”, powiedział Control. „A od niego psują się inne” –

Jim nie przerywał teraz ani na chwilę. Głos jego stawał się bardziej oschły, podobnie jak
zachowanie. – Opowiadał mi, że po kolei wykluczał każdego podejrzanego, sprawdzał, badał, i że
jest już bardzo blisko. Powiedział, że jest pięć możliwości. Nie pytaj mnie, skąd to wiedział. „To
jeden z pięciu najważniejszych”, mówił. „Jeden z pięciu palców dłoni”. Nalał mi czegoś,
siedzieliśmy i jak dwaj uczniacy wymyślaliśmy dla każdego pseudonimy. Na podstawie tej
wyliczanki o druciarzu, krawcu i tak dalej. Siedzieliśmy w tym mieszkaniu, wymyślaliśmy, piliśmy
to tanie cypryjskie sherry, którym zawsze częstował. Jeżeli nie uda mi się wydostać, jeżeli po
spotkaniu ze Stevczekiem coś pójdzie nie tak, jeżeli będę musiał zejść do podziemia, muszę
przekazać mu to jedno słowo, choćbym miał jechać do Pragi i wypisać je kredą na drzwiach
ambasady albo zadzwonić do praskiego rezydenta i wywrzeszczeć mu je do telefonu. W wyliczance
jest Druciarz, Krawiec, Żołnierz, Marynarz. Alleline był Druciarzem, Haydon Krawcem, Bland
Żołnierzem, Toby Esterhaze Biedakiem. A ty Żebrakiem – powiedział Jim.

– No proszę. A co ty sobie pomyślałeś o teorii Controla? Co ty w ogóle o tym sądzisz?
– Że to głupie. Kompletna bzdura.
– Dlaczego?
– No, bo bzdura – odparł z uporem wojskowego. – Żeby któryś z was… kretem…

Szaleństwo!

– Ale uwierzyłeś mu?
– Nie! Na miłość boską, chłopie, co ty…
– A dlaczego nie? Przecież racjonalnie zawsze byliśmy przygotowani, że prędzej czy

później coś takiego może się zdarzyć. I zawsze ostrzegaliśmy się nawzajem: trzeba być czujnym.
Przecież sami kupiliśmy ich tylu: Rosjan, Polaków, Czechów, Francuzów. A od czasu do czasu
nawet jakiegoś Amerykanina. To dlaczego nagle z Anglikami miałoby być inaczej?

Wyczuwając wrogość Jima, Smiley otworzył drzwi po swojej stronie i wpuścił nieco

zimnego powietrza.

– Może się przejdziemy? – zaproponował. – Po co mamy tu siedzieć, skoro można się

przejść?

Wraz z ruchem na świeżym powietrzu – tak jak się tego spodziewał Smiley – Jim odzyskał

płynność mowy.

Znaleźli się na zachodnim krańcu płaskowyżu, gdzie stało tylko kilka drzew; leżało tam też

parę ściętych. Była jeszcze pokryta szronem ławka, ale z niej nie skorzystali. Wiatr ustał, gwiazdy
świeciły bardzo jasno. Gdy Jim na nowo podjął opowieść, szli obok siebie, z tym że Jim musiał
dostosowywać się do Smileya, bo co chwila wysforowywał się i musiał potem wracać. Od czasu do
czasu stawali ramię w ramię i spoglądali w dolinę.

Jim zaczął od rozmowy z Maksem i od wszystkich wybiegów, których użył, by ukryć swą

misję przed Cyrkiem. Niby to wygadał się, że ma pierwsze oznaki chęci współpracy od pewnego
obrotnego sowieckiego szyfranta w Sztokholmie, i zrobił sobie rezerwację do Kopenhagi na swój
stary pseudonim, Ellis. Ale zamiast do Kopenhagi poleciał do Paryża, przesiadł się na papiery
Hajka i przyleciał do Pragi rejsowym samolotem w sobotę o dziesiątej rano. Przez kontrolę
paszportową przeszedł śpiewająco, sprawdził rozkład jazdy na dworcu, po czym poszedł na spacer,
bo miał jeszcze parę godzin. Pomyślał, że dobrze by było sprawdzić, czy nie ma ogona, zanim
wyjedzie do Brna. Tej jesieni mieli tam fatalną pogodę. Wszędzie leżał śnieg i właśnie zaczynał
znów padać.

Jim opowiadał, że w Czechach zwykle łatwo sprawdzić, czy jest się pod obserwacją. Służba

bezpieczeństwa nie ma pojęcia o pracy ulicznej, pewnie dlatego, że żadna władza od dawna nie
musiała się z tym kryć. Tam ciągle mają zwyczaj rozstawiać mnóstwo samochodów i
chodnikowych tajniaków, jak za Ala Capone, więc tego dnia też zaczął wypatrywać czarnych skód i
trójek facetów w kapeluszach. Kiedy jest zimno, zawsze trudniej, bo ludzi na ulicach mało, chodzą
szybciej i są zakutani po oczy. Mimo to nim dotarł do dworca Masaryka – czy też Centralnego, jak

wolą go teraz nazywać – nie miał powodów do zmartwień. Za to na dworcu, mówił Jim, coś mu się
nie spodobało – bardziej instynktownie niż racjonalnie – w dwóch kobietach, które kupowały przed
nim bilety.

Zachował się jak beznamiętny zawodowiec. Szybko przebiegł w myślach całą drogę. Pod

arkadami przy placu Wacława wyprzedziły go trzy kobiety, z których ta w środku pchała dziecinny
wózek. Ta od strony chodnika miała czerwoną plastikową torebkę, a ta z drugiej strony – psa na
smyczy. Dwie minuty później szły w jego kierunku dwie inne, pod rękę; śpieszyły się. Przyszło mu
na myśl, że gdyby tę obserwację prowadził Toby Esterhaze, to wyglądałaby właśnie tak: szybkie
zmiany przy wózku, gdzieś z tyłu samochody z krótkofalówkami albo i nasłuchem, i jeszcze druga
grupa na wypadek, gdyby pierwsza się spaliła. Na dworcu, stojąc za tymi dwiema, które kupowały
bilety, Jim wiedział już, że to wszystko dzieje się naprawdę. Bo jednego elementu ubioru
obserwator nie ma ani czasu, ani ochoty zmieniać, szczególnie przy takiej podbiegunowej pogodzie
– butów. Z dwóch wystawionych na jego widok par w kolejce po bilety Jim rozpoznał jedną: czarne
plastikowe, z futerkiem, zamkiem błyskawicznym od zewnątrz, na podeszwach z grubej brązowej
masy, lekko skrzypiących na śniegu. Już raz dziś je widział: w pasażu Sterby, w komplecie z innym
strojem – na tej od wózka. Od tej pory Jim już nie podejrzewał, już wiedział, podobnie jak
wiedziałby to Smiley.

Kupił „Rude Pravo” w dworcowym kiosku i wsiadł do pociągu do Brna. Gdyby chcieli go

teraz aresztować, na pewno dawno by już to zrobili. Musiało im zależeć na całej siatce, więc
chodzili za Jimem, żeby ustalić jego kontakty. Nie było sensu zastanawiać się, co się stało, ale
domyślił się, że papiery Hajka są spalone i że pułapkę zastawili już w chwili, gdy zrobił rezerwację
na samolot. Dopóki nie zorientują się, że się połapał, wciąż miał nad nimi przewagę.

Smiley odniósł przez chwilę wrażenie, że sam jest teraz w okupowanych Niemczech, że

znowu pracuje w terenie, żyje z duszą na ramieniu i czuje się nagi, gdy patrzy na niego byle
przechodzień.

Jim miał wyjechać o trzynastej osiem i być w Brnie na szesnastą dwadzieścia siedem. Ale

ten pociąg odwołano, więc pojechał cudownym osobowym, specjalnie podstawionym na mecz
piłkarski, takim, co to zatrzymuje się przy każdej latarni, i za każdym razem, gdy Jim się rozglądał,
widział tajniaków. Byli lepsi i gorsi. W Choceniu – dawno nie widział tak zabitej deskami dziury –
wysiadł, żeby kupić sobie kiełbaskę z rożna i zaraz pojawiło się ich aż pięciu, samych mężczyzn, z
rękami w kieszeniach, rozstawionych po maleńkim peronie, udających, że rozmawiają, i całkowicie
wychodzących na głupków.

– Bo jeżeli istnieje jedna konkretna rzecz, która odróżnia dobrego obserwatora od złego –

powiedział Jim – to właśnie ta trudna sztuka, żeby wszystko robić przekonująco.

W Svitavach do przedziału wsiedli dwaj mężczyźni i kobieta i zaczęli rozmawiać o wielkim

meczu. Po chwili Jim przyłączył się do rozmowy, bo zdążył nauczyć się wszystkiego z gazety.
Grały dwa najlepsze czeskie kluby, wszyscy szaleli. Do Brna już nic więcej się nie wydarzyło, więc
wysiadł i włóczył się po sklepach i innych zatłoczonych miejscach, gdzie musieli trzymać się
blisko, żeby go nie zgubić.

Chciał uśpić ich czujność, pokazać im, że niczego nie podejrzewa. Teraz już wiedział, że

stał się celem tego, co Toby nazywa operacją wielkiego szlema. Samych pieszych zespołów było
siedem. Samochody zmieniały się tak szybko, że nawet ich nie liczył. Całą akcją kierowano z
brudnej zielonej furgonetki, prowadzonej przez jakiegoś zbira. Furgonetka miała antenę kołową i
wyrysowaną kredą gwiazdę z tyłu, ale tak wysoko, że na pewno nie narysowało jej dziecko.
Samochody, jeżeli udawało mu się je zauważyć, miały ten sam znak rozpoznawczy – damską
torebkę pod przednią szybą i opuszczony daszek przeciwsłoneczny po stronie pasażera. Domyślał
się, że są też inne znaki, ale te dwa mu wystarczyły. Z opowieści Toby’ego wiedział, że nawet sto
osób mogło brać udział w tego typu operacjach, przez co robiło się bardzo niewygodnie, jeżeli
obserwowanemu udało się urwać. Dlatego właśnie Toby ich nie cierpiał.

W Brnie jest na rynku jeden sklep, w którym sprzedają wszystko. Zakupy w Czechach to

zwykle mordęga, bo poszczególne branże mają słabo rozwiniętą sieć detaliczną, ale ten sklep był
nowy i okazały. Kupił parę zabawek, szalik, papierosy i przymierzył parę butów. Uznał, że ogony

wciąż czekają na jego kontakty. Ukradł futrzaną czapkę, białą plastikową pelerynę i torbę, żeby się
przebrać. Na tyle długo zabawił w dziale męskim, by ustalić, że dwie kobiety, które tworzyły
pierwszą parę, wciąż są za nim, ale nie chcą podchodzić zbyt blisko. Pomyślał, że dały znak
mężczyznom, by je zluzowali, i teraz na nich czekają. Gdy znalazł się w męskiej toalecie, zaczął
działać bardzo szybko. Na własny płaszcz naciągnął pelerynę, torbę włożył do kieszeni, czapkę na
głowę. Porzucił resztę pakunków i popędził jak wariat w dół po schodach przeciwpożarowych,
wyłamał zamknięte wyjście awaryjne, przebiegł przez zaułek na tyłach sklepu, spokojnie przeszedł
drugą jednokierunkową uliczkę, upchnął białą pelerynę do torby, wszedł do innego sklepu, który
właśnie zamykano i tam kupił czarną pelerynę, by zastąpić nią białą. Wmieszał się w tłum i wcisnął
się do zatłoczonego tramwaju, dojechał do przedostatniego przystanku, chodził przez godzinę i co
do minuty zdążył na awaryjny termin spotkania z Maksem.

Tu zrelacjonował rozmowę z Maksem i powiedział, że omal się nie pobili.
Smiley zapytał:
– Ani razu nie przyszło ci do głowy, żeby nie wykonać zadania?
– Nie, nie przyszło – uciął Jim, podnosząc głos, jakby mu groził.
– Choć od początku uważałeś, że ten cały pomysł to bzdura? – W głosie Smileya zabrzmiał

tylko szacunek, żadnych podtekstów, żadnej wyższości, tylko pragnienie poznania prawdy, prawdy
czystej jak nocne niebo. – Maszerowałeś dalej. Widziałeś, co się święci z tyłu, uważałeś, że misja
nie ma sensu, ale ty brnąłeś dalej, coraz głębiej w dżunglę.

– Brnąłem.
– A może jednak zmieniłeś zdanie na temat misji? Może zaczynała kierować tobą

ciekawość, czy o to chodzi? Może z całych sił pragnąłeś dowiedzieć się, kto jest kretem? Ja tylko
zgaduję, Jim.

– A co za różnica? Jakie ma znaczenie, co sobie myślałem, do diabła, po tym, co się stało?
Półksiężyc wyszedł spoza chmur i sprawiał wrażenie, że jest bardzo blisko. Jim usiadł na

ławce. Stała w luźnym żwirze, więc mówiąc, czasem podnosił kamyki i bekhendem rzucał je w
krzaki. Smiley siedział obok i patrzył tylko na niego. Raz, by dotrzymać mu towarzystwa, pociągnął
wódki i zaraz przypomniał mu się Tarr z Iriną, którzy pili tak na innym pagórku – w Hongkongu.
Tak już pewnie jest w tym zawodzie – lepiej nam się gada, kiedy mamy rozległy widok.

Wymiana haseł przez okno zaparkowanego fiata, opowiadał dalej Jim, odbyła się bez

kłopotów. Kierowca był jednym z tych typowych sztywnych, żylastych czeskich Madziarów z
wąsem à la król Edward i gębą pełną czosnku. Nie podobał się Jimowi, ale też Jim wcale się nie
spodziewał, że mu się spodoba. Drzwi z tyłu były zamknięte, odbyła się awantura, gdzie ma
siedzieć. Madziar twierdził, że będzie się rzucało w oczy, jak Jim będzie siedział z tyłu. A poza tym
to takie niedemokratyczne. Zapytał Jima, czy ma broń, Jim powiedział, że nie, co było nieprawdą,
ale nawet jeżeli Madziar mu nie wierzył, to bał się to powiedzieć. Zapytał, czy Jim przywiózł
instrukcje dla generała. Jim odpowiedział, że nic nie przywiózł, że przyjechał posłuchać, co generał
ma do powiedzenia.

Jim opowiadał, że był napięty. Ruszyli, Madziar powiedział, co miał powiedzieć: że jak

dojadą do domku, w środku nie będzie paliło się światło i w ogóle nie będzie śladu żywej duszy.
Ale generał tam będzie. Jeżeli jednak zauważą jakiś znak życia – rower, samochód, światło, psa –
Madziar pójdzie pierwszy, Jim zaczeka w samochodzie. A jeżeli wszystko będzie w porządku, Jim
pójdzie sam, a Madziar zaczeka. Czy to jasne?

Jim zapytał, dlaczego po prostu nie wejdą razem. Madziar na to, że generał nie chce.
Według zegarka Jima jechali pół godziny, kierując się na północny wschód ze średnią

prędkością trzydziestu kilometrów na godzinę. Droga była kręta, stroma, wysadzana drzewami. Noc
ciemna, więc niewiele było widać, tylko od czasu do czasu na tle nieba pojawiały się kolejne lasy i
kolejne wzgórza. Zauważył, że śnieg przyszedł z północy – to mogło się potem przydać. Droga była
wyraźna, ale poorana przez ciężkie ciężarówki. Jechali bez świateł. Madziar zaczął opowiadać
świński dowcip i Jim uznał, że w ten sposób okazuje zdenerwowanie. Woń czosnku stawała się nie
do zniesienia, jakby tamten żuł go przez cały czas. Bez uprzedzenia wyłączył silnik. Dalej jechali w
dół, ale już wolniej. Jeszcze się całkiem nie zatrzymali, gdy Madziar sięgnął do hamulca ręcznego i

wtedy Jim przywalił jego głową o framugę okna i zabrał mu pistolet. Znajdowali się przy
odchodzącej w bok ścieżce. Trzydzieści kroków w dół ścieżki stała niska drewniana chatka.
Żadnych śladów życia nie było.

Jim wytłumaczył Madziarowi, jak teraz będzie. Madziar nałoży futrzaną czapkę oraz

płaszcz Jima i pójdzie zamiast niego. Pójdzie bardzo powoli, środkiem ścieżki, trzymając dłonie
złączone na plecach. Jeżeli zapomni o którymkolwiek z tych warunków, Jim go zastrzeli. Kiedy
dojdzie do chatki, wejdzie do środka i wytłumaczy generałowi, że to tylko takie zwykłe środki
ostrożności. Potem wróci wolnym krokiem, poinformuje Jima, że wszystko w porządku i że generał
może go przyjąć. Albo nie, jeżeli nie może.

Madziar nie miał zbyt uszczęśliwionej miny, ale też nie miał wyboru. Nim ruszył, Jim kazał

mu obrócić samochód tak, by stał na wprost ścieżki. Jim wyjaśnił, że jeżeli Madziar spróbuje
jakichś sztuczek, włączy reflektory i strzeli do niego wzdłuż snopa światła, nie raz, tylko więcej, i
bynajmniej nie w nogi. Madziar ruszył. Już był prawie przy samej chatce, gdy nagle cała okolica
zalała się światłem – chatka, ścieżka i wszystko dookoła. Potem wydarzyło się naraz kilka rzeczy.
Jim nie widział wszystkiego, bo był zajęty zawracaniem auta. Zobaczył, że zza drzew wypadło
czterech ludzi i, o ile dobrze zauważył, jeden z nich przywalił Madziarowi w łeb. Padły strzały, ale
tamci czterej nie zwracali na nie uwagi, bo cofnęli się od Madziara, a ktoś inny robił leżącemu
zdjęcia. Strzelanina była najwyraźniej skierowana w czyste niebo za jupiterami. To, co się działo,
wyglądało bardzo teatralnie. Rozbłysły race, rakietnice, nawet pociski smugowe. Pędząc fiatem w
stronę, z której przed chwilą przybył, Jim miał wrażenie, że opuszcza przed czasem koncert
werblistów połączony z pokazem ogni sztucznych. Już prawie był bezpieczny – w sumie sądził, że
rzeczywiście już jest bezpieczny – gdy z lasu po prawej ktoś otworzył ogień z karabinu
maszynowego, i to z bardzo bliska. Pierwsza seria odstrzeliła tylne koło i obróciła samochód na
dach. Wpadając wraz z samochodem do rowu po lewej, zobaczył, że koło przelatuje mu nad maską.
Rów mógł mieć nawet trzy metry głębokości, ale śnieg sprawił, że lądowanie było miękkie.
Samochód nie zapalił się, więc leżał za nim i czekał, zwrócony na przeciwległą stronę drogi, licząc,
że uda mu się strzelić do tego z karabinem. Następna seria przyszła z tyłu i rzuciła go na samochód.
W lesie musiało się roić od wojska. Od razu wiedział, że dostał dwa razy, za każdym razem w
prawe ramię. Leżał, oglądając resztę pokazu, i dziwił się szczerze, że te dwie kule nie oderwały mu
całej ręki. Zabrzmiał klakson, może dwa albo trzy. Drogą nadjeżdżała już karetka pogotowia,
strzałów wciąż było tyle, że zwierzynę przepłoszono stamtąd chyba na kilka dobrych lat. Karetka
przypominała mu stare, hollywoodzkie wozy strażackie, taka była wysoka. Wokół trwała w
najlepsze cała udawana bitwa, ale chłopcy z karetki w ogóle się tym nie przejmowali. Tracąc
przytomność, usłyszał, że nadjeżdża drugi samochód, męskie głosy, ktoś znowu robił zdjęcia, tym
razem właściwej osobie. Padały rozkazy, ale nie wiedział jakie, bo wydawano je po rosyjsku. Gdy
rzucali go na nosze i gdy zgasły światła, myślał tylko o powrocie do Londynu. Wyobrażał sobie, że
jest w swym mieszkaniu w St. James, siedzi w fotelu nad pokolorowanymi zestawieniami i stertą
notatek i tłumaczy Controlowi, jak to się stało, że na stare lata dali się obaj zrobić w konia w
stopniu dotąd nienotowanym w historii branży. Jedyna pociecha to to, że przez pomyłkę przyłożyli
też Madziarowi, ale z perspektywy czasu Jim żałował, że nie złamał mu karku – a mógł to zrobić
bez najmniejszego wysiłku i bez najmniejszych wyrzutów sumienia.

ROZDZIAŁ 32

Opisywanie bólu było dla Jima słabością, której nie należało się poddawać. Jego stoicyzm

był dla Smileya czymś niesamowitym, tym bardziej że sam Jim jakby tego nie dostrzegał.
Tłumaczył, że brakujące fragmenty w jego opowiadaniu to głównie chwile, kiedy tracił
przytomność. Karetka wiozła go, o ile mógł się zorientować, dalej na północ. Domyślił się tego po
drzewach, gdy otworzono drzwi i wpuszczono lekarza: śniegu było najwięcej, gdy patrzył do tyłu.
Droga była dobra, uznał, że jadą do Hradca. Lekarz dał mu zastrzyk; ocknął się w więziennym
szpitalu, wysoko nad sobą miał zakratowane okienko, pilnowało go trzech. Kolejny raz obudził się
po operacji w innej celi, takiej całkiem bez okien, i miał wrażenie, że tam też chyba odbyło się
pierwsze przesłuchanie, mniej więcej w trzy doby po tym, jak go zszyli, ale wtedy zaczęły się już

problemy z poczuciem czasu, a zegarek, oczywiście, mu zabrali.

Ciągle go gdzieś przenosili: albo do innych cel, w zależności od tego, co zamierzali z nim

robić, albo do innych więzień, w zależności od tego, kto miał go przesłuchiwać. Czasem przenosili
go tylko po to, żeby nie mógł spać, i prowadzili go nocą przez więzienne korytarze. Wozili go też
ciężarówkami, raz leciał czeskim samolotem transportowym, ale przez cały lot był związany i w
kapturze na głowie, a poza tym zemdlał zaraz po starcie. Przesłuchanie, które nastąpiło po
przelocie, było bardzo długie. Nie miał żadnego poczucia ciągłości między jednym a drugim
przesłuchaniem, i im więcej o nich myślał, tym mniej rozumiał. Wciąż najsilniej miał w pamięci
plan, który ułożył sobie, czekając na początek pierwszego przesłuchania. Wiedział, że nie uda mu
się milczeć do końca, i żeby zachować przytomność umysłu, a może i życie, musi prowadzić
dialog, i w dodatku prowadzić go tak, żeby, gdy się skończy, tamci myśleli, że powiedział im
wszystko, co wie. Wszystko. Leżąc w szpitalu, budował w myśli linie obronne, za które, jak się da,
będzie mógł kolejno się wycofywać i wreszcie w którymś momencie udawać, że całkiem się
poddał. Uznał, że pierwszą linią, taką, którą może porzucić najłatwiej, będą główne założenia
operacji „Świadectwo”. Mógł tylko się domyślać, że cała sprawa ze Stevczekiem była prowokacją,
albo że generał został zdradzony, ale jedno było pewne: Czesi wiedzieli o Stevczeku więcej niż Jim.
Dlatego najpierw sypnie wszystko o Stevczeku, bo to wiedzą i tak, ale Jim każe im na to
zapracować. Najpierw będzie wszystkiemu zaprzeczał i upierał się przy przykryciu. Potem, nie bez
walki, przyzna, że jest brytyjskim szpiegiem, i poda swój pseudonim, Ellis, bo jeżeli oni się tym
pochwalą, Cyrk dowie się, że on przynajmniej żyje i walczy. Nie miał najmniejszych wątpliwości,
że ta wyrafinowana zasadzka i robienie zdjęć muszą skończyć się wielkim skandalem. Potem,
zgodnie z umową z Controlem, przedstawi całą operację jako własną inicjatywę, zorganizowaną
bez zgody przełożonych, choć obliczoną na zyskanie ich poklasku. A gdy oni będą drążyć coraz
głębiej, on pochowa w sobie wszelkie myśli o szpiegu działającym wewnątrz Cyrku.

– Nie ma żadnego kreta – mówił Jim pod adresem czarnych zarysów wzgórz Quantocks. –

Nie było żadnego spotkania z Controlem, żadnego mieszkania w St. James.

– Ani Druciarza, ani Krawca.
Drugą linią obrony będzie Max. Postanowił najpierw zaprzeczać, że w ogóle miał kogoś ze

sobą. Potem może powiedzieć, że kogoś miał, ale że nie wie, jak się nazywa. Potem, ponieważ
wszyscy chętnie słuchają, kiedy sypie się nazwiskami, sypnie; najpierw skłamie, potem powie
prawdę. A do tego czasu Max będzie albo bezpieczny, albo w podziemiu, albo złapany.

Potem wyobraźnia Jima wzniosła kolejne szańce, których bronić miał już z mniejszym

zapałem: ostatnie operacje łowców głów, plotki z Cyrku, wszystko, co miało upewnić
przesłuchujących w przeświadczeniu, że go złamali, że sypie i że nic więcej nie wie, że złamali
ostatni opór. Przetrząśnie pamięć w poszukiwaniu starych spraw prowadzonych przez łowców
głów, w razie potrzeby poda nazwiska paru sowieckich albo satelickich oficjeli, których ostatnio
zwerbowano lub zdekonspirowano; takich, którzy w przeszłości sprzedali coś tylko raz i skoro nie
wybrali wolności, to można ich albo spalić, albo wykorzystać po raz drugi. Rzuci im wszelkie
możliwe ochłapy; jak będzie trzeba, sprzeda im całą stajnię z Brixton. Ale to wszystko będzie
zaporą dymną, mającą chronić to, co było dla Jima najcenniejszą informacją, jaką posiadał:
nazwiska czeskich członków siatek „Nasilenie” i „Platon”.

– Landkron, Krieglova, Bilova, Przibylovie – powiedział
Jim.
Smiley zastanawiał się, dlaczego wymienił te nazwiska w tej samej kolejności.
Jim już długo nie prowadził tych siatek. Zakładał je i werbował do nich część głównych

agentów wiele lat temu, jeszcze nim przejął Brixton. Potem siatki przechodziły najróżniejsze koleje
losu w rękach Blanda i Haydona, o których nie wiedział nic. Był jednak pewny, że wciąż wie o nich
dość, by spalić je na popiół. Najbardziej zaś dręczyła go obawa, że Control, Bill, Percy Alleline czy
też ten ktoś, kto teraz ma decydujące słowo, będzie zbyt zachłanny lub zbyt powolny, by zdążyć
ewakuować siatki, nim Jim zostanie złamany do końca metodami, których mógł się tylko domyślać.

– No i to jest najlepszy kawał – powiedział Jim bez cienia uśmiechu. – Bo oni tyle dbali o

siatki co o zeszłoroczny śnieg. Zadali parę pytań o „Nasilenie”, a potem zaraz się znudzili.

Doskonale wiedzieli, że „Świadectwo” to nie mój pomysł i że Control kupił historyjkę o Stevczeku
w Wiedniu. Zaczęli dokładnie od tego, na czym ja chciałem zakończyć – na rozmowie w St. James.
Nie pytali mnie, z kim byłem, nie interesowało ich, kto mnie przywiózł na spotkanie z Madziarem.
Chcieli rozmawiać wyłącznie o teorii Controla o zgniłym jabłku.

Jedno słowo, pomyślał znów Smiley, wystarczy jedno słowo. Odezwał się:
– Znali adres w St. James?
– Chłopie, wiedzieli, jaka była sherry.
– A o zestawieniach? – zapytał szybko Smiley. – O teczce na nuty?
– Nie. – I dodał: – Z początku nie. Nie.
Steed-Asprey nazywał to przejrzeniem na wskroś. Wiedzieli, bo powiedział im kret Gerald,

pomyślał Smiley. Kret wiedział, co szefostwu udało się wyciągnąć ze starego MacFadeana. Cyrk
przeprowadza własne śledztwo, Karla wie, co ustalono na czas, żeby wykorzystać to w rozmowie z
Jimem.

– I pewnie zaczynało do ciebie docierać, że może Control ma rację. Że kret istnieje –

powiedział Smiley.

Jim i Smiley stali teraz oparci o drewnianą furtkę. Grunt opadał stąd stromo długą

płaszczyzną pól i zarośli. Pod nimi leżała kolejna wioska, zatoka i cienka wstążka rozświetlonego
księżycem morza.

– Od razu przeszli do sedna sprawy. „Dlaczego Control robi to sam? Co chce osiągnąć?”,

„Swój tryumfalny powrót”, odpowiadam. Oni w śmiech: „Jakimiś marnymi historyjkami o
rozmieszczeniu wojsk w okolicach Brna? Za to nie dostałby nawet obiadu u siebie w klubie”. Ja na
to: „Może zaczyna tracić pozycję”. A jeżeli rzeczywiście zaczyna ją tracić, pytają, to kto depcze mu
po piętach? Mówię, że się słyszy, że Alleline; że Alleline i Control biją się o to, kto będzie
zdobywał informacje wywiadowcze. „A co takiego potrafi zdobyć Alleline, czego nie umie zdobyć
Control?”. „Nie wiem”. „Ale dopiero co powiedziałeś, że Alleline i Control współzawodniczą
między sobą o to, kto przejmie wywiad”. „To plotka. Nic więcej nie wiem”. I z powrotem do
lodówki.

Jim mówił dalej, że na tym etapie kompletnie zatracił poczucie czasu. Żył albo w kapturze

na głowie, albo w białym świetle cel. Nie było już dnia i nocy, a dla większej dezorientacji prawie
cały czas było głośno.

Wyjaśnił, że pracowali nad nim jak na linii produkcyjnej: brak snu, serie pytań, mnóstwo

dezorientacji, mnóstwo katowania – i w końcu przesłuchania stały się dla niego takim powolnym
wyścigiem między hysiem, jak to określał, a całkowitym złamaniem. Oczywiście, miał nadzieję, że
dostanie hysia, tylko że nie miał na to żadnego wpływu, bo oni umieli świetnie ratować go od hysia.
A katowali go głównie prądem.

– Zaczynamy od nowa. Nowe podejście. „Stevczek jest ważnym generałem. Skoro chciał się

widzieć z ważnym brytyjskim oficerem, to chyba spodziewał się, że ten oficer będzie o nim dobrze
poinformowany. Chcesz nam powiedzieć, że się nie poinformowałeś?”, „Chcę powiedzieć, że
wszystkie informacje dostałem od Controla”. „Czytałeś dossier Stevczeka w Cyrku?”, „Nie”. „A
Control czytał?”, „Nie wiem”. „Jakie wnioski wyciągnął Control na temat drugiego pobytu
Stevczeka w Moskwie? Czy Control mówił ci, że Stevczek był łącznikiem ze sztabem Układu
Warszawskiego?”, „Nie”. Uczepili się tego pytania, a mnie chyba udało się uczepić tej odpowiedzi,
bo po jakimś czasie dostali szału. Jakby w tym momencie stracili cierpliwość. Jak zemdlałem,
ocucili mnie wodą z węża i zaczęli od nowa.

Te ciągłe przenosiny, mówił Jim. Jego opowieść stała się dziwnie urywana. Cele, korytarze,

samochody… na lotnisku najpierw traktowanie z honorami, potem bicie przed wejściem do
samolotu… Podczas lotu zasnął i został za to ukarany.

– Znowu obudziłem się w celi, ale mniejszej, z gołym tynkiem na ścianie. Czasem

myślałem, że jestem w Rosji. Orientowałem się po gwiazdach, że lecimy na wschód. A czasem
byłem w Sarratt na kursie przetrwania.

Na kilka dni dali mu spokój. Kręciło mu się w głowie. Ciągle słyszał strzelaninę w lesie i

widział cały ten pokaz, więc kiedy wreszcie zaczęła się ta najdłuższa sesja, ta, którą zapamiętał jako

maraton, był o tyle w złej sytuacji, że już wchodząc na przesłuchanie, miał wrażenie, iż prawie go
złamali.

– Oczywiście, głównie przez to, że zdrowie zaczynało mi szwankować – wyjaśnił, teraz

bardzo napięty.

– Możemy zrobić przerwę, jeśli chcesz – powiedział Smiley, ale z Jimem nie robiło się

przerw, a to, co Jim chciał, nie miało dla niego samego żadnego znaczenia.

To przesłuchanie naprawdę trwało długo, opowiadał. W którymś momencie wspomniał im o

notatkach i zestawieniach Controla, o kolorowym tuszu i kredkach. Wtedy obrabiali go już na
poważnie, pamiętał, że miał widownię, samych mężczyzn, którzy siedzieli na jednym końcu sali,
gapili się na niego jak banda lekarzy i mruczeli coś do siebie, więc powiedział im o tych kredkach,
żeby było o czym mówić, żeby zamknęli się

i zaczęli go słuchać. Słuchać zaczęli, ale się nie zamknęli.
– Jak już dowiedzieli się o tych kolorach, zaraz chcieli wiedzieć, co oznaczały. „Co oznaczał

niebieski?”, „Control nie miał niebieskiego”. „Co oznaczał czerwony? Co podkreślał na czerwono?
Daj nam przykład, co. Co oznaczał czerwony? Co oznaczał czerwony? Co oznaczał czerwony?”.
Potem wszyscy sobie poszli, zostało tylko paru strażników i taki jeden mały, zimny, sztywny, chyba
ich szef. Strażnicy zaciągnęli mnie do stołu, a ten mały usiadł przy mnie jak mały gnom z
założonymi rękami. Miał przed sobą dwie kredki, czerwoną i zieloną, i zestawienie kariery
Stevczeka.

Jim właściwie nie załamał się, tylko po prostu zabrakło mu inwencji. Już nie miał siły

wymyślać kolejnych bajeczek. Jedyne, co przychodziło mu na myśl, to właśnie te prawdy, które tak
głęboko w sobie chował.

– Więc powiedziałeś mu o zgniłym jabłku – podsunął Smiley. – I o Druciarzu i Krawcu.
Tak, przyznał Jim, to prawda. Powiedział, że Control wierzy, iż Stevczek może

zidentyfikować kreta działającego w Cyrku. O wyliczance o druciarzu i krawcu, o tym, kto
oznaczał kogo, nazwisko po nazwisku.

– Jak zareagował?
– Pomyślał przez chwilę, a potem poczęstował mnie papierosem. Takim wstrętnym.
– Jak to?
– No, chyba amerykańskim. Camelem albo czymś w tym gatunku.
– A sam palił?
Jim skinął głową.
– Jak komin.
Potem, opowiadał Jim, czas znowu zaczął płynąć. Zabrali go do jakiegoś obozu, domyślał

się, że gdzieś za miastem, gdzie mieszkał sam w rzędzie baraków otoczonych podwójnym
ogrodzeniem z drutu kolczastego. Wkrótce mógł chodzić z pomocą strażnika; raz nawet poszli na
spacer do lasu. Obóz był bardzo duży – baraki stanowiły tylko jedną z części. Nocami widział na
wschodzie łunę świateł miasta. Strażnicy byli w drelichach i nie odzywali się do niego, nie wiedział
więc, czy jest w Czechach, czy w Rosji, ale stawiał raczej na Rosję, bo kiedy przyszedł lekarz, żeby
oglądnąć jego plecy, za pośrednictwem tłumacza angielsko-rosyjskiego wyraził pogardę dla pracy
swego poprzednika. Przesłuchania jeszcze czasem się zdarzały, ale już bez tej całej wrogości.
Zajmowała się nim całkiem nowa grupa, ale w porównaniu z pierwszą jedenastką byli mili i
zrelaksowani. Pewnej nocy zabrano go na lotnisko wojskowe i przewieziono myśliwcem RAF-u do
Inverness, stamtąd małym samolotem do Elstree i wreszcie furgonetką do Sarratt – za każdym
razem nocą.

Jim kończył szybko. Już był przy swych przeżyciach w Żłobku, gdy Smiley zapytał:
– A ten szef, ten mały, zimny? Już się z nim więcej nie widziałeś?
Owszem, przyznał Jim, tuż przed wyjazdem.
– O co chodziło?
– O plotki. – Znacznie głośniej. – Tak naprawdę o jakieś cholerne bzdury na temat ludzi

Cyrku.

– Których ludzi?

Jim wyraźnie usiłował unikać odpowiedzi. Powiedział, że bzdury o tym, kto jest jak

wysoko, kto nisko. I kto ma być następnym szefem.

– Mówię mu: „A skąd ja mam o tym wiedzieć? Portierzy prędzej czegoś się dowiedzą niż ja

w Brixton”.

– To o kim przede wszystkim były te bzdury?
Głównie o Royu Blandzie, odparł niechętnie Jim. Jak
Bland godzi swe lewicowe sympatie z pracą w Cyrku. A tak je godzi, powiedział Jim, że nie

ma żadnych lewicowych sympatii. Jak Blandowi układa się współpraca z Esterhazem i
Alleline’em? Co Bland sądzi o obrazach Billa? A potem: czy Roy dużo pije i co by się z nim stało,
gdyby Bill przestał go popierać? Na te pytania Jim odpowiadał zdawkowo.

– Wymieniano jeszcze kogoś?
– Esterhazego – mruknął Jim tym samym, napiętym tonem. – Ten drań dopytywał się, jak

można wierzyć Węgrowi.

Następne pytanie Smileya sprawiło, iż nawet jemu wydało się, że nad czarną doliną zapadła

cisza.

– A co mówił o mnie? – I powtórzył: – Co mówił o mnie?
– Pokazał mi zapalniczkę. Powiedział, że jest twoja. Prezent od Ann. „Od Ann z wyrazami

miłości”. I z jej podpisem. Wygrawerowanym.

– Nie wspomniał ci, skąd ją ma? Co powiedział, Jim? No, przecież nie zrobi mi się słabo

dlatego, że jakiś ruski szpicel głupio zażartował na mój temat.

Odpowiedź Jima padła jak rozkaz w wojsku.
– Zastanawiał się, czy po romansie z Billem Haydonem nie wolałaby zmienić dedykacji. –

Rzucił się w stronę samochodu. – Powiedziałem mu – krzyczał z wściekłością – powiedziałem mu
to prosto w tę jego małą pomarszczoną twarz, że Billa nie można sądzić po takich rzeczach, że
artyści mają zupełnie inną skalę wartości. Widzą to, czego my nie widzimy. Czują to, co dla nas
niedostępne. A ten mały tylko się śmiał. I mówił: „Nie wiedziałem, że jego obrazy są aż tak dobre”.
Powiedziałem mu, George: „Idź do diabła. Idź do ciężkiego diabła. Gdybyście mieli u siebie
jednego Billa Haydona, od razu moglibyśmy się poddać”. I jeszcze mu powiedziałem: „Chryste, co
wy tam macie? Wywiad czy Armię Zbawienia?”.

– To dobrze powiedziane – zauważył wreszcie Smiley, jakby komentował jakąś dawną

dyskusję. – I nigdy przedtem go nie widziałeś?

– Kogo?
– Tego małego, zimnego. Nie wydał ci się znajomy, na przykład z jakichś odległych

czasów? No, bo wiesz, jak to z nami jest. Ćwiczymy się oglądać twarze, zdjęcia ludzi z Centrum,
czasem coś zostaje w pamięci. Nawet jeżeli nie potrafimy dopasować nazwiska. Ale ten nie? Nic,
tak tylko pytam. Bo uzmysłowiłem sobie, że miałeś mnóstwo czasu, żeby myśleć – ciągnął
swobodniejszym tonem. – Dochodziłeś do siebie, czekałeś na powrót do kraju, co miałeś innego do
roboty. – Urwał na chwilę. – Zastanawiam się, o czym tyle myślałeś. O misji? Pewnie o swojej
misji.

– Czasami.
– I do czego doszedłeś? Do czegoś, co by się mogło przydać? Masz jakieś podejrzenia,

pomysły, wskazówki?

– Akurat – przerwał mu bardzo gwałtownie Jim. – Znasz mnie, Smiley. Nie jestem

czarodziejem, tylko…

– Tylko agentem w terenie, za którego myślą inni. Ale mimo to… Kiedy już wiesz, że

wpadłeś w taką sakramencką pułapkę, zostałeś zdradzony, postrzelony w plecy i przez wiele
miesięcy nie masz nic do roboty, tylko leżeć albo siedzieć na pryczy, albo chodzić tam i z powrotem
po ruskiej celi, to chyba nawet najbardziej zdecydowany człowiek czynu – jego ton ani przez
chwilę nie stał się mniej przyjazny – zacząłby się zastanawiać, jak to się stało, że wpadł w takie
bagno. Zastanówmy się przez chwilę nad operacją „Świadectwo” – zaproponował Smiley stojącej
przed nim postaci. – „Świadectwo” to koniec kariery Controla. Skompromitował się, nie mógł dalej
szukać kreta, zakładając, że w ogóle jest jakiś kret. Cyrk przeszedł w inne ręce. Control wykazał się

świetnym wyczuciem czasu, bo umarł. „Świadectwo” sprawiło jeszcze coś: za twoim
pośrednictwem Rosjanie dowiedzieli się, jakie były podejrzenia Controla. Że ograniczył liczbę
podejrzanych do pięciu, ale dalej raczej nie. Nie twierdzę, że sam mogłeś to wszystko
wykombinować, czekając w celi. Przecież siedziałeś u Rosjan, więc nie miałeś pojęcia, że Controla
wyrzucono, choć mogło ci przyjść na myśl, że Rosjanie po to odegrali tę udawaną bitwę w lesie,
żeby narobić szumu wokół całej sprawy. Pomyślałeś o tym?

– Zapomniałeś o siatkach – powiedział głucho Jim.
– Ale Czesi rozpracowali je na długo przed twoim pojawieniem! I tylko po to je zdjęli, żeby

mocniej zaakcentować klęskę Controla.

Filozoficzny, niemal swobodny ton, którym Smiley wypowiadał te teorie, nie zrobił na Jimie

większego wrażenia. Odczekawszy na próżno, by coś powiedział, Smiley zmienił temat.

– No, to teraz opowiedz mi jeszcze, jak cię przyjęli w Sarratt. Tak na koniec.
W jednej z nielicznych chwil zapomnienia sam napił się wódki, nim podał butelkę Jimowi.
Sądząc po głosie, Jim miał już dość. Mówił szybko i gniewnie, z tą samą wojskową

prostotą, chroniąc się w ten sposób przed intelektualnym dzieleniem włosa na czworo.

Powiedział, że przez cztery dni w Sarratt nie działo się nic.
– Dużo jadłem, dużo piłem, dużo spałem. Łaziłem po boisku krykietowym. – Chętnie by

popływał, ale basen był w remoncie, już od pół roku, co za niekompetencja. Przebadano go, oglądał
telewizję w swoim baraku i trochę grał w szachy z Cranko, który odpowiadał za repatriację.

I czekał, że pojawi się Control, ale się nie pojawił. Pierwszą osobą z Cyrku, która go

odwiedziła, był ktoś z kadr, kto zaczął mu opowiadać o zaprzyjaźnionej agencji dla nauczycieli.
Potem jakiś facet z rachuby, żeby pogadać o emeryturze, potem jeszcze jeden doktor, żeby orzec, ile
mu się należy odszkodowania. Czekał na pojawienie się inkwizytorów, ale na próżno, i całe
szczęście, bo nie wiedział, co im powiedzieć, póki nie dostanie zielonego światła od Controla – ale i
dlatego, że miał już dość pytań. Domyślał się, że to pewnie Control ich powstrzymuje. Uważał, że
to szaleństwo nie mówić inkwizytorom tego, co już powiedział Rosjanom i Czechom, ale nie miał
wyjścia, musiał czekać na Controla. Kiedy Control wciąż z nim się nie kontaktował, zaczął się
zastanawiać, czyby nie zgłosić się do Lacona i nie przedstawić mu całej sprawy. Potem uznał, że
Control czeka z kontaktem, żeby puścili go ze Żłobka. Potem przez parę dni czuł się gorzej; gdy to
minęło, pojawił się Toby Esterhaze, w nowym garniturze – niby po to, żeby uścisnąć jego dłoń i
życzyć mu szczęścia. A naprawdę po to, żeby powiedzieć mu, jak sprawy stoją.

– Dziwne, że przysłali akurat jego, ale podobno awansował. Potem przypomniałem sobie, że

Control też mówił o zatrudnianiu samych ludzi z zewnątrz.

Esterhaze powiedział mu, że Cyrk o mało się nie przekręcił przez operację „Świadectwo” i

że Jim jest teraz w Cyrku największym trędowatym. Control wypadł z gry, trwa reorganizacja, która
ma ułagodzić Whitehall.

– A potem powiedział mi, żebym się nie martwił – dodał
Jim.
– Czym?
– Tym, po co naprawdę pojechałem. Powiedział, że mało kto o tym wie i nie muszę się o nic

martwić, że już się tym zajęli. A potem dołożył mi jeszcze do odszkodowania tysiąc funtów
gotówką.

– Od kogo?
– Nie powiedział od kogo.
– Wspominał o teorii Controla na temat Stevczeka?
O szpiegu Centrum w Cyrku?
– Mówił, że o tym wiedzą – powtórzył Jim ze złością. – Zabronił mi kontaktować się z

kimkolwiek i chodzić z tą sprawą gdzie indziej, bo zajmują się tym na najwyższym szczeblu i
wszelkie moje działania mogłyby im przeszkodzić. Bo Cyrk już się pozbierał. Mogę już się nie
przejmować Druciarzem, Krawcem i całą tą wyliczanką, i kretem. „Odetnij się od tego”,
powiedział. „Szczęściarz z ciebie, Jim”, powtarzał. „Od tej pory masz rozkaz żyć i cieszyć się
życiem”. Mogę o wszystkim zapomnieć, tak? Zapomnieć. I zachowywać się, jakby nic się nie stało.

– Teraz już krzyczał. – I tak właśnie robię: wykonuję rozkaz, zapominam!

Smileyowi nocny krajobraz wydał się nagle niewinny; był jak wielkie płótno, na którym

nigdy nie namalowano nic złego, nic okrutnego. Stojąc obok siebie, patrzyli ponad doliną, ponad jej
zlepkami świateł, na rysujący się na widnokręgu zarys wyniosłej góry. Na jej szczycie stała samotna
wieża i przez chwilę to ona stanowiła dla Smileya koniec podróży.

– Tak – powiedział. – Ja też musiałem trochę pozapominać. Czyli Toby sam wspomniał o

Druciarzu i Krawcu? Skąd się o nich dowiedział?… Chyba że… I ani słowa od Billa? – ciągnął. –
Nawet pocztówki?

– Bill był za granicą – powiedział krótko Jim.
– Kto ci to powiedział?
– Toby.
– Czyli w ogóle nie widziałeś się z Billem? Od operacji „Świadectwo” twój najstarszy,

najbliższy przyjaciel jakby zapadł się pod ziemię?

– Słyszałeś, co powiedział Toby. Byłem tabu. Na kwarantannie.
– Tylko że Bill nigdy nie przejmował się zakazami, prawda? – powiedział Smiley, jakby

snuł wspomnienia.

– A ty nigdy go nie lubiłeś – warknął Jim.
– Żałuję, że mnie nie było, kiedy przyszedłeś do mnie przed wyjazdem do Czech –

zauważył Smiley po krótkiej przerwie. – Control wypchnął mnie do Niemiec, żebym mu nie
bruździł, a kiedy wróciłem… A właściwie to czego ode mnie chciałeś?

– Niczego. Pomyślałem sobie, że w Czechach może się zrobić niebezpiecznie. I że może

fajnie będzie powiedzieć ci „cześć”, pożegnać się.

– Przed misją? – zawołał z niejakim zdziwieniem Smiley. – Przed taką specjalną misją? –

Jim sprawiał wrażenie, jakby w ogóle go nie słuchał. – Jeszcze z kimś się żegnałeś? Przecież chyba
wszyscy gdzieś wyjechali. Toby, Roy… Pożegnałeś się z Billem?

– Z nikim.
– Bill był na urlopie, prawda? Ale zdaje mi się, że nigdzie nie wyjeżdżał.
– Z nikim – upierał się Jim. Skurcz bólu sprawił, że musiał unieść prawe ramię i pokręcić

głową. – Nikogo nie było – powiedział.

– To bardzo do ciebie niepodobne, Jim – powiedział Smiley tym samym łagodnym tonem. –

Chodzić po ludziach i ściskać im dłonie przed taką ważną misją. Chyba na starość robisz się
sentymentalny. A nie… – Zawahał się. – A nie chodziło o radę, co? W końcu uważałeś, że ta misja
nie ma sensu, prawda? I że Control zaczyna tracić poczucie rzeczywistości. A może uznałeś, że
powinieneś pójść z tą sprawą do kogoś innego? Bo ja się zgadzam, to rzeczywiście wyglądało na
szaleństwo.

Steed-Asprey mawiał zawsze: najpierw poznaje się fakty, potem przymierza się do nich

różne opowiadania. Jak ubranie.

Gdy wracali do samochodu, Jim zamknął się w sobie i we własnej złości.
W motelu Smiley wyciągnął z czeluści swego wielkiego płaszcza dwadzieścia zdjęć w

formacie pocztówkowym i rozłożył je w dwóch rzędach na ceramicznym stole. Jedne były
niepozowane, inne zwykłe, legitymacyjne, wszystkie przedstawiały mężczyzn, z których żaden nie
wyglądał na Anglika. Jim skrzywił się, wybrał dwa i wręczył je Smileyowi. Mruknął, że pierwszego
jest pewny, drugiego mniej. Pierwszy to szef, ten zimny gnom. Drugi to ta Świnia, która
przyglądała się z cienia, kiedy go katowano. Smiley schował zdjęcia do kieszeni. Gdy rozlali resztę
wódki na dobranoc, ktoś mniej umęczony niż Jim zauważyłby pewnie w Smileyu nie tyle
tryumfalny, co uroczysty nastrój – jakby ta ostatnia wspólna wódka była czegoś
przypieczętowaniem.

– To kiedy ty właściwie po raz ostatni widziałeś się z Billem? Tak, żebyście mogli pogadać?

– zapytał Smiley, jakby pytał o starego znajomego. Najwyraźniej przerwał Jimowi tok myśli, bo
chwilę trwało, nim ten uniósł głowę i zrozumiał pytanie.

– A, jakoś wtedy – odparł niedbale. – Chyba natknąłem się na niego na korytarzu.
Jim nie pozwolił się odwieźć pod samą szkołę. Smiley musiał wysadzić go wcześniej, na

początku asfaltowej ścieżki prowadzącej przez cmentarz do kościoła. Powiedział, że w kaplicy
zostawił parę książek. Smiley miał przez chwilę poczucie, że to nieprawda, ale nie mógł zrozumieć
dlaczego. Może dlatego, że doszedł do wniosku, iż po trzydziestu latach w branży Jim nadal nie
umie kłamać. Smiley zobaczył potem już tylko przekrzywiony cień, sunący ku romańskiemu
portalowi kościoła w akompaniamencie stuku obcasów, który rozbrzmiewał między grobami jak
wystrzały.

Smiley pojechał do Taunton i odbył serię rozmów telefonicznych z hotelu Castle. Choć był

wyczerpany, spał źle – śnił mu się Karla, który siedział przy stole obok Jima z dwiema kredkami w
ręce, i attache kulturalny Poliakow alias Wiktorow, przepełniony troską o bezpieczeństwo swego
kreta Geralda, czekający niecierpliwie w sali przesłuchań, kiedy Jim się załamie. I Toby Esterhaze z
wizytą w Sarratt w zastępstwie nieobecnego Haydona, pogodnie radzący Jimowi, by zapomniał
wszystko, co wie o Druciarzu, Krawcu i ich zmarłym twórcy, Controlu.

Tej samej nocy Peter Guillam jechał na zachód, przez całą Anglię, aż do Liverpoolu.

Jedynym pasażerem był Ricki Tarr. Droga była ciężka, warunki fatalne. Przez większość czasu Tarr
przechwalał się, jakie to nagrody i awanse czekają go po zakończeniu tej misji. Później zmienił
temat i zaczął o swoich kobietach: Danny, jej matce i Irinie. Wyglądało na to, że planuje założyć
ménage à quatre, w którym obie kobiety będą wspólnie zajmować się nim i Danny.

– Irina to urodzona matka. I, oczywiście, przez to tak cierpi. – Mówił, że Borysa się

pozbędzie, powie Karli, żeby go sobie wziął. Gdy zbliżali się do celu podróży, jego nastrój zmienił
się, umilkł. Świt był zimny i mglisty. Na przedmieściach musieli zwolnić do szybkości piechura,
zaczęli wyprzedzać ich rowerzyści.

– W Dublinie też nie trać czasu – powiedział nagle Guillam. – Oni myślą, że musisz iść

przez zieloną granicę, więc się nie pokazuj. Leć zaraz pierwszym samolotem.

– Już to wszystko omówiliśmy.
– No, to ja omawiam to teraz jeszcze raz od początku – odparł Guillam. – Jaki jest

pseudonim Mackelvore’a?

– Na miłość boską! – rzucił się Tarr, ale powiedział jaki.
Prom do Irlandii odpłynął jeszcze w ciemności. Wszędzie było pełno żołnierzy i policjantów

– ta wojna, poprzednia, jeszcze poprzednia. Od morza wiał silny wiatr, przeprawa zapowiadała się
nie najlepiej. W małej grupce ludzi na nabrzeżu narodziło się na chwilę poczucie wspólnoty, gdy
światła okrętu podskakiwały coraz dalej w mroku. Gdzieś płakała kobieta, gdzieś pijak cieszył się
uwolnieniem od trosk.

Guillam wracał powoli, usiłując zorientować się, czego naprawdę chce ten nowy Guillam,

który wzdryga się na każdy głośniejszy dźwięk, ma koszmary senne i nie tylko nie umie utrzymać
w ryzach swojej dziewczyny, ale jeszcze sam wymyśla najdziwniejsze powody, by jej nie ufać.
Przed wyjazdem zrobił jej awanturę o Sanda, o godziny, o których wracała, i w ogóle o tę całą jej
skrytość. Wysłuchała go, wbijając w niego swe poważne brązowe oczy, po czym powiedziała, że
jest głupi, i poszła sobie. „Jestem taka, jaka myślisz, że jestem”, powiedziała i zabrała swoje rzeczy
z sypialni. Z pustego mieszkania zatelefonował do Toby’ego Esterhazego i zaprosił go na
przyjacielską pogawędkę nieco później tego samego dnia.

ROZDZIAŁ 33

Smiley siedział w limuzynie ministra, Lacon obok niego. W rodzinie Ann nazywano rolls-

royce’y czarnymi nocnikami i nie cierpiano ich, bo są takie ostentacyjne. Kierowca został wysłany
na śniadanie. Minister siedział z przodu. W trójkę patrzyli wzdłuż długiej maski przez rzekę na
zamglone wieże elektrowni w Battersea. Minister miał z tyłu gęste włosy, ulizane przy uszach.

– Jeżeli macie rację… – oznajmił minister, przerywając swe grobowe milczenie. – Nie

mówię, że nie macie, ale jeśli macie, to jak dużo się zawali?

Smiley nie zrozumiał go do końca.
– Chodzi mi o skandal. Gerald trafia do Moskwy. No i co dalej? Wskakuje na trybunę i

publicznie się przechwala, ilu ludzi tutaj oszukał? No, bo przecież, na miłość boską, wszyscy
jedziemy na jednym wózku, no nie? Naprawdę nie rozumiem, dlaczego mamy go puścić. Tylko po

to, żeby nas pogrzebał i żeby wszystko zgarnęła konkurencja?

Spróbował inaczej.
– Chodzi mi o to, że chociaż Rosjanie poznali nasze tajemnice, to może inni wcale nie

muszą. W końcu poza nimi mamy jeszcze wiele innych spraw, no nie? A ci wszyscy czarni? Czy oni
też muszą za tydzień przeczytać o smakowitych szczegółach w „Głosie Dżungli”?

Nie mówiąc już o pana wyborcach, pomyślał Smiley.
– Wydaje mi się, że Rosjanie zawsze byli podobnego zdania – odezwał się Lacon. – W

końcu jeżeli wróg robi z siebie głupka, to mają jeden powód mniej, żeby z nim walczyć. – I dodał: –
Prawda, że do tej pory nigdy nie wykorzystywali takich sytuacji, jeśli im się nadarzały.

– No, to musimy dostać zapewnienie, że tym razem też nie. Najlepiej na piśmie. Nie, nie na

piśmie. Ale powiedzcie im, że jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie. My nie rozgłaszamy, kto jest kim w
moskiewskim Centrum, więc oni też niech raz zachowają się przyzwoicie.

Smiley nie skorzystał z propozycji podwiezienia, mówiąc, że spacer dobrze mu zrobi.
Tego dnia dyżur miał Thursgood i był z tego bardzo niezadowolony. Uważał, że dyrektorzy

powinni być zwolnieni z tak prozaicznych obowiązków, że powinni poświęcać się wyłącznie
sprawom ogólnym i zarządzaniu. Nie pocieszało go powiewanie jego togi z Cambridge, gdy
patrzył, jak chłopcy ustawiają się w szereg do porannego apelu na sali gimnastycznej. Patrzył na
nich groźnie albo wręcz wrogo. Ale śmiertelny cios zadał mu dopiero Marjoribanks.

– Mówił, że chodzi o jego matkę – tłumaczył, cicho mrucząc w lewe ucho Thursgooda. –

Dostał telegram i wyjeżdża natychmiast. Nawet nie zostanie na podwieczorku. Obiecałem, że
przekażę.

– To potworne, to zupełnie potworne – powiedział Thursgood.
– Jeżeli pan chce, mogę wziąć za niego francuski. Można połączyć piąte i szóste klasy.
– Jestem wściekły – powiedział Thursgood. – Nie mogę myśleć, taki jestem wściekły.
– A Irving mówi, że zajmie się finałami rugby.
– Wypełnianie świadectw, egzaminy, finały rugby… I co niby babie dolega? Pewnie się

przeziębiła, no ale to taka pora. Wszyscy się przeziębiamy, nasze mamy też. Gdzie ona mieszka?

– Z tego, co powiedział do Sue, wygląda na to, że umiera.
– No, to przynajmniej drugi raz tej wymówki już nie użyje – powiedział bynajmniej

nieudobruchany Thursgood.

Głośno uciszył chłopców i zabrał się do odczytywania listy obecności.
– Roach?
– Chory, proszę pana.
To już całkiem przepełniło czarę goryczy. Najbogatszy uczeń szkoły dostaje rozstroju

nerwowego przez tych swoich paskudnych rodziców, ojciec grozi, że go zabierze…

ROZDZIAŁ 34

Była czwarta po południu tego samego dnia. Przez ile lokali konspiracyjnych musi przejść

każdy z nas, pomyślał Guillam, rozglądając się po ponurym mieszkaniu. Naprawdę mógłby napisać
o nich przewodnik, jak podróżujący biznesmen o hotelach. Od pięciogwiazdkowych gabinetów
luster w Belgrawii z klasycystycznymi pilastrami i złoconymi liśćmi dębu po tę oto dwupokojową
melinę łowców głów w Lexham Gardens, woniejącą kurzem i kanalizacją, z wielką gaśnicą w
całkowicie ciemnym holu. Nad kominkiem wisiał obraz przedstawiający dworzan pijących z
cynowych kielichów, na komplecie stolików stały popielniczki z muszli, a w szarej kuchni
przylepione były anonimowe instrukcje, by „Zakręcać oba kurki od gazu!”. Gdy zabrzmiał
dzwonek – bardzo punktualnie – właśnie przechodził przez hol. Podniósł słuchawkę domofonu i
usłyszał zniekształcony głos Tobyego wydzierającego się do mikrofonu. Wcisnął przycisk, po
klatce schodowej rozniosło się echem stuknięcie elektrycznego zamka. Otworzył drzwi, ale nie
zdjął łańcucha, dopóki nie upewnił się, że Toby przyszedł sam.

– Jak się mamy? – zapytał wesoło, wpuszczając go do środka.
– A wiesz, że całkiem dobrze – powiedział Toby, zdejmując płaszcz i rękawiczki.
Na tacy czekała herbata – Guillam przygotował dwie filiżanki. W mieszkaniach

konspiracyjnych obowiązuje pewne minimum tego, co wypada podać gościowi. Albo udaje się, że
się w nich mieszka, albo że umie się sobie radzić w każdej sytuacji, albo że po prostu myśli się o
wszystkim. W tej branży naturalność jest sztuką, pomyślał Guillam. Camilla nigdy by tego nie
zrozumiała.

– Prawdę mówiąc, dziwna ta pogoda – oznajmił Toby, jakby rzeczywiście studiował jej

cechy. Rozmowy w mieszkaniach konspiracyjnych zwykle zaczynały się równie nieciekawie. –
Człowiek przejdzie parę kroków i już jest zmęczony. Czyli czekamy na Polaka? – zapytał, siadając.
– Polaka, co handluje futrami, który według ciebie może zostać naszym kurierem?

– Zaraz tu będzie.
– Znamy go? Kazałem moim ludziom sprawdzić to nazwisko, ale nie znaleźli niczego.
Moi ludzie, pomyślał Guillam, muszę nauczyć się tak mówić.
– Jak parę miesięcy temu skontaktowała się z nim Polonia, to uciekał gdzie pieprz rośnie –

odpowiedział. – Potem Karl Stack parę razy widział go w City i pomyślał, że mógłby się przydać
łowcom głów. – Wzruszył ramionami. – Mnie się spodobał, ale co z tego? Roboty brakuje nawet dla
naszych ludzi.

– To bardzo wspaniałomyślnie z twojej strony, Peter – powiedział z uznaniem Esterhaze i

Guillam nie wiadomo dlaczego poczuł się tak, jakby dał mu napiwek. Na szczęście w tej samej
chwili zadźwięczał dzwonek i Fawn zajął pozycję w drzwiach.

– Bardzo cię za to przepraszam, Toby – powiedział Smiley, nieco zadyszany po wspinaczce

na schody. – Peter, gdzie mogę powiesić płaszcz?

Guillam poderwał Toby’ego na nogi i obrócił do ściany, oparł jego niestawiające oporu ręce

o nią, a potem nieśpiesznie obszukał go, czy nie ma broni. Nie miał.

– Przyszedł sam? – zapytał Guillam. – A może na ulicy czeka jakiś koleś?
– Chyba wszystko w porządku – odpowiedział Fawn.
Smiley stał przy oknie i patrzył w dół, na ulicę.
– Zgaś na chwilę światło, dobrze? – poprosił.
– Poczekaj w holu – rozkazał Guillam, więc Fawn wyszedł z płaszczem Smileya w ręce. –

Widzisz coś? – zapytał Smileya, podchodząc do niego do okna.

Londyńskie popołudnie nabierało już mglistych różów i żółci wieczoru. Cały skwerek miał

styl typowo wiktoriański, w środku otoczony parkanem ogród był już pogrążony w mroku.

– To chyba tylko cień – mruknął Smiley i z powrotem odwrócił się ku Esterhazemu. Zegar

nad kominkiem wybił czwartą. To pewnie Fawn musiał go nakręcić.

– Przedstawię ci pewną hipotezę, Toby. Na temat tego, co się dzieje. Mogę?
Esterhaze nawet okiem nie mrugnął. Jego małe rączki spoczywały na drewnianych

oparciach fotela. Siedział całkiem swobodnie, ale trochę jakby na baczność, złączając
wyglansowane buty.

– Ty nie musisz nic mówić. A słuchać to żadne ryzyko.
– Może.
– Cofnijmy się dwa lata. Percy Alleline chce wygryźć Controla, ale ma na to za słabą

pozycję w Cyrku. Control już się o to postarał. Control jest schorowany, zestarzał się, ale Percy nie
może go ruszyć. Tak było?

Esterhaze zgodnie skinął głową.
– Jest sezon ogórkowy – mówił Smiley swym rozsądnym głosem. – Na zewnątrz nic się nie

dzieje, więc zaczynamy intrygować wewnątrz firmy, szpiegujemy sami siebie. Pewnego dnia Percy
siedzi w gabinecie i nie ma nic do roboty. Ma już awans na szefa operacji, ale tylko na papierze, bo
w praktyce jego rola ogranicza się najwyżej do przybijania pieczątek na korespondencji między
Controlem a sekcjami regionalnymi. Otwierają się drzwi, ktoś do niego przychodzi. Powiedzmy, że
ten ktoś nazywa się Gerald, takie imię jak każde inne. „Percy”, mówi, „trafiłem na świetne
rosyjskie źródło. To może być kopalnia wiedzy”. A może nic nie mówi, póki nie wyjdą na zewnątrz,
bo Gerald znacznie bardziej woli pracować w terenie, nie lubi rozmów w czterech ścianach, gdzie
pełno telefonów. Więc może idą na spacer do parku albo jadą samochodem. Albo idą gdzieś na
obiad. Na tym etapie Percy może tylko słuchać. Pamiętaj, Percy ma bardzo małe doświadczenie w

Europie, nie mówiąc już o Czechach czy Bałkanach. Zaczynał w Ameryce Południowej, potem
siedział w dawnych koloniach, w Indiach, na Bliskim Wschodzie. Nie wie za wiele o Rosjanach,
Czechach i tym podobnych, dla niego co czerwone, to czerwone, i tyle. Jestem niesprawiedliwy?

Esterhaze wydął wargi i lekko się zmarszczył, jakby chciał dać do zrozumienia, że nigdy nie

dyskutuje o przełożonych.

– Za to Gerald jest od tych spraw ekspertem. Przez całe życie zawodowe poruszał się po

rynkach wschodnich. Percy się nie zna, ale mu zależy, za to Gerald czuje się w temacie jak u siebie
w domu. To rosyjskie źródło, mówi Gerald, może okazać się najlepszą zdobyczą Cyrku od lat.
Gerald nie chce powiedzieć za dużo, ale za parę dni spodziewa się próbek. Kiedy je dostanie,
chciałby, żeby Percy rzucił na nie okiem, żeby zorientować się co do ich wartości. Szczegółami
zajmą się później. „Ale dlaczego przychodzisz z tym do mnie?”, pyta Percy. „O co chodzi?”. Gerald
mu tłumaczy: „Percy”, mówi, „część ludzi w sekcjach regionalnych zamartwia się, że mamy takie
straty operacyjne. Coś jest nie tak. Za dużo się gada i w Cyrku, i poza nim. Za dużo ludzi dostaje
dopuszczenia do materiałów. W terenie agenci wpadają jeden za drugim, siatki albo sami zwijamy,
albo jeszcze gorzej, każdy nowy plan kończy się fatalnie. Chcemy, żebyś nam pomógł uzdrowić
sytuację”. Gerald nie namawia do buntu i starannie unika wszelkich stwierdzeń o zdrajcy wewnątrz
Cyrku, bo wiemy obaj, że jak zaczyna się tak mówić, to zaraz wszystko staje. Zresztą Geraldowi
polowanie na czarownice akurat byłoby wcale nie na rękę. Mówi za to, że firma kuleje, że
zaniedbania na górze prowadzą do niepowodzeń na dole. To wszystko jest jak balsam na uszy
Percy’ego. Gerald wylicza mu ostatnie skandale, nie zapominając o bliskowschodniej przygodzie
samego Alleline’a, która skończyła się tak źle, że o mało w ogóle nie złamała jego kariery. Po

czym przedstawia swoją propozycję. I mówi tak… Oczywiście, wiesz, że to tylko taka moja

hipoteza?

– Pewnie, George – powiedział Toby i oblizał wargi.
– Bo widzisz, druga hipoteza byłaby taka, że to Alleline jest Geraldem. Tylko tak się składa,

że ja w to nie wierzę: nie wierzę, by Percy był sam zdolny kupić ważnego rosyjskiego szpiega i
potem samemu go prowadzić. Myślę, że spaprałby to.

– Pewnie – powiedział z absolutnym przekonaniem Esterhaze.
– Toteż według tej mojej hipotezy Gerald mówi do Percy’ego tak: „My, to znaczy ja i ci,

którzy myślą tak jak ja i są związani z tą sprawą, chcielibyśmy, żebyś to ty był naszym patronem.
My nie jesteśmy politykami, tylko agentami. Nie umiemy poruszać się w dżungli Whitehall. Za to
ty – tak. Ty weźmiesz na siebie komisje, my Merlina. Jeżeli będziesz nas osłaniał i chronił przed tą
panoszącą się degrengoladą, co w praktyce będzie oznaczało ograniczenie wiedzy o naszej operacji
do absolutnego minimum, to my zajmiemy się spokojnie zdobywaniem materiału”. Omawiają co i
jak, po czym Gerald zostawia Percy’ego, żeby się trochę podenerwował. Przez tydzień, miesiąc, nie
wiem. Na tyle długo, żeby Percy wszystko przemyślał. Wreszcie pewnego dnia Gerald przynosi
próbkę. I, oczywiście, próbka jest bardzo dobra. Bardzo, bardzo dobra. Tak się składa, że próbka
dotyczy spraw Marynarki Wojennej, dla Percy’ego to bomba, bo ma świetne układy w Admiralicji,
Admiralicja to jego fanklub. Więc zanosi próbkę swoim kolegom z marynarki, a im zaczyna
cieknąć ślinka. „Skąd to masz? Będzie więcej?”. Będzie o wiele więcej. A co do tożsamości źródła,
no cóż, na tym etapie to bardzo wielka tajemnica, ale tak musi być. Wybacz, jeżeli tu i ówdzie się
pomyliłem, ale znam sprawę tylko z akt.

Wzmianka o aktach – pierwsza wskazówka, że Smiley może występować z pozycji

urzędowej – miała wyraźny wpływ na zachowanie Esterhazego. Do ciągłego już oblizywania warg
doszło teraz pochylenie głowy do przodu i chytra, dobrze zorientowana mina, jakby Toby chciał za
pomocą wszystkich tych sygnałów dać do zrozumienia, że on też czytał te akta – niezależnie od
tego, o które akta chodziło – i że całkowicie podziela wnioski Smileya. Smiley przerwał, żeby napić
się herbaty.

– Może jeszcze herbaty, Toby? – zapytał znad filiżanki.
– Już – powiedział Guillam, bardziej stanowczo niż gościnnie. – Fawn, herbaty – zawołał

przez drzwi. Otwarły się natychmiast, na progu stanął Fawn z filiżanką w ręce.

Smiley znów stał przy oknie. Lekko rozchylił zasłonę i wpatrywał się w skwer.

– Toby?
– Tak, George?
– Przyszedłeś z obstawą?
– Nie.
– Nikogo nie wziąłeś?
– George, po co mi obstawa, jeżeli idę na spotkanie z Peterem i jakimś biedakiem z Polski?
Smiley wrócił na fotel.
– Merlin jako źródło – podjął na nowo. – Na czym to ja skończyłem? Aha. No więc tak się

wygodnie złożyło, że Merlin nie był pojedynczym osobowym źródłem informacji, prawda? Gerald
po kawałku wytłumaczył to Percy’emu i dwóm innym, których zdążył tymczasem wciągnąć do
magicznego kręgu. Merlin, oczywiście, był sowieckim agentem, ale, trochę jak Alleline, był
równocześnie rzecznikiem całej grupy dysydentów. Uwielbiamy stawiać się w sytuacji innych, więc
jestem pewny, że Percy od razu zapalił się do Merlina. Ta grupa, ten wewnętrzny krąg, składała się,
powiedzmy, z pięciu czy sześciu podobnie myślących sowieckich oficjeli, z których każdy był
doskonale umiejscowiony. Podejrzewam, że z czasem Gerald podał swoim pomocnikom,
Percy’emu zresztą też, znacznie więcej szczegółów na temat tych podźródeł, ale mogę się mylić.
Zadanie Merlina polegało na zbieraniu od nich informacji i przekazywaniu na Zachód. Przez
następne miesiące wykazał się w tym względzie niezwykłą pomysłowością. Wykorzystywał
najróżniejsze metody, a Cyrk aż nazbyt chętnie podsyłał mu sprzęt. Tajnopisy, mikrokropki nabite w
znakach przestankowych z pozoru niewinnych listów, martwe skrzynki kontaktowe w zachodnich
stolicach, napełniane przez Bóg wie jakich bohaterskich Rosjan i pieczołowicie opróżniane przez
bohaterskich latarników Toby’ego Esterhazego. A nawet spotkania twarzą w twarz, ustawiane i
obstawiane przez ludzi Toby’ego.

– Króciutka pauza, bo Smiley znów zerknął w stronę okna. – Parę przesyłek w Moskwie,

które musiała odebrać tamtejsza rezydentura, choć nigdy nie pozwolono jej poznać darczyńcy.
Tylko nie przez ukrytą radiostację, tego Merlin nie lubi. Była raz propozycja, nawet już
przedstawiona Ministerstwu Skarbu, by stworzyć stałą radiostację dalekiego zasięgu w Finlandii,
która obsługiwałaby tylko jego, ale plan spalił na panewce, bo Merlin powiedział, że za żadne
skarby. Chyba musiał uczyć się u Karli, no nie? Wiesz, jak Karla nie cierpi radia. Ale najlepsze w
Merlinie jest to, jaki jest ruchliwy. To jego największy talent. Może pracuje w Ministerstwie Handlu
w Moskwie i może wszędzie brać oficjalne delegacje? Tak czy inaczej ma wielkie możliwości i nie
musi siedzieć w Rosji, tylko wyjeżdża. To właśnie dlatego jego współkonspiratorzy jemu
zostawiają układy z Geraldem i ustalanie warunków, także finansowych. Bo pieniądze biorą, że hej.
Mnóstwo pieniędzy. Powinienem już wcześniej o tym wspomnieć. Niestety w tych sprawach tajne
służby i ich klienci są jak wszyscy inni ludzie. Najbardziej lubią to, co najwięcej kosztuje. A Merlin
kosztuje fortunę. Kupiłeś kiedyś podrobiony obraz?

– Kiedyś parę sprzedałem – powiedział Toby z nagłym, nerwowym uśmiechem, ale nikt się

nie zaśmiał.

– Im więcej się zapłaci, tym mniej się podejrzewa, że może być podrobiony. To głupie, ale

co robić? Poza tym wszystkich bardzo uspokaja to, że Merlin działa z chciwości. Bo przecież ta
motywacja jest dla wszystkich zrozumiała, prawda, Toby? Szczególnie dla Ministerstwa Skarbu.
Dwadzieścia tysięcy franków miesięcznie w szwajcarskim banku, no, dla takich pieniędzy chyba
każdy nagiąłby swoje egalitarystyczne zasady. Więc Whitehall płaci mu fortunę i twierdzi, że jego
materiał jest bezcenny. I rzeczywiście część jest całkiem dobra – przyznał Smiley. – Nawet bardzo
dobra, i nic w tym dziwnego. I wreszcie któregoś dnia Gerald dopuszcza

Percy’ego do największej tajemnicy: grupa Merlina ma kogoś w Londynie. Od razu ci

powiem, że to początek bardzo, ale to bardzo sprytnej kombinacji.

Toby odstawił filiżankę i elegancko otarł kąciki ust chusteczką.
– Według Geralda jest taki pracownik sowieckiej ambasady w Londynie, który i chce, i

może zostać londyńskim przedstawicielem Merlina. Co więcej, jest on w tej wyjątkowej sytuacji, że
od czasu do czasu może wykorzystywać sprzęt w ambasadzie do porozumiewania się z Merlinem w
Moskwie, wysyłać i odbierać wiadomości. A jeżeli zachowa się wszystkie możliwe środki

ostrożności, to Gerald może nawet co jakiś czas spotkać się z tym cudotwórcą, odbyć z nim briefing
i debriefing, zadać dodatkowe pytania i otrzymać od Merlina odpowiedzi niemalże odwrotną
pocztą. Powiedzmy, że ten rosyjski dyplomata nazywa się Aleksiej Aleksandrowicz Poliakow, i
załóżmy, że pracuje w sekcji kulturalnej ambasady sowieckiej. Słuchasz mnie? – zapytał Smiley.

– Niczego nie słyszałem – powiedział Esterhaze. – Ogłuchłem.
– Podobno jest już w Londynie od całkiem dawna, konkretnie od dziewięciu lat, ale Merlin

dopiero ostatnio dołączył go do swej trzódki. Może wtedy, kiedy Poliakow był na urlopie w
Moskwie?

– Dalej nic nie słyszę.
– Poliakow bardzo szybko stał się ważny, bo wkrótce Gerald zrobił go głównym elementem

operacji „Czarna Magia” i jeszcze czymś więcej. Skrzynki kontaktowe w Amsterdamie i Paryżu,
atramenty sympatyczne, mikrokropki, tego wszystkiego używają dalej, ale już rzadziej, bo to wielka
wygoda, że Poliakow jest na miejscu, i grzech nie skorzystać z takiej okazji. Znaczna część
najlepszych materiałów Merlina przychodzi do Londynu w poczcie dyplomatycznej. Poliakow musi
tylko pootwierać koperty i przekazać je swojemu partnerowi w Cyrku: Geraldowi albo komuś, kogo
Gerald wyznaczy. Tylko nie zapominajmy, że ta część działalności Merlina to już największa ze
wszystkich tajemnica. Komitet do spraw „Czarnej Magii”, oczywiście, też jest tajny, ale duży. Tego
nie dało się uniknąć, bo i sama operacja jest duża, i materiał jest duży, samo przerobienie i
dystrybucja wymaga mnóstwa ludzi: szyfrantów, tłumaczy, analityków, Bóg wie kogo jeszcze.
Oczywiście, to w najmniejszym stopniu nie martwi Geralda; on nawet woli, żeby tak było, bo cała
sztuka bycia Geraldem polega na tym, że jest się jednym z wielu. Skąd kierowany jest komitet
„Czarnej Magii”? Z dołu? Ze środka? Z góry? Dość mi się podoba to powiedzenie Karli o
komitetach, chyba chińskie. Że komitet to takie zwierzę o czterech tylnych łapach.

Ale przedstawicielstwo w Londynie, czyli łapa Poliakowa, jest domeną tego pierwszego

magicznego kręgu. Skordeno, de Silsky, cała ta banda, oni mogą sobie jeździć za granicę i tam
harować dla Merlina. Ale tu, w Londynie, operacja z udziałem towarzysza Poliakowa to już jest
bardzo wyjątkowa tajemnica, i to z bardzo wyjątkowych powodów. Ty, Percy, Bill Haydon

i Roy Bland. Wy jesteście magicznym kręgiem. Prawda? A teraz zastanówmy się przez

chwilę, jak to działa. Jest ten dom, to już wiemy. Mimo to spotkania w nim są organizowane bardzo
starannie, tego też możemy być pewni, prawda? Kto się z nim tam spotyka, Toby? Kto obsługuje
Poliakowa? Ty? Roy? Bill?

Smiley wziął do ręki grubszy koniec krawata, wywrócił go jedwabną podszewką do góry i

zaczął czyścić okulary.

– Wszyscy – powiedział, sam sobie odpowiadając na pytanie. – Jak to się dzieje? Czasem

spotyka się z nim Percy. Domyślam się, że Percy jest od rządzenia: „Nie czas, żeby wziął pan
urlop? Ma pan wiadomości od żony i dzieci?”. Percy byłby w tym dobry. Ale komitet „Czarnej
Magii” rzadko wykorzystuje Percy’ego. Percy to za gruba ryba, nie może rozmieniać się na drobne.
Teraz Bill Haydon. Bill też spotyka się z Poliakowem. Wydaje mi się, że znacznie częściej. Bill
świetnie zna się na Rosji, a poza tym ma sporą wartość rozrywkową. Mam wrażenie, że świetnie im
się z Poliakowem współpracuje. Założę się, że Bill błyszczy, jeśli dotyczy to briefingu i zadawania
dodatkowych pytań, prawda? Szczególnie kiedy chodzi o to, żeby do Moskwy poszły odpowiednie
sygnały? Czasem bierze ze sobą Roya Blanda, czasem wysyła Roya samego. Te sprawy pewnie
ustalają już między sobą. Poza tym, oczywiście, Roy to ekspert od gospodarki i od krajów
satelickich, więc i o tym można trochę pogadać. A czasem, pewnie na urodziny albo na święta, albo
z okazji przekazania podziękowań i pieniędzy – bo widzę, że na spotkania towarzyskie też idzie
kupa forsy, nie mówiąc już

o premiach – żeby interes ładnie się kręcił, idziecie całą czwórką i spełniacie toast na cześć

waszego zamorskiego króla, Merlina, na ręce jego wysłannika Poliakowa. Poza tym przypuszczam,
że sam Toby też ma o czym gadać z kolegą Poliakowem: o metodach operacyjnych, w samej
ambasadzie też dzieją się różne ciekawe rzeczy, nie wiadomo, co kiedy może się przydać
latarnikom w ich codziennym, powszednim rozpracowywaniu rezydentury. Więc Toby też ma swoje
sam na sam. Bo przecież nie powinniśmy zapominać o tym, co Poliakow może nam dać lokalnie,

niezależnie od swej roli londyńskiego przedstawiciela Merlina. W końcu nie co dzień mamy w
Londynie sowieckiego dyplomatę, który je nam z ręki. Krótkie przeszkolenie fotograficzne i
Poliakow może stać się bardzo przydatny nawet tu, na naszym podwórku. Zakładając, że wiemy, co
dla nas najważniejsze.

Ani na chwilę nie spuszczał wzroku z twarzy Toby’ego.
– Domyślam się, że Poliakow zużywa sporo filmu, prawda? I że jednym z zadań tych,

którzy się z nim spotykają, jest przynosić mu małe nieotwierane pudełka. Z rolkami filmu.
Oczywiście nienaświetlonego, bo z Cyrku. Powiedz mi, Toby, bądź taki dobry: mówi ci coś
nazwisko Lapin?

Oblizanie warg, zmarszczenie brwi, uśmiech, ruch głowy w przód:
– Pewnie, George, znam Lapina.
– Kto kazał zniszczyć raporty latarników na temat Lapina?
– Ja, George.
– Z własnej inicjatywy?
Uśmiech stał się minimalnie szerszy.
– Słuchaj, George, ostatnio jestem o parę szczebelków wyżej.
– A kto kazał zepchnąć w dół Connie Sachs?
– Słuchaj, no chyba Percy, nie? Może Percy, może Bill. Wiesz, jak to jest w takiej dużej

operacji. Tyle roboty ze wszystkim, zawsze coś się dzieje. – Wzruszył ramionami. – A może Roy,
czy ja wiem?

– Czyli ty wykonujesz rozkazy ich wszystkich – powiedział lekko Smiley. – Powinieneś być

bardziej wybredny, dobrze o tym wiesz.

To już całkiem Esterhazemu się nie spodobało.
– A kto ci kazał spławić Maksa, Toby? Znowu ci trzej? Tylko, widzisz, ja muszę to wszystko

opowiedzieć Laconowi. Okropnie mnie ciśnie. Zdaje się, że minister go pogania. Czyli kto?

– George, rozmawiałeś z niewłaściwymi ludźmi.
– Jeden z nas na pewno – zgodził się miło Smiley. – To oczywiste. I jeszcze pytają o

Westerby’ego. Kto kazał założyć mu knebel? Czy ta sama osoba, która wysłała cię do Sarratt z
tysiączkiem funtów w banknotach i zadaniem uspokojenia Jima Prideaux? Mnie chodzi tylko o
fakty, Toby, nie o głowy. Znasz mnie, nie jestem mściwy. Zresztą nikt nie mówi, że nie jesteś
lojalny. Pytanie tylko, względem kogo. – I dodał: – Oni okropnie chcą się dowiedzieć. Nawet
zaczynają burczeć, że pójdą z tym do konkurencji. A tego chyba nikt nie chce, prawda? To tak jak
iść do adwokata po awanturze z żoną, taki nieodwracalny krok. Kto ci dał dla Jima wiadomość o
Druciarzu i Krawcu? Wiedziałeś, o co chodzi? A może dowiedziałeś się wprost od Poliakowa? Tak
było?

– Na miłość boską – szepnął Guillam. – Daj, zajmę się sukinsynem.
Smiley nie zwrócił na niego uwagi.
– Porozmawiajmy jeszcze o Lapinie. Jakie było jego zadanie?
– Pracował dla Poliakowa.
– Jako jego sekretarz w sekcji kulturalnej?
– Jako agent w terenie.
– Toby, kochany, po cóż agent attache kulturalnemu? Oczy Esterhazego były przez cały czas

utkwione w Smileyu. Jest jak pies, pomyślał Guillam, nie wie, czy dostanie kość, czy kopniaka.
Wzrok Toby’ego przeskoczył na chwilę z twarzy Smileya na jego dłonie i z powrotem na twarz, nie
przestając obserwować najbardziej wymownych szczegółów.

– Nie wygłupiaj się, George – powiedział Toby niedbale. – Poliakow pracuje dla

moskiewskiego Centrum. Wiesz to równie dobrze jak ja. – Skrzyżował swe małe nóżki i,
odzyskawszy nieco swej wcześniejszej pewności siebie, rozparł się w fotelu i napił się zimnej już
herbaty.

Z kolei Smiley jakby nieco się zagubił, tak przynajmniej wydawało się Guillamowi, z czego

Peter natychmiast wyciągnął wniosek, że Smiley musi być bardzo zadowolony z siebie. Może
dlatego, że Toby wreszcie zaczął mówić coś konkretnego.

– Daj spokój, George – powiedział Toby. – Nie jesteś dzieckiem. Pomyśl, ile operacji

prowadzimy w ten sposób. Kupiliśmy Poliakowa, no nie? Poliakow to ruski szpion, ale teraz jest
nasz. Tylko że musi udawać przed swoimi, że dalej nas szpieguje. Przecież inaczej by nie mógł nic
zrobić. Inaczej nie mógłby chodzić sobie do tego domu o każdej porze dnia i nocy, bez goryli, bez
obstawy, bez problemu. Chodzi do nas, to jakiś towar musi brać. Więc mu dajemy byle co, żeby
przekazał swoim. Żeby cała Moskwa mogła klepać go po plecach i mówić mu, że jest świetny.
Zawsze tak jest.

O ile Guillamowi już w głowie się kręciło od takiego dość szczególnego połączenia

wściekłości i podziwu, to Smiley sprawiał wrażenie całkowicie spokojnego.

– Aha, czyli taka jest oficjalna wersja wśród was, tych czterech wtajemniczonych?
– No, nie wiem, czy oficjalna – powiedział Esterhaze, wykonując bardzo węgierski ruch

dłoni: wyciągnięcie dłoni i kiwanie nią w obie strony.

– To kto jest agentem Poliakowa?
Guillam zauważył, że to pytanie ma dla Smileya bardzo wielkie znaczenie; że cała ta

rozgrywka była po to, by je zadać. I gdy czekał na odpowiedź Esterhazego, spoglądając to na niego,
to na mandaryńskie oblicze Smileya, zorientował się, że zaczyna rozumieć, na czym polega to, co
Smiley nazwał sprytną kombinacją Karli. I o co chodziło w jego własnej, ciężkiej rozmowie z
Alleline’em.

– Przecież to proste pytanie – nalegał Smiley. – Kto jest oficjalnie agentem Poliakowa w

Cyrku? Na miłość boską, Toby, nie bądź głupi. Jeżeli przykrycie Poliakowa na spotykanie się z
wami polega na tym, że szpieguje Cyrk, to musi mieć w Cyrku szpiega, prawda? Czyli kogo?
Przecież nie może przyjść do ambasady ze spotkania z wami, obładowany bezwartościowymi
rolkami od Cyrku, i powiedzieć: „Mam to od chłopaków”. Musi być cała legenda, i to dobra, o
wstępnych negocjacjach, o zwerbowaniu, o tajnych spotkaniach, pieniądzach i motywacji. Co, nie?
Do licha, przecież tu nie chodzi tylko o przykrycie dla Poliakowa, on bez tej legendy jest trupem.
Toteż legenda musi być dokładna we wszystkich szczegółach. I wiarygodna. Powiedziałbym, że to
podstawowy problem całej tej gry. To kto to jest? – zapytał miłym głosem Smiley. – Ty? Toby
Esterhaze udaje zdrajcę Cyrku, żeby Poliakow mógł działać? Moje gratulacje, Toby, należy ci się
kupa medali.

Czekali, aż Toby się namyśli.
– Długa droga przed tobą, George – powiedział wreszcie. – Co się stanie, jak nie dojdziesz

do końca?

– Mimo to, że mam za sobą Lacona?
– To przyprowadź tu Lacona. I Percy’ego. I Billa. Czemu gadasz z płotką? Gadaj z grubymi

rybami, ich się czepiaj.

– Myślałem, że teraz ty też jesteś grubą rybą. Przecież ta rola jest dla ciebie w sam raz,

Toby. Węgierskie pochodzenie, pretensje, że nie awansujesz, różne dopuszczenia, ale bez
przesady… spryciarz, lubi pieniądze… Gdybyś to ty był tym agentem, Poliakow miałby naprawdę
porządne przykrycie. Wielka trójca daje ci śmieci, ty przekazujesz je Poliakowowi, Centrum myśli,
że Toby jest ich, wszyscy dostają to, na czym im zależy, wszyscy są zadowoleni. Kłopot może
zacząć się wtedy, gdy się okaże, że przekazywałeś Poliakowowi największe skarby w zamian za
rosyjskie śmieci. Bo jeżeli tak było, to będziesz potrzebował bardzo dobrych przyjaciół. Takich jak
my. I taka jest ta moja hipoteza, żeby wszystko było już całkiem jasne: Gerald to rosyjski kret,
prowadzony przez Karlę. I on rozpracował cały Cyrk od początku do końca.

Esterhaze wyglądał, jakby zrobiło mu się trochę niedobrze.
– George, słuchaj. Jeżeli nie masz racji, to ja też chcę nie mieć racji, rozumiesz mnie?
– Ale jeżeli ma rację, to ty też chcesz mieć rację – podsunął w jednej ze swych nielicznych

wypowiedzi Guillam. – A im szybciej będziesz miał rację, tym lepiej dla ciebie.

– Pewnie – powiedział Toby, zupełnie nie wyczuwając ironii. – Pewnie. To znaczy, George,

że twoja historyjka jest ładna, ale, Jezu, każdy ma zawsze dwa oblicza, szczególnie agenci, więc
może to właśnie twoja historyjka jest zła. Słuchaj, czy ktokolwiek twierdzi, że „Czarna Magia” to
śmieci? Nikt. Nigdy. „Czarna Magia” to najlepszy materiał, jaki jest. A jak znajdziesz jednego

gadułę, który zacznie gadać świństwa, to od razu musisz zamknąć pół Londynu. Rozumiesz mnie?
Wiesz, że ja robię, co mi każą. Tak czy nie? Każą udawać agenta Poliakowa, to udaję. Przynoszę
jeden film, drugi. Jestem w bardzo niebezpiecznej sytuacji – wyjaśnił. – Dla mnie naprawdę bardzo
niebezpiecznej.

– Bardzo mi przykro – powiedział Smiley od okna, bo znów przyglądał się skwerkowi przez

szparę w zasłonie. – Musisz być bardzo niespokojny.

– Jeszcze jak – zgodził się Toby. – Mam wrzody, nie mogę jeść. Duży kłopot.
Ku wściekłości Guillama wszyscy trzej połączyli się na chwilę w milczącym współczuciu

dla dużych kłopotów Esterhazego.

– Toby, chyba nie łgałeś o obstawie, co? – zapytał Smiley, wciąż od okna.
– George, jak babcię kocham. Przysięgam.
– Ale jak obstawiałbyś taką robotę? W samochodach?
– Nie, na chodnikach. Przywiózłbym ich tam, na przystanek, mikrobusem, i

przepuszczałbym ich na zmianę.

– Ilu?
– Ośmiu, dziesięciu. O tej porze roku może sześciu, bo dużo na chorobowym. Święta –

powiedział ponuro.

– A jednego?
– Nigdy. Zgłupiałeś. Jednego! Co ty myślisz, że ja teraz prowadzę sklepik?
Smiley odszedł od okna i usiadł z powrotem.
– Słuchaj, George, to okropne, co ty wymyśliłeś, wiesz? Jezu, ja jestem patriotą – powtórzył

Toby.

– Czym zajmuje się Poliakow w londyńskiej rezydenturze? – zapytał Smiley.
– Polly pracuje solo.
– Prowadzi swojego superszpiega w Cyrku?
– No pewnie. Zwolnili go od zwykłej roboty, dali mu wolną rękę, żeby spokojnie prowadził

swojego superszpiega Tobyego. Tak to sobie wymyśliliśmy. Siedzę z nim całymi godzinami.
„Słuchaj”, mówię mu, „Bill mnie podejrzewa, żona mnie podejrzewa, dziecko ma odrę, nie mam z
czego zapłacić lekarzowi”. Wszystkie te bajeczki, które agenci zawsze opowiadają, ja opowiadam
Polly’emu, żeby to wyglądało prawdziwie, jak opowie u siebie.

– A kto jest Merlinem?
Esterhaze pokręcił głową.
– Ale słyszałeś na pewno, że pracuje z Moskwy – powiedział Smiley. – I jedno jest pewne –

że jest szychą w sowieckim wywiadzie.

– Tyle mi powiedzieli – zgodził się Esterhaze.
– I w ten sposób Poliakow może się z nim kontaktować. Oczywiście, w interesie Cyrku.

Potajemnie, żeby nie wzbudzać podejrzeń u swoich?

– Pewnie. – Toby znów zaczął mówić żałosnym tonem, ale Smiley jakby nasłuchiwał

dźwięków spoza pokoju.

– A Druciarz i Krawiec?
– Nie wiem, o co chodzi. Ja robię, co Percy mi każe.
– I to Percy kazał ci załatwić sprawę z Jimem Prideaux?
– Pewnie. A może Bill. A może Roy. Czekaj. Roy. Ja muszę mieć co do gęby włożyć,

George? Nie mogę sobie poderżnąć gałęzi z obu stron, rozumiesz mnie?

– To idealny układ, to przecież jest jasne, Toby, prawda? – zauważył Smiley spokojnie i

jakby bezosobowo. – Zakładając, że rzeczywiście jest taki układ. W tym układzie wydaje się, że
wszyscy, co mają rację, nie mają racji: Connie Sachs, Jerry Westerby… Jim Prideaux… nawet
Control. To zamyka gębę każdemu, kto miałby wątpliwości… Możliwości jest nieskończenie wiele,
jeżeli wszyscy uwierzą już w to pierwsze, zasadnicze kłamstwo. Moskiewskie Centrum musiało dać
się przekonać, że mają w Cyrku ważne źródło; Whitehall nie może pod żadnym pozorem domyślić
się tego samego. Wystarczy wyciągnąć z tego logiczne wnioski i już Geraldowi udało się sprawić,
że dusimy w kołysce własne dzieci. W innym kontekście byłoby to po prostu cudowne – zauważył

niemal z rozmarzeniem. – Biedny Toby. Tak, rozumiem, jak musisz się czuć, goniąc tak od jednego
do drugiego – Toby miał już ułożone przemówienie:

– Oczywiście, jeżeli mogę zrobić coś natury praktycznej, to znasz mnie, George, zawsze

chętnie pomogę, nie ma sprawy. Moi chłopcy są nieźle wyszkoleni, chcesz ich pożyczyć, może się
dogadamy. Oczywiście, najpierw muszę pogadać z Laconem. Mnie zależy tylko na tym, żeby
wszystko się wyjaśniło. Chodzi mi o Cyrk, wiesz przecież. Tylko o to. O dobro firmy. Ja jestem
człowiekiem skromnym, nie chcę niczego dla siebie. W porządku?

– Gdzie jest dom, który trzymacie tylko dla Poliakowa?
– Lock Gardens 5, w Camden Town.
– Jest obsługa?
– Pani McCraig.
– Ta od podsłuchu?
– No.
– Podsłuch jest wbudowany na stałe?
– A myślisz, że jak?
– Czyli Minnie McCraig tam gospodarzy i obsługuje nagrywanie?
– Tak jest – powiedział Toby i bardzo energicznie pokiwał głową.
– Za chwilę zatelefonujesz do niej i powiesz, że zostanę na noc. I że będę używał sprzętu.

Dodaj, że zostałem wynajęty do specjalnego zadania i że ma zrobić, co każę. Będę u niej około
dziewiątej. Jaka jest procedura kontaktu z Poliakowem, kiedy nagle chcesz się z nim spotkać?

– Moi chłopcy mają lokal na Haverstock Hill. Polly codziennie rano przejeżdża pod oknem

w drodze do ambasady i wieczorem też, jak wraca do domu. Jeżeli w oknie jest żółty plakat
przeciwko hałasowi na ulicy, to jest sygnał.

– A w nocy? Albo w weekendy?
– Telefon. Pomyłka. Ale niechętnie.
– Ale kiedyś już tego użyto?
– Nie wiem.
– Chcesz powiedzieć, że nie macie jego telefonu na podsłuchu?
Bez odpowiedzi.
– Musisz wziąć urlop na ten weekend. Będą się dziwić w Cyrku?
Esterhaze entuzjastycznie pokręcił głową.
– Jestem pewny, że sam nie chciałbyś brać w tym udziału, prawda?
Esterhaze potaknął.
– Powiedz, że masz kłopoty z dziewczyną, czy jakie tam teraz miewasz kłopoty. Zostaniesz

tu na jedną noc, może dwie. Fawn będzie z tobą, w kuchni jest jedzenie. A jak załatwisz z żoną?

Pod okiem Guillama i Smileya Toby wykręcił numer Cyrku i poprosił Phila Porteousa. Rolę

odegrał pierwszorzędnie: trochę poużalał się nad sobą, trochę pożartował porozumiewawczo, że na
północy ma jedną dziewczynę, i wyobraź sobie, Phil, ona grozi, że naopowiada wszędzie Bóg wie
co, jeżeli zaraz nie pojedzie jej udobruchać.

– Nie musisz mi mówić, ty to masz na co dzień, Phil. No właśnie, jak tam ta twoja nowa,

fantastyczna sekretarka? I jeszcze jedno, Phil. Jeżeli zadzwoni moja Mara, powiedz, że Toby dostał
ważną fuchę, dobra? Ma wysadzić Kreml, wróci w poniedziałek. Tylko żeby to ładnie zabrzmiało i
poważnie, co? No, dzięki, Phil.

Odłożył słuchawkę i wybrał numer w północnej części Londynu.
– Pani M., dzień dobry, to ja, pani ulubiony narzeczony, poznaje mnie pani? To dobrze.

Przyślę dziś do pani gościa, stary znajomy, ale się pani zdziwi. Nie cierpi mnie – wyjaśnił im z
dłonią na mikrofonie. – Chce sprawdzić kable – znów do słuchawki. – Zrobić przegląd, zobaczyć,
czy wszystko gra, czy nie ma przebić. W porządku?

– Jeżeli zacznie ci sprawiać kłopoty – jadowicie powiedział Guillam do Fawna już przy

wyjściu – to zwiąż go jak barana.

Na klatce schodowej Smiley lekko dotknął go w ramię.
– Peter, proszę cię, sprawdź, czy nie mam ogona. Zrobisz to dla mnie? Daj mi parę minut,

potem spotkamy się na rogu Marloes Road. Lewy chodnik, idąc na północ.

Guillam odczekał, potem wyszedł na ulicę. Padała drobna mżawka, było w niej dziwne

ciepło odwilży. Nad każdym zapalonym światłem unosiły się kłęby pary, ale w mroku nie widział
ich ani nie czuł; czuł tylko, że nic nie widzi w tej mgle, że musi przez nią mrużyć oczy, prawie je
zamykać. Obszedł skwer dookoła i wszedł w ładną boczną uliczkę, spory kawałek na południe od
miejsca, w którym miał spotkać Smileya. Gdy doszedł na Marloes Road, przeszedł na lewy
chodnik, kupił wieczorną gazetę i ruszył wolnym krokiem przed siebie, mijając wille ukryte w głębi
ogrodów. Sprawdzał każdego przechodnia, rowerzystę, samochód i widział już z daleka brnącą
wytrwale przed siebie postać George’a Smileya, istny prototyp powracającego do domu
londyńczyka.

– Będzie cała grupa? – zapytał go jeszcze przed wyjściem Guillam. Smiley nie potrafił

powiedzieć.

– Przejdę na drugą stronę przed Abingdon Villas – uprzedził. – Raczej szukaj jednego. Ale

dobrze!

Guillam zobaczył, że Smiley zatrzymuje się gwałtownie, jakby nagle coś sobie przypomniał,

nieostrożnie wchodzi na jezdnię, przemyka niezgrabnie między rozwścieczonymi kierowcami i
szybko znika w drzwiach sklepu alkoholowego. W tej samej chwili Guillam zobaczył – albo
wydawało mu się, że zobaczył – wysoką, pochyloną postać w ciemnym płaszczu, rzucającą się na
jezdnię za Smileyem, ale właśnie wtedy zajechał autobus, zasłaniając Guillamowi i Smileya, i jego
prześladowcę; prześladowca musiał chyba wsiąść do autobusu, bo po odjeździe na tym odcinku
chodnika został tylko starszy pan w czarnej plastikowej pelerynie i materiałowej czapce, czekający
na przystanku na inny autobus i najwyraźniej zaczytany w swojej gazecie, bo gdy Smiley wynurzył
się ze sklepu z papierową torbą, nawet nie podniósł głowy znad stron ze sportem. Guillam jeszcze
przez chwilę śledził Smileya w elegantszej części wiktoriańskiego Kensington, gdy ten przemykał z
jednego spokojnego skwerku na drugi, aż wreszcie skręcił w boczną uliczkę i wrócił nią na starą
trasę. I tylko raz, gdy Guillam na chwilę zapomniał o Smileyu i instynktownie obrócił się w stronę,
z której przyszedł, zdawało mu się, że za nimi idzie jeszcze ktoś trzeci – zgarbiony cień, rzucony na
ceglaną nawierzchnię pustej ulicy – ale gdy ruszył w jego kierunku, cienia już nie było.

Potem wieczór zaczął już toczyć się własnym, oszalałym tempem, zdarzenia następowały po

sobie zbyt szybko, by skupić się na każdym z nich. Dopiero potem uświadomił sobie, że ta postać,
lub jej cień, trąciła jakąś znaną strunę w jego pamięci. Ale nawet wtedy długo nie wiedział jaką. I
wreszcie obudziwszy się kiedyś wcześnie rano, wiedział już, co to było – silny, wojskowy głos,
dobrze skrywana łagodność w obejściu, rakieta do squasha, wciśnięta za sejf w jego pokoju w
Brixton, której widok wycisnął łzy z oczu zwykle tak niczym nieprzejmującej się sekretarki.

ROZDZIAŁ 35

Jedynym chyba błędem pod względem techniki operacyjnej, jaki tego samego dnia popełnił

Steve Mackelvore, były wyrzuty pod własnym adresem, że w samochodzie zostawił otwarte drzwi
od strony pasażera. To, że przycisk blokady był podniesiony, wytłumaczył sobie tylko własną
niedbałością. Przetrwanie, jak zawsze przypominał Jim Prideaux, to nic innego jak nigdy
nieustająca podejrzliwość. Gdyby Mackelvore stosował się do tych wyśrubowanych wymagań,
przyszłoby mu na myśl podejrzewać, że w samym środku szczególnie strasznej godziny szczytu
pewnego szczególnie strasznego popołudnia w jednej z tych strasznie hałaśliwych ulic,
dochodzących do dolnego końca Pól Elizejskich, Ricki Tarr może włamać mu się do samochodu, a
jego samego uprowadzić z bronią w ręku. Ale w tych czasach życie paryskiej rezydentury nie
zmuszało do ciągłej czujności; większość dnia w pracy zajmowało Mackelvore’owi sporządzanie
zestawień cotygodniowych wydatków i wypełnianie listy obecności dla Centrali. Monotonię owego
piątku zaburzył na chwilę tylko długi déjeuner, zjedzony w towarzystwie nieśmiałego anglofila z
francuskiego labiryntu służb specjalnych.

Samochód, zaparkowany pod usychającą od spalin lipą, miał eksterytorialną rejestrację i

nalepiony z tyłu znaczek CC. Mackelvore, jeden z weteranów Cyrku, był krępy i siwy, pochodził z
Yorkshire. Miał na swoim koncie długą listę stanowisk konsularnych, które w oczach świata jakoś

nie przyniosły mu awansu. Paryż był ostatni na tej liście. Mackelvore nie przepadał ani za Paryżem,
ani – jak mógł się przekonać już podczas wcześniejszego pobytu na Dalekim Wschodzie – za
Francuzami. Z drugiej strony trudno było o lepszy wstęp do emerytury. Pieniędzy na wydatki w
bród, wygodne służbowe mieszkanie, a wymagania w ciągu dziesięciu miesięcy pobytu tutaj
ograniczały się najwyżej do zaopatrzenia w środki do życia przypadkowych, przejezdnych agentów,
odfajkowania paru prostych spraw, zabawienia się w listonosza w jakimś londyńskim spisku i
znalezienia czasu dla wizytujących jego teren przedstawicieli Cyrku.

Oczywiście do teraz, bo właśnie siedział we własnym samochodzie z pistoletem Tarra,

wciskającym mu się w klatkę piersiową, i dłonią Tarra, czule spoczywającą na prawym ramieniu,
gotową w każdej chwili urwać mu głowę, gdyby spróbował jakichś sztuczek. Kilka kroków obok
dziewczęta spieszyły się do metra, za nimi stał uliczny korek i mógł tak stać jeszcze przez godzinę.
Nikogo w najmniejszym nawet stopniu nie zainteresował widok dwóch panów, pogrążonych w
miłej rozmowie w zaparkowanym samochodzie.

Tarr przemawiał od chwili, gdy Mackelvore wsiadł. Mówił, że musi nadać wiadomość do

Alleline’a. Wiadomość będzie osobista, do własnoręcznego odszyfrowania i bardzo by chciał aby
Steve obsługiwał urządzenie, podczas gdy on będzie stał nad nim z pistoletem.

– Coś ty nawyprawiał, Ricki? – jęczał Mackelvore, gdy szli ręka w rękę do rezydentury. –

Chyba wiesz, że szuka cię cała firma? Jak cię znajdą, obedrą cię ze skóry. Kazali nam zrobić z tobą
mrożące krew w żyłach rzeczy, jak tylko cię zobaczymy.

Zastanawiał się, czyby nie skręcić Tarrowi karku, ale wiedział, że nie jest szybki i że Tarr by

go zabił.

Wiadomość jest mniej więcej na dwieście jednostek, powiedział Tarr, gdy Mackelvore

otwierał drzwi wejściowe i zapalał światło. Kiedy Steve ją nada, usiądą przy maszynie i zaczekają
na odpowiedź od Percy’ego. Jeżeli Tarra nie mylił instynkt, Percy przygna do Paryża już jutro, żeby
odbyć z nim konferencję. Konferencja też odbędzie się w rezydenturze, bo Tarr uważał, że jest
nieco mniej prawdopodobne, by Rosjanie próbowali zabić go na brytyjskim terenie konsularnym.

– Odwaliło ci, Ricki. To nie Rosjanie chcą cię zabić, tylko my.
Pierwszy pokój miał tabliczkę „Recepcja”, bo tyle pozostało z przykrycia. Była tam stara

drewniana lada i wiszące na przybrudzonej ścianie nieaktualne „Ogłoszenia dla poddanych
brytyjskich”. Tu Tarr obszukał Mackelvore’a lewą ręką, ale nie znalazł broni. Dom miał podwórko,
większość kompromitujących pomieszczeń znajdowała się w oficynie: pokój szyfrantów, sejf i
maszyny.

– Całkiem ci odbiło, Ricki. – Mackelvore stawał się monotonny, prowadząc go przez puste

gabinety i przyciskając taster dzwonka do pokoju szyfrantów. – Zawsze ci się wydawało, że jesteś
Napoleonem Bonaparte, no i wreszcie cię to dopadło. Za dużo nasłuchałeś się o religii od taty.

Stalowy listownik otworzył się, pojawiła się w nim zdumiona, nieco głupawa twarz.
– Możesz iść do domu, Ben. Idź do swojej starej, kochany, ale nie oddalaj się od telefonu, na

wypadek, gdybym cię jeszcze potrzebował. Zostaw książki na miejscu i włóż kluczyki do maszyn.
Muszę porozumieć się z Londynem, ale osobiście.

Twarz zniknęła. Czekali, aż chłopak otworzy drzwi od wewnątrz: jeden klucz, drugi,

zasuwa.

– Ten pan przyjechał ze Wschodu, Ben – wyjaśnił Mackelvore, gdy drzwi się otwarły. – To

jeden z moich najwybitniejszych znajomych.

– Dzień dobry panu – powiedział Ben. Był wysoki, w okularach, miał wygląd matematyka i

patrzył zupełnie niemrugającymi oczyma.

– No, to zmykaj, Ben. Nie odliczę ci tego od pensji, masz pełnopłatny weekend i nie jesteś

mi winien żadnych zaległych godzin. No, już cię nie ma.

– Ben zostaje – powiedział Tarr.
Przy Cambridge Circus światła uliczne były zupełnie żółte. Z miejsca, w którym stał

Mendel w zakładzie krawieckim na trzecim piętrze, mokry asfalt przypominał blaskiem tanie złoto.
Była już prawie północ, inspektor stał tak od trzech godzin między firanką i stojakiem na ubrania.
Stał tak, jak stoją policjanci na całym świecie, z ciężarem ciała rozłożonym równo między obie

stopy, nogi wyprostowane, przechylony lekko do tyłu za linię równowagi. Kapelusz miał nasunięty
na oczy i podniesiony kołnierz, żeby z ulicy nie widać było bieli jego twarzy, ale oczy błyszczały
mu kocio, gdy wpatrywał się w świetnie stąd widoczne główne wejście. Mógł tak stać jeszcze przez
następne trzy godziny albo i sześć – Mendel był w swoim żywiole, czuł w nozdrzach zapach
zwierzyny. W dodatku był stworzeniem nocnym – mrok tej przymierzalni cudownie go rozbudzał.
Światło docierające tu z ulicy padało bladymi, odwróconymi plamami na sufit. Reszta – stoły
krawieckie, bele materiału, maszyny w pokrowcach, magle, zdjęcia z autografami książąt krwi –
była tam, bo tak ustalił podczas popołudniowego rozpoznania, ale znajdowała się poza kręgiem
światła i nawet teraz z trudem rozróżniał poszczególne kształty.

Z okna widział większość dojść do budynku, prowadzących ośmioma czy dziewięcioma

różnej wielkości ulicami i zaułkami, które bez żadnego powodu wybrały Cambridge Circus na
miejsce spotkania. Stojące między nimi budynki były tandetne, blichtrowato ozdobione elementami
stylu imperialnego – tu rzymski bank, tam teatr przypominający wielki, zbezczeszczony meczet.
Różowe niebo powoli zachodziło mgłą.

Dziwił się, że tak tu cicho. Teatr dawno już opustoszał, ale dlaczego bliskość Soho – o rzut

kamieniem od jego okna – nie napełniała placyku taksówkami i grupkami spacerowiczów? Po
Shaftesbury Avenue nie przetoczyła się ani jedna ciężarówka z owocami w drodze do Covent
Garden.

Jeszcze raz obejrzał przez lornetkę budynek naprzeciw. Ten spał chyba jeszcze smaczniej

niż inne. Podwójne drzwi ganku były zamknięte, w oknach na parterze nie widać było światła.
Blady poblask sączył się tylko z drugiego okna od lewej na czwartym piętrze. Mendel wiedział już
– od Smileya – że to pokój oficera dyżurnego. Na chwilę uniósł szkła ku dachowi, gdzie las anten
tworzył na tle nieba przedziwne wzory, i wreszcie zniżył je na piętro z czterema zaciemnionymi
oknami sekcji radiowej.

– Nocą wszyscy wchodzą przez główne drzwi – wytłumaczył mu Guillam. – Chodzi o to,

żeby oszczędzać na portierach.

Trzy godziny czuwania Mendela zostały nagrodzone tylko trzema zdarzeniami – jedno na

godzinę to niewiele.

O wpół do dziesiątej niebieski ford transit przywiózł dwóch mężczyzn, którzy wnieśli do

środka coś, co wyglądało jak skrzynka na amunicję. Sami otwarli drzwi i zamknęli je za sobą, gdy
tylko znaleźli się w środku, podczas gdy Mendel mruczał swój komentarz do telefonu. O dziesiątej
przyjechał transport; o nim też uprzedził go Guillam. Transport zbierał ważne dokumenty z
zewnętrznych placówek i przywoził je na przechowanie przez weekend do Cyrku. Kursował z
Brixton, Acton i Sarratt, w tej kolejności, tłumaczył Guillam, zatrzymywał się jeszcze pod
Admiralicją i zdążał do Cyrku na mniej więcej dziesiątą. Tego wieczoru przyjechał punktualnie i
tym razem z budynku wyszli dwaj mężczyźni, żeby pomóc w rozładunku; Mendel złożył kolejny
meldunek, który Smiley przyjął cierpliwym „Dziękuję”.

Czy Smiley siedział? Czy też w ciemności jak on? Mendel miał wrażenie, że tak. Ze

wszystkich znanych mu dziwaków właśnie Smiley był najdziwniejszy. Na pierwszy rzut oka
mogłoby się wydawać, że nie umie sam przejść przez jezdnię, ale równie dobrze można było
proponować jeżowi, że się go przeprowadzi na drugą stronę. Specsłużby, pomyślał Mendel. Całe
życie uganiania się za bandziorami i na co mi przyszło? Włamania, wystawanie po ciemku i
szpiegowanie ludzi ze specsłużb. Nim poznał Smileya, nie przepadał za nimi. Miał ich za
kłopotliwą bandę amatorów i studenciaków, uważał, że działają niezgodnie z konstytucją – i że dla
dobra własnego i społeczeństwa Wydział Specjalny powinien grzecznie im potakiwać, ale zaraz
gubić całą korespondencję. I gdy się dobrze zastanowił, to, pomijając potwierdzające regułę wyjątki
Smileya i Guillama, teraz myślał dokładnie tak samo.

Tuż przed jedenastą, godzinę temu, przyjechała taksówka. Zwykła, czarna, londyńska, z

numerem bocznym. Podjechała pod teatr. Nawet o tym uprzedził go Smiley – że mają w firmie
zwyczaj niepodjeżdżania pod same drzwi. Jedni zatrzymywali się pod księgarnią Foylesa, inni na
Compton Street albo przed którymś ze sklepów; większość miała jeden ulubiony fałszywy adres,
który zawsze podawała taksówkarzom – Alleline akurat teatr. Mendel nigdy nie widział Alleline’a,

ale mu go opisali, więc oglądając go przez lornetkę, rozpoznał bez wahania – wielkiego, zwalistego
gościa w ciemnym płaszczu. Dostrzegł nawet, że taksówkarz skrzywił się na otrzymany napiwek i
zawołał coś za Alleline’em, gdy ten szukał kluczy w kieszeni.

Drzwi frontowe nie są zabezpieczone alarmem, mówił Guillam, tylko zamykane na klucz.

Zabezpieczenia zaczynają się za zakrętem w lewo na końcu korytarza. Alleline siedzi na piątym
piętrze. Nie będzie widać, jak zapala światło, ale jest tam też świetlik, poblask powinien paść na
jeden z kominów. I rzeczywiście zobaczył po pewnym czasie, że na osmolonych cegłach komina
pojawia się żółty pas: Alleline był u siebie.

A temu małemu Guillamowi przydałby się urlop, pomyślał Mendel. Nieraz to widywał –

twardzieli, którzy pękają w wieku czterdziestu lat. Skrywają to, udają, że nic się nie dzieje, szukają
pomocy u dorosłych, którzy wcale nie okazują się dość dorośli – i nagle koniec, ich bohaterowie
upadają, a oni sami siedzą za biurkiem i ronią łzy w bibułę.

Słuchawkę odłożył przedtem na podłogę. Podniósł ją teraz i powiedział:
– Zdaje się, że Druciarz przyszedł do roboty. – Podał numer taksówki i czekał dalej.
– Jak wyglądał? – zapytał cicho Smiley.
– Jak ktoś bardzo zajęty – powiedział Mendel.
– Bo jest zajęty.
O, ten nie pęknie, pomyślał z uznaniem Mendel. Ten Smiley to taki giętki dębczak.

Wygląda, jakby można go było przewrócić jednym dmuchnięciem, ale kiedy przychodzi burza, ze
wszystkich drzew zostaje tylko on. Na tym etapie jego refleksji podjechała druga taksówka, tym
razem prosto pod wejście, i na schody – po jednym, jak ktoś, kto bardzo dba o serce – zaczęła
powoli wspinać się wysoka postać.

– Jest ten wasz Krawiec – mruknął do telefonu Mendel. – Zaraz, Żołnierzyk też. Proszę, robi

się całe zgromadzenie. Ej, nie tak szybko.

Z Earlham Street wystrzelił stary mercedes 190, zatoczył się tuż pod oknem Mendela, z

trudem wyrobił na zakręcie przy północnym wylocie Charing Cross Road, gdzie zaparkował. Ze
środka wygramolił się młody, otyły rudzielec, zatrzasnął drzwi i popędził przez jezdnię, nie
wyjmując kluczyków ze stacyjki. Chwilę później na czwartym piętrze zapaliło się kolejne światło,
gdy do towarzystwa dołączył Roy Bland.

Teraz wystarczy poczekać, który z nich wyjdzie, pomyślał Mendel.

ROZDZIAŁ 36

Lock Gardens, prawdopodobnie biorące swą nazwę od pobliskich śluz Camden i Hampstead

Road, to ulica, wzdłuż której ciągnie się rząd dziewiętnastowiecznych pałacyków, wybudowanych
na cięciwie łuku zakreślonego przez samą ulicę. Każdy z pałacyków ma trzy piętra, suterenę i pas
ogrodu na tyłach, ciągnący się w dół do Regent’s Canal. Numery domów zaczynają się od dwójki –
jedynka albo zawaliła się, albo nigdy nie została zbudowana. Piątka stoi na północnym końcu i
trudno o lepszy lokal konspiracyjny, bo na szerokości trzydziestu metrów ma trzy różne dojścia, a
ścieżka nad kanałem to dodatkowe dwa. Na północ ciągnie się Camden High Street, którą można
szybko się oddalić, na południe i zachód – parki i Primrose Hill. Co więcej, cała ta dzielnica nie
posiada żadnej określonej pozycji społecznej i żadnej nie wymaga od swoich mieszkańców. Jeden z
domów podzielono na jednopokojowe mieszkania, więc w jego bramie tkwi dziesięć przycisków
domofonu, rozmieszczonych jak klawiatura maszyny do pisania. Dwa inne zostały luksusowo
odremontowane i mają tylko po jednym przycisku. Piątka ma dwa: jeden do Millie McCraig i jeden
do jej sublokatora, pana Jeffersona.

Pani McCraig była praktykującą anglikanką. Zbierała na wszystkie dobroczynne cele, co

było zresztą doskonałym sposobem, by mieć sąsiadów na oku, choć oni raczej nie domyślali się
takich powodów jej gorliwości. O Jeffersonie, jej sublokatorze, wiedziano tyle, że jest
cudzoziemcem i nafciarzem, i że często wyjeżdża, a w Lock Gardens ma swoje pied-à-terre.
Sąsiedzi, jeżeli akurat mieli czas, żeby zwrócić na niego uwagę, postrzegali go jako osobę nieśmiałą
i godną szacunku. Na pewno tak samo oceniliby George’a Smileya, gdyby o dziewiątej wieczór
dostrzegli go w słabym świetle na ganku, gdy Millie McCraig wpuszczała go do swego saloniku, a

następnie zaciągała pobożne kotary.

Była żylastą szkocką wdową, w brązowych pończochach, z kokiem na głowie i

wypolerowaną, choć pomarszczoną skórą staruszki. Dla chwały Boga i Cyrku prowadziła kiedyś
szkółki biblijne w Mozambiku i misję dla marynarzy w Hamburgu, i choć od tego czasu zawodowo
podsłuchiwała ludzi, wciąż traktowała wszystkich mężczyzn jak grzeszników. Smiley nie miał
pojęcia, co myślała. Od chwili jego przybycia zachowanie jej charakteryzowało się najwyższą
obojętnością; oprowadzała go po domu jak kasztelanka po zamku, którego goście dawno już
pomarli.

Najpierw półsuterena, gdzie sama mieszkała, pełna roślin i mieszanki starych pocztówek,

stolików wykładanych mosiądzem i giętych, czarnych mebli, zdających się wiecznie towarzyszyć
angielskim damom w pewnym wieku, należących do określonej klasy społecznej, które zwiedziły
kiedyś kawał świata. Tak, jeżeli Cyrk potrzebuje jej w nocy, dzwonią dzwonkiem do sutereny. Tak,
na górze jest osobna linia, ale tylko do rozmów wychodzących. Linia w suterenie ma drugi aparat w
jadalni na piętrze. Potem parter – prawdziwa świątynia kosztownego a fatalnego gustu wydziału
lokalowego Cyrku: krzykliwe pasiaki w stylu regencji, krzesła – złocone podróbki antyków,
pluszowe kanapy obszyte na rogach złotym sznurem. Kuchnia nieużywana i obskurna. Za kuchnią
szklana dobudówka, ni to ogród zimowy, ni to komórka. Stąd widok na zaniedbany ogród i na
kanał. Stary magiel, balia i skrzynki z tonikiem porozwalane na wyłożonej płytkami podłodze.

– Gdzie są mikrofony, Millie? – Smiley wrócił do salonu.
– Wszędzie są po dwa – mruknęła. – Zakryte tapetą, po dwie pary w każdym z pokojów na

parterze, po jednej w każdym na piętrze. Każda para jest podłączona do osobnego magnetofonu.

Wszedł za nią po stromych schodach. Najwyższe piętro było nieurządzone – tylko w jednej

sypialni na poddaszu stał szary stalowy regał, z ośmioma magnetofonami, cztery na górnej półce,
cztery na dole.

– I Jefferson wie o tym wszystkim?
– Pan Jefferson – odpowiedziała wyniośle Millie – jest prowadzony na zasadzie zaufania. –

Tylko z tych słów można było się domyślić, że nie jest zachwycona Smileyem i że wyznaje etykę
chrześcijańską.

Gdy wrócili na dół, pokazała mu deskę rozdzielczą instalacji. Każdy z paneli miał

dorobiony jeszcze jeden wyłącznik. Za każdym razem, gdy Jefferson lub jeden z „chłopców”, jak
ich nazywała, chciał włączyć nagrywanie, wystarczyło, że wstał i spuścił w dół lewy z dwóch
wyłączników światła. Od tej chwili cały system uruchamiał się na dźwięk głosu; inaczej mówiąc,
taśmy obracały się tylko wtedy, gdy ktoś mówił.

– A gdzie ty jesteś, Millie, kiedy to się dzieje?
Powiedziała, że zostaje na dole, jakby dając do zrozumienia, że to właściwe miejsce dla

kobiety.

Smiley otwierał szuflady i schowki, chodził od pokoju do pokoju. Potem wrócił do komórki

z widokiem na ogród. Wyciągnął latarkę kieszonkową i zamrugał nią raz w ciemność.

– Jakie są procedury bezpieczeństwa? – zapytał, w zamyśleniu pocierając palcem wyłącznik

światła przy drzwiach salonu.

Odpowiedziała liturgicznym, monotonnym głosem:
– Dwie pełne butelki mleka na progu: można wejść, wszystko w porządku. Nie ma butelek:

nie wchodzić.

Od szklanej przybudówki dobiegło ciche stukanie. Smiley znów tam wrócił, otworzył

matowe drzwi i po szybkiej, cichej rozmowie pojawił się z Guillamem.

– Millie, znasz Petera, prawda?
Może go znała, może nie, jej małe, twarde oczka patrzyły na niego z pogardą. Tymczasem

Guillam oglądał już wyłącznik światła i grzebał w kieszeni.

– Co on wyprawia? Nie wolno. Powiedz mu, żeby przestał.
Smiley powiedział, że jeżeli ma wątpliwości, to niech zadzwoni do Lacona z telefonu w

suterenie. Millie nie ruszyła się z miejsca, ale na jej policzkach pojawiły się czerwone rumieńce,
zaczęła też z irytacji pstrykać palcami. Małym śrubokrętem Guillam ostrożnie odkręcił śrubki po

obu stronach plastikowego panelu i oglądnął skrywane przezeń kable. Potem bardzo ostrożnie
przekręcił ostatni wyłącznik o sto osiemdziesiąt stopni, mocniej skręcając druty, i wreszcie
przykręcił panel z powrotem, nie zmieniając położenia innych wyłączników.

– Jeszcze tylko wypróbujemy – powiedział Guillam. Smiley poszedł na górę sprawdzić

magnetofon, a Guillam odśpiewał „Old Man River” niskim pomrukiem a la Paul Robeson.

– Dziękuję – powiedział, wzdrygając się Smiley. – Wystarczy aż nadto.
Millie poszła jednak do siebie telefonować do Lacona. Smiley spokojnie ustawiał rekwizyty.

Postawił telefon przy fotelu w salonie, potem oczyścił sobie drogę odwrotu do komórki. Z lodówki
z napisem „Coca-Cola” w kuchni wziął dwie butelki mleka i umieścił je na progu, by oznaczały, w
eklektycznym języku Millie McCraig, że można wejść i że wszystko w porządku. Zdjął buty i
zostawił je w komórce, po czym, wygasiwszy światła, zajął miejsce w fotelu dokładnie w chwili,
gdy zatelefonował Mendel.

Tymczasem na ścieżce nad kanałem Guillam czuwał dalej. Ścieżkę zamyka się dla

przechodniów na godzinę przed zmrokiem; potem służy jako miejsce schadzek kochanków czy też
schronienie bezdomnych, bo obie te kategorie ludzkie pociąga mrok pod mostami. Tej zimnej nocy
Guillam nie natknął się ani na jednych, ani na drugich. Od czasu do czasu przemknął pusty pociąg,
pozostawiając za sobą jeszcze większą pustkę. Nerwy Guillama były tak napięte, jego oczekiwania
tak zróżnicowane, że przez chwilę widział cały nadchodzący wieczór w sposób apokaliptyczny:
semafory na wiadukcie kolejowym zamieniały się w szubienice, wiktoriańskie magazyny w
gigantyczne więzienia z zakratowanymi oknami, strzelającymi w zamglone niebo. Bliżej
hałasowały szczury, śmierdziała stojąca woda. Potem w salonie zgasły lampy, dom pogrążył się w
ciemności z wyjątkiem jasnych, żółtych pasków po obu stronach okna sutereny Millie. Przez
zapuszczony ogród mrugnęła do niego strużka światła z komórki. Wyciągnął z kieszeni maleńką
latarkę, drżącymi palcami skierował ją w punkt, z którego dochodziło światło, i odmrugał. Teraz
mogli tylko czekać.

Tarr odrzucił świeżo przyjęty telegram z powrotem do Bena wraz z jednorazowym

notatnikiem z sejfu.

– No – powiedział. – Zarób na swoje utrzymanie. Rozkoduj to.
– Ale to jest do ciebie – sprzeciwił się Ben. – No popatrz: „Osobiste, od Alleline’a,

rozszyfrować samodzielnie”. Mnie tego nie wolno tknąć. To jest supertajne.

– Rób, co ci każe, Ben – powiedział Mackelvore, obserwując Tarra.
Przez dziesięć minut nie padło między nimi ani jedno słowo. Tarr stał po przeciwnej stronie

pokoju i jeszcze nie mógł uspokoić się po długim oczekiwaniu na odpowiedź. Broń miał teraz
wciśniętą za pasek, uchwytem w stronę krocza. Marynarkę rzucił na jedno z krzeseł. Koszula lepiła
mu się od potu na plecach. Ben wziął linijkę, żeby oddzielić grupki cyfr, i zaczął starannie
wpisywać rozkodowany tekst do notatnika. W skupieniu trzymał język na zębach. Gdy go wreszcie
cofnął, rozległo się ciche mlaśnięcie. Odłożył ołówek i wyciągnął ku Tarrowi wydartą kartkę.

– Czytaj – powiedział Tarr.
Głos Bena był łagodny i nieco zaaferowany. „Osobiste do Tarra od Alleline’a, rozszyfrować

samodzielnie. Przed spełnieniem żądań domagam się wyjaśnień i/lub próbek materiału. Cytuję
informacje o wielkim znaczeniu dla dobra służby koniec cytatu nie wystarczy. Przypominam o
fatalnej opinii, jaką masz tutaj od swego nieodpowiedzialnego zniknięcia stop natychmiast wyznaj
wszystko Mackelvore’owi powtarzam natychmiast stop Szef’.

Ben jeszcze nie skończył, gdy Tarr zaczął śmiać się w dziwny, podekscytowany sposób.
– Tak jest, kochany Percy! – zawołał. – Tak, czyli nie. Wiesz, dlaczego gra na zwłokę,

kochany Benie? Bo kombinuje, jak by tu wbić mi nóż w plecy. Tak samo, jak załatwili moją ruską
dziewczynę. Sukinsyn gra na tę samą melodię. – Czochrał Bena po włosach, krzyczał do niego,
śmiał się. – Uważaj, Ben, w tej firmie jest kupa parszywych ludzi, nie ufaj ani jednemu, dobrze ci
radzę, bo nigdy nie dorośniesz!

W mroku salonu Smiley czekał, sam w niewygodnym fotelu gospodyni, niezgrabnie

przyciskając do ucha słuchawkę telefonu. Od czasu do czasu szeptał coś do mikrofonu, Mendel mu
odszeptywał, ale przez większość czasu zachowywali milczenie. Był przygaszony, nawet trochę

ponury. Jak aktor przed podniesieniem kurtyny, wiedział, że to wszystko skończy się bez wielkiego
finału, że wielkie sprawy czeka mały, podły koniec – podobnie jak śmierć, która wydawała mu się
teraz małym i podłym zakończeniem walk, które toczył przez całe życie. Jakoś nie mógł odnaleźć w
sobie poczucia zwycięstwa. Jego myśli, jak często się obawiał, dotyczyły ludzi. Nie miał żadnych
szczególnych teorii i sądów. Zastanawiał się tylko, jak to wpłynie na życie innych, i czuł, że
odpowiedzialność za to spływa na niego. Myślał o Jimie, Samie, Maksie, Connie i Jerrym Westerby,
o kresie wszystkich osobistych lojalności; a osobno myślał o Ann i o ich beznadziejnie rwącej się
rozmowie na wysokich brzegach Kornwalii; zastanawiał się, czy w ogóle istnieje jakakolwiek
miłość między istotami ludzkimi, która nie zasadzałaby się na tej czy innej formie samooszustwa;
chciał wstać i wyjść, nim to wszystko się stanie, ale nie mógł. Po ojcowsku martwił się o Guillama i
rozmyślał, jak poradzi sobie z ostatnimi męczarniami dorastania. Znów wrócił do dnia, w którym
pochował Controla. Rozmyślał o zdradzie i zastanawiał się, czy bezmyślna zdrada istnieje tak samo,
jak podobno istnieje bezmyślna przemoc. Męczyło go, że czuł się takim bankrutem; że wszelkie
intelektualne czy filozoficzne zasady, których się trzymał, załamały się w obliczu ludzkiego losu.

– Dzieje się coś? – zapytał Mendela przez telefon.
– Idzie dwóch pijaczków – powiedział Mendel. – Śpiewają: „See the jungle when it’s wet

with rain”.

– Nie znam.
Przełożył telefon na lewą stronę i wyciągnął pistolet z kieszeni na piersi w marynarce, gdzie

zdążył mu już zniszczyć piękną jedwabną podszewkę. Wymacał bezpiecznik i przez chwilę bawił
się myślą, że nie wie, kiedy jest odbezpieczony, a kiedy nie. Wyciągnął magazynek i wsunął go z
powrotem. Przypomniał sobie, ile razy robił to w biegu podczas nocnych ćwiczeń w Sarratt jeszcze
przed wojną, i że strzela się zawsze oburącz, sierżancie, jedna ręka na broni, druga na magazynku,
sierżancie, i że według panującego w Cyrku zwyczaju należy kłaść palec wskazujący wzdłuż lufy i
przyciskać spust wielkim. Ale gdy spróbował to powtórzyć, poczuł się idiotycznie i dał spokój.

– Idę się przejść – mruknął.
– Aha – odpowiedział Mendel.
Wciąż z pistoletem w dłoni wrócił do komórki, nasłuchując skrzypienia podłogi, które

mogłoby zdradzić jego obecność, ale pod tandetną wykładziną musiał być beton – nie drgnąłby
nawet, gdyby zaczął po nim skakać. Mrugnął latarką dwa razy krótko, dłuższa przerwa, znowu dwa
razy. Guillam natychmiast odpowiedział trzema krótkimi.

– Już jestem.
– Słyszę – odparł Mendel.
Potem siedział już bez ruchu i smętnie rozmyślał o Ann: śnić niespełniony sen. Włożył

pistolet do kieszeni. Od strony kanału dobiegło wycie syreny. Nocą? Łodzie pływają nocą? To
musiał być jednak klakson samochodu. A jeżeli Gerald ma całą procedurę awaryjną, o której my nic
nie wiemy? Telefon z budki do budki, zabranie z ulicy samochodem? A jeżeli Poliakow jednak ma
obstawę, pomocnika, którego Connie nie udało się zidentyfikować? Przecież już tyle się nad tym
zastanawiał. Ten system miał być doskonały, umożliwiać spotkania w każdych warunkach. Karla to
pedant, jeśli chodzi o technikę operacyjną.

A to przeczucie, że ktoś za nim chodził? Co z tego? Co z tego, że nie widział cienia, skoro

go czuł, i to tak, że kark zaczynał go swędzić pod napiętym spojrzeniem obserwatora; nic nie
widział, niczego nie słyszał, tylko czuł. Był za stary, by nie potraktować tego poważnie.
Skrzypnięcie dotychczas nieskrzypiącego stopnia schodów, szelest zasłony, gdy nie było wiatru,
samochód z inną rejestracją, ale z tym samym zadrapaniem na błotniku; twarz w metrze, którą na
pewno kiedyś już gdzieś widział – to były właśnie takie oznaki, jakimi kierował się przez lata,
wystarczyła jedna, by przenieść się, wyjechać, zmienić nazwisko. Bo w tym zawodzie nie ma
zbiegów okoliczności.

– Jeden wyszedł – powiedział nagle Mendel. – Halo?
– Jestem.
Mendel powiedział, że ktoś właśnie wyszedł z Cyrku. Przez główne drzwi, ale nie był

pewny kto – płaszcz przeciwdeszczowy i tak dalej. Duży, śpieszy się. Zamówił taksówkę pod same

drzwi i szybko do niej wsiadł.

– Jedzie na północ. W twoją stronę.
Smiley spojrzał na zegarek. Pomyślał, że pewnie potrwa to z dziesięć minut. Albo

dwanaście, bo po drodze musi zatrzymać się i zatelefonować po Poliakowa. A potem dopowiedział
sobie: nie bądź głupi, już to zrobił z Cyrku.

– Odkładam słuchawkę – powiedział Smiley.
– Powodzenia – odparł Mendel.
Guillam zobaczył trzy długie błyski. Kret się zbliżał.
Smiley jeszcze raz sprawdził, czy ma swobodne przejście w komórce, poodsuwał parę

krzeseł i przyczepił sznurek do magla, bo źle widział w ciemności. Sznurek prowadził do otwartych
drzwi kuchni, kuchnia zaś i do salonu, i do jadalni, przez dwoje sąsiadujących ze sobą drzwi. Była
długa, dobudowana do domu jeszcze przed komórką. Zastanawiał się wcześniej, czy nie zasadzić
się w jadalni, ale to było zbyt ryzykowne i nie dawało możliwości wymiany sygnałów z
Guillamem. Czekał więc w komórce, czując się głupio w samych skarpetkach, i polerował okulary,
bo zaparowywały od ciepła twarzy. W komórce było znacznie chłodniej. Salon był duszny i
przegrzany; za to komórka miała zewnętrzne ściany, szkło i betonową posadzkę, która sprawiała, że
już po chwili stopy miał mokre. Kret przyjeżdża pierwszy, pomyślał, kret bawi się w gospodarza –
taki jest protokół, bo trzeba udawać, że to Poliakow jest agentem Geralda.

Londyńska taksówka jest jak latająca bomba.
To porównanie narastało w nim powoli z głębi podświadomej pamięci. Huk, z którym

wpada w wygiętą jak łuk uliczkę, rytmiczne tykanie, gdy zamierają basy. Silnik gaśnie – gdzie
spadnie, gdzie się zatrzymała, przed którym domem, podczas gdy my wszyscy czekamy w
ciemności na ulicy, na czworakach pod stołem, trzymając się sznurka. Przed którym? Potem
trzaśnięcie drzwi, czyli wybuch, czyli rozczarowanie – jeżeli go usłyszymy, to nie u nas.

Ale Smiley usłyszał. I działo się to u niego.
Usłyszał kroki jednej pary stóp na żwirze, szybkie i dziarskie. Zatrzymały się. To nie te

drzwi, odejdź. Miał już w dłoni pistolet, odbezpieczył go. Dalej nasłuchiwał, cisza. Podejrzewasz
coś, Gerald, pomyślał. Stary kret z ciebie, czujesz, że coś jest nie w porządku. Millie pewnie zabrała
butelki mleka, wystawiła znak ostrzegawczy, odstraszyła go. Przez Millie nie uda się polowanie.
Wtedy usłyszał, że klucz przekręca się raz i drugi w banhamowskim zamku, mój Boże,
przypomniał sobie, trzeba zrobić wszystko, żeby Banham dalej produkował świetne zamki. No tak
– przed chwilą kret macał się po kieszeniach, po prostu szukał kluczy. Ktoś nerwowy już trzymałby
je w dłoni, kurczowo je ściskał, bawił się nimi w kieszeni płaszcza przez całą drogę w taksówce –
ale nie ten kret. Ten kret był może niespokojny, ale na pewno nie był zdenerwowany. W tej samej
chwili, gdy przekręcił się zamek, zadźwięczał dzwonek – znowu ten straszny gust wydziału
lokalowego: dźwięk wysoki, niski, wysoki, niski. „To będzie znaczyło, że to ktoś z naszych”,
powiedziała Millie – jeden z chłopców, jej chłopców, ślicznych chłopców Connie, chłopców Karli.
Drzwi frontowe otwarły się, ktoś wszedł do środka, Smiley usłyszał szuranie na wycieraczce,
zamknięcie drzwi, pstryknięcie wyłącznika światła, zobaczył, że pod drzwiami kuchni pojawiła się
blada smuga. Włożył broń do kieszeni i otarł wnętrze dłoni o marynarkę, potem znów wyciągnął
pistolet i w tej samej chwili usłyszał drugą latającą bombę, drugą taksówkę, i szybkie kroki.
Poliakow nie tylko miał klucz w ręce, ale zawczasu przygotował też sobie pieniądze za taksówkę.
Smiley zaczął się zastanawiać, czy Rosjanie dają napiwki, czy też dawanie napiwków jest
niedemokratyczne. Znowu dzwonek, znowu otwieranie i zamykanie drzwi – a potem Smiley
usłyszał podwójne brzęknięcie. To ktoś stawiał butelki z mlekiem na stoliku w holu w imię
porządku i techniki operacyjnej.

O Boże, pomyślał z przerażeniem Smiley, wpatrując się w stojącą obok niego lodówkę, do

głowy mi nie przyszło – co będzie, jeżeli zechcą schować butelki do lodówki?

Pas światła pod drzwiami kuchni nagle pojaśniał, bo zapalono też lampy w salonie. W domu

zapanował niezwykły spokój. Trzymając się sznurka, Smiley zaczął przesuwać się po lodowatej
podłodze. Wreszcie usłyszał głosy. Z początku niewyraźne. Pomyślał, że na pewno są jeszcze po
drugiej stronie pokoju. A może zawsze zaczynają rozmawiać półgłosem. Teraz Poliakow zbliżył się.

Stał przy wózku barowym, nalewał drinki.

– Co mówimy, jeżeli ktoś nam przeszkodzi? – zapytał płynną angielszczyzną.
Piękny głos, przypomniał sobie Smiley, łagodny, jak twój. Często dwa razy puszczałam

sobie taśmy po to tylko, by posłuchać, jak mówi. Connie, szkoda, że teraz go nie słyszysz.

Z dalszego końca pokoju na każde pytanie wciąż odpowiadał stłumiony głos. Smiley nie

rozumiał ani jednego słowa. „Gdzie uciekamy?”, „Gdzie następne spotkanie?”, „Masz przy sobie
coś, co wolałbyś, żebym wziął od ciebie na czas trwania rozmowy, skoro mam immunitet
dyplomatyczny?”.

To rytualne pytania, pomyślał Smiley, część katechizmu Karli.
– Czy wyłącznik jest w dół? Możesz sprawdzić? Dziękuję. Czego się napijesz?
– Szkockiej – powiedział Haydon. – Byle dużo.
Z poczuciem całkowitego niedowierzania Smiley słuchał tak dobrze znanego głosu,

odczytującego ten sam telegram, który Smiley napisał Tarrowi niespełna dwie doby temu.

Potem przez chwilę jedna połowa Smileya otwarcie buntowała się przeciw drugiej. Fala

gniewnej niewiary, która zalała go już wtedy w ogrodzie Lacona i od tamtej pory szarpała go
bezustannie jak dręczący odpływ, teraz rzuciła go na skały rozpaczy, a z rozpaczy zrodził się bunt.
Nie zgadzam się. Nic nie jest warte zniszczenia innej istoty ludzkiej. Droga cierpienia i zdrady
gdzieś musi się skończyć. Dopóki się to nie stało, nie było przyszłości, tylko ciągłe ześlizgiwanie
się w coraz bardziej przerażające wizje teraźniejszości. Ten człowiek był moim przyjacielem i
kochankiem Ann, przyjacielem Jima i z tego, co wiem, pewnie też jego kochankiem. A w sferze
publicznej liczy się nie ten konkretny człowiek, tylko jego zdrada.

Haydon zdradził. Jako kochanek, kolega, przyjaciel; jako patriota, jako członek tej

wspaniałej grupy ludzkiej, którą Ann luźno nazywała Towarzystwem; pod każdym względem
Haydon jawnie dążył do jednego celu, a w tajemnicy osiągał jego przeciwieństwo. Smiley wiedział
doskonale, że nawet teraz nie uświadamia sobie jeszcze rozmiarów tej straszliwej dwulicowości, ale
już teraz jakaś jego część stawała w obronie Haydona. Bo czyż Bill też nie został zdradzony?
Zabrzmiał mu uszach lament Connie: „Biedactwa. Uczono ich, jak służyć Imperium, jak panować
nad falami… Ty jesteś ostatni, George. Ty i Bill”. Z bolesną jasnością widział ambitnego człowieka,
stworzonego do rzeczy wielkich, stworzonego, by rządzić, dzielić i zdobywać, mającego wizje i
próżności koncentrujące się, podobnie jak u Percy’ego, na grze na skalę światową – a dla którego
rzeczywistością stała się nędzna wysepka, której głos prawie już nie docierał przez morze. Stąd
Smiley czuł nie tylko obrzydzenie, lecz również – mimo znaczenia dla niego tej chwili – przypływ
pretensji do instytucji, których miał bronić. „Umowa społeczna działa w dwie strony, na pewno
wiesz to od dawna”, powiedział swego czasu Lacon. Chwiejna kłamliwość ministra, dyskretna
pobłażliwość moralna Lacona, idąca po trupach zachłanność Percy’ego Alleline’a – przecież przez
takich ludzi każda umowa traci ważność, dlaczego ktokolwiek miałby dochować im wierności?

Oczywiście wiedział. Od początku wiedział, że to Bill. Podobnie jak wiedział to Control,

Lacon w domu Mendela, tak jak wiedzieli to Connie i Jim, Alleline i Esterhaze. Wszyscy milcząco
podzielali tę nigdy niewyrażoną w słowach półpewność. Myśleli, że pozbędą się jej tak, jak ludzie
mają nadzieję, że pozbędą się niezdiagnozowanej, niewyznanej choroby.

A Ann? Czy Ann wiedziała? Czy to ten cień padł na nich tamtego dnia na klifowym

wybrzeżu Kornwalii?

Przez chwilę Smiley znajdował się w takiej właśnie sytuacji – grubego, bosego szpiega, jak

powiedziałaby Ann, oszukanego w miłości i bezsilnego w swej nienawiści, który w jednej dłoni
trzyma pistolet, a w drugiej sznurek i czeka w ciemności. Potem, nie wypuszczając broni z ręki,
tyłem podsunął się na palcach aż do okna, z którego pięciokrotnie zamrugał latarką, szybko, raz za
razem. Odczekał, by zobaczyć potwierdzenie, i wrócił na swoje miejsce.

Guillam pędził ścieżką nad kanałem, latarka jak oszalała podskakiwała mu w dłoni, aż

dopadł do niskiego łuku mostu i stalowych schodków, prowadzących zygzakiem w górę, na
Gloucester Avenue. Furtka była zamknięta, musiał się na nią wspiąć i przy okazji rozerwał sobie
rękaw aż po łokieć. Na rogu Princess Road stał Lacon w starym polowym płaszczu, z teczką w
dłoni.

– Jest. Przyszedł – szepnął Guillam. – Ma Geralda.
– Tylko bez rozlewu krwi – ostrzegł go Lacon. – Całkowity spokój.
Guillam nawet nie odpowiedział. Trzydzieści kroków dalej czekał w zaufanej taksówce

Mendel. Jechali przez dwie minuty, nawet mniej, zatrzymali samochód nieco przed domem.
Guillam trzymał klucz Esterhazego. Dotarłszy do numeru piątego, Mendel i Guillam znów woleli
wspiąć się na furtkę niż ryzykować, że zaskrzypi. Szli bokiem trawnika. Guillam odwrócił się i
przez chwilę wydawało mu się, że widział postać, nie wiedział, czy kobietę, czy mężczyznę,
obserwującą ich z cienia ganku domu naprzeciw, ale gdy zwrócił na to uwagę Mendela, nikogo tam
nie było i Mendel dość opryskliwie kazał mu wziąć się w garść. Nad wejściem nie paliło się
światło. Guillam poszedł przodem, Mendel czekał pod jabłonią. Guillam włożył klucz w drzwi,
poczuł, że zamek się obraca. Ty głupku, pomyślał triumfalnie, czemu nie zasunąłeś zasuwy? Pchnął
drzwi leciutko i zawahał się. Oddychał powoli, napełniał płuca na zapas. Mendel zbliżył się o
kolejny skok. Ulicą przeszło dwóch młodych chłopców, śmiali się głośno, bo onieśmielała ich noc.
Guillam jeszcze raz oglądnął się na rząd domów po drugiej stronie, ale było pusto. Znalazł się w
holu. Miał na sobie zamszowe buty, które lekko skrzypiały na parkiecie – dywanu nie było. Pod
drzwiami salonu nasłuchiwał wystarczająco długo, by wreszcie wyzwolić w sobie złość.

Jego pozarzynani agenci w Maroku, jego wygnanie do Brixton, codzienny bezsens

wszelkich wysiłków, podczas gdy on sam się starzał, gdy młodość przeciekała mu przez palce;
otaczająca go ze wszystkich stron pospolitość; narastająca niemożność kochania, cieszenia się,
śmiechu; ciągła erozja prostych, heroicznych zasad, według których starał się żyć; wszelkie
samoograniczenia, które wymuszał na sobie w imię milczącego poświęcenia – teraz już mógł rzucić
to wszystko w drwiącą twarz Haydona. Haydona, który kiedyś był jego spowiednikiem; Haydona, z
którym zawsze można było pośmiać się, pogadać, napić się przypalonej kawy; Haydona, na
podobieństwo którego tworzył samego siebie.

Więcej, znacznie więcej. Teraz, gdy już zobaczył, wiedział. Haydon był więcej niż ideałem,

był jego natchnieniem, powiernikiem swego rodzaju staroświeckiego romantyzmu, angielskiego
powołania, które – właśnie dlatego, że było mgliste, niedopowiedziane i ulotne – stanowiło dotąd
sens życia Guillama. W tej chwili Guillam został nie tylko zdradzony, lecz i osierocony. Jego
podejrzenia i urazy, od tak dawna kierowane ku rzeczywistemu światu – ku jego kobietom, jego
miłościom na próbę – teraz padły na Cyrk i fałszywą magię, na której opierał swą wiarę. Z całych
sił pchnął drzwi i wskoczył do środka z bronią w ręku. Haydon i przyciężkawy mężczyzna z czarną
grzywką siedzieli po dwóch stronach małego stolika. Poliakow – Guillam rozpoznał go ze zdjęć –
palił bardzo angielską fajkę. Nawet nie zdążył wyciągnąć fajki z dłoni, gdy Guillam chwycił
Haydona za kołnierz. Jednym pociągnięciem uniósł go z fotela. Odrzucił pistolet i rzucał
Haydonem to w jedną, to w drugą stronę, trząsł nim jak psem, i krzyczał. A potem nagle przestał, bo
nie było o co. W końcu był to tylko Bill, z którym tyle razem przeszli. Guillam odsunął się, nim
jeszcze Mendel chwycił go za ramię, i usłyszał głos Smileya, który jak zawsze grzecznie prosił
„Billa i pułkownika Wiktorowa”, by podnieśli ręce i założyli je za głowę do przyjścia Percy’ego
Alleline’a.

– Nikogo tam nie było? Nie widzieliście? – zapytał Smiley Guillama, gdy czekali.
– Cicho jak w grobie – odpowiedział za obu Mendel.

ROZDZIAŁ 37

Są chwile, w których dzieje się zbyt wiele, by można było to wtedy przeżyć. Dla Guillama i

wszystkich obecnych była to właśnie taka chwila. Nieustępujące roztargnienie Smileya i jego
częste, ostrożne wyglądanie przez okno; obojętność Haydona; przewidywalny atak oburzenia ze
strony Poliakowa, jego żądania, by zapewnić mu traktowanie należne członkowi korpusu
dyplomatycznego – ze swej pozycji na kanapie Guillam w kilku słowach zagroził, że zaraz go
odpowiednio potraktuje – przybycie zdezorientowanych Alleline’a i Blanda, dalsze protesty i
gremialna pielgrzymka na piętro, gdzie Smiley odtworzył taśmy, długie, posępne milczenie, które
nastąpiło po powrocie do salonu; przyjazd Lacona, a później jeszcze Esterhazego z Fawnem;
milczące zabiegi Millie McCraig przy dzbanku do herbaty – te wszystkie zdarzenia i scenki

następowały po sobie z teatralną nierzeczywistością, którą, bardzo podobnie jak wyjazd do Ascot w
zupełnie już innej epoce, potęgowała jeszcze równie nierzeczywista pora. Trzeba też przyznać, że
wszystkie te wypadki, wśród których jednym z pierwszych było zastosowanie przemocy fizycznej
względem Poliakowa i stek rosyjskich przekleństw pod adresem Fawna, który uderzył go diabli
wiedzą w co mimo czujności Mendela, stanowiły głupawy wątek uboczny jedynego prawdziwego
celu, jaki Smiley miał, by doprowadzić do tak licznego zgromadzenia. Chodziło o przekonanie
Alleline’a, że Haydon był dla Smileya jedyną szansą, by negocjować z Karlą i uratować, w
humanitarnym, nie zaś zawodowym sensie, to, co jeszcze zostało ze zdradzonych przez Haydona
siatek. Smiley nie był upoważniony do prowadzenia takich negocjacji ani nie sprawiał wrażenia, że
ma na to ochotę; może uważał, że Esterhaze, Bland i Alleline sami najlepiej wiedzą, którzy agenci
jeszcze funkcjonują, przynajmniej teoretycznie. W każdym razie wkrótce przeniósł się na górę, skąd
zaraz zaczęło dochodzie Guillama niestrudzone przechodzenie z pokoju do pokoju – to Smiley nie
przestawał czuwać przy oknach.

Więc gdy Alleline i jego przyboczni zabrali Poliakowa do jadalni, by na osobności załatwić

z nim interesy, reszta siedziała w milczeniu w salonie i albo gapiła się na Haydona, albo
ostentacyjnie się na niego nie gapiła. On zaś jakby ich nie dostrzegał. Wspierając podbródek na
dłoni, siedział w kącie, pilnowany przez Fawna, i sprawiał wrażenie, że się nudzi. Konferencja się
skończyła, jej uczestnicy wrócili z jadalni, Alleline oznajmił Laconowi, który uparł się, by nie
uczestniczyć w obradach, że wyznaczyli sobie spotkanie w tym samym lokalu za trzy dni i że do
tego czasu „pan pułkownik zdąży porozumieć się ze swymi przełożonymi”. Lacon skinął głową.
Bardzo przypominało to zebranie rady nadzorczej.

Uczestnicy zgromadzenia rozeszli się jeszcze dziwniej, niż na nie przybyli. Szczególnie

dziwne i poruszające było pożegnanie między Esterhazem a Poliakowem. Esterhaze, który zawsze
wolał być dżentelmenem niż szpiegiem, postanowił zachować się po rycersku i wyciągnął do
Poliakowa dłoń, którą ten odtrącił z rozdrażnieniem. Esterhaze żałośnie rozejrzał się za Smileyem,
być może w nadziei, że uda mu się przypodobać, potem wzruszył ramionami i otoczył ręką szerokie
bary Blanda. Wkrótce wyszli razem, z nikim się nie żegnając, ale Esterhaze starał się pocieszać
straszliwie roztrzęsionego kolegę, choć jego własna przyszłość też nie rysowała się w tej chwili w
zbyt różowych kolorach. Wkrótce pojawiła się wezwana przez telefon taksówka po Poliakowa,
który też odszedł, nikomu się nie kłaniając. Wtedy rozmowa całkiem już zamarła; po wyjściu
Rosjanina całe zgromadzenie stało się żałośnie parafiańskie. Haydon wciąż tkwił w swej dobrze
znanej, znudzonej pozie pod strażą Fawna i Mendela i przed niemo zażenowanymi Laconem i
Alleline’em. Wykonano jeszcze wiele telefonów, głównie po to, by zamówić więcej samochodów.
W pewnej chwili Smiley wrócił z góry i przypomniał, że Tarr ciągle jest w Paryżu. Alleline
zatelefonował do Cyrku i podyktował telegram, z którego wynikało, że Tarr może wracać do Anglii
z honorami, cokolwiek to miało znaczyć, i drugi, też do Paryża, ale tym razem do Mackelvore’a, że
Tarr jest osobą porządną, co z kolei Guillamowi wydało się sprawą dyskusyjną.

W końcu, ku ogólnej uldze, ze Żłobka przyjechała pozbawiona okien furgonetka i wysiedli z

niej dwaj panowie, których Guillam nigdy nie widział na oczy, jeden wysoki i utykający na nogę,
drugi rudy i umięśniony. Guillam wzdrygnął się, gdy uświadomił sobie, że obaj są inkwizytorami.
Fawn przyniósł z holu płaszcz Haydona, przetrząsnął jego kieszenie i z szacunkiem pomógł mu go
założyć. Wtedy Smiley uparł się, że przeprowadzenie Haydona od drzwi do furgonetki musi odbyć
się przy zgaszonym świetle w holu i pod silną eskortą. Zapędzono do niej Guillama, Fawna, a
nawet Alleline’a, i wreszcie cała ta zbieranina, otaczająca Haydona, przemaszerowała przez ogród
do samochodu.

– To zwykłe środki ostrożności – powiedział Smiley. Nikt nie miał ochoty się z nim kłócić.

Haydon wsiadł pierwszy, potem inkwizytorzy, którzy jeszcze zamknęli się z nim od środka. Gdy
drzwi się zamykały, Haydon uniósł dłoń w miłym, choć pogardliwym geście skierowanym do
Alleline’a.

Dopiero później Guillamowi przypominały się inne, drobne szczegóły, związane z

poszczególnymi uczestnikami tych wydarzeń – na przykład bezbrzeżna nienawiść okazywana
Poliakowowi przez wszystkich obecnych, począwszy od tej biednej Millie McCraig. W odpowiedzi

na tę nienawiść twarz Poliakowa wykrzywiła się w zwierzęcej, niepohamowanej pogardzie, zbladł i
drżał. Nie ze strachu i nie z gniewu, tylko z czystej nienawiści, takiej, której Guillam nie umiał czuć
nawet do Haydona – no ale też Haydon był jedyny w swoim rodzaju.

Guillam przyłapał się też na tym, że wbrew sobie zaczyna czuć podziw dla Alleline’a w jego

godzinie klęski: Alleline wykazał się jednak pewnym honorem. Ale później Guillam nie był pewny,
czy Percy od razu zdawał sobie sprawę, co tak naprawdę się stało; w końcu nadal był szefem, a
Haydon jego Jagonem.

Ale najdziwniejsze odkrycie poczynione przez Guillama, odkrycie, które zabrał ze sobą i o

którym rozmyślał potem znacznie dłużej, niż miał w zwyczaju, polegało na tym, iż mimo całego
gniewu, który wezbrał w nim w chwili wpadania do pokoju, musiał zdobyć się na najwyższy i
wręcz gwałtowny wysiłek woli, by czuć do Billa Haydona cokolwiek innego niż serdeczność. Być
może, jak powiedziałby sam Bill, Guillam wreszcie dorósł. Najlepsze z tego wszystkiego było
jednak to, że gdy tego samego wieczoru wspinał się wreszcie do swego mieszkania, usłyszał z
niego dobrze znane dźwięki fletu Camilli, odbijające się echem w klatce schodowej. I o ile Camilla
straciła tej nocy nieco ze swej tajemniczości, o tyle do rana udało mu się uwolnić ją od przykrego
przesłuchiwania, któremu tak często ostatnio ją poddawał.

W ciągu następnych kilku dni jego życie stało się jeszcze weselsze. Percy Alleline został

wysłany na urlop na czas nieokreślony; Smileya poproszono, by na jakiś czas powrócił do pracy i
posprzątał do końca. Guillamowi dano do zrozumienia, że zanosi się na wyzwolenie go z Brixton.
Dopiero znacznie, znacznie później dowiedział się, że odegrał się ostatni akt tej historii – i wtedy
dopiero udało mu się dopasować nazwisko i cel działania do tego dziwnie znajomego cienia, który
wędrował za Smileyem przez nocne ulice Kensington.

ROZDZIAŁ 38

Przez dwa następne dni Smiley żył jakby zawieszony w próżni. Tym sąsiadom, którzy w

ogóle go zauważali, musiał wydawać się pogrążony w wyniszczającym smutku. Wstawał późno i
krzątał się po domu w szlafroku, czyszcząc, odkurzając, gotując sobie i potem nic nie jedząc. Po
południu, wbrew wszelkim miejscowym zwyczajom, rozpalał węgiel w kominku i siedział przed
nim, czytając swych niemieckich poetów lub pisząc listy do Ann, rzadko je kończąc i nigdy ich nie
wysyłając. Gdy dzwonił telefon, szybko do niego podchodził, ale za każdym razem czekało go
rozczarowanie. Za oknem pogoda nadal była paskudna, a nieliczni przechodnie – Smiley dokładnie
każdemu się przyglądał – uciekali skuleni przed siekącym deszczem i śniegiem. Raz zadzwonił
Lacon, by przekazać życzenie ministra, aby Smiley „był gotów zabrać się za ten bajzel na
Cambridge Circus, jeżeli zostanie o to poproszony” – inaczej mówiąc, by pilnował interesu, póki
nie znajdzie się następca Percy’ego Alleline’a. Smiley odpowiedział wymijająco, ale jeszcze raz
nalegał na Lacona, by podjęto najwyższe środki ostrożności w celu zapewnienia fizycznego
bezpieczeństwa Haydona podczas jego pobytu w Sarratt.

– Czy ty trochę nie histeryzujesz? – odparł Lacon. – Przecież on może pojechać tylko do

Rosji i sami go tam wysyłamy.

– Kiedy? Jak szybko?
Ustalanie szczegółów mogło zabrać jeszcze kilka dni.
W swym stanie reakcji na dramatyczne wydarzenia Smiley nie zniżył się do tego, by

wypytywać, jak idą przesłuchania, ale z tonu Lacona wnioskował, że odpowiedź brzmiałaby: „Złe”.
Ciekawsze były rozmowy z Mendelem.

– Stacja w Immingham jest zamknięta – mówił na przykład. – Będzie pan musiał wysiąść w

Grimsby i albo zasuwać na nogach, albo autobusem.

Częściej jednak Mendel siedział tylko i przyglądał się Smileyowi tak, jak patrzy się na

obłożnie chorego.

– Wie pan, od samego czekania nie wróci do domu – powiedział raz. – Czas, żeby góra

przyszła do Mahometa. W miłości do odważnych świat należy, że tak powiem.

Rankiem trzeciego dnia zabrzmiał dzwonek u drzwi i Smiley pobiegł otworzyć tak szybko,

jakby to mogła być Ann, która wiecznie gubiła klucze. Za drzwiami stał Lacon. Powiedział, że

Smiley musi przyjechać do Sarratt; Haydon uparł się, że musi się z nim zobaczyć. Inkwizytorzy
niczego nie wskórali, czas się kończył. Podobno, jeżeli to Smiley zabawi się w spowiednika,
Haydon zgodzi się trochę o sobie opowiedzieć.

– Zapewniono mnie, że nie było żadnego przymusu – powiedział Lacon.
Sarratt wyglądało żałośnie w porównaniu z tym, co pamiętał Smiley. Wiązy pomarniały na

jakąś chorobę, nad starym boiskiem do krykieta wyrosły słupy wysokiego napięcia. Sam dom,
rozległy, ceglany dworek, też podupadł w porównaniu z najlepszymi latami zimnej wojny w
Europie, zniknęły też co cenniejsze meble – Smiley podejrzewał, że trafiły do któregoś z domów
Alleline’a. Haydona zastał w ukrytym wśród drzew blaszanym baraku.

Wnętrze miało woń wojskowej wartowni, pomalowane na czarno ściany i zakratowane

okna. Obie sąsiadujące izby zajmowali strażnicy, którzy przyjęli Smileya z honorami i zwracali się
do niego per „sir”. Byli najwyraźniej nieźle poinformowani. Haydon był w więziennym drelichu,
miał dreszcze i narzekał na zawroty głowy. Kilka razy musiał kłaść się na łóżko, by zatamować
krwawienie z nosa. Zapuścił niezbyt imponującą brodę – najwyraźniej były wątpliwości, czy można
mu pozwolić na używanie maszynki do golenia.

– Głowa do góry – powiedział Smiley. – Niedługo już cię tu nie będzie.
Po drodze z Londynu usiłował myśleć o Prideaux, Irinie, czeskich siatkach i jeszcze nawet

wchodząc do celi Haydona, miał niejasne poczucie obywatelskiego obowiązku – myślał, że
powinien skarcić go jakoś w imieniu wszystkich porządnych ludzi. Ale zamiast tego był
onieśmielony, miał wrażenie, że nigdy nie udało mu się poznać Haydona – a teraz było na to już za
późno. Rozgniewał go też stan fizyczny Haydona, ale gdy zgłosił pretensje strażnikom, ci nie
wiedzieli, o co chodzi. Wściekł się jeszcze bardziej, kiedy dowiedział się, że dodatkowe środki
bezpieczeństwa, których się domagał, zostały wycofane po pierwszym dniu. Gdy zażądał rozmowy
z Craddoksem, szefem Żłobka, okazało się, że jest nieosiągalny, a jego zastępca udawał głupiego.

Ich pierwsza rozmowa rwała się lub rozpływała w banałach.
Czy Smiley mógłby załatwić, żeby przekazywano mu pocztę z klubu, i powiedzieć

Alleline’owi, żeby pośpieszył się w targach z Karlą? I przydałyby się chusteczki, najlepiej
papierowe, na ten jego nos. To, że ciągle wybucha płaczem, tłumaczył Haydon, nie ma nic
wspólnego z wyrzutami sumienia ani z bólem, a jest fizyczną reakcją na, jak to określił,
małostkowość inkwizytorów, którzy ubzdurali sobie, że Haydon zna nazwiska innych ludzi
zwerbowanych przez Karlę, i chcą je z niego wyciągnąć przed wyjazdem. Istniała też inna szkoła,
według której Fanshaw z klubu Optymatów z Christ Church werbował nie tylko do Cyrku, lecz
również do moskiewskiego Centrum. Haydon tłumaczył: „Doprawdy, co robić z takimi idiotami?”.
Mimo nie najlepszego samopoczucia wciąż potrafił sprawiać wrażenie, że on jeden z całego
otoczenia ma głowę na karku.

Poszli na spacer po ośrodku i Smiley stwierdził z rozpaczą, że teren nawet nie jest

pilnowany, ani za dnia, ani nocą. Po jednej rundzie Haydon poprosił, by wrócili do baraku, gdzie
usunął kawałek deski z podłogi i wyciągnął pokryte bazgrołami kartki papieru. Smileyowi zaraz
nasunęło się nieodparte porównanie z pamiętnikiem Iriny. Haydon klęknął na łóżku i zaczął
porządkować kartki. W tej pozie, w tym słabym świetle, ze zwisającą niemal znad kartki, długą
grzywką, wyglądał dokładnie tak jak w latach sześćdziesiątych, gdy, siedząc u Controla, obmyślał
kolejną świetnie brzmiącą, ale za to całkowicie niewykonalną intrygę ku chwale Anglii. Smiley
nawet nie próbował niczego zapisywać, ponieważ obaj uznali bez słów, że ich rozmowę i tak na
pewno ktoś nagrywa. Tekst zaczynał się od długiego, osobistego wyznania, z którego Smiley
zapamiętał tylko kilka zdań:

„Żyjemy w czasach, w których liczą się tylko sprawy zasadnicze…”.
„Stany Zjednoczone nie potrafią już przeprowadzić własnej rewolucji…”.
„Stanowisko polityczne Zjednoczonego Królestwa na arenie międzynarodowej nie ma

najmniejszego znaczenia ani uzasadnienia moralnego…”.

Z wieloma z tych stwierdzeń Smiley chętnie zgodziłby się w innych okolicznościach;

odrzucały go bardziej ze względu na ton niż na treść.

„Zniewolenie ekonomiczne mas pracujących w kapitalizmie amerykańskim zostało

zinstytucjonalizowane w stopniu, którego nawet Lenin nie potrafił przewidzieć”.

„Zimna wojna rozpoczęła się w roku 1917, ale najcięższe walki dopiero przed nami, kiedy

przedśmiertna paranoja Ameryki każe jej wikłać się w coraz większe awantury za granicą…”.

Haydon pisał nie o dekadencji Zachodu, lecz o jego śmierci z powodu łapczywości i

zatwardzenia. Twierdził, że nienawidzi Ameryki bardzo głęboko, i Smiley uznał, że pewnie tak
było. Haydon uważał też za pewnik, iż służby specjalne to jedyna prawdziwa miara politycznego
zdrowia narodu, jedyny prawdziwy wyraz jego podświadomości.

Wreszcie przeszedł do opisu własnego przypadku. Pisał, że w Oksfordzie był autentycznym

prawicowcem, a że na wojnie było wszystko jedno, pod warunkiem, że walczyło się z Niemcami.
Przez krótki czas po czterdziestym piątym nawet zadowalał się pozycją Anglii w świecie, dopóki
nie zorientował się, jakie to pospolite. Było dla niego tajemnicą, jak i kiedy to się stało. Nie potrafił
wskazać żadnego konkretnego wydarzenia w historycznym chaosie własnego życia: po prostu nagle
wiedział już, że gdyby Anglia wypadła z gry, niczego by to nie zmieniło. Odtąd często zastanawiał
się, po której stronie stanie w chwili próby; po dłuższych rozmyślaniach musiał w końcu przyznać,
że jeżeli miałby wygrać jeden lub drugi obóz, wolałby, żeby był to Wschód.

– To był bardziej taki estetyczny wybór – wyjaśnił. – Oczywiście trochę i moralny.
– Oczywiście – zgodził się uprzejmie Smiley.
Odtąd, pisał, wprowadzenie w czyn własnych przekonań było już tylko kwestią czasu.
Tyle dowiedział się Smiley pierwszego dnia. Na ustach Haydona pojawił się biały osad i

znowu zaczął płakać. Umówili się na następny dzień o tej samej porze.

– Dobrze byłoby trochę zająć się szczegółami, Bill – powiedział Smiley, wychodząc.
– Aha, słuchaj, powiedz Jane, dobrze? – Haydon znów leżał na łóżku, trzymając się za nos.

– Wszystko jedno, co jej powiesz, tylko tak, żeby było wiadomo, że to koniec. – Usiadł, wypisał
czek i włożył go do brązowej koperty. – Daj jej to. Na mleko.

Uświadomiwszy sobie, że Smileyowi może nie uśmiechać się taka misja, dodał jeszcze:
– No, przecież jej ze sobą nie zabiorę? Nawet jakby się na nią zgodzili, byłaby straszną kulą

u nogi.

Tego samego wieczoru, idąc za wskazówkami Haydona, Smiley podjechał metrem do

Kentish Town i znalazł mały domek wśród garaży, jeszcze nieprzerobionych na mieszkania.
Otwarła mu drzwi blondynka o płaskiej twarzy, w dżinsach; w środku pachniało farbą olejną i
niemowlęciem. Nie mógł sobie przypomnieć, czy poznał ją, czy nie, na Bywater Street, więc
zaczął:

– Przysyła mnie Bill Haydon. U niego wszystko dobrze, ale mam od niego pewne

wiadomości.

– Jezu – powiedziała cicho dziewczyna. – Najwyższy czas, do cholery.
Salon był brudny. Przez drzwi do kuchni zobaczył stertę brudnych naczyń i od razu

zorientował się, że ona używa wszystkich po kolei, póki się nie skończą, i dopiero potem zmywa
naraz. Podłoga była goła, poza wymalowanymi na niej długimi, psychodelicznymi wzorami w
węże, kwiaty i owady.

– To Billa strop Kaplicy Sykstyńskiej – powiedziała, jakby zagajając rozmowę. –

Przynajmniej nie będzie miał kłopotów z kręgosłupem jak Michał Anioł. Pan jest z rządu? –
zapytała, zapalając papierosa. – Mówił mi, że pracuje dla rządu. – Dłoń jej się trzęsła, miała żółte
plamy pod oczyma.

– No więc przede wszystkim mam pani oddać to – powiedział Smiley i, pogrzebawszy w

wewnętrznej kieszeni, wręczył dziewczynie kopertę z czekiem.

– Na mleko – powiedziała i położyła ją obok siebie.
– Na mleko – powtórzył Smiley i odwzajemnił jej uśmiech, i wtedy coś w jego wyrazie

twarzy albo w tym, jak po niej powtórzył, zmusiło ją, by rozerwać kopertę. Nie było w niej żadnego
listu, sam czek, ale czek wystarczył; nawet z miejsca, gdzie siedział, Smiley zobaczył, że liczba
była czterocyfrowa.

Nie zdając sobie sprawy z tego, co robi, przeszła przez pokój i włożyła czek do pliku

rachunków w starej puszce na kominku. Poszła do kuchni i zrobiła dwa kubki kawy rozpuszczalnej,

ale przyniosła tylko jeden.

– Gdzie on jest? – zapytała. Stała twarzą do niego. – Znowu ugania się za tym swoim

smarkatym marynarzem? O to chodzi? I tym się chce wykupić, tak? No, to może mu pan ode mnie
powiedzieć, że…

Smiley brał już udział w takich scenach, więc i tym razem wygłosił tę samą, absurdalną

kwestię.

– Praca Billa jest wagi państwowej. Niestety nie mogę pani powiedzieć więcej i pani też nie

powinna nikomu mówić. Kilka dni temu wyjechał za granicę z tajną misją. Długo go nie będzie.
Może nawet przez kilka lat. Nie wolno mu było nikomu powiedzieć, że wyjeżdża. Chce, żeby pani
o nim zapomniała. Jest mi naprawdę bardzo przykro.

Zdążył powiedzieć tylko tyle, nim wybuchnęła. Nie zrozumiał wszystkiego, co mówiła, bo

darła się i przeklinała, potem usłyszało ją niemowlę i też zaczęło krzyczeć. Przeklinała nie Smileya
i właściwie nawet nie Billa – po prostu przeklinała, nie uroniwszy ani jednej łzy. I wciąż pytała, kto,
do cholery, wierzy jeszcze w rząd i w państwo. Potem jej nastrój uległ zmianie. Smiley zauważył na
ścianach inne obrazy Billa, głównie portrety dziewczyny, niektóre nawet ukończone, wszystkie zaś
smutne i przygaszone w porównaniu z jego wcześniejszymi dziełami.

– Pan go nie lubi, prawda? Przecież widzę – powiedziała. – To czemu odwala pan za niego

brudną robotę?

Również i na to pytanie nie było prostej odpowiedzi. Wracając na Bywater Street, znów

miał wrażenie, że ktoś za nim chodzi, i próbował dodzwonić się do Mendela, żeby podać mu numer
taksówki, która dwa razy rzuciła mu się w oczy, i poprosić, żeby zrobił śledztwo. Akurat tak się
złożyło, że Mendel nie wrócił do domu przed północą; Smiley spał niespokojnie i obudził się o
piątej. O ósmej był już z powrotem w Sarratt, gdzie zastał Haydona w doskonałym nastroju.
Inkwizytorzy już go nie męczyli, Craddox powiedział mu, że wymiana została dogadana i że
wyjedzie jutro albo pojutrze. Prośby Haydona miały teraz charakter pożegnalnych: zaległą pensję i
środki pochodzące z ewentualnej sprzedaży jego mienia wysłać mu na Narodnyj Bank w Moskwie,
który zajmie się też jego pocztą. Galeria Arnolfini w Bristolu ma kilka jego obrazów, między
innymi jego wczesne akwarelki z widokami Damaszku, na których bardzo mu zależy. Czy Smiley
mógłby to załatwić? Wreszcie sprawa przykrycia dla jego zniknięcia.

– Niech to będzie coś na lata – radził. – Mów, że wyjechałem z misją, zrób z tego wielką

tajemnicę, odczekaj parę lat, potem możesz mnie zdemaskować…

– No, myślę, że coś wymyślimy, dziękuję – powiedział Smiley.
Po raz pierwszy, od kiedy go znał, Haydon przejmował się strojem. Powiedział, że chce tam

wyglądać jak ktoś, bo pierwsze wrażenie jest bardzo ważne.

– Moskiewscy krawcy są straszni. Zrobią z człowieka kościelnego.
– Prawda – powiedział Smiley, który nie miał wiele lepszej opinii o krawcach londyńskich.
– Aha, jeszcze jest taki chłopak – dodał niedbale – taki kumpel, marynarz, mieszka w

Notting Hill. Najlepiej daj mu parę stów, żeby siedział cicho. Możesz to załatwić z tajnego
funduszu?

– Na pewno.
Wypisał adres. I w tym samym, koleżeńskim duchu zaczął wreszcie opowiadać o

szczegółach, jak to poprzedniego dnia określił Smiley.

Już na wstępie odmówił jakichkolwiek informacji o swoim zwerbowaniu i wieloletnim

związku z Karlą.

– Wieloletnim? – powtórzył szybko Smiley. – To kiedy się poznaliście? – Wyznania z

poprzedniego wieczoru wydały się nagle bezsensowne, ale Haydon nic więcej na ten temat nie
powiedział.

Jeżeli można mu wierzyć, Haydon robił Karli drobne, starannie wybrane prezenty mniej

więcej od roku tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego. Z początku ograniczał się do rzeczy, które mogły
dyskretnie wspomóc sprawę rosyjską kosztem amerykańskiej; bardzo uważał, by, jak to określił,
„nie przekazywać im niczego, co mogłoby zaszkodzić nam albo naszym agentom w terenie”.

O bezsensie sytuacji Wielkiej Brytanii i o tym, że potrafi ona już tylko hamować postęp

ludzkości, nie oferując nic w zamian, przekonała go ostatecznie awantura sueska roku
pięćdziesiątego szóstego. Paradoksalnie dodatkowym bodźcem stal się właśnie amerykański
sabotaż brytyjskiej akcji w Egipcie. Dlatego mógł spokojnie powiedzieć, że od 1956 roku został
świadomym, pełnoetatowym i niecofającym się przed niczym sowieckim kretem. W
sześćdziesiątym pierwszym otrzymał oficjalnie sowieckie obywatelstwo, a w ciągu następnych
dziesięciu lat dwa sowieckie medale – co śmieszniejsze, nie chciał powiedzieć jakie, ale zapewniał,
że „z górnej półki”. Niestety w tym czasie zaczęto wysyłać go na dłuższe pobyty zagraniczne, co
znacznie zmniejszyło jego dostęp do materiałów, a ponieważ upierał się zawsze, że informacje,
które dostarczał, mają być spożytkowane od razu – „a nie żeby trafiły do jakiegoś durnego
sowieckiego archiwum” – jego praca stała się niebezpieczna i nierówna. Gdy wrócił do Londynu,
Karla przysłał mu do pomocy Polly’ego (chyba wszyscy tak nazywali Poliakowa), ale Haydon źle
znosił te ciągłe tajne spotkania, szczególnie dlatego, że fotografował tyle materiału.

Odmówił podania szczegółów na temat aparatów, sprzętu, wynagrodzenia i technik

operacyjnych ze swego przedmerlinowskiego okresu w Londynie. Smiley zaś był przez cały czas
świadomy, że te nieliczne rzeczy, o których opowiada mu Haydon, są i tak starannie wybrane z
większej i zapewne nieco innej prawdy.

Tymczasem i Karla, i Haydon odbierali sygnały, że Control zaczyna węszyć. Control był co

prawda chory, ale dobrowolnie nigdy nie oddałby władzy, gdy istniała jakakolwiek szansa zrobienia
firmie prezentu z Karli. Rozpoczął się wyścig między śledztwem Controla i jego zdrowiem. Dwa
razy był bardzo blisko – Haydon znów odmówił informacji, o co chodziło – i gdyby nie
błyskawiczny refleks Karli, kret Gerald zostałby schwytany. Właśnie z tej nerwowej sytuacji zrodził
się najpierw Merlin, potem operacja „Świadectwo”. „Czarna Magia” została stworzona przede
wszystkim dla zapewnienia sukcesji, czyli po to, by umieścić Alleline’a bliżej tronu i przyśpieszyć
odejście Controla. Po drugie, oczywiście, „Czarna Magia” dawała Centrum całkowitą kontrolę nad
materiałem wywiadowczym płynącym do Whitehall. A po trzecie – i najważniejsze, upierał się
Haydon – czyniła z Cyrku ważną broń przeciwko Ameryce.

– Jaka część tego materiału była prawdziwa? – zapytał Smiley.
Rzecz jasna proporcje zależały od tego, co się chciało osiągnąć, odpowiedział Haydon.

Teoretycznie dezinformacja była bardzo łatwa: wystarczyło, że Haydon informował Karlę o tym, na
czym w Whitehall się nie znają, i dezinformatorzy pisali coś z tej dziedziny. Parę razy Haydon dla
zabawy sam wyprodukował jakiś raport. I potem rzeczywiście świetnie się bawił, otrzymując,
oceniając i rozprowadzając własne dzieła. Oczywiście, z punktu widzenia całej operacji „Czarna
Magia” była bezcenna, bo sytuowała Haydona poza zasięgiem Controla i dawała mu żelazne
przykrycie, by spotykać się z Pollym, gdy tylko chciał. Czasem nie spotykali się przez całe
miesiące. Haydon spokojnie fotografował dokumenty Cyrku u siebie w gabinecie pod pretekstem
przygotowywania spreparowanego materiału dla Polly’ego, po czym przekazywał materiał
Esterhazemu wśród mnóstwa innego śmiecia i wysyłał go z tym ładunkiem do lokalu
konspiracyjnego na Lock Gardens.

– Klasyczne rozwiązanie – powiedział po prostu Haydon. – Percy prowadził agenta, ja

kryłem się za agentem, Roy i Toby robili za chłopców na posyłki.

Tu Smiley zapytał grzecznie, czy Karla zastanawiał się kiedyś nad przejęciem Cyrku przez

Haydona – po co zawracać sobie głowę jakimś malowanym szefem? Haydon uchylił się od
odpowiedzi i Smileyowi przyszło na myśl, że może nie tylko Control, ale i Karla wolał Haydona w
roli podwładnego.

Operacja „Świadectwo”, opowiadał Haydon, była w sumie dość rozpaczliwym zabiegiem.

Haydon był pewny, że Control jest już naprawdę blisko. Analiza pobieranych przez niego akt
dawała niestety bardzo dokładny spis operacji spalonych albo przynajmniej utrąconych przez
Haydona. Controlowi udało się też zawęzić listę podejrzanych do oficerów w określonym wieku i
randze…

– No właśnie. Czy oferta Stevczeka była prawdziwa? – zapytał Smiley.
– Mój Boże, skąd – odpowiedział szczerze wstrząśnięty Haydon. – To była prowokacja od

samego początku. Stevczek, oczywiście, istnieje, to wybitny czeski generał. Ale on nigdy nikomu

nie składał żadnej oferty.

W tym miejscu Smiley poczuł, że Haydon staje się mniej swobodny, że po raz pierwszy ma

wątpliwości co do moralności swego postępowania i jakby zaczynał się usprawiedliwiać.

– Oczywiście, musieliśmy mieć pewność, że Control zareaguje i jak zareaguje… i kogo

pośle. Nie byłoby nam na rękę, gdyby wysłał jakiegoś drugorzędnego szpicla, to musiał być ktoś
ważny, żeby historia wyglądała wiarygodnie. Wiedzieliśmy, że musi wybrać kogoś z zewnątrz i
kogoś, kto nie miał dopuszczenia do „Czarnej Magii”. I że skoro ma to się odbyć w Czechach, to
naturalnie ten ktoś musi mówić po czesku.

– Naturalnie.
– Zależało nam, żeby to był ktoś z długim stażem w Cyrku, żeby trochę zatrząść budą.
– Tak – powiedział Smiley, przypominając sobie tę dyszącą, spoconą postać na wzgórzu. –

Tak, to logiczne.

– No co, do diabła, przecież go wyciągnąłem – rzucił Haydon.
– Tak, to miło z twojej strony. Powiedz mi, czy Jim przyszedł zobaczyć się z tobą przed

wyjazdem na tę misję?

– Owszem, tak się składa, że był.
– Co ci chciał powiedzieć?
Haydon wahał się przez bardzo, bardzo długą chwilę, i w końcu nie odpowiedział. Ale

odpowiedź i tak dał – była wypisana w nagłej pustce jego oczu, w cieniu wyrzutów sumienia, który
spłynął na jego szczupłą twarz. Przyszedł cię ostrzec, pomyślał Smiley, bo cię kochał. Ostrzec cię;
tak jak przyszedł do mnie powiedzieć, że Control oszalał, ale mnie nie zastał, bo byłem w Berlinie.
Jim aż do końca pilnował, żeby nic ci się nie stało.

– Poza tym – ciągnął Haydon – musiał to być kraj, w którym dopiero co działała

kontrrewolucja, w grę naprawdę wchodziły tylko Czechy.

Smiley sprawiał wrażenie, że nie słucha go całkiem uważnie.
– Dlaczego go wyciągnąłeś? – zapytał. – W imię przyjaźni? Bo był nieszkodliwy? Bo

wszystkie karty były w twoim ręku?

Nie tylko, wyjaśnił Haydon. Dopóki Jim był w czeskim więzieniu (nie powiedział

„rosyjskim”), ludzie walczyliby o niego, dla kogoś miałby jakieś tam znaczenie. Ale gdyby wrócił,
w Whitehall zrobiono by wszystko, żeby o nim zapomniano – tak to już jest z repatriacjami.

– Dziwię się, że Karla po prostu go nie zastrzelił. A może powstrzymał się przez wzgląd na

ciebie?

Ale Haydon zdążył już skryć się w naiwne dywagacje polityczne.
Potem przeszedł na swój temat i od razu zaczął w oczach Smileya stawać się kimś innym,

małym i podłym. Wzruszał się tym, że Ionesco obiecał ostatnio napisać sztukę, w której główny
bohater nie mówi nic, a wszyscy wokół – bez przerwy. Kiedy psychologowie i modni historycy
zaczną zajmować się jego życiem, ma nadzieję, że zauważą, iż on tak właśnie siebie widział. Jako
artysta powiedział wszystko, co miał do powiedzenia, w wieku lat siedemnastu – coś jeszcze trzeba
przecież robić z późniejszym życiem. Okropnie żałował, że nie może zabrać ze sobą niektórych
przyjaciół. Miał nadzieję, że Smiley będzie wspominał go ciepło.

Smiley chciał odpowiedzieć mu na to, że wcale tak go nie będzie wspominał, i w ogóle

powiedzieć mu jeszcze wiele różnych rzeczy, ale uznał, że nie warto. Poza tym Haydonowi znowu
poszła krew z nosa.

– Aha, swoją drogą mam cię prosić, żebyś unikał rozgłosu. Milesowi Sercombe’owi bardzo

na tym zależy.

Tu Haydonowi udało się roześmiać. Powiedział, że skoro tak namieszał w Cyrku

potajemnie, nie zamierza teraz robić tego publicznie.

Przed odjazdem Smiley zadał pytanie, na którym jeszcze mu zależało.
– Będę musiał opowiedzieć o wszystkim Ann. Czy jest coś, co chciałbyś jej przekazać?
Trzeba mu było wytłumaczyć dokładnie, o co chodzi; z początku myślał, że Smiley

powiedział „Jane”, i nie mógł zrozumieć, dlaczego Smiley jeszcze u niej nie był.

– A, twojej Ann – powiedział, jakby mogło chodzić o wiele różnych Ann. Wyjaśnił, że to był

pomysł Karli. Karla od dawna wiedział, że największym zagrożeniem dla kreta Geralda jest właśnie
Smiley. – Mówił, że jesteś całkiem dobry.

– Dziękuję.
– Ale że masz pewną cenę: Ann. Że to taka ostatnia iluzja człowieka bez iluzji. Karla uznał,

że gdyby wszyscy widzieli we mnie jej kochanka, nie potrafiłbyś traktować mnie normalnie w
innych sprawach. – Smiley zauważył, że jego oczy stały się nagle bardzo nieruchome. Ołowiane,
jak mówiła Ann. – Więc nic na siłę, ale jak się da, zostań jednym z wielu. Zgadza się?

– Zgadza się – odpowiedział Smiley.
Na przykład Karli bardzo zależało, by w nocy, w której rozegrało się „Świadectwo”,

Haydon zabawiał się z Ann. Na wszelki wypadek.

– No właśnie, czy wtedy nie było takiej małej wpadki? – zapytał Smiley, przypomniawszy

sobie opowiadanie Sama Collinsa i to, że z początku nie było pewności co do losów Ellisa. Haydon
potwierdził, że rzeczywiście. Gdyby wszystko poszło zgodnie z planem, pierwsze czeskie
komunikaty miały wyjść o wpół do jedenastej. Haydon miałby wtedy prawo wysłuchać wiadomości
agencyjnej w klubie po telefonie Sama Collinsa do Ann, a przed swoim przyjazdem do Cyrku. Ale
ponieważ Jim dał się postrzelić, Czesi spóźnili się i wydali komunikat już po zamknięciu klubu.

– Całe szczęście, że nikt tego nie sprawdził – powiedział, znowu częstując się papierosem

Smileya. – Kim ja byłem, a propos? – zapytał swobodnie. – Ciągle zapominam.

– Krawcem. Ja byłem Żebrakiem.
Ale Smiley miał już dość, więc nawet nie pożegnawszy się, wyszedł. Wsiadł do samochodu

i przez godzinę jeździł bez celu. Gdy ocknął się na bocznej drodze do Oksfordu przy prędkości
osiemdziesięciu mil na godzinę, zatrzymał się na obiad, po czym ruszył do Londynu. Jakoś nie miał
siły wracać na Bywater Street, toteż poszedł do kina, zjadł gdzieś kolację i lekko pijany wrócił do
domu o północy. Zastał na progu Lacona z Milesem Sercombe’em oraz z jego ostentacyjnym rolls-
royce’em, czarnym nocnikiem, długim jak ciężarówka, parkującym przy chodniku i zagradzającym
przejazd.

Szalonym pędem pojechali do Sarratt, gdzie pod pogodnym nocnym niebem, na ogrodowej

ławce z widokiem na skąpane w blasku księżyca boisko do krykieta, oświetlony kilkoma latarkami i
oglądany przez kilku bladych lokatorów Żłobka, siedział Bill Haydon. Pod płaszczem miał pasiastą
pidżamę i teraz wyglądał jeszcze bardziej jak więzień. Oczy miał otwarte, a głowę przekrzywioną
nienaturalnie na bok jak u ptaka, któremu ktoś umiejętnie skręcił kark.

Nie było większej dyskusji na temat tego, co się stało.
O wpół do jedenastej Haydon poskarżył się strażnikom na bezsenność i nudności, chciał

zaczerpnąć świeżego powietrza. Jego sprawę uznano za zamkniętą, toteż nikomu nie przyszło do
głowy iść za nim, więc sam poszedł w ciemność. Jeden ze strażników przypomniał sobie, iż Bill
zażartował, że idzie sprawdzić trawę na boisku, drugi był zbyt zajęty oglądaniem telewizji, by
pamiętać cokolwiek. Po półgodzinie zaczęli się niepokoić, więc starszy stopniem poszedł szukać, a
młodszy został na wypadek, gdyby Haydon wrócił. Znaleźli go tam, gdzie teraz siedział; strażnik
najpierw myślał, że zasnął. Pochyliwszy się nad nim, poczuł alkohol – domyślił się, że dżinu lub
wódki – i uznał, że Haydon się upił, co go zdziwiło, bo w Żłobku alkohol był odgórnie zakazany.
Dopiero gdy usiłował go podnieść, najpierw przechyliła się głowa, potem bezwładnie całe ciało.
Strażnik zwymiotował (ślady widać było tam, pod drzewem), posadził go z powrotem i urządził
alarm.

– Czy Haydon otrzymał w ciągu dnia jakąś wiadomość? – zapytał Smiley.
– Nie. Ale przywieziono mu garnitur z pralni, więc ktoś mógł coś w nim ukryć, na przykład

zaproszenie na spotkanie.

– Aha, czyli Rosjanie. – Minister zwrócił się z satysfakcją ku niereagującej na jego słowa

postaci Haydona. – Pewnie żeby za dużo nie powiedział. Co za bandyci!

– Nie – powiedział Smiley. – Oni szczycą się tym, że sprowadzają swoich z powrotem.
– No to kto, do diabła?
Wszyscy czekali na odpowiedź Smileya, ale na próżno. Latarki zgasły, cała grupka

niepewnie ruszyła do samochodu.

– A nie można by się go pozbyć i tak? – zapytał w drodze powrotnej minister.
– Był obywatelem sowieckim. Niech go sobie wezmą – powiedział Lacon, nie przestając w

ciemności przyglądać się Smileyowi.

Byli zgodni, że szkoda, bo nie uratują ludzi z siatek. Może Karla pójdzie na jakiś inny

układ?

– Nie pójdzie – powiedział Smiley.
Wspominając to wszystko w pustym przedziale pierwszej klasy, Smiley miał dziwne

wrażenie, że przez cały czas patrzył na Haydona przez zły koniec teleskopu. Od poprzedniej nocy
nie jadł wiele; teraz mógł zjeść w barze, który był otwarty przez większą część podróży.

Wyjeżdżał z dworca King’s Cross ze smutnym wrażeniem, że lubił i szanował Haydona: w

końcu Bill był człowiekiem, który miał coś do powiedzenia i który to powiedział. Ale umysł
Smileya odrzucił to wygodne wytłumaczenie. Im dłużej zastanawiał się nad rozwlekłym
opowiadaniem Haydona, tym bardziej uderzały go liczne sprzeczności. Najpierw usiłował widzieć
go w romantyczno-gazetowym świetle: intelektualista z lat trzydziestych, dla którego Moskwa
stanowiła naturalną mekkę. – Moskwa dawała Billowi dyscyplinę – mówił do siebie. – Potrzebował
symetrii rozwiązań historyczno-ekonomicznych. – To wydało mu się zbyt miałkie, więc dołożył
trochę więcej cech człowiekowi, którego usiłował lubić: – Bill był romantykiem i snobem. Chciał
należeć do elitarnej awangardy i wyprowadzić masy z mroków. – A potem przypomniał sobie
niedokończone płótna w salonie dziewczyny w Kentish Town: smutne, przedobrzone i przygaszone.
I duch apodyktycznego ojca Billa – Ann nazywała go po prostu Potworem – i wyobraził sobie, że
marksizm Billa był próbą wynagrodzenia sobie niepowodzeń artystycznych i pozbawionego miłości
dzieciństwa. Potem nie miało już większego znaczenia, że ideologia ta się przeżyła, Bill dokonał
wyboru swej drogi, Karla zaś wiedział doskonale, jak go na niej utrzymać. Smiley uznał, że zdrada
jest przede wszystkim sprawą przyzwyczajenia, jeszcze raz wyobraziwszy sobie Billa
wyciągniętego na podłodze na Bywater Street i Ann, puszczającą mu płyty na gramofonie.

Poza tym Bill to uwielbiał – w to Smiley nie wątpił ani przez chwilę. Stać na środku ukrytej

sceny, wygrywać jeden świat przeciw drugiemu, być bohaterem i autorem w jednej osobie – o tak,
Bill na pewno to uwielbiał.

Smiley wzruszył ramionami, jak zwykle nie wierząc w najprostsze wytłumaczenia ludzkich

motywacji, i zamiast tego wyobraził sobie rosyjską matrioszkę, w której spod jednej lalki pojawia
się następna, a spod tej jeszcze jedna. Ze wszystkich żyjących tylko Karla dostrzegł tę ostatnią,
najmniejszą laleczkę wewnątrz Billa Haydona. Kiedy Bill został zwerbowany i jak? Czy jego
prawicowość w oksfordzkich czasach była tylko pozą, czy też paradoksalnie to właśnie z tego stanu
grzechu Karla wezwał go do swej chwały?

Zapytać Karlę: szkoda, że nie zapytałem.
Zapytać Jima: nigdy go nie zapytam.
Nad powoli przesuwającym się, płaskim krajobrazem wschodniej Anglii wykrzywioną

maskę śmiertelną Billa Haydona zastąpiła nieustępliwa twarz Karli: „Ale miałeś pewną cenę: Ann.
To taka ostatnia iluzja człowieka bez iluzji. Uznał, że gdyby wszyscy widzieli we mnie jej
kochanka, nie potrafiłbyś traktować mnie normalnie w innych sprawach”.

Iluzja? Czy naprawdę tym była dla Karli miłość? I dla Billa?
– Proszę pana – powiedział konduktor, głośno i być może już drugi raz. – No, pan przecież

do Grimsby, nie?

– Nie, nie, do Immingham. – A potem przypomniał sobie instrukcje Mendela i pośpiesznie

wyskoczył na peron.

Nie było ani śladu taksówek, więc, zapytawszy o drogę w kasie, przeszedł przez pusty

podjazd i stanął na przystanku pod zielonym napisem „Kolejka”. Miał nadzieję, że wyjedzie po
niego, ale pewnie nie dostała telegramu. No cóż, przecież są święta, trudno mieć pretensje do
poczty. Zastanawiał się, jak przyjmie wieści o Billu, dopóki nie przypomniał sobie jej
przestraszonej twarzy w Kornwalii, i zrozumiał, że

Bill umarł dla niej już wtedy. Ona już czuła chłód jego dotyku i jakoś domyśliła się, co się

za tym kryje.

Iluzja? – powtórzył do siebie. Bez iluzji?
Chłód był przejmujący; miał nadzieję, że ten jej parszywy kochanek znalazł jej ciepłe

lokum.

Żałował, że nie zabrał ze sobą jej futrzanych butów z szafki pod schodami.
Przypomniał sobie o egzemplarzu Grimmelshausena, wciąż niezabranym z klubu

Martindale’a.

I wtedy ją zobaczył: mało elegancki samochód, sunący w jego stronę pasem dla autobusów,

i Ann za kierownicą, patrzącą w niewłaściwą stronę. Zobaczył, że wysiada, zapomniawszy
wyłączyć kierunkowskaz, i wchodzi do budynku dworca, by dowiedzieć się o godzinę przyjazdu –
wysoka, zadziorna, niezwykle piękna, jakby nie jego.

Przez resztę trymestru Jim Prideaux zachowywał się według Roacha bardzo podobnie jak

jego matka, gdy ojciec od nich odszedł. Dużo czasu trawił na drobnych sprawach, takich jak
przygotowanie oświetlenia na szkolne przedstawienie, naprawa siatek w bramkach; na francuskim
okropnie się czepiał drobnych błędów. Za to całkowicie porzucił sprawy ważniejsze, takie jak
spacery i samotną grę w golfa; wieczorami siedział u siebie i nie zachodził już do wioski. Ale
najgorsze było jego ciężkie, puste spojrzenie, na którym Roach czasem go przyłapywał, i to, że
zapominał o różnych rzeczach w klasie, nawet o wpisywaniu plusów do dziennika, i chłopiec
musiał mu o nich co tydzień przypominać.

Roach przyjął pracę operatora jupiterów, żeby mu pomóc. Na próbach Jim musiał dawać mu

specjalny znak, właśnie jemu, tylko jemu. Kiedy chciał, by światła przygasły, podnosił rękę i
opuszczał ją do boku.

Ale z czasem Jim zaczął reagować na zabiegi chłopca. Wzrok mu się rozjaśnił, znów stał się

żywy – widać Jim dochodził już do siebie po śmierci matki. Gdy nadszedł wieczór przedstawienia,
był bardziej beztroski niż kiedykolwiek dotąd.

– Ej, Jumbo, ty głupia ropucho, gdzie twoja peleryna, nie widzisz, że leje? – wołał, gdy

zmęczeni, ale triumfujący wracali po występie do głównego budynku. – Naprawdę nazywa się Bill
– usłyszał potem, jak tłumaczy jednemu z przyjezdnych rodziców. – Razem byliśmy tu nowi.

I w końcu Billowi Roachowi udało się przekonać samego siebie, że ten pistolet to jednak mu

się przyśnił.