Wydawnictwo Helion

ul. Kościuszki 1c

44-100 Gliwice

tel. [phone]

e-mail:

[e-mail]

e-mail:

[e-mail]

redakcja:

[e-mail]

informacje:

o księgarni septem.pl

do koszyka

IDŹ DO:



Spis treści



Przykładowy rozdział

KATALOG KSIĄŻEK:



Katalog online



Bestsellery



Nowe książki



Zapowiedzi

CENNIK I INFORMACJE:



Zamów informacje

o nowościach



Zamów cennik

CZYTELNIA:



Fragmenty książek

online

do przechowalni

do koszyka

NOWOŚĆ

BESTSELLER

…Po radę do ksiązki

Brudne gierki Twojego umysłu.

Poznaj magię kłamstwa

i nie daj się nabić w butelkę

Autorzy:

Stephen L. Macknik,

Susana Martinez-Conde, Sandra Blakeslee

Tłumaczenie: Marcin Machnik
ISBN: 978-83-246-3002-8
Tytuł oryginału:

Sleights of Mind: What the Neuroscience

of Magic Reveals about Our Everyday Deceptions

Format: 158 × 235, stron: 280

Ta książka nie tylko zmieni Twój sposób myślenia o sztuczkach i Davidzie Copperfieldzie, lecz także wpłynie
na Twój sposób postrzegania własnego umysłu

Jonah Lehrer,

autor How We Decide i Proust Was a Neuroscientist

Każdy zawodowy magik powie Ci, że wszystkie świetne triki w dziewięćdziesięciu procentach opierają się
na psychologii. Ta rewolucyjna książka eksploruje wspólne punkty magii i neurobiologii oraz edukuje
czytelnika w tych pozornie niepowiązanych dziedzinach w zabawny i przystępny sposób

Lance Burton

Praktyka magika

Dr House mawia: „Wszyscy kłamią”. Jeszcze w to nie wierzysz? Nie możesz ufać nikomu. Co gorsza,
nie możesz ufać nawet własnemu mózgowi, który daje się nabierać na dziesiątki drobnych trików
i całkiem sporych przekrętów. Dobry magik wykorzystuje niedoskonałości mózgu przeciwko
Tobie w formie mentalnego jujitsu i nabiera Cię za każdym razem, nawet jeśli wiesz, że zostaniesz
oszukany. Zrozumienie tego, jak magicy włamują się do naszych umysłów, pozwoli Ci lepiej pojąć
sposób działania tych samych trików w strategiach reklamowych, negocjacjach biznesowych
i wszelkiego rodzaju relacjach interpersonalnych.
Wydaje Ci się, że widzisz krzywe, lecz gdy przyłożysz do nich linijkę, okazuje się, że to linie proste.
Sądzisz, że jesteś uważny, ale na Twoich oczach kieszonkowiec zręcznie pozbawia Cię zegarka.
Nagle płacisz za kosztowny przedmiot, chociaż wcześniej zarzekałeś się, że go nie kupisz. Wydaje
Ci się, że zwracasz uwagę na otoczenie, lecz praktycznie w każdej chwili ignorujesz 95% tego,
co się wydarza. Oto pierwsza książka traktująca o neurobiologii magii, czyli neuromagii. Pozwoli
Ci odkryć, jak duża część Twojej percepcji opiera się na iluzji i jak bronić się przed własnym
mózgiem…

•

Poznaj iluzje wizualne w sztuce i nauce.

•

Sprawdź rolę mowy ciała w iluzjach.

•

Dowiedz się, jak oszukuje Cię Twoja pamięć.

•

Przeczytaj, jak magicy robią z nas durniów.

•

Odkryj, na czym polega iluzja swobodnego wyboru.

•

Sprawdź, jak działają przesądy, hipnoza i zaawansowane oszustwa.

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

7

1. Kobieta w skórze kameleona:

Iluzje i magia wizualna

13

2. Sekret zginającej się łyżeczki:

Dlaczego magicy zwracają uwagę na mowę ciała?

33

3. Braciszek, który sfabrykował sklepienie:

Iluzje wizualne w sztuce i nauce

49

4. Serdecznie witamy i prosimy o pozostawienie klapek na oczach:

Iluzje poznawcze

63

5. Wśród nas jest goryl:

Więcej iluzji poznawczych

83

6. Sekret brzuchomówcy:

Iluzje multizmysłowe

103

7. Indyjski trik z liną:

Iluzje pamięciowe

119

8. Oczekiwania i założenia:

Jak magicy robią z nas durniów?

143

6

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

9. Niech moc będzie z Tobą:

Iluzja swobodnego wyboru

169

10. Dlaczego magiczna różdżka działa?:

Iluzoryczne powiązania, przesądy, hipnoza i oszustwo

197

11. Magic Castle

225

12. Czy magia straci swój urok?

251

Epilog:

Życiowa lekcja: magia w codziennej egzystencji

269

Podziękowania

271

O autorach

275

1

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

Iluzje i magia wizualna

ohnny Thompson, polski magik znany w Stanach Zjednoczonych jako
Wizard from Warsaw (Czarodziej z Warszawy), który ma w repertuarze

mnóstwo niezbyt oryginalnych dowcipów („poniewa jestem czciowo Po-
lakiem, Irlandczykiem i Sycylijczykiem, mógbym by pijanym wonym, który
dorabia jako patny zabójca”), kroczy po scenie w nieskazitelnym smokingu.
Posugujc si nowym pseudonimem (Great Tomsoni, czyli Wielki Tomsoni
— „moecie do mnie mówi po prostu Wielki”), roztacza wokó siebie aur
mistrza magii, który za chwil sprowadzi Ci w dó (a moe wprowadzi na
gór) po escherowskich schodach iluzji

1

. Ma mocno zarysowany podbródek,

okazay nos, pokane uszy i jedn z najcudowniejszych w wiecie showbiznesu
fryzur na poyczk.

Wyobra sobie przez chwil, e siedzisz na widowni. wiata przygasaj

i Johnny wyrzuca rami w stron jasnego snopu wiata okalajcego jego
przeliczn asystentk w skpej biaej sukience. Wielki Tomsoni ogasza,
e za spraw magii zmieni kolor sukienki na czerwony.

1

M. C. Escher (1898 – 1972) — holenderski malarz znany z grafik, w których

ukazywa formy przestrzenne sprzeczne z dowiadczeniem wzrokowym, czego
przykadem s niekoczce si schody

— przyp. tum.

J

14

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

Gdy skupiasz wzrok na kobiecie, jej obraz zostaje dokadnie wypalony

na siatkówce Twoich oczu i w mózgu. Johnny klaszcze w rce. Reflektor
punktowy przygasa na uamek sekundy, po czym rozbyska olepiajcym
czerwonym wiatem i kobieta stoi skpana w czerwieni.

Chwileczk! Zmiana koloru zwykego reflektora punktowego to niezbyt

olniewajca magia. Johnny stoi z boku sceny i wyglda na zadowolonego
ze swojego dowcipu. Owszem, przyznaje, e to bya tania sztuczka i to jego
ulubiony rodzaj trików. Musisz si jednak zgodzi, e zmieni kolor sukienki
na czerwony — wraz z ca kobiet. Prosi o wybaczenie i ponowne zwróce-
nie uwagi na przeliczn asystentk, gdy przywróci poprzednie owietlenie
do nastpnej sztuczki.

Klaszcze w donie i wiata przygasaj kolejny raz. Zastanawiasz si, dlaczego

w ogóle kupie bilety na tak beznadziejny pokaz, gdy nagle wiata rozbyskuj
olepiajc biel. I co widzisz na scenie? Tym razem sukienka w niewytu-
maczalny sposób naprawd zmienia kolor na czerwony. Krwistoczerwony.
Kobieta obraca si kilka razy, aby móg obejrze efekt magicznej transformacji.

Wielki Tomsoni znowu tego dokona.

Johnny wanie doprowadzi do spektakularnej iluzji opierajcej si na
podstawowej waciwoci systemu wzrokowego w naszym mózgu. Iluzje
wizualne — które badamy zawodowo — stanowi ewidentn demonstracj
systematycznego tworzenia zudze, które bez przerwy odbywa si w naszych
umysach na wszystkich poziomach percepcji, wiadomoci i mylenia. Zu-
dzenia te z definicji s subiektywnymi wizjami, które nie pokrywaj si z rze-
czywistoci otaczajcego nas wiata

2

.

Dowiadczenie iluzji wizualnej moe polega na zobaczeniu czego, czego

nie ma, na niedostrzeeniu czego, co jest, lub na dopatrzeniu si czego
innego ni w rzeczywistoci. Twoja percepcja ignoruje fizyczne waciwoci
tego, na co patrzysz. Od razu wiadomo, dlaczego iluzje wizualne s tak przy-
datne magikom. Dla naukowców z kolei stanowi one niezbdne narzdzie
suce do wyjanienia pocze nerwowych i kalkulacji, na podstawie któ-
rych umys konstruuje nasze codzienne dowiadczenia.

2

Przejrzyj jedno z najnowszych wyda specjalnych „Scientific American”,

w którym omawiamy zjawisko zdominowania percepcji wzrokowej przez iluzje:
S. Martinez-Conde, S. L. Macknik, „The Science of Perception Special Issue”,
„Scientific American Special”, 20 (1), 2010.

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

15

Dramatyczna prawda jest taka, e Twój umys konstruuje rzeczywisto

wizualnie oraz na inne sposoby. To, co widzisz, syszysz, czujesz i mylisz,
opiera si na tym, co spodziewasz si zobaczy, usysze, poczu i pomyle.
Twoje oczekiwania bazuj z kolei na wczeniejszych dowiadczeniach i wspo-
mnieniach. Tu i teraz widzisz to, co w przeszoci okazao si dla Ciebie
poyteczne. Wiesz, e cienie padaj pod okrelonym ktem w zalenoci od
pory dnia, e twarze zazwyczaj oglda si w orientacji pionowej, a grawitacja
wywiera przewidywalny wpyw na wszystkie przedmioty. Gdy te oczekiwania
zostaj naruszone, Twój umys powici wicej czasu na przetworzenie da-
nych lub skupisz uwag na tym naruszeniu. Jeli jednak wszystko przebiega
gadko i bez niespodzianek, system postrzegania zignoruje wikszo tego,
co dzieje si wokó. Dlatego wanie potrafisz przyjecha do domu i nie pa-
mita, co dziao si midzy biurem a wjazdem do garau.

Podstawowa teza tej ksiki jest taka, e mechanizmy pracy mózgu

— za spraw których dowiadczasz zudze optycznych, reakcji automatycz-
nych, a nawet zwykej wiadomoci — definiuj to, kim jeste. Mechanizmy
te wyewoluoway podobnie jak dwunony chód i wygld bezwosej mapy.
Stanowi produkt cieki ewolucji, która umoliwia naszym przodkom prze-
ycie rónych cikich momentów w historii ludzkoci — przetrwanie epoki
lodowcowej, wynalezienie agrokultury, jzyka, pisma i innych, bardziej wy-
rafinowanych narzdzi

3

.

Jeste wynikiem tej imponujcej podróy, jedynej w swym rodzaju. Bez

wrodzonych umiejtnoci sensorycznych, motorycznych i poznawczych nie
byby w stanie ciga aplikacji na smartfon, prowadzi samochodu, pora-
dzi sobie z relacjami interpersonalnymi na studiach ani nawet trafi w pik
bejsbolow. Wszystko to potrafisz zrobi dlatego, e jeste prognozujc ma-
szyn, potrafic poprawnie i bez wysiku przewidzie niemal kade wydarze-
nie, jakie spotka Ci w yciu.

Magicy na gbokim intuicyjnym poziomie rozumiej, e sam tworzysz

wasne dowiadczenie rzeczywistoci, i — jak Johnny — wykorzystuj fakt,

3

atwo pokusi si o wniosek, e jako ludzie mamy specjalne umiejtnoci

poznawcze, których brakuje innym gatunkom, lecz za kadym razem, gdy naukowcy
wyznaczaj taki atrybut lub zdolno odróniajce nas od królestwa zwierzt, inni
badacze szybko dowodz, e takie twierdzenie jest bdne. Jzyk, korzystanie
z narzdzi, moda i kultura — a nawet taniec — nie s wycznie domen ludzi,
a przecie kada z tych umiejtnoci bya kiedy obwieszczona jako spotykana
wycznie u czowieka.

16

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

e Twój umys preparuje niesamowit ilo jawnych konfabulacji w celu
stworzenia symulacji rzeczywistoci zwanej „wiadomoci”. Nie chcemy
przez to powiedzie, e obiektywny wiat nie istnieje, niemniej jednak
wszystko, czego dowiadczasz, jest symulacj. Fakt, e wiadomo postrzega t
symulacj jako solidn, precyzyjn i opart na faktach transkrypcj rzeczywi-
stoci, stanowi jedn z iluzji, jakie umys tworzy na wasny uytek. Pomyl
tylko. Ta sama neuronowa maszyneria, która interpretuje dane ze zmysów,
odpowiada take za Twoje sny, omamy i dziury w pamici. To, co realne, i to,
co wyobraone, pochodzi z tego samego fizycznego róda w Twoim mózgu.

W kolejnych rozdziaach bdziemy dowodzi (z nadziej, e Ci przeko-

namy) tego, e zaskakujco dua cz naszej percepcji opiera si na iluzji.
Wydaje Ci si, e widzisz krzywe, lecz gdy przyoysz do nich linijk, oka-
zuje si, e to linie proste. Sdzisz, e jeste uwany, ale na Twoich oczach
kieszonkowiec zrcznie pozbawia Ci zegarka. Wydaje Ci si, e zwracasz
uwag na otoczenie, lecz praktycznie w kadej chwili ignorujesz 95% tego,
co si wydarza. Magicy wykorzystuj tego rodzaju puapki percepcyjne i pro-
cesy umysowe przeciwko Tobie na zasadzie mentalnego jujitsu. Dla samu-
rajów jujitsu byo sposobem na kontynuowanie walki, gdyby ich miecz uleg
zniszczeniu. Uderzanie uzbrojonego przeciwnika byoby bezcelowe, dlatego
jujitsu polega na wykorzystaniu energii atakujcego przeciwko niemu, za-
miast próbowa si jej przeciwstawia. Magicy maj podobny

modus operandi.

W swoich trikach wykorzystuj wrodzone waciwoci umysu przeciwko
Tobie i w ten sposób obnaaj jego liczne kamstwa.

W sztuczce z czerwon sukienk Johnny wama si do Twojego systemu

wzrokowego. Tego systemu, skadajcego si z oka i umysu, nie powinno si
porównywa z kosztown kamer, która rejestruje w wysokiej rozdzielczoci.
Jest to raczej wysoce rozwinite kbowisko pocze, którego praca opiera
si na przyblieniach, domysach, przewidywaniach i innych drogach na
skróty, majcych na celu skonstruowanie tego, co powinno dzia si na
wiecie w danej chwili.

Co naprawd wiemy o tych poczeniach? Które dokadnie obszary mó-

zgu wywouj iluzje wizualne? Jak moemy zbada system wzrokowy, aby
zrozumie prawdziwe ródo zudze? Karty na stó: czsto jest to niemoliwe.
W tej ksice bdziemy rozrónia reguy psychologiczne od ich neurono-
wych odpowiedników. Wemy na przykad taki zespó stresu pourazowego
(PTSD). Doskonale udokumentowano psychologiczn regu mówic, e
nadmiar stresu moe doprowadzi do PTSD. Niestety, ani sowem nie wspo-

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

17

mina si o zwizanych z tym mechanizmach pracy mózgu. Aby uzyska
neuronowy odpowiednik tego schorzenia, potrzebny jest neurobiolog, który
zagbi si w mózg i wyszpera szczegóy zjawisk fizycznych, zachodzcych
w jego poczeniach

4

.

Jeli chodzi o zudzenia wizualne, regua psychologiczna mówi, e iluzja

ma miejsce wtedy, gdy rzeczywisto fizyczna nie pokrywa si z percepcj.
Jeli Twoje oczy dostrzegaj gbi na obrazie namalowanym na pótnie,
ani chybi jest to efekt oddziaywania na Twój umys krawdzi i konturów.
Nic nam to jednak nie mówi o sposobie, w jaki umys tworzy iluzj. Dla
reguy psychologicznej umys jest czarn skrzynk. Regua to „suchy” opis
punktu widzenia i jego domniemanych podstaw. Jej neuronowy odpowiednik
wymaga bezporedniego zbadania aktywnoci i anatomii mózgu. Dziki temu
moesz si dowiedzie, które obszary mózgu s wykorzystywane w procesie
postrzegania i które poczenia w tych obszarach wywoay iluzj. Mao tego,
moesz nawet dokadnie okreli neuroprzekaniki zaangaowane w dany
proces. To jest „mokra” biologia. Mamy wiksze zasoby wiedzy na temat
regu psychologicznych ni ich neuronowych odpowiedników, lecz ta rónica
powoli si zmniejsza. Zapewne najbardziej ekscytujcy przeom we wspócze-
snej nauce ma wanie miejsce w neurobiologii.

Aby zrozumie, z czym borykaj si neurobiolodzy przy wyjanianiu iluzji

wizualnych, musisz zna pewne podstawy dziaania swojego systemu postrze-
gania. Twoje oczy odpowiadaj tylko za cz tego, co naprawd „widzisz”.
Reszta odbywa si w labiryncie rónych obszarów mózgu.

Pierwsz warstw naszego systemu wzrokowego stanowi

fotoreceptory

w oczach, które przeksztacaj wiato w sygna elektrochemiczny. Ta war-
stwa odpowiada take za podstawow cech mózgu, czyli zdolno do wy-
krywania kontrastu. Jest ona podstaw wszelkiej percepcji — wzroku, suchu,
czucia, mylenia i wiadomoci. Bez niej wiat nie miaby adnych granic,
a umys nie byby w stanie nada znaczenia ani sobie, ani zewntrznemu
wiatu.

Oczywicie, magicy wpadli na metody wykorzystywania detekcji kon-

trastu, midzy innymi w imponujcej iluzji zwanej

black art (sztuka czerni),

któr opisujemy nieco dalej w tym rozdziale.

Informacje z siatkówki trafiaj do wizki wókien zwanej

nerwem wzro-

kowym, który przekazuje te elektrochemiczne schematy do mózgu. Wszystko,

4

Wicej informacji znajdziesz na stronie

www.smithsonianmag.com/science-nature/How-Our-Brains-Make-Memories.html

18

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

co postrzegasz, trafia do mózgu jako schemat. Niczego nie „widzisz” takim,
jakim jest, lecz przetwarzasz schematy odnoszce si do obiektów, ludzi,
scen i wydarze, aby zbudowa wasn reprezentacj wiata. Informacje te
zatrzymuj si na moment w rodkowej czci mózgu zwanej

wzgórzem, po

czym przechodz w gór do

pierwszorzdowej kory wzrokowej, czyli pierwszej

wizualnej czci przodomózgowia i pierwszego z okoo trzydziestu orodków
korowych, które w hierarchicznym porzdku wyuskuj bardziej szczegóowe
informacje na temat widzianego wiata. W tym miejscu po raz pierwszy zostaj
wykryte róne kierunki linii, krawdzi i naroników obserwowanej sceny

5

.

Przesuwajc si w hierarchii do góry, masz

neurony, które uruchamiaj si

w reakcji na kontury, krzywe, ruch, kolory, a nawet konkretne elementy,
takie jak donie lub twarze. Masz neurony, które s dwubiegunowe i reaguj
na stymulacj z obu oczu, a nie tylko z jednego. Niektóre uruchamiaj si,
gdy obiekt przesuwa si z lewej strony na praw, a inne tylko przy ruchu
z prawej na lew. Jeszcze inne reaguj wycznie na ruch z góry na dó lub
wycznie z dou do góry. S takie, które najlepiej wykrywaj ruch krawdzi
lub krawdzie, które przemieszczaj si w okrelonym kierunku. W ten oto
sposób przeszlimy od rejestrowania punktów wiata na fotoreceptorach,
poprzez wykrywanie kontrastu, krawdzi i naroników, a do konstruowania
caych obiektów, co uwzgldnia wiadomo ich barwy, rozmiaru, odlegoci
i relacji do innych obiektów.

System postrzegania od samego pocztku tego procesu wyciga wnio-

ski i tworzy domysy. Widzisz wiat w trzech wymiarach, mimo e na ka-
d siatkówk pada zwyky dwuwymiarowy obraz. Twoje obwody wizyjne
wzmacniaj lub tumi oraz cz lub rozdzielaj róne informacje. To, co
postrzegasz, róni si od realnego wiata. Postrzeganie oznacza wykluczanie
dwuznacznoci, aby uzyska najbardziej wiarygodn interpretacj sygnau
z siatkówki poprzez integrowanie lokalnych wskazówek. Przypomnij sobie
ksiyc w peni wznoszcy si nad horyzontem. Wyglda potnie, lecz
kilka godzin póniej, gdy znajdzie si nad Twoj gow i w rzeczywistoci
bdzie bliej Ciebie o poow rednicy ziemi, odbierzesz go jako znacznie
mniejszy.

5

Odkrywcy neuronów wraliwych na ukierunkowanie linii — David Hubel

i jego partner, Torsten Wiesel — otrzymali w 1981 roku Nagrod Nobla
z psychologii i medycyny. Po odkryciu takiej specjalizacji neuronów neurobiologia
zaja si kategoryzowaniem rónego rodzaju cech kodowanych przez system
wzrokowy.

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

19

Neurony pierwszego systemu wzrokowego znajdują się w oczach, w ciałach

kolankowatych bocznych (w środku mózgu) oraz w pierwszorzędowej korze

wzrokowej (z tyłu mózgu). Połączenia między tymi obszarami mózgu, którymi

przechodzą informacje o obrazach, to nerw wzrokowy, skrzyżowanie wzrokowe

i promienistość wzrokowa (dzięki uprzejmości Barrow Neurological Institute)

Jak to wyjani? Dysk padajcy na siatkówk ma jednakowe rozmiary

dla ksiyca nad gow i ksiyca nad horyzontem, wic dlaczego ten nad
gow wydaje si mniejszy? Odpowied brzmi, e wywnioskowae wikszy
rozmiar wschodzcego ksiyca na podstawie otaczajcych go drzew, wzgórz
lub innych obiektów na horyzoncie, a Twój mózg w oparciu o ten kontekst
faktycznie go powikszy. Z tego samego powodu szara kartka wydaje si
ciemna na biaym tle i jasna, gdy ogldasz j na czarnym tle.

Niestety, nie moesz wierzy swoim oczom.
Wymylasz take spor cz tego, co widzisz

6

. „Wypeniasz” te czci

obrazu sceny, których mózg nie moe przetworzy. Po prostu musisz to robi
ze wzgldu na ograniczon liczb neuronów i pocze neuronowych stano-
wicych baz Twoich procesów sensorycznych i mentalnych. Przykadowo
nerw wzrokowy zawiera wszystkie wókna, które przesyaj informacje wizu-
alne do mózgu. Skada si on z okoo miliona pocze nerwowych zwanych
neurytami, z których kady reprezentuje jeden „piksel” uzyskiwanego obrazu.

6

Pole receptywne to taki obszar, który pod wpywem okrelonego bodca wyzwala

reakcj neuronu. Stanowi cz siatkówki, któr „widzi” kady neuron. W 1967
roku Haldan Keffer Hartline otrzyma Nagrod Nobla z psychologii i medycyny
za wykazanie, e neurony siatkówki, które przekazuj informacje do mózgu, najlepiej
reaguj na elementy sceny zawierajce krawdzie obiektów. Dodajc, odejmujc,
a nawet mnoc pola receptywne, umys tworzy biologiczne drzewo neuronów
o rónych preferencjach dotyczcych elementów sceny lub cech obiektów.

20

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

Oko jest wic z grubsza odpowiednikiem aparatu z matryc o rozmiarze
jednego megapiksela. Niby duo, ale pomyl o tym, e zapewne nawet w te-
lefonie masz aparat o wikszej rozdzielczoci. Jak to moliwe, e widzisz wiat
w tak bogaty i szczegóowy sposób, skoro w rzeczywistoci rozdzielczo
Twojego systemu obrazowania jest taka, jak w tanim aparacie cyfrowym?
Krótko i na temat: bogactwo dowiadcze wzrokowych to iluzja stworzona
w mózgu przez proces wypeniania braków.

WIDZENIE I ŚWIATŁO

Być może wydaje Ci się, że widzenie wymaga tylko tego, żeby światło padało

na siatkówkę. To jednak bardziej skomplikowane. Niecałe światło wykorzy-

stywane przez mózg jest dla Ciebie widoczne. Tak jak wszyscy ludzie, nie

potrafisz dokładnie ocenić fizycznego poziomu jasności otaczającego Cię

środowiska. Nie wiesz, jaki rozmiar mają w danym momencie Twoje źrenice.

Częściowo wynika to z faktu, że dostosowują się one do poziomu jasności,

ułatwiając przetwarzanie neuronowe odmiennie oświetlonych scen. W słabym

oświetleniu źrenice się powiększają, aby wpuścić więcej fotonów, natomiast

w silnym blasku się zmniejszają, aby siatkówka nie została oślepiona. To

dlatego specjalista od naświetlenia — na przykład fotograf — musi korzystać

z obiektywnego przyrządu do pomiaru natężenia światła, zwanego fotome-

trem, i nie polega na własnych subiektywnych szacunkach, gdy determinuje

najlepszą przysłonę dla obiektywu. Ale to niemal błędne koło. Jak to możliwe,

że nie potrafimy dokładnie ocenić ilości światła wpadającego do naszych

oczu z powodu zmiany wielkości źrenic, mimo że to mózg kontroluje ich

wielkość, aby zoptymalizować gęstość fotonów docierających do siatkówki?

Odpowiedź: system sterowania wielkością źrenic faktycznie potrafi dokładnie

ocenić poziom światła, ale wykonuje to poza połączeniami odpowiadającymi

za widzenie i związanymi ze świadomością. W ten sposób masz świadomość

określonych aspektów sceny, takich jak względne oświetlenie obiektów,

natomiast inne informacje, w tym obiektywny poziom jasności, są przetwa-

rzane poza świadomością.

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

21

Magicy w swoich sztuczkach nieustannie wykorzystuj te cechy systemu

postrzegania. W trikach karcianych opieraj si na zudzeniu gbi. Korzy-
staj z kontekstu, aby doprowadzi do bdnej percepcji. Licz na Twoj
umiejtno wypeniania brakujcych elementów sceny. Wykorzystuj neuro-
ny wykrywajce krawdzie, aby przekona Ci, e yeczka zostaa zgita. Po-
trafi nawet uy okrelonych cech Twojego systemu postrzegania, by sprawi,
e chwilowo olepniesz — co prowadzi nas z powrotem do Johnny’ego.

SPOILERY

Niektórzy magicy są przekonani, że pod żadnym pozorem nie wolno wy-

jawiać sekretów iluzji i trików. Większość jednak zgadza się z tym, że czę-

ściowe wyjawienie tajemnic magii jest niezbędne do jej rozwoju, o ile tylko

są one wyjawiane z ostrożnością i tylko tym ludziom, którym trzeba. Jack

Delvin, prezydent Magic Circle, wiodącego międzynarodowego stowarzy-

szenia ogniskującego się wokół magii i iluzji, ujmuje to tak: „Drzwi do ma-

gii są zamknięte, ale nie na klucz”. Oznacza to, że w magii tak naprawdę

nie ma żadnych sekretów, gdyż wszystkie są możliwe do odkrycia. Musisz

jednak wystarczająco mocno chcieć, żeby zacząć szukać. Aby dostać się do

zamkniętego kręgu, konieczne są wyczerpujące treningi, żeby nie doszło

do przypadkowego ujawnienia sekretu za sprawą nieumiejętnego wyko-

nania jakiejś sztuczki. Niedopuszczalna natomiast jest sytuacja, gdy ktoś

przypadkiem natrafi na tajemnicę, czytając magazyn lub podsłuchując

rozmowę — albo czytając książkę.

Ponieważ dyskutowanie o neurobiologii magii wymaga ujawnienia

części sekretów, oznaczyliśmy każdy fragment książki, w którym coś takie-

go następuje, za pomocą nagłówka: „UWAGA, SPOILER!”. Jeśli nie chcesz

poznać tajemnic magików lub dowiedzieć się, w jaki sposób włamują się

do Twojego umysłu, możesz ominąć te fragmenty. A jeśli chcesz, dołącz do

nas i zacznij eksplorować zjawiska, które sprawiają, że tak łatwo oszukać

nasze zmysły.

22

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

UWAGA, SPOILER! PONIŻSZY FRAGMENT OPISUJE SEKRETY MAGII
I ODPOWIADAJĄCE IM MECHANIZMY PRACY MÓZGU!

Sztuczka Wielkiego Tomsoniego z czerwon sukienk demonstruje jego g-
bokie intuicyjne rozumienie procesu nerwowego zachodzcego w Twoim
mózgu. Jak jej dokona?

Gdy wprowadzi asystentk, jej ciasno opita sukienka skonia Ci do

wniosku, e niczego — a na pewno nie innej sukienki — nie da si pod ni
ukry. Oczywicie, to zdroworozsdkowe zaoenie jest mylne.

Zalotne i uwodzicielskie ciao asystentki pomaga Johnny’emu w skiero-

waniu Twojej uwagi tam, gdzie tego chce — czyli na ni. Im intensywniej
si jej przypatrujesz, tym mniejsze masz szanse na dostrzeenie urzdze
ukrytych w pododze, a neurony siatkówki lepiej przystosowuj si do blasku
owietlajcego j reflektora punktowego.

W trakcie gadaniny Johnny’ego o drobnym „arcie” Twoje oczy i mózg

przechodz przez proces adaptacji neuronowej. Gdy lampa punktowa zostaje
wyczona, przystosowane do wiata neurony wyzwalaj reakcj zwan

wya-

dowaniem nastpczym, w której efekcie powstaje utrzymujcy si przez chwil
powidok obiektu

7

.

Tego rodzaju iluzoryczne obrazy nastpcze widzisz kadego dnia. Pomyl

o lampie byskowej. Po ustaniu bysku w polu widzenia pozostaje biay punkt,
który stopniowo zanika. Przez ulotn chwil fotoreceptory siatkówki, które
zarejestroway bysk, „uznay”, e cay wiat nagle sta si straszliwie jasny,
wic byskawicznie dostosoway si do tego poziomu jasnoci. Jeli bysk by
wystarczajco silny, pena readaptacja do prawdziwych warunków owietle-
niowych moe zaj siatkówkom kilka sekund, a nawet minut.

Z kolei adaptacja neuronów rejestrujcych ruch wyjania iluzj zwizan

z wodospadem. Wpatruj si przez minut lub duej w spadajc wod, a na-
stpnie przenie wzrok na znajdujce si obok skay lub licie. Nieruchome
obiekty bd zdaway si pyn w gór. Iluzja ma miejsce dlatego, e neu-
rony wykrywajce ruch w dó przystosoway si do jednostajnej stymulacji
przez spadajc wod, przez co stay si nieco mniej aktywne. Ssiednie
neurony wykrywajce ruch w gór nie adaptoway si do ruchu, wic mimo

7

S. L. Macknik, M. S. Livingstone, „Neuronal correlates of visibility and

invisibility in the primate visual system”, „Nature Neuroscience” 1(2), 1998,
s. 144 – 149.

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

23

i byy w spoczynku, teraz s relatywnie aktywniejsze. Twój system postrze-
gania jest nastawiony na dostrzeganie kontrastu — w tym przypadku two-
rzonego przez neurony przystosowane do ruchu w dó w konfrontacji z tymi
nieprzystosowanymi — wic mózg wyciga ostateczny wniosek, e co porusza
si do góry. Gdy zatem patrzysz na nieruchome skay, przez kilka sekund
wydaj si magicznie wznosi.

Rozumiesz teraz, dlaczego sztuczka Johnny’ego dziaa? Neurony siatkówki,

które preferuj czerwie, adaptuj si do owietlonej na czerwono sukienki
i obniaj swoj aktywno. Czerwone fotoreceptory s bardziej wraliwe na
ten kolor ni niebieskie i zielone, dlatego bardziej si przystosuj i wyzwol
bardziej intensywne wyadowanie nastpcze. Gdy Johnny przygasi wiato,
przez uamek sekundy bdziesz widzia czerwony powidok w ksztacie ko-
biety. Utrzyma si on w mózgu przez okoo dziesit cz sekundy.

W trakcie tego uamka sekundy na moment otworzy si zapadnia w sce-

nie i biaa sukienka — przyczepiona lekko na rzepach i przytwierdzona nie-
widocznymi linkami prowadzcymi pod scen — zostanie zerwana. Po wszyst-
kim znowu rozbysn wiata, ukazujc prawdziw czerwon sukienk.

Za powodzeniem triku kryj si jeszcze dwa czynniki. Po pierwsze, owie-

tlenie przed zerwaniem sukienki jest tak intensywne, e gdy przygasa, zo-
stajesz na moment skutecznie olepiony i nie jeste w stanie dostrzec by-
skawicznego pocignicia za linki i znikania sukni pod scen. Takie samo
olepienie ma miejsce, gdy wejdziesz z nasonecznionej ulicy do sabo owie-
tlonego sklepu. Po drugie, Johnny wykonuje prawdziwy trik w momencie,
gdy mylisz, e ju jest po wszystkim. W ten sposób zyskuje wan poznawcz
przewag — zaskoczenie. W krytycznym momencie nie spodziewasz si triku
i pozwalasz sobie na lekkie osabienie koncentracji.

Powidoki utrzymuj si we wszystkich zmysach. W dziecistwie przy-

puszczalnie uczye si wywoywania wyadowania nastpczego w miniach
poprzez przyciskanie zewntrznej strony nadgarstków do framugi i policzenie
do trzydziestu. W efekcie rka zdawaa si lewitowa. Powidoki w zmysach
s powszechne w codziennym yciu i na tyle, na ile jeste ich wiadomy, sta-
nowi tylko mao istotne, ulotne odczucia lub podranienia. Jednak dla ma-
gików s na wag zota.

KONIEC SPOJLERA

24

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

Jako badacze postrzegania wzrokowego wci natrafiamy na niesamowite
sposoby wamywania si przez magików do pocze mózgowych zwizanych
z widzeniem. Przypomnij sobie, co pisalimy o wykrywaniu kontrastu. Bez
tej umiejtnoci wiat byby pozbawiony granic, a umys nie byby w stanie
nada znaczenia ani sobie, ani zewntrznemu wiatu.

Có, o wykrywaniu kontrastu magicy wiedz wszystko. Odkryli t zdol-

no umysu ponad sto lat temu, gdy wiat po raz pierwszy dowiadczy sztu-
ki czerni (

black art). Nie chodzi o adne abrakadabra staroytnych magów

i wiedm, tylko metod uzyskiwania oszaamiajcych iluzji wizualnych na
scenie, odkryt przypadkowo w 1875 roku przez niemieckiego aktora i rey-
sera Maksa Auzingera. Historia gosi, e Auzinger pracowa nad scen w lo-
chach i aby maksymalnie zintensyfikowa nastrój grozy, wyoy cae po-
mieszczenie czarnym aksamitem. W kluczowym momencie w oknie jaskini
mia si pojawi czarny Moor i wypowiedzie swoj kwesti. Lecz gdy aktor
grajcy posta Moora stan w oknie, by niewidoczny. Jedynymi dostrze-
galnymi elementami byy dwa rzdy biaych zbów, unoszce si w po-
wietrzu nad dwiema gakami ocznymi.

Auzinger bezzwocznie wykorzysta konsekwencje tej iluzji

8

. Manipulujc

czarnymi materiaami na czarnym tle, nauczy si sprawia, e obiekty i po-
stacie pojawiay si na scenie lub z niej znikay. Dziki temu stworzy ma-
giczny show, jakiego wczeniej nie widziano. Wkrótce przedstawienie pod
tytuem „The Black Cabinet”, w którym wystpowa jako Ben Ali Bey, byo
prezentowane na caym kontynencie i wszdzie spotykao si z entuzjastycz-
nym przyjciem.

Wspóczesne przedstawienie sztuki czerni pod tytuem „Omar Pasha” cie-

szy si podobn popularnoci, a dziki nowoczesnym materiaom i techni-
kom owietleniowym jest bez wtpienia bardziej spektakularne ni to sprzed
wieku

9

. Wyreyserowali je i wykonuj Michelle i Ernest Ostrowsky wraz

8

Ottokar Fisher,

Illustrated Magic, Macmillan, Nowy Jork 1943.

9

Bracia Joe i Bob Switzer wynaleli farb fluorescencyjn i ultrafioletow w latach

trzydziestych ubiegego wieku. Joe w modoci chcia zosta magikiem. Zacz si
bawi lamp ultrafioletow, któr razem z bratem nauczyli si robi po przeczytaniu
magazynu „Popular Science”. Wkradli si do apteki ojca i owietlali róne
chemikalia. Okazao si, e niektóre z nich byszcz. Zmieszali substancje, aby
uzyska róne barwy, wiecce pod wpywem zwykej lampy UV. Fluorescencyjne
pigmenty wydaj si janiejsze od standardowych, gdy odbijaj wicej wiata
widzialnego ni pigmenty niefluorescencyjne.

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

25

z synem Louisem-Olivierem. Gównym elementem jest posta, która poja-
wia si z fluorescencyjnymi rekwizytami na idealnie czarnej scenie skpanej
w czarnym wietle. Czarne wiato — jak naukowcy nazywaj wiato ultra-
fioletowe — ma mniejsz dugo fali ni widzialny fiolet i jest nazywane
czarnym, gdy go nie wida. Fluorescencja ma miejsce wtedy, gdy jedna du-
go fali wiata jest przeksztacona na inn. Tysice substancji byszczy lub
jarzy si w czarnym wietle na wskutek przeksztacenia niewidzialnego wiata
w widzialne, przez co wygldaj nienaturalnie jasno. Wazelina jest niebiesko-
cyjanowa. Fluoryt byszczy purpur, óci, bkitem, róem lub zieleni. Inne
substancje maj czerwony lub pomaraczowy blask, w zalenoci od skadu
chemicznego.

W lecie 2009 roku widzielimy „Omara Pash” na ywo

10

. Oto jak wy-

glda to przedstawienie. Po podniesieniu kurtyny widzisz kaniajcego si
nisko mczyzn w biaym turbanie z czerwonym brokatem, w biaej jedwab-
nej i ozdobionej brokatem tunice, jedwabnych pantalonach, czerwonej szarfie,
biaych rkawiczkach i czerwonych butach ze spiralami na szpicach, takimi
jak na butach elfów witego Mikoaja. Mczyzna ani razu si nie umiecha.
To wanie Omar Pasha (Ernest Ostrowsky), który wyglda jak skrzyowanie
uwodzicielskiego prezydenta Francji Nicholasa Sarkozy’ego z aktorem awan-
turnikiem Errolem Flynnem. W tle rozbrzmiewa

Bolero Ravela. Podoga sceny,

ciany boczne, kurtyny — wszystko, co wida, jest kruczoczarne, poza Omarem
Pash skpanym w czarnym wietle.

W pierwszej sztuczce Omar wyciga z turbanu duy mazak i kilkoma za-

maszystymi ruchami rysuje co, co wyglda jak pótorametrowy statyw na
nuty ze zotym pulpitem. Masz wraenie, e statyw wyoni si z nicoci. Na-
stpnie Omar rysuje trzy wiece i pulpit staje si wiecznikiem. Oczywicie,
nie jest to rysunek, tylko prawdziwy, trójwymiarowy obiekt. Omar podnosi
go i wykonuje lekki ukon, wywoujc aplauz publicznoci. Nastpnie zapala
jedn wiec i bierze j do prawej rki, któr wyciga w praw stron. W lewej
rce po przeciwnej stronie trzyma drug wiec. Rzuca na pomie zachca-
jce spojrzenie, a ten na jego znak przelatuje nad gow i opada na drug
wiec, zapalajc j. Omar wyglda na zadowolonego. Kiwa gow w stron
trzeciej wiecy, która pozostaa na statywie. Pomie odrywa si ponownie,
przelatuje ukiem nad gow artysty i opada na trzeci wiec. Omar kania

10

Moesz zobaczy to przedstawienie na stronie

www.sleightofmind.com/media/blackart.

Na tym filmie z YouTube artyci nie uywaj czarnego wiata, tylko starannie
kalibruj owietlenie, aby kamera nie wydobya obiektów ukrytych w czerni.

26

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

si, po czym ciska trzy wiece midzy domi i sprawia, e znikaj. wiecz-
nik przelatuje nad scen i lduje na stoliku.

W drugiej sztuczce Omar bierze pacht biaego jedwabiu lec w niea-

dzie na scenie i strzepuje j szerokim gestem. Z powietrza wyania si krzeso.
Artysta staje za nim i przykrywa je biaym materiaem. Wida, e jest puste.
Omar podnosi materia i napenia go powietrzem niczym agiel. Gdy pachta
opada, dostrzegasz na krzele innego mczyzn w turbanie. Omar zawizuje
mu oczy i bierze do rki szabl. Staje przed mczyzn i wykonuje cicie przez
jego szyj. Gdy odchodzi na bok, mczyzna nie ma gowy. Omar przez chwil
trzyma jego gow w rce, po czym umieszcza j na wycignitej doni bez-
gowego mczyzny. Wyglda to naprawd realistycznie. Nastpnie staje przed
nim po raz drugi, a gdy odchodzi na bok, gowa mczyzny jest ju na wa-
ciwym miejscu. Uff, nikomu nie staa si krzywda.

W trzecim triku Omar siga w powietrze i wyciga plakat zwinity w ru-

lon. Odwija go, pokazujc rysunek piknej modej kobiety. Nastpnie zacze-
pia zwinity plakat w powietrzu, rozwija go, a my widzimy prawdziw kobiet,
która wychodzi z ramy i wkracza na scen.

Omar zakrywa kobiet i mczyzn biaymi pachtami. Wykonuje rkami

kilka magicznych ruchów i jedna pachta w niewytumaczalny sposób ronie,
a druga si kurczy. Ta nisza, kryjca kobiet, powiksza si do rozmiarów
mczyzny, a ta wysza zmniejsza si do wzrostu kobiety. Domylasz si, co
bdzie dalej. To najlepszy przykad efektu teleportacji, jaki kiedykolwiek
widzielimy.

Zblia si koniec. Omar ponownie przykrywa mczyzn jedwabist tka-

nin i gestem zachca do podejcia bliej krawdzi sceny. Stojc za nim,
wykonuje faliste gesty domi, po czym chwyta pacht i zdziera j. Mczy-
zna znikn. Omar kadzie na ziemi hula-hoop i przechodzi przez niego, aby
zademonstrowa, e nic nie jest do niego przyczepione. Nastpnie kobieta
staje w rodku. Omar podnosi hula-hoop do góry, a my widzimy, jak kobieta
stopniowo rozpywa si w powietrzu, gdy wznoszcy si okrg obrysowuje jej
ciao. Na kocu Omar bierze pacht i przykrywa si. Gdy

Bolero osiga

punkt kulminacyjny, artysta rozpywa si pod tkanin, która zostaje dwukrot-
nie strzepnita niewidzialn rk. Szeciominutowy pokaz dobiega koca.

Wszystkie te niesamowite efekty opieraj si na detekcji kontrastu. Twoje

oczy nie s w stanie dostrzec elementów, gdy nie maj do czynienia z jakie-
go rodzaju rónic. Jednym ze sposobów na wytumaczenie tego zjawiska
jest przywoanie znajomego dowiadczenia — obserwacji gwiedzistego
nieba. Wyobra sobie, e w ciepy letni wieczór leysz na plecach pod bez-

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

27

ksiycowym firmamentem. Wszystkie te wietlne punkty s tak daleko, e
obszar aktywowany przez poszczególne gwiazdy na siatkówce jest mniejszy
ni pojedynczy fotoreceptor. To oznacza, e z perspektywy mózgu gwiazdy s
najmniejsz rzecz, jak ogldasz

11

.

Teraz wyobra sobie spogldanie na bkit nieba w bezchmurny dzie.

Gwiazdy nadal tam s i wiec peni mocy, ale ich nie widzisz. W cigu
dnia jeste dotknity gwiezdn lepot. Przyczyna ley we wzgldnej iloci
wiata, docierajcej do oczu w cigu dnia i nocy. W nocy typowe gwiazdy
wiec o 10% janiej od rozproszonego wiata atmosfery. To niewiele, ale
wystarczy, aby Twój system wizyjny je dostrzeg. Taki kontrast midzy pierw-
szym planem a tem stanowi fundamentalny sygna, na podstawie którego
mózg wytwarza obraz gwiazdy. Bez tego neurony nie maj czego ze sob po-
równywa. Bkit nieba w cigu dnia jest dziesi milionów razy janiejszy ni
najciemniejsze niebo w nocy. Doskonale widoczne po zmroku gwiazdy s
niewykrywalne dla Twojego systemu postrzegania w dzie, gdy otaczajce
niebo jest tak jasne, e uamkowy udzia gwiazd w emanowanym wietle nie
zostanie wykryty jako kontrast. Mówic sowami Henry’ego Wadswortha
Longfellowa

12

, „niebo wypenia si gwiazdami, niewidocznymi w cigu dnia”.

UWAGA, SPOILER! PONIŻSZY FRAGMENT OPISUJE SEKRETY MAGII
I ODPOWIADAJĄCE IM MECHANIZMY PRACY MÓZGU!

Omar Pasha stworzy iluzj za pomoc cakowitego okrycia sceny czarnym
aksamitem. Na pocztku przedstawienia wszystkie obiekty na scenie — statyw,
wiece, krzeso — s take zakryte czarnym aksamitem. Bez kontrastu, na
który mógby zareagowa nasz system widzenia, s one niewidoczne. Artysta
uy take czarnego wiata i farb fluorescencyjnych, aby jeszcze bardziej
zmniejszy widoczno czarnego otoczenia wzgldem byszczcych obiektów
na scenie.

11

Wszystkie ciaa niebieskie, take galaktyki, emanuj kropkami wiata mniejszymi
ni fotoreceptor. Dlaczego wic niektóre gwiazdy wydaj si wiksze ni inne?
Przyczyna jest taka, e niektóre ciaa niebieskie s tak jasne, e ich wiato odbija
si od tylnej czci siatkówki. To odbicie aktywuje dodatkowe fotoreceptory
na wikszym kolistym obszarze. W efekcie jasne gwiazdy wydaj si wiksze.

12

Henry Wadsworth Longfellow (1807 – 1882) — amerykaski poeta romantyczny,
uznawany za „króla poezji amerykaskiej”

— przyp. tum.

28

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

W caym przedstawieniu nie pada ani jedno sowo. Gdyby Omar si ode-

zwa, jego zby rozbysyby zowieszcz purpur. Gdyby nie zaoy rkawiczek,
zobaczyby wiecce paznokcie. Jego oczy byszcz tajemniczo. Gdy prze-
mieszcza si po scenie, usuwa kolejne czarne zasony i wydobywa obiekty
z mroku. Gdy ciga jak zason, obiekt natychmiast staje si widoczny.
Asystent w czarnym ubraniu bez kopotu wchodzi na scen i schodzi z niej,
a my nie jestemy w stanie go zobaczy. Dziki czarnym rkawiczkom po-
mie zdaje si unosi w powietrzu. Gowa zostaje odcita za pomoc czarnego
aksamitnego kaptura. Kobieta znika w hula-hoopie przyczepionym do czar-
nej pachty.

Istotne jest to, e sam czarny atas wcale nie jest niewidzialny. Gdyby

Omar umieci do za wieczk przed jej odsoniciem, zobaczyby czarny
kontur wiecy na tle rkawicy. Cay trik opiera si na kontracie — a raczej
jego braku — midzy czarn tkanin pokrywajc róne obiekty a czarnym
tem dekoracji i caej sceny.

Magicy nie maj wycznoci na niewidzialno za pomoc manipulowa-

nia kontrastem. Zwierzta robi tak od zawsze. Ta technika to kamufla.

Zwierz, które korzysta z tej techniki, dy do zmniejszenia kontrastu mi-

dzy sob a tem, aby sta si w jak najwikszym stopniu niewidoczne. W przy-
padku gwiazd na nocnym niebie i Omara Pashy redukowanie kontrastu po-
lega na zmniejszaniu jasnoci na ciemnym tle. Jednak innym sposobem na
zmniejszenie kontrastu jest przybranie takiego samego koloru, tekstury i ja-
snoci jakie ma to — jak kameleon, patyczak lub onierz w kamuflau.
Kontrast to rónica midzy obiektem a jego otoczeniem. Jeli nie bdzie
adnej rónicy w barwie, jasnoci lub teksturze, nie bdzie widocznego
kontrastu, niezalenie od jasnoci owietlenia.

KONIEC SPOILERA

Jamy Ian Swiss — z wsami w stylu van Dycka

13

, wosami zaczesanymi do

tyu i diamentowym kolczykiem w lewym uchu — jest niekwestionowanym
mistrzem ogldanych z bliska trików karcianych. Dziennikarz „New Yorkera”

13

Antoon Van Dyck (1599 – 1641) — flamandzki malarz okresu baroku, ucze

Rubensa. Nosi charakterystyczne, fantazyjnie podkrcone wsy

— przyp. tum.

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

29

Adam Gopnik stwierdzi, e Jamy to Yo-Yo Ma mentalizmu

14

. Penn i Teller

15

nazwali go Jamesem Bondem z tali kart zamiast pistoletu. Jamy mówi o so-
bie, e jest „uczciwym kamc”. Bycie magikiem jest najuczciwszym zajciem,
jakie kiedykolwiek wykonywa — obiecuje, e Ci oszuka, i dotrzymuje sowa.

I to eby tylko raz. Jamy kadzie cztery karty grzbietem do góry. Nastp-

nie podwija rkawy i macha swoimi eleganckimi domi nad kartami, jakby
miesza magiczne prdy. Pstryka palcami i jedna karta w niewytumaczalny
sposób si obraca — as pik. Kolejny pstryk i druga karta tajemniczo si od-
sania — as kier. Pstryk, pstryk. Pokazuj si ostatnie dwa asy, a pstryk-
nicie odbija si echem w Twoim umyle. Jak on to zrobi?

Jamy wyciga ca tali i pokazuje Ci kart na wierzchu — zaómy, e

jest to trójka karo. „Widzielicie kiedy, jak kto macha rk nad tali i spra-
wia, e karta zmienia si na inn?” — pyta i wykonuje taki ruch. Trójka karo
zamienia si w waleta trefl. „Wystarczy tak macha rk nad tali” — mówi,
powtarzajc ruch — „a karta si zmieni” — walet trefl staje si szóstk kier
— „wanie tak”. Dodaje: „Czasem trzeba je troch pogoni” — i w jednym
cigu zmienia kilka kart. W jego ruchach nie dostrzegasz czegokolwiek cho-
cia w najmniejszym stopniu podejrzanego — karty zdaj si wyciga z talii
za spraw czarów jego zwinnych palców.

Zaleao nam na spotkaniu z Jamym, gdy jest jednym z najlepszych ma-

gików, których oglda si z bliska. Wiele trików wymaga stosowania rekwi-
zytów (na przykad dymu i luster) oraz innych skomplikowanych akceso-
riów. Jednak eby opanowa triki ogldane z bliska, magik musi wyprowadzi
w pole ludzki system postrzegania. Interesowao nas to, czy Jamy kiedykol-
wiek si nad tym zastanawia. Czy intuicyjnie wyczu odkrycia nauki? Czy
zaciekawi go to, co wiemy na temat wewntrznych procesów w mózgu?
Wielu iluzjonistów, z którymi rozmawialimy, zastanawiao si nad tymi
kwestiami, chocia brakowao im wiedzy naukowej, aby sformuowa odpo-
wied. To — rzecz jasna — nie powstrzymywao ich przez spekulowaniem
i formuowaniem opinii.

Nasze pierwsze spotkanie odbyo si w kawiarni Three Flags hotelu

Marriott w Monterey w Kalifornii, cztery wieowce od budynku Fisherman’s
Wharf. Pónym rankiem miejsce byo niemal puste, a w powietrzu unosi si
zapach kawy i odpywu oceanu.

14

Yo-Yo Ma (1955 –) — urodzony we Francji wirtuoz wiolonczeli pochodzenia
chiskiego, który ju w wieku omiu lat koncertowa z orkiestr

— przyp. tum.

15

Penn and Teller — amerykaski duet komików i iluzjonistów

— przyp. tum.

30

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

Poprosilimy Jamy’ego o wykonanie triku ze znikajc monet zwane-

go „retention of vision vanish”. Zosta spopularyzowany ponad sto lat te-
mu przez Nelsona Downsa, magika pónej epoki wiktoriaskiej i edwar-
diaskiej o pseudonimie „King of Koins” (król monet). Downs twierdzi,
e potrafi ukry w doni nawet szedziesit monet.

Nasz znajomy Eric Mead, wietny magik i mentalista, powiedzia, e

nikt nie wykonuje tego triku lepiej od Jamy’ego. I mia racj. Jamy z szel-
mowskim umiechem zamaszycie otworzy lew do, nieznacznie po-
chylajc j wntrzem w nasz stron. Wskaza j wskazujcym palcem
prawej rki, po czym midzy kciukiem a pierwszymi dwoma palcami tej
rki pojawia si byszczca pidziesiciocentówka. ledzi wzrokiem
monet, gdy umieszcza j na wntrzu lewej doni.

Nastpnie jego do zwina si w pi po jednym palcu na raz, zaczyna-

jc od palca wskazujcego, a koczc na maym, niczym fala na pónoc-
nym wybrzeu wyspy O’ahu. Gdy zamykay si kolejne palce, obserwowa-
limy, jak moneta znika pod fal. Jednoczenie Jamy odsun praw do.

I koniec. Wpatrywalimy si uwanie w otwierajc si ponownie lew

do Jamy’ego, ale moneta — która na naszych oczach ukrya si w jej
wntrzu — znikna. Niewiarygodne!

UWAGA, SPOILER! PONIŻSZY FRAGMENT OPISUJE SEKRETY MAGII
I ODPOWIADAJĄCE IM MECHANIZMY PRACY MÓZGU!

Jamy powiedzia nam, e ten trik najlepiej dziaa na byszczcych przed-
miotach. Moneta jest idealna, gdy mona j obraca podczas umieszczania
w lewej doni. W ten sposób magik moe dopilnowa, aby kady ogldajcy
dowiadczy bysku lamp owietlajcych pomieszczenie, które odbij si w mo-
necie. Ten bysk doprowadza do powstania krótkiego powidoku — takiego,
jak z lampy byskowej, tylko mniej intensywnego. To wystarczy, by na wa-
sne oczy zobaczy, jak obraz monety zanika lub rozpywa si w powietrzu.

Trik Jamy’ego jest podobny do triku Johnny’ego ze zmian koloru sukienki,

gdy oba wykorzystuj powidoki. Rónica sprowadza si do skali, czasu wy-
konania i konkretnej grupy neuronów, które przystosuj si do obrazu. Johnny
doprowadza do tego, e nasz system postrzegania przystosowuje si do okre-
lonego przedmiotu, czyli czerwonej sukienki. Jamy stosuje odbysk, aby uzy-
ska adaptacj maego obszaru siatkówki, który postrzega monet. Zamyka

KOBIETA W SKÓRZE KAMELEONA

31

do tu po wywoaniu powidoku, dziki czemu uzyskuje uamek sekundy na
usunicie monety i ukrycie jej w prawej doni, podczas gdy ogldajcy myl,
e jest ona w dalszym cigu w lewej. Widzielimy to na wasne oczy. Powi-
dok zacz zanika synchronicznie z zamykajcymi si palcami lewej doni,
a my dalimy si nabra.

Jamy wyjani te, e trik nie opiera si wycznie na pracy rk, gdy bie-

rze w nim udzia cae ciao. Przesadzonym gestem zmieni swoj pozycj, aby
zasugerowa swoje zamiary. Magicy stosuj napicie i rozlunienie mini
w celu zmylenia Twojego mniemania o tym, gdzie jest ukryty dany obiekt
(w tym momencie uwiadomilimy sobie, e moglimy to wykorzysta na
naszej widowni w klubie Magic Castle).

Jamy zademonstrowa faszywe przeoenie. Udawa, e przekada mo-

net z prawej rki do lewej. Wykona ruch przeoenia i podkreli gestami
jego skutki. Lewa do, która niby otrzymaa monet, zostaa lekko napita,
natomiast prawa, pozbywajca si ciaru, zostaa rozluniona, jakby nic
w niej nie byo. Nastpnie Jamy pokaza, jak wczy w ten akt cae ciao.
W trakcie udawanego przekadania przeniós ciar ciaa z prawej strony na
lew, tak jakby teraz lewa strona bya obciona przez wag monety. Obróci
si w pasie, przemieszczajc i przekrzywiajc nieznacznie ramiona w lewo,
jakby przenosi ciar z jednej rki na drug. Przekrci te gow synchro-
nicznie ze wzrokiem podajcym za przemieszczajc si monet.

To nieistotne, e moneta way mniej ni yk kawy. Nie musimy przecie

przenosi ciaru ciaa przy kadym pocigniciu z filianki. Jamy jednak tak
mocno przerysowa kady aspekt faszywego przekadania, aby dodatkowo
nas przekona. Poczenie zrcznego ruchu palców z powidokiem i sugero-
waniem ruchu naadowao ten drobny trik niezwyk si przekonywania.
Jamy zarzuci nas ca gam sugestywnych wskazówek kognitywnych, na które
moglimy zwróci uwag. Mia tak doskona technik, e nawet gdy popro-
silimy go o powtarzanie tej sztuczki na okrgo (co jest niedopuszczalnie
zarówno dla widza, jak i magika), a on wyrazi na to zgod (z mioci do na-
uki, jak stwierdzi), wci tak samo dawalimy si oszuka. Chocia próbo-
walimy si zmusi do obserwowania rozlunionych czci jego ciaa, uwaga
automatycznie kierowaa si na napite. „To tam rozgrywa si akcja” — prze-
konywa nas umys, mimo e wiedzielimy, i jest odwrotnie.

KONIEC SPOILERA

32

BRUDNE GIERKI TWOJEGO UMYSŁU

Jamy poczy iluzj kognitywn z iluzj wizualn. Wielu magików stosuje t
strategi w celu przekonania nas do niemoliwych zdarze. Iluzje kognityw-
ne, którymi zajmiemy si w kolejnych rozdziaach, wykorzystuj bardziej zo-
one funkcje mózgu, takie jak koncentracja i oczekiwania. Zanim jednak do
tego przejdziemy, omówimy kilka innych iluzji wizualnych, które opieraj si
na bardziej zoonych mechanizmach postrzegania.