1

Na styku

Na styku

Na styku

Na styku

Na styku

chrześcijaństw

chrześcijaństw

chrześcijaństw

chrześcijaństw

chrześcijaństwaaaaa

i islamu

i islamu

i islamu

i islamu

i islamu

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

2

3

Łukasz Burkiewicz

Na styku

Na styku

Na styku

Na styku

Na styku

chrześcijaństw

chrześcijaństw

chrześcijaństw

chrześcijaństw

chrześcijaństwaaaaa

i islamu

i islamu

i islamu

i islamu

i islamu

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Krucjaty i Cypr w latach 1191–1291

Kraków 2008

4

Recenzja prof. dr hab. Maciej Salamon

prof. dr hab. Danuta Quirini-Pop³awska

Redakcja i korekta: Mateusz Czarnecki

© Copyright by £ukasz Burkiewicz

© Copyright by Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

ISBN 978-83-88737-44-2

Projekt ok³adki: Anna Siermontowska-Czaja

Sk³ad i ³amanie:

Studio Poligraficzne AiD s.c.

ul. Lubelska 14-18, 30-003 Kraków, tel. [phone]

Druk i oprawa:

Poligrafia Inspektoratu Towarzystwa Salezjañskiego

ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków, tel. [phone]

Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”

z siedzib¹ w Instytucie Historii UJ

ul. Go³êbia 13, 31-007 Kraków

www.iagellonica.com.pl

5

Spis treœci

Wstêp ........................................................................................................ 7

Królestwo Jerozolimskie i francuska rodzina Lusignan ......................... 16

Rz¹dy Izaaka Dukasa Komnena na Cyprze ............................................ 23

Opanowanie Cypru przez Ryszarda Lwie Serce ..................................... 26

Starania Gwidona z Lusignan o odzyskanie korony Królestwa

Jerozolimskiego ...................................................................................... 35

Ryszard Lwie Serce sprzedaje Cypr zakonowi templariuszy ................. 40

Gwidon z Lusignan obejmuje w³adzê na Cyprze ................................... 42

Ustanowienie i umocnienie w³adzy przez dynastiê Lusignan

na Cyprze ................................................................................................ 45

Ustrój pañstwa ........................................................................................ 56

Walka o ustanowienie Koœcio³a ³aciñskiego na wyspie .......................... 60

Sytuacja spo³eczna. Podzia³ stanowy i narodowoœciowy ludnoœci ......... 66

Miasta, porty i twierdze na Cyprze ......................................................... 71

Okres rz¹dów Hugona I z Lusignan ....................................................... 74

Pocz¹tek regencji Ibelinów ..................................................................... 82

Cypr w rêkach rodziny Ibelinów i ich wojna z Fryderykiem II

Hohenstaufem ......................................................................................... 86

Samodzielne panowanie Henryka I z Lusignan .................................... 105

Cypr i wyprawa króla Francji œw. Ludwika IX ..................................... 109

Rz¹dy Hugona II z Lusignan ................................................................ 113

Druga linia dynastii Lusignan i jej za³o¿yciel Hugon III ...................... 118

Panowanie Jana I i Henryka II z Lusignan oraz upadek Akki .............. 127

Zakoñczenie .......................................................................................... 134

Bibliografia ........................................................................................... 143

Summary ............................................................................................... 155

Indeks osobowy .................................................................................... 157

Indeks geograficzny .............................................................................. 164

6

Moim Dziadkom

7

Wstêp

Cypr. Dla wiêkszoœci z nas nazwa tego pañstwa brzmi bardzo egzotycz-

nie, a sama wyspa kojarzy siê przede wszystkim z piêknymi pla¿ami oraz

kosztownymi wakacjami. Dzisiejszy Cypr, le¿¹cy na granicy Europy i Bli-

skiego Wschodu, stroni¹cy od udzia³u w miêdzynarodowej polityce, jest

dla wiêkszoœci Polaków i Europejczyków nieznany.

Œredniowieczna historia Cypru stanowi najciekawszy okres w dziejach

tego niewielkiego pañstwa. By³ to czas, kiedy z histori¹ wyspy Afrodyty,

jak zwyk³o okreœlaæ siê Cypr, wi¹za³y siê dzieje niemal ca³ego obszaru

basenu Morza Œródziemnego. Na Cyprze krzy¿owa³y siê szlaki handlowe

prowadz¹ce z zachodu na wschód oraz z pó³nocy na po³udnie. Wyspa, któ-

ra w 1191 r. znalaz³a siê w rêkach Franków, w 1291 r. przejê³a rolê ostatnie-

go bastionu chrzeœcijañstwa na Wschodzie.

Przez 380 lat, od podboju wyspy przez Ryszarda Lwie Serce w maju

1191 r. a¿ do upadku Famagusty pod naporem Turków w sierpniu 1571 r.,

Cypr znajdowa³ siê w centrum zachodnioeuropejskiego zainteresowania.

Na sto lat przed opanowaniem wyspy przez króla Anglii, w czasie I krucja-

ty (1095–1099), Frankowie rozpoczêli podbój zajêtych przez muzu³ma-

nów terenów w Syrii i Palestynie, tworz¹c z biegiem czasu w³asne pañ-

stwa. Krzy¿owcy, sprowadzeni osadnicy oraz nap³ywaj¹cy licznie kupcy

rozpoczêli proces konsolidacji opanowanych obszarów. W 1187 r. muzu³-

manie zdobyli Jerozolimê, stolicê ³aciñskiego Królestwa na Wschodzie.

Chrzeœcijañstwo odpowiedzia³o kolejn¹ krucjat¹, a poœród krzy¿owców,

którzy wyruszyli do Ziemi Œwiêtej, by³ w³adca Anglii, Ryszard Lwie Ser-

8

ce. W trakcie swojej podró¿y w kierunku syryjskiego wybrze¿a opanowa³

on Cypr, ówczeœnie bêd¹cy bizantyñsk¹ prowincj¹, w³¹czaj¹c go do obsza-

rów zajêtych przez Franków.

Przejœciowo wyspa znalaz³a siê w rêkach zakonu templariuszy, którzy

odkupili prawa do niej od Ryszarda Lwie Serce. Jednak¿e rycerze zakonni

okazali siê s³abymi gospodarzami i wobec buntu, który wybuch³ na wyspie

przeciwko ich w³adzy, król Anglii sprzeda³ prawa do Cypru tytularnemu

królowi jerozolimskiemu, Gwidonowi z Lusignan. Pochodzi³ on ze znanej,

szlacheckiej rodziny wywodz¹cej siê z zachodniej Francji, z Poitou. Jego

ojciec, Hugon VIII z Lusignan, dosta³ siê w 1164 r. do muzu³mañskiej nie-

woli w Syrii i nigdy nie odzyska³ ju¿ wolnoœci. Gwidon od 1183 r. by³

regentem Królestwa Jerozolimskiego, a w 1186 r. zosta³ koronowany na

jego w³adcê. W wyniku klêski w bitwie pod Hattin w 1187 r. dosta³ siê do

niewoli muzu³mañskiej i straci³ kontrolê nad swoim pañstwem.

Kiedy w 1192 r. król Anglii szuka³ odpowiedniej osoby do objêcia w³a-

dzy na Cyprze, Gwidon z Lusignan sta³ siê idealnym kandydatem. Ponadto

od 1154 r. hrabiowie z Lusignan, jako szlachta z Poitou, byli wasalami

w³adców Anglii, przez co w oczach Ryszarda Lwie Serce cz³onek tego

rodu uchodzi³ za osobê godn¹ zaufania. W ten sposób dynastia Lusignan

zaw³adnê³a Cyprem, a cz³onkowie tej rodziny panowali na wyspie do 1474 r.

Okres ich rz¹dów by³ czasem prosperity dla wyspy, która sta³a siê wa¿nym

punktem na politycznej i gospodarczej mapie ówczesnego œwiata. O roli

wyspy œwiadczy fakt, ¿e królowie Cypru z dynastii Lusignan byli tak¿e

niejednokrotnie w³adcami Królestwa Jerozolimskiego. Równie¿ po jego

upadku na znak ci¹g³oœci istnienia chrzeœcijañskiego pañstwa w Ziemi

Œwiêtej przyjmowali tytu³ króla Jerozolimy. Ponadto od 1291 r. Królestwo

Cypru sta³o siê najbardziej wysuniêtym bastionem chrzeœcijañstwa na

Wschodzie i odgrywa³o strategiczn¹ rolê w konfrontacji chrzeœcijañstwa

i islamu.

Najwa¿niejsz¹ pozycj¹ Ÿród³ow¹ dla omawianego w niniejszej pracy

okresu jest francuska kronika Les Gestes des Chiprois

1

, napisana na Cy-

prze w XIV w. przez nieznanego bli¿ej Gérarda z Montrealu i obejmuj¹ca

okres od czasów staro¿ytnych do 1309 r. Dzie³o sk³ada siê z trzech czêœci:

Chronique de Terre Sainte, Estoire de Philippe de Navarre i Chronique du

Templier du Tyr, które zosta³y jej nadane przez G. Raynauda, pierwszego

1

Oryginalny manuskrypt znajduje siê w Bibliotece Narodowej w Turynie.

9

wydawcê dzie³a. Chronique de Terre Saint jest seri¹ krótkich roczników

opisuj¹cych wydarzenia w Ziemi Œwiêtej od 1132 r. do 1218 r.

2

. Druga

czêœæ dzie³a, Estoire de Philippe de Novare, jest poszerzon¹ wersj¹ kroniki

napisanej przez Filipa z Novary, wp³ywowego na Cyprze i w Ziemi Œwiêtej

feuda³a, opowiadaj¹cej historiê konfliktu Fryderyka II Hohenstaufa z sy-

ryjsk¹ rodzin¹ Ibelinów na tle jego polityki wobec Cypru. Ostatni¹ czêœci¹

jest Chronique du Templier du Tyr, która opisuje losy Cypru i Syrii od 1243 r.

do 1309 r.

3

. Do dnia dzisiejszego ocala³ tylko jeden rêkopis Les Gestes des

Chiprois sporz¹dzony w 1343 r. przez Jana z Miège, wiêŸnia kasztelana

zamku w Cerines, Amaurego z Mimars. Rêkopis ten zosta³ odnaleziony

w 1882 r. przez M. C. Perrina w Piemoncie we W³oszech, który sporz¹dzi³

jego kopiê i nastêpnie przekaza³ j¹ Francuskiej Bibliotece Narodowej

4

. Do

dnia dzisiejszego Les Gestes des Chiprois doczeka³a siê kilku wydañ

5

oraz

opracowañ

6

.

2

P. de Novare, The Wars of Frederick II against the Ibelins in Syria and Cyprus, ed.

by J. L. La Monte, New York 1936, s. 4.

3

Ibidem, s. 4–5.

4

Na podstawie tej kopii G. Raynaud sporz¹dzi³ i wyda³ edycjê Les Gestes des Chi-

prois, która ukaza³a siê pod egid¹ Société de l’Orient latin w 1887 r. [Philippe de Navar-

re et Gérard de Monréal, Les Gestes des Chiprois. Recueil de chroniques françaises

écrites en Orient aux XIII

e

et XIV

e

siècles, éd. G. Raynaud, Genève 1887.] Kolejne wy-

danie tego Ÿród³a, sporz¹dzone na podstawie kopii przekazanej przez C. Perrina, wyko-

na³ hrabia Louis de Mas Latrie. Wesz³o ono w sk³ad monumentalnego dzie³a Recueil des

historiens des croisades, opublikowanego przez Académie des inscriptions et belles

lettres. Niestety L. de Mas Latrie nie zdo³a³ sam ukoñczyæ pracy nad publikacj¹ Les

Gestes des Chiprois. Dzie³o to dokoñczyli G. Paris i Ch. Kohler. Ukaza³o siê w 1906 r.

w tomie II Recueil des historiens des croisades, nosz¹cym tytu³ Documents arméniens

[Les Gestes des Chiprois, [w:] Recueil des historiens des croisades. Documents

arméniens, vol. II, éd. G. Paris, L. de Mas Latrie, Paris 1906, s. 653–872].

5

Philippe de Novare, Mémoires, éd. Ch. Kohler, Paris 1913; Filippo da Novara,

Guerra di Federico II in Oriente (1223–1242), éd. S. Melani, Napoli 1994; The ‘Tem-

plar of Tyre’: Part III of the Deeds of the Cypriots, by P. Crawford, Aldershot 2003;

Cronaca del Templare di Tiro, éd. L. Minervini, Napoli 2000; P. de Novare, The Wars….

6

M. L. Bulst, Zur Geschichte der Ritterorden und des Königsreichs Jerusalem im

13. Jahrhundert bis zur Schlacht bei La Forbie am 17. Okt. 1244, „Deutsches Archiv

für Erforschung des Mittelalters“ 1966, Bd. 22, s. 197–226; L. Minervini, Les Gestes

des Chiprois et la tradition historiographique de l’Orient latin, „Moyen Âge“ 2004,

vol. 110, No. 2, s. 315–325; P. Richter, Das Geschichtswerk des Philippe de Nevaire.

Beiträge zur Historiographie in den Kreuzfahrerstaaten vornehmlich für die Geschichte

10

Wspomniany wczeœniej tekst Estoire de Philippe de Novare autor-

stwa Filipa z Novary jest skarbnic¹ wiedzy na temat historii Królestwa

Cypru w XIII w. Do dnia dzisiejszego nie przetrwa³ oryginalny tekst tego

dzie³a, które znamy jedynie z innych przekazów, wykorzystuj¹cych tekst

Filipa z Novary, m.in. Les Gestes des Chiprois i Cronaca di Francesco

Amadi

7

.

Kolejnym wa¿nym Ÿród³em jest wspomniana ju¿ wczeœniej wenecka

kronika Cronaca di Francesco Amadi, napisana przed 1489 r. Ujmuje ona

historiê wyspy od VII w. do objêcia tronu przez króla Jana II z Lusignan

w 1432 r. Niestety do dnia dzisiejszego nie ma pewnej informacji na temat

autora tego dzie³a. Francesco Amadi, wenecki uczony i bibliofil, wszed³

w posiadanie rêkopisu dzie³a, jednak nie ma dowodów, ¿e to on napisa³

kronikê

8

.

W XVI w. zitalianizowany Cypryjczyk Florio Bustron, pracuj¹cy w we-

neckiej administracji, stworzy³ kronikê opisuj¹c¹ historiê wyspy. Jego Chro-

nique de Chypre powsta³a na bazie wczeœniejszych tekstów, m.in. Filipa

z Novary oraz Les Gestes des Chiprois

9

.

Ponadto dysponujemy dwoma niezwykle istotnymi pozycjami Ÿród³o-

wymi dla œredniowiecznej historii Cypru. S¹ to grecka kronika Leontiosa

Machairasa (Macherasa)

10

oraz w³oska kronika Strambaldiego

11

.

Kaiser Friedrichs II, „Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung“

1892, Bd. 13, s. 255–310; idem, Das Geschichtswerk des Philippe de Nevaire. Beiträge

zur Historiographie in den Kreuzfahrerstaaten vornehmlich für die Geschichte Kaiser

Friedrichs II, „Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung“ 1892,

Bd. 15, s. 561–599; A. Rossebastiano-Bart, Sul disperso ms. di Cérines delle Gestes des

Chiprois ora Varia 433 della Biblioteca Reale di Torino, „Studi francesi“ 1979, vol. 67,

s. 76–79; G. Tyl-Labory, Gestes des Chiprois, Dictionnaire des lettres françaises: le

Moyen Âge, éd. G. Hasenohr, M. Zink, Paris 1992, s. 532.

7

P. de Novare, The Wars…, s. 3.

8

Chroniques d’Amadi et de Strambaldi, publiées par M. Réne de Mas Latrie, vol. I,

Paris 1891–1893.

9

Chronique de l’île de Chypre par Florio Bustron, éd. par L. de Mas Latrie, [w:]

Mélanges historiques, vol. V, Paris 1886.

10

L. Machairas [Macheras], Recital concerning the Sweet Land of Cyprus entitled

„Chronicle”, ed. and trans. by R. M. Dawkins, 2 vols., Oxford 1932.

11

Chroniques d’Amadi et de Strambaldi, publiées par M. Réne de Mas Latrie, vol. II,

Paris 1891–1893.

11

Kolejna kronika — Liber secretorum fidelium crucis — napisana w la-

tach 1307–1321 przez Marino Sanudo (Sanuto), weneckiego polityka i pod-

ró¿nika, równie¿ zawiera liczne informacje na temat dziejów Cypru

12

.

Z kolei Stefan z Lusignan w XVI w. opisuj¹c dzieje rodziny Lusignan,

nie korzysta³ z tekstu Filipa z Novary, zapewne nie wiedz¹c o jego istnie-

niu, opar³ swoje dzie³o na rodzinnych przekazach i tradycjach

13

.

Do tej pory powsta³o niewiele publikacji w ca³oœci poœwiêconych za-

gadnieniom zwi¹zanym z histori¹ wyspy w interesuj¹cym nas okresie. Naj-

wiêcej uwagi poœwiêci³ temu problemowi hrabia L. de Mas Latrie (1815–

1897), który zapocz¹tkowa³ badania nad losami wyspy pod panowaniem

Franków. Wyniki jego pracy zosta³y opublikowane przez francusk¹

Académie des Inscriptions et Belles-Lettres w monumentalnym dziele Hi-

stoire de l’île de Chypre sous le règne des princes de la maison de Lusi-

gnan, wydanym w latach 1852–1861 i zawieraj¹cym przedruki Ÿróde³ do-

tycz¹cych œredniowiecznej historii Królestwa Cypru

14

. Pozycja ta doku-

mentuje prawie ka¿dy dzieñ z historii panowania dynastii Lusignan na

wyspie. Pe³na Ÿróde³ oraz cennych komentarzy autora jest podstawow¹ prac¹

dotycz¹c¹ historii Królestwa Cypru. L. de Mas Latrie stworzy³ podwaliny

pod wszystkie póŸniejsze badania nad ³aciñskim Cyprem.

W po³owie XX w. powsta³o kilka prac dotycz¹cych historii Cypru. Na

pierwsze miejsce poœród nich wysuwa siê dzie³o angielskiego historyka

G. Hilla A history of Cyprus

15

. Jego trzytomowa praca jest bardzo obszer-

nym i szczegó³owym opisem dziejów wyspy, opartym na szerokim mate-

riale Ÿród³owym, obejmuj¹cym okres od czasów staro¿ytnych po czasy

wspó³czesne autorowi.

12

Marinus Sanutus [Marino Sanudo lub Sanuto], Liber secretorum fidelium crucis,

foreword by J. Prawer, Toronto 1972.

13

Estienne de Lusignan, Chorograffia, Et Breve Historia Universale: dell’Isola de

Cipro principiando al tempo di Noe per in sino al 1572, Bologna 1573, [wydanie w jê-

zyku francuskim:] Description de toute l’isle de Chypre, et des roys, princes et seigneurs

tant payens que chrestiens, qui ont commandé en icelle: contenant l’entière histoire de

tout ce qui s’y est passé depuis le déluge universel, l’an 142 et du monde, 1798 jusques

en l’an de l’incarnation et nativité de Iesus-Christ, 1572, par R. Père F. Estienne de

Lusignan, composée premièrement en Italien, et imprimée à Bologne la Grasse, et main-

tenant augmentée et traduite en François, Paris 1580.

14

L. de Mas Latrie, Histoire de l’Île de Chypre sous le règne de la Maison de Lusi-

gnan, vol. I–III, Paris 1852–1861.

15

G. Hill, The History of the Cyprus, vol. I–III, Cambridge 1948.

12

Obecne badania nad œredniowieczn¹ histori¹ Cypru s¹ prowadzone

w trzech g³ównych oœrodkach naukowych. Pierwszy obejmuje pracowni-

ków Wydzia³u Historii i Archeologii Uniwersytetu w Nikozji

16

. Drugi z kolei

dzia³a w ramach Cypryjskiego Centrum Badañ w Nikozji pod kierownic-

twem dr. N. Coureasa

17

. Trzeci gromadzi badaczy historii ³aciñskiego

Wschodu pod kierunkiem prof. P. W. Edbury w ramach The Cardiff Centre

for the Crusades pod egid¹ Uniwersytetu w Cardiff

18

. Ponadto w drugiej

po³owie ubieg³ego stulecia, wraz z uzyskaniem niepodleg³oœci przez Cypr,

wydano kilka prac dotycz¹cych historii wyspy

19

.

16

Cyprus: society and culture 1191–1374, ed. by A. Nicolaou-Konnari and Ch. Scha-

bel, Leiden–Boston 2005; The cartulary of the Cathedral of Holy Wisdom of Nicosia,

ed. by N. Coureas, Ch. Schabel, Nicosia 1997; The Synodicum Nicosiense and other

documents of the Latin Church of Cyprus, 1196–1373, selected and translated by

Ch. Schabel, Nicosia 2001.

17

N. Coureas, The Latin Church in Cyprus, 1195–1312, Aldershot–Hampshire 1997;

idem, The Place to be: migrations to Lusignan and Venetian Cyprus, “ÊÕÐÑÉÁÊÁÉ

ÓÐÏÕÄÁɔ 2002, s. 125–145; idem, To what extent was the Crusaders’ capture of

Cyprus impelled by strategic considerations, “ÅÐÅÔÇÑÉÄӔ 1992, vol. XIX, s. 197–

202; idem, Egypt and Syria in the Fatimid, Ayyubid and Mamluk Eras, “Orientalia

Lovaniensia Analecta” 2005, vol. 140/IV, s. 395–408; idem, Conversion on Latin Cy-

prus: a New Faith or a New Rite?, “ÅÐÅÔÇÑÉÄӔ 1998, vol. XXIV, s. 77–86; idem,

The Apple of Concord: the Great Powers and Cyprus from 400 AD onwards,

“ÊÕÐÑÉÁÊÁÉ ÓÐÏÕÄÁɔ 2003–2004, s. 447–462; idem, Latin Provincial Synods of

the Thirteenth Century as a means of promoting Ecclesiastical Discipline and Doctri-

nal Unifromity, “Annuarium Historiae Conciliorum” 2000, bd. 32, s. 82–105; idem, The

development of Nicosia as the Judicial Centre of Cyprus under the Lusignans,

“ÅÐÅÔÇÑÉÄA” 2005, vol. XXXI, s. 73–89; idem, Lusignan Cyprus and Lesser Arme-

nia. 1195–1375, “ÅÐÅÔÇÑÉÄӔ 1995, vol. XXI, s. 33–71; idem, King Peter I of Cy-

prus and the Rebellion of 1363 on Crete, [w:] Acts of the Third International Congress

of Cypriot Studies, Nicosia 2001; The Assizes of the Lusignan Kingdom of Cyprus,

translated from the Greek by N. Coureas, Nicosia 2002; George Boustronios: a narrati-

ve of the Chronicle of Cyprus 1456–1489, translated from the Greek by N. Coureas,

H. Pohlsander, Nicosia 2005.

18

P. W. Edbury, The Capture of Alexandria by Guillaume de Machaut, Aldershot

2001; idem, Kingdoms of the Crusaders: from Jerusalem to Cyprus, Aldershot 1999;

idem, The Kingdom of Cyprus and the Crusades, 1191–1374, Cambridge 1991; idem,

The Lusignan Kingdom of Cyprus and its Muslim Neighbours, Nicosia 1993; idem,

William of Tyre: Historian of the Latin East, Cambridge 1988.

19

A Brief History of Cyprus, ed. by Andros Pavlides, Nicosia 1993; A Handbook on

the Island’s Past and Present, ed. by C. Spyridakis, Nicosia 1964; About Cyprus, ed. by

C. Avraamides, Nicosia 2001; D. Alastos, Cyprus in history, Nicosia 1955; Between

13

Literatura polskojêzyczna dotycz¹ca historii œredniowiecznego Cypru

jest bardzo sk¹pa. Przede wszystkim fragmenty opisuj¹ce losy wyspy w od-

niesieniu do poszczególnych wypraw krzy¿owych odnajdujemy w polskim

wydaniu dzie³a S. Runcimana Dzieje wypraw krzy¿owych oraz t³umacze-

niach opracowañ J. Rileya-Smitha Historia krucjat i P. M. Holta Bliski

Wschód od wypraw krzy¿owych do 1517 roku

20

. Z polskich badaczy jedy-

nie J. Hauziñski, wybitny znawca œredniowiecznego Bliskiego Wschodu,

zawar³ w swoich opracowaniach liczne informacje na temat Cypru, w szcze-

gólnoœci zaœ jego znaczenia w polityce cesarza Fryderyka II Hohenstaufa

21

.

Venus and Mars. A History of the Island from Ancient Times until the Present, ed. by

J. Munro, Z. Kauri, Beirut 1984; Cyprus and the Crusades, ed. by N. Coureas, J. Riley-

-Smith, Nicosia 1995; Cyprus. A handbook on the Island’s Past and Present, ed. by

G. S. Kaqminarides, Nicosia 1964; Cyprus. Its Postal History and Postage Stamps, ed.

by T. D. W. Castle, London 1971; A. Emiliandiés, Histoire de Chypre, Paris 1962; A. Et-

man, History of Cyprus. The Island of Beauty and pain. From Antiquity to the Present

Day, Cairo 2002; Footprints in Cyprus an illustrated history, ed. by D. Hunt, London

1990; Greeks and Latins on Cyprus in the thirteenth century, ed. by M. B. Efthimiou,

Massachusetts 1987; G. Home, Cyprus Then and Now, London 1960; N. Iorga, France

de Chypre, Paris 1931; G. Jeffery, Cyprus under an English King in the twelfth century.

The Adventure of Richard I. And the crowning of his queen in the island, London 1973;

A. Lymbourides, Cyprus, the Island of Aphrodite, Nicosia 1962; F. G. Maier, Cyprus

from earliest time to the present day, London 1968; P. Newman, A short history of

Cyprus, London–New York–Toronto 1948; S. Panteli, A History of Cyprus. From Fore-

ign Domination to Troubled Independence, London 1953; B. P. Papadakis, Chypre,

Athenes 1958; H. D. Purcell, Cyprus, London 1969; D. Richards, Brief History of Cy-

prus in ten Chapters, Limassol 1992; D. Schlumberger, J. Weulersse, Histoire et Géogra-

phie de Chypre, Beyrouth 1938; C. Spyridakis, A brief history of Cyprus, Nicosia 1964;

K. Tofallis, A History of Cyprus. From the Ancient times to the Present, London 2002;

J. Riley-Smith, The Knights of St. John in Jerusalem and Cyprus c. 1050–1310, London

1967; E. Ashtor, Studies on the Levantine Trade in the Middle Ages, London 1978;

History of Crusades, ed by. K. M. Setton, vol. I–V, Medison–Milwaukee–London 1969;

Actes du colloque: La Maison des Lusignans d’Outre Mer, par éd. Ch. Galassi, Poitiers

1994; Les Lusignans et l’Outre – Mer, Poitiers–Lusignan 1993; The Assizes of the Lusi-

gnan Kingdom of Cyprus, ed. by N. Coureas, Nicosia 2002. (Autor ograniczy³ przedsta-

wienie szerokiej literatury zagranicznej dotycz¹cej tematu ze wzglêdu na ograniczon¹

iloϾ arkuszy wydawniczych).

20

S. Runciman, Dzieje wypraw krzy¿owych, t. I–III, Warszawa 1987; Historia kru-

cjat, pod red. J. Rileya-Smitha, Warszawa 2000; P. M. Holt, Bliski Wschód od wypraw

krzy¿owych do 1517 roku, Warszawa 1993.

21

J. Hauziñski, Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Poznañ 1978; idem,

Imperator „koñca œwiata”: Fryderyk II Hohenstauf (1194–1250), Gdañsk 2000.

14

Zasadniczym celem niniejszej pracy bêdzie udzielenie odpowiedzi na

pytania zwi¹zane z budowaniem pañstwa Franków na Cyprze.

1. W jakich okolicznoœciach Cypr znalaz³ siê w rêkach króla Anglii

Ryszarda Lwie Serce, a póŸniej w posiadaniu stosunkowo nieznanej fran-

cuskiej dynastii Lusignan?

2. Jak¹ pozycjê ze strategicznego i ekonomicznego punktu widzenia

zajmowa³a wyspa, po³o¿ona na drodze z Europy na Wschód i bêd¹ca swo-

istym ostatnim przystankiem przed Ziemi¹ Œwiêt¹?

3. Jak¹ rolê odgrywa³a dla organizacji krucjat? Królowie Cypru niejed-

nokrotnie byli równie¿ w³adcami Królestwa Jerozolimskiego. Czy byli w sta-

nie odbudowaæ chyl¹ce siê ku upadkowi pañstwo chrzeœcijañskie w Ziemi

Œwiêtej? Czy podejmowali kroki zmierzaj¹ce do zorganizowania nowych

wypraw krzy¿owych, mog¹cych ocaliæ posiad³oœci chrzeœcijañskie w Zie-

mi Œwiêtej?

4. Równie¿ istotne znaczenie ma odpowiedŸ na pytanie, jak byli po-

strzegani w³adcy wyspy w oczach innych monarchów? Jaki by³ stosunek

innych pañstw do Cypru? Czy w XIII w. Królestwo Cypru, pañstwo uza-

le¿nione od morza i mo¿liwoœci poruszania siê po nim, posiada³o w³asn¹

flotê? Czy utrzymywa³o stosunki z w³oskimi republikami kupieckimi? Jak

wygl¹da³y relacje Cypru z s¹siadami?

5. Czy budowanie pañstwowoœci przez w³adców z francuskiej dynastii

Lusignan, wzorowanej na zachodnioeuropejskim stylu, spotka³o siê ze zro-

zumieniem mieszkañców wyspy? Jak uk³ada³y siê stosunki pomiêdzy Ko-

œcio³em ³aciñskim a miejscowym Koœcio³em greckim?

Ca³oœæ zagadnienia zostanie ujêta chronologicznie, co pozwoli dok³ad-

nie przeœledziæ historiê Królestwa Cypru w latach 1191–1291 oraz umo¿li-

wi jej umiejscowienie w ówczesnym biegu wydarzeñ we wschodniej czê-

œci basenu Morza Œródziemnego.

Praca ta powsta³a na seminarium prof. dr hab. Danuty Quirini-Pop³aw-

skiej, w Zak³adzie Historii Œredniowiecznej Powszechnej Instytutu Histo-

rii Uniwersytetu Jagielloñskiego. W tym miejscu chcia³bym z³o¿yæ serdeczne

podziêkowania Pani Profesor za wszelkie uwagi, wyrozumia³oœæ i facho-

we wsparcie. Pragnê równie¿ podziêkowaæ mojemu recenzentowi, Panu

Profesorowi Maciejowi Salamonowi z Zak³adu Historii Bizancjum Uni-

wersytetu Jagielloñskiego. Tak¿e bez pomocy uzyskanej od pracowników

15

i naukowców cypryjskich instytucji niniejsza praca z pewnoœci¹ by nie po-

wsta³a. W zwi¹zku z tym pragnê wyraziæ wdziêcznoœæ Pani E. Antoniou

z Biblioteki Uniwersytetu w Nikozji, prof. Ch. Schabelowi z Departamen-

tu Historii i Archeologii Uniwersytetu w Nikozji, dr. N. Coureasowi z Cy-

prus Reaserch Center i prof. P. W. Edbury z Uniwersytetu w Cardiff za

wszelk¹ pomoc, któr¹ udzielili mi do tej pory.

16

Królestwo Jerozolimskie i francuska rodzina Lusignan

Œmieræ w³adcy Królestwa Jerozolimskiego, Amalryka I, w dniu 11 lip-

ca 1174 r. sta³a siê momentem zwrotnym w historii posiad³oœci Franków

w Ziemi Œwiêtej

22

. Zapocz¹tkowa³a ona okres rywalizacji o w³adzê pomiê-

dzy miejscowymi feuda³ami, którzy podzielili siê na odrêbne, walcz¹ce ze

sob¹ stronnictwa. Brak wspólnego, zorganizowanego dzia³ania w stosunku

do rosn¹cego zagro¿enia ze strony muzu³manów doprowadzi³ w koñco-

wym rozrachunku do upadku Jerozolimy, stolicy chrzeœcijañskiego pañ-

stwa w Palestynie. Amalryk pozostawi³ czternastoletni¹ córkê Sybillê oraz

trzynastoletniego syna Baldwina, który zosta³ koronowany na w³adcê Kró-

lestwa Jerozolimskiego ju¿ 4 dni po œmierci swojego ojca

23

.

Pierwsze lata po œmierci króla Amalryka I nie uk³ada³y siê pomyœlnie

dla Królestwa Jerozolimskiego. Ma³oletni Baldwin IV, chory na tr¹d, nie

móg³ samodzielnie kierowaæ pañstwem i sta³ siê œwiadkiem burzliwych

wydarzeñ, walk feuda³ów i ci¹g³ych intryg pomiêdzy najbardziej wp³ywo-

wymi rodzinami w Palestynie. W 1175 r., poszukuj¹c mê¿a dla swojej sio-

stry Sybilli, zaprosi³ do Palestyny syna margrabiego Montferratu, Wilhel-

22

P. Rousset; Histoire des Croisades, Paris 1957, s. 182; P. M. Holt, op. cit., s. 68;

S. Runciman, Dzieje…, t. II, s. 370–371; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 32; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 4; B. Hamilton, Wyprawy krzy¿owe, Warszawa 1998, s. 46; J. Riley-

-Smith, The Knights..., s. 22; J. Phillips, £aciñski Wschód 1098–1291, [w:] Historia

krucjat, pod red. J. Rileya-Smitha, s. 132.

23

M. Gervers, The Leper King and His Heirs: Baldwin IV and the Crusader King-

dom of Jerusalem, „The Catholic Historical Review” 2003, vol. 89, nr 4, s. 760–761.

17

ma zwanego D³ugim Mieczem, którego ojciec by³ najbogatszym feuda³em

w pó³nocnych W³oszech. Samego Wilhelma ³¹czy³y bliskie wiêzy pokre-

wieñstwa z cesarzem Fryderykiem Barbaross¹ i królem Francji Ludwikiem

VII, przez co by³ on kandydatem idealnym. Baldwin zaproponowa³ Wil-

helmowi ma³¿eñstwo z Sybill¹, na co ten przysta³ i w 1176 r. dosz³o do

œlubu. Ponadto Wilhelm otrzyma³ hrabstwo Jaffy oraz Askalonu i w ten

sposób zosta³ uznany za dziedzica Królestwa Jerozolimskiego. Niestety

w 1177 r. Wilhelm zmar³ na malariê, pozostawiaj¹c po sobie ma³oletniego

syna Baldwina

24

.

Œmieræ Wilhelma spowodowa³a, ¿e Sybilla ponownie sta³a siê wolna,

a Baldwin IV rozpocz¹³ po raz kolejny poszukiwania kandydata na jej mê¿a

i jednoczeœnie nastêpcê tronu. Matka Sybilli, Agnieszka z Courtney, by³a

zwi¹zana z Amalrykiem z Lusignan, konetablem Królestwa Jerozolimskie-

go. Sk³oni³a ona Sybillê do zaproszenia Gwidona z Lusignan, brata Amal-

ryka, mocno zachwalanego przez brata. Na Wielkanoc 1180 r. Gwidon przy-

by³ do Palestyny i wzi¹³ œlub z Sybill¹. Niestety pod wzglêdem charakteru

by³ on ca³kowicie inn¹ osob¹ ni¿ Amalryk, który dziêki mêstwu, odwadze

oraz nieprzeciêtnej inteligencji zrobi³ szybk¹ karierê w Jerozolimie, osi¹-

gaj¹c urz¹d konetabla. Sam Amalryk powiedzia³ kiedyœ o swoim bracie:

„Gdyby Gwidon zosta³ królem, ja powinienem zostaæ Bogiem”. Równie¿

normandzki kronikarz Ambro¿y wspomina³ Gwidona jako prostaka

25

.

Gwidon pochodzi³ z francuskiej wp³ywowej rodziny Lusignan, która

wywodzi³a siê z hrabstwa Poitou, z miejscowoœci Lusignan, po³o¿onej

w hrabstwie Poitou. Od 1154 r. cz³onkowie jego rodziny byli poddanymi

króla Anglii. Podobnie jak wiêkszoœæ ówczesnych krzy¿owców, zostali oni

skuszeni ide¹ wypraw krzy¿owych oraz mo¿liwoœciami wzbogacenia siê

oraz zdobycia nowych posiad³oœci. Pierwszym krzy¿owcem z rodu Lusi-

gnan, który wyruszy³ do Ziemi Œwiêtej, by³ pradziadek Gwidona, Hugon VI,

który w 1102 r. walczy³ z muzu³manami w bitwie pod Ramal¹. W 1163 r.

wnuk Hugona VI, Hugon VIII, przyby³ do Syrii, gdzie dosta³ siê do niewoli

24

S. Runciman, Dzieje…, t. II, s. 375–376; P. Biziuk, Hattin 1187, Warszawa 2004,

s. 46.

25

P. Biziuk, op. cit., s. 47; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 80; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 32; L. de Mas. Latrie, op. cit.,. vol. I, s. 19–37; R. Grousset, Histoire des

croisades et du royaume franc de Jérusalem, Paris 1934–1936, vol. III, s. 41, 57; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 24; J. Richard, The Latin Kingdom..., s. 49–57, 164–174; M. Me-

leville, Dzieje Templariuszy, Warszawa 1991, s. 111.

18

muzu³mañskiej, pozostaj¹c w niej do koñca ¿ycia. Trzech z jego licznych

synów — Gotfryd, Amalryk i Gwidon — odegra³o wiêksz¹ rolê w Ziemi

Œwiêtej. Pierwszy w Palestynie pojawi³ siê Amalryk, który póŸniej sprowa-

dzi³ Gotfryda i w 1180 r. Gwidona, przysz³ego mê¿a Sybilli

26

.

Tymczasem na Bliskim Wschodzie ekspansywna polityka su³tana egip-

skiego Saladyna przynosi³a rezultaty. W czerwcu 1183 r. muzu³manie opa-

nowali Aleppo, ³¹cz¹c w swoich rêkach Egipt oraz emiraty Damaszku i Alep-

po. Wówczas król Baldwin IV, wyczerpany chorob¹, nie mog¹c sprawo-

waæ w³adzy, za namow¹ swojej matki Agnieszki z Courtney, siostry Sybilli

oraz patriarchy Jerozolimy Herakliusza, w 1183 r. przekaza³ regencjê nad

Królestwem Gwidonowi z Lusignan. Nowy w³adca ju¿ na pocz¹tku swo-

ich rz¹dów stan¹³ przed powa¿nym problemem. We wrzeœniu 1183 r. po-

tê¿na armia Saladyna wyruszy³a z Damaszku i przekroczy³a granice Pale-

styny. Regent Królestwa zarz¹dzi³ powszechn¹ mobilizacjê w Królestwie.

W dniu 1 paŸdziernika 1183 r. wojska Gwidona wkroczy³y na równinê

Ezdrelon, gdzie chrzeœcijanie mieli punkt zborny w Seforisie. Obydwie ar-

mie sta³y przez kilka dni naprzeciw siebie, czekaj¹c a¿ jedna ze stron wy-

kona pierwszy ruch. Saladyn, nie mog¹c wybawiæ Gwidona z obozu, od-

szed³ z pola walki

27

.

Chory król Baldwin IV i czêœæ feuda³ów nie by³a zadowolona z decyzji

Gwidona z Lusignan, który chcia³ unikn¹æ rozstrzygniêcia sporu w otwar-

tej bitwie z Saladynem. Wszyscy zarzucali mu brak odwagi. Jednak z dru-

giej strony starcie w otwartym polu z armi¹ muzu³mañsk¹ mog³o doprowa-

dziæ do klêski i ca³kowitej zag³ady chrzeœcijañskich wojsk. Brak rozstrzy-

gniêcia w konflikcie z muzu³manami sta³ siê przyczyn¹ poró¿nienia

Gwidona z chorym Baldwinem IV. Konflikt zaostrzy³ siê jeszcze bardziej,

kiedy Baldwin doszed³ do wniosku, ¿e dla podreperowania swojego zdro-

26

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 23, S. Painter, The Lords of Lusignan in the

Eleventh and Twelfth Centuries, “Speculum” 1957, vol. XXXII, no. 1, s. 40; Actes...,

s. 12; M. Vale, Les Fortifications des Plantagenets en Poitou, 1154–1242, „English

Historical Review” 2003, nr 118, s. 177–178; Catalogue de l’exposition. Chypre a l’épo-

que Franque et Venitienne (1192–1571), Nicosie 1987, s. 12.

27

S. Runciman, Dzieje…, t. II, s. 395–398; P. Biziuk, op. cit., s. 47–49; J. Riley-

Smith, The Knights…, s. 31, 80; A. Ollivier, Les Templiers, Paris 1976, s. 49; R. Irwin,

Islam a ruch krucjatowy 1096–1699, [w:] Historia krucjat, s. 253; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 25; I. Hrbek, Egypt, Nubia and the Eastern Deserts, [w:] The Cambridge

History of Africa, ed. by R. Olivier, vol. 3, Cambridge–London–New York–Melbourne

1977, s. 30.

19

wia przeniesie siê z wietrznej Jerozolimy do Tyru, posiad³oœci Gwidona

i Sybilli. W zwi¹zku z tym król zaproponowa³ regentowi zamianê, a kiedy

Gwidon odmówi³, Baldwin w gniewie zniós³ go ze stanowiska regenta. W

dniu 23 listopada 1183 r. Baldwin og³osi³ dziedzicem Królestwa syna Sy-

billi i Wilhelma z Montferratu, swojego siostrzeñca, szeœcioletniego Bal-

dwina V. W odpowiedzi Gwidon usun¹³ siê do hrabstwa Jaffy i Askalonu

oraz wypowiedzia³ pos³uszeñstwo Baldwinowi

28

.

W dniu 20 listopada 1183 r. armia Saladyna ponownie wkroczy³a do

Palestyny i podesz³a pod posiad³oœæ Reginalda z Châttillon — zamek Ke-

rak. Dopiero nadejœcie odsieczy w grudniu 1183 r., na czele której sta³ sam

król Baldwin IV, zmusi³o Saladyna do odejœcia spod Keraku. W 1184 r.

Saladyn powtórzy³ manewr, ale ponownie wobec nadci¹gaj¹cej chrzeœci-

jañskiej odsieczy zrezygnowa³ z oblê¿enia twierdzy. W 1185 r. su³tan pod-

pisa³ rozejm z chrzeœcijanami. Trêdowaty król Baldwin coraz bardziej tra-

ci³ si³y. Zmartwieñ przysparza³ mu tak¿e konflikt z Gwidonem z Lusignan,

który zamkn¹wszy siê w Askalonie nie wpuszcza³ do miasta królewskich

urzêdników. Król powoli przygotowywa³ siê do œmierci. W styczniu 1185 r.,

wobec zgromadzonych feuda³ów, przedstawi³ swój testament, w którym

potwierdza³ prawa do tronu syna Sybilli i Wilhelma z Montferratu, Baldwi-

na V. Wyklucza³ on Gwidona z Lusignan ze sprawowania regencji, któr¹

powierzono Rajmundowi z Trypolisu, oddanemu królewskiemu feuda³o-

wi. Ustalono ponadto klauzulê przewiduj¹c¹, ¿e w przypadku œmierci Bal-

dwina V przed osi¹gniêciem wieku dziesiêciu lat Rajmund zatrzyma re-

gencjê a¿ do momentu rozstrzygniêcia, komu nale¿y siê sukcesja. Wybór

nowego w³adcy nale¿a³ do papie¿a, cesarza niemieckiego i w³adców Fran-

cji oraz Anglii. Nied³ugo po tym ma³y Baldwin zosta³ koronowany przez

patriarchê jerozolimskiego Herakliusza na króla. W dniu 15 marca 1185 r.

Baldwin IV zmar³ po d³ugiej walce z chorob¹. Równie¿ wskazany przez

niego nastêpca, Baldwin V, zmar³ w Akce w sierpniu 1186 r.

29

.

28

S. Runciman, Dzieje…, t. II, s. 398; P. Biziuk, op. cit., s. 50.

29

S. Runciman, Dzieje…, t. II, s. 400–404; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 32; P. Biziuk,

op. cit., s. 51–52; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 25; T. Jones, A. Ereira, Crusades,

London 1994, s. 158; W. Havemann, Geschichte des Ausgangs bes Tempelherrenor-

ders, Stuttgart–Gübingen 1846, s. 37; R. Grousset, Les Croisades, Paris 1960, s. 55;

A. S. Ehrenkreutz, Saladin, New York 1972, s. 198; D. Seward, The Monks of War. The

Military Religious Orders, London 1972, s. 44; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 24, 81;

A. Waas, Geschichte der Kreuzzüge, vol. II, Verlag–Herden–Freiburg 1956, s. 129.

20

Wobec œmierci Baldwina V patriarcha Herakliusz w dniu 20 czerwca

1186 r. koronowa³ na w³adcê Królestwa Jerozolimskiego Sybillê, równo-

czeœnie k³ad¹c drug¹ koronê obok niej, aby ta ukoronowa³a cz³owieka, któ-

rego uwa¿a za najbardziej godnego sprawowania tej funkcji. Zachowanie

patriarchy œwiadczy³o o stosunku mo¿now³adztwa jerozolimskiego do

Gwidona. Sybilla bez namys³u wskaza³a na swojego mê¿a. Po nied³ugim

czasie wszyscy przeciwnicy Gwidona i Sybilli z³o¿yli im ho³d pomimo bra-

ku poparcia dla nowego króla

30

.

W 1186 r. rozejm z Saladynem, trwaj¹cy od kilku lat, zosta³ z³amany

przez stronê chrzeœcijañsk¹. Na granicy Palestyny i Królestwa Jerozolim-

skiego, nad rzek¹ Jordan, obydwie strony zgromadzi³y swoje si³y. W dniu

4 lipca 1187 r. dosz³o do bitwy pod Hattin, gdzie wojska frankijskie zosta³y

rozbite przez Saladyna. W trakcie bitwy poleg³o wielu znakomitych feuda-

³ów jerozolimskich oraz biskup Akki. Ponadto do niewoli dosta³ siê m.in.

król Gwidon, a w rêkach muzu³manów znalaz³ siê Œwiêty Krzy¿

31

.

Gwidon z Lusignan odzyska³ wolnoœæ ju¿ w roku nastêpnym, w wyniku

usilnych starañ swej ¿ony oraz w zamian za oddanie muzu³manom Askalo-

nu, jednak przez d³ugi okres by³ zdany na ³askê muzu³manów. Ponadto

30

S. Runciman, The Families of Outremer. The Feudal Nobility of the Crusader

Kingdom of Jerusalem, 1099–1291, London 1960, s. 16; idem, Dzieje…, t. II, s. 406–

407; G. Hill, op. cit., vol. II, s.32; P. Biziuk, op. cit., s. 53; M. Meleville, op.cit., s. 114;

P. M. Holt, op. cit., s. 45.

31

Ibn Al-Athìr, Battaglia di Hittin, [w:] Storici di arabi delle Crociate, a cura Ga-

brieli Francesco, Roma 1957, s. 115–120; J. H. Pryor, Geography, technology, and war.

Studies in the Maritime history of the Mediterranean, 649–1571, Cambridge 1988, s. 127;

A. Champdor, op. cit., s. 154–159; R. C. Smail, Crusading Warfare (1097–1193), Cam-

bridge 1956, s. 192–194; J. Kraemer, Der Sturz des Königreichs Jerusalem (583/1187).

In der Darstellung des ‘Imâd ad-Dîn al-Kâtib al-Isfahânî, Wiesbaden 1952, s. 40–43;

H. D. Purcell, op. cit., s. 118; H. Lamb, The Crusades. The flame of Islam, New York

1931, s. 68–73; A. Lüders, Die Kreuzzüge im urteil Syrischer und Armenischer quellen,

Berlin 1964, s. 12; P. Rousset, op. cit., s. 183; R. Grousset, Les Croisades, s. 55; idem,

L’épopée des croisades, Paris 1960, s. 198; General History of Africa (vol. IV): Africa

from the Twelfth to the Sixteenth Century, ed. by T. Niane, Berkeley 1984, s. 374; P. M.

Holt, op. cit., s. 72–73; C. Cahen, op. cit., s. 430–431; S. Painter, The Third Crusade:

Richard the Lionhearted and Philip Augustus [w:] History of Crusades, ed. by K. M.

Setton, Madison–Milwaukee–London 1969, s. 45; D. Seward, op. cit., s. 45; S. Runci-

man, Dzieje…, t. II, s. 414–416; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 316, vol. II, s. 32; A. S. Ehren-

kreutz, op. cit., s. 200–202; P. Biziuk, op. cit., s. 85–98; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 4; B. Hamilton, op. cit., s. 48; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 24.

21

Gwidon z³o¿y³ obietnicê Saladynowi, ¿e ju¿ nigdy nie wyst¹pi przeciwko

niemu. Saladyn mia³ tak¿e interes w wypuszczeniu Gwidona. Nie chcia³,

aby tron Królestwa Jerozolimskiego obj¹³ inny w³adca. Gwidon by³ nie-

udolny i w ¿aden sposób nie móg³ stanowiæ zagro¿enia dla Saladyna, szcze-

gólnie w nowej sytuacji — po klêsce wojsk frankijskich pod Hattin

32

.

Tymczasem wojska muzu³mañskie stopniowo zbli¿a³y siê do Jerozoli-

my. Na czele obroñców chrzeœcijañskiej stolicy Ziemi Œwiêtej stan¹³ Ba-

lian z Ibelinu. 20 wrzeœnia rozpoczê³o siê oblê¿enie Jerozolimy. W mieœcie

brakowa³o ludzi zdolnych do noszenia broni. Poœród obroñców znajdowa-

³o siê wówczas tylko dwóch rycerzy. Œrednio na jednego mê¿czyznê zdol-

nego do noszenia broni przypada³o 50 kobiet i dzieci. Skutki klêski pod

Hattin by³y straszliwe. Utracono tam praktycznie ca³¹ armiê Królestwa.

Dlatego Balian nada³ godnoœci rycerskie ma³oletnim synom feuda³ów oraz

wielu mieszczanom. Pomimo dzielnej postawy chrzeœcijan losy Jerozoli-

my by³y przes¹dzone. W dniu 30 wrzeœnia Balian uda³ siê do Saladyna

w celu omówienia warunków kapitulacji, któr¹ podpisano 2 paŸdziernika

1187 r.

33

.

Gwidon z Lusignan po odzyskaniu wolnoœci nie dotrzyma³ s³owa dane-

go su³tanowi i od razu rozpocz¹³ przygotowania do walki o odebrane mu

prowincje Królestwa. Jego plan przewidywa³ w pierwszej kolejnoœci zdo-

bycie utraconej w 1187 r. Akki, a póŸniej przyst¹pienie do oblê¿enia Jero-

zolimy. W sierpniu 1189 r. chrzeœcijanie rozpoczêli oblê¿enie Akki, obwa-

rowuj¹c siê na wzgórzu nazwanym Tall-Fuchar naprzeciw jednej z bram.

Si³y, jakimi dysponowa³ Gwidon, by³y nieliczne — jeden chrzeœcijanin przy-

pada³ na czterech muzu³manów

34

. Frankowie nie zdawali sobie sprawy,

¿e Akka zostanie odzyskana dopiero w 1191 r., a oblê¿enie bêdzie ciê¿kie

i d³ugie.

32

D. Seward, op. cit., s. 48; G. Hill, op. cit., s. 33; R. Pernoud, Kobieta w czasach

wypraw krzy¿owych, Gdañsk 1996, s. 146; P. Biziuk, op. cit., s. 108.

33

A. Champdor, op. cit., s. 175–185; ‘Imâd Ad-Dîn al-Isfahâni, op. cit., s. 61–62;

P. Rousset, op. cit., s. 184; A. S. Ehrenkreutz, op. cit., s. 205; S. Runciman, Dzieje…,

t. II, s. 420–421; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 316; P. Bizuk, op. cit., s. 100–107; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 1; S. Lloyd, Ruch krucjatowy 1096–1274, [w:] Historia kru-

cjat, pod red. J. Rileya-Smitha, s. 51.

34

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 33; R. Pernoud, Ryszard Lwie Serce, Warszawa 1994,

s. 111; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 25; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 187;

J. H. Pryor, op. cit., s. 129.

22

Przed paŸdziernikiem 1190 r. zmar³a ¿ona Gwidona, królowa Sybilla

oraz jej dwie córki. Po œmierci Sybilli prawo do tronu przesz³o na jej sio-

strê, Izabelê. Jednak m¹¿ Izabeli, Onufry z Toronu, przerazi³ siê, maj¹c

œwiadomoœæ, jakie obowi¹zki musia³by przej¹æ jako król, obawia³ siê te¿

walki z Gwidonem z Lusignan o w³adzê. Matka Izabeli, Maria Komnena,

widz¹c, ¿e problem z przejêciem tronu by³ zwi¹zany z obawami ziêcia,

doprowadzi³a do uniewa¿nienia ma³¿eñstwa swojej córki z m³odym Onu-

frym. W dniu 29 paŸdziernika 1190 r. odby³ siê œlub Izabeli z Konradem

z Montferratu, który sta³ siê dziedzicem Królestwa Jerozolimskiego

35

.

35

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 33; R. Pernoud, Ryszard…, s. 112; J. Richard, The Latin

Kingdom…, s. 190; M. Melville, op. cit., s. 120; R. Grousset, L’épopée…, s. 213; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 26; B. Hamilton, op. cit., s. 53; D. Seward, op. cit., s. 50.

23

Rz¹dy Izaaka Dukasa Komnena na Cyprze

W 1164 r. wojska cesarza Manuela Komnena (1143–1180) ponios³y klê-

skê w bitwie z Turkami pod Harim w Syrii. Zmusi³o to cesarza do zreorga-

nizowania obrony bizantyñskiej w Cylicji. Zadanie to powierzy³ swojemu

kuzynowi Andronikowi (póŸniejszemu cesarzowi Andronikowi I), synowi

sebastokratora Izaaka Komnena. Wówczas Cypr zosta³ administracyjnie

przy³¹czony do Cylicji i dosta³ siê pod bezpoœrednie rz¹dy Andronika.

W 1182 r. namiestnikiem Cylicji zosta³ Izaak Dukas Komnen, wnuk Izaaka

Komnena. Nie cieszy³ siê d³ugo swoim urzêdem. Pokonany przez Ormian,

zosta³ przez nich uwiêziony i sprzedany templariuszom. Dopiero wskutek

wstawiennictwa Teodory Komneny, ciotki Izaaka Dukasa Komnena, uda³o

siê go wykupiæ z r¹k zakonu

36

.

Andronik, bêd¹cy ju¿ wówczas cesarzen, wys³a³ po niego dwóch zaufa-

nych ludzi, Konstantyna Makrodukasa i Andronika Dukasa. Izaak jednak

nie chcia³ wracaæ do Cylicji. Ponadto wykorzysta³ fundusze cesarskie, któ-

re otrzyma³ na zwerbowanie i stworzenie armii w Isaurii, i w 1185 r. prze-

dosta³ siê na Cypr. Wczeœniej przygotowa³ i sfa³szowa³ dokumenty cesar-

skie, które mówi³y, ¿e Izaak zostaje mianowany namiestnikiem wyspy z ra-

mienia cesarza. Na wyspie nikt nie podejrzewa³, ¿e Izaak jest uzurpatorem.

36

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 311–313; Excerpta Cypria. Materials for a history of

Cyprus, ed. by C. D. Cobham, Nicosia 1969, s. 10; S. Runciman, Dzieje…, t. II, s. 391;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 3; S. der Nersessian, The Kingdom of Cilician Arme-

nia, [w:] A History of the Crusades, ed. by. K. M. Setton, vol. II, s. 643.

24

Minê³o wiele tygodni, zanim Cypryjczycy przekonali siê, kim naprawdê

jest ich nowy namiestnik. Andronik I, kiedy dowiedzia³ siê o uzurpacji

Izaaka Dukasa Komnena, wpad³ w furiê. Rozkaza³ zg³adziæ Konstantyna

Makrodukasa i Andronika Dukasa, których wys³a³ po Izaaka

37

.

Cesarz do koñca swoich dni obawia³ siê rewolty, która mog³aby go po-

zbawiæ tronu. Wszêdzie widzia³ spiskowców, a na dodatek sprawa Cypru

nie dawa³a mu spokoju. Nakaza³ swojemu synowi Janowi Komnenowi

schwytaæ i uwiêziæ Izaaka Dukasa Komnena, a nastêpnie zadaæ mu naj-

okrutniejsz¹ œmieræ przy pomocy wszystkich dostêpnych œrodków

38

.

We wrzeœniu 1185 r. umar³ cesarz Andronik I Komnen. Jego nastêpc¹

zosta³ Izaak II Angelos. Nowy cesarz szybko zabra³ siê do wykonania ostat-

niej woli Andronika. Zebra³ flotê w sile siedemdziesiêciu okrêtów, która

pod dowództwem doœwiadczonego admira³a Jana Kontostephanosa wyru-

szy³a w 1186 r. w kierunku Cypru. Zaokrêtowanymi si³ami l¹dowymi do-

wodzi³ kuzyn cesarza, Aleksy Komnen, bêd¹cy ju¿ wtedy œlepym. Izaak

wiedzia³ o zbli¿aj¹cej siê ekspedycji i zd¹¿y³ zorganizowaæ obronê wyspy.

W tym celu zwerbowa³ eskadrê okrêtów pod dowództwem sycylijskiego

admira³a Margarito, który by³ nota bene jego szwagrem. Dzia³a³ on w tym

rejonie Morza Œródziemnego i ju¿ w lecie 1185 r. zdoby³ i spl¹drowa³ bi-

zantyñskie Tessaloniki i Dyrrachion, które zdo³a³ utrzymaæ a¿ do 1191 r.

Kiedy bizantyñskie si³y l¹dowa³y na Cyprze, okrêty Margarito uderzy³y na

l¹duj¹ce wojska. Tak¿e si³y Izaaka by³y przygotowane do odparcia ataku,

tote¿ próba obalenia uzurpatora nie powiod³a siê. Ponadto obroñcy zdobyli

kilkanaœcie okrêtów cesarskich, a kilka spalili. Wielu Bizantyñczyków pole-

g³o, a du¿a czêœæ dosta³a siê do niewoli. Niektórzy z nich od razu zostali

œciêci. Izaak Komnen Dukas nie oszczêdzi³ nawet swojego dawnego osobi-

stego nauczyciela Basila Rentakenosa, który znajdowa³ siê wœród l¹duj¹cych

39

.

37

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 313–314; S. Runciman, Dzieje…, t. II, s. 391; S. Painter,

op. cit., s. 62–63; Ch. Diehl, op. cit., s. 166; Greeks…, s. 29; S. Panteli, op. cit., s. 19;

C. Morrisson, Krucjaty, Warszawa 1997, s. 53; D. Alastos, op. cit., s. 140; P. W. Edbury,

The Kingdom…, s. 3; idem, Le régime des Lusignans en Chypre et la population locale,

[w:] Coloniser au Moyen Âge, ed. par M. Balard, A. Decellier, Paris 1995, s. 354; M. An-

gold, Cesarstwo Bizantyñskie 1025–1204. Historia polityczna, Wroc³aw–Warszawa–

Kraków 1993, s. 310; C. Spyridakis, A brief history…, s. 44; N. Coureas, To what extent…,

s. 197–198; idem, The Apple…, s. 450.

38

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 314; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 10.

39

D. Alastos, op. cit., s. 140–141; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 314; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 4; S. Painter, op. cit., s. 62.

25

Podczas panowania na Cyprze Izaak dopuœci³ siê wielu okrucieñstw

wobec mieszkañców wyspy. By³ tak¿e znienawidzony przez chrzeœcijan

pielgrzymuj¹cych do Ziemi Œwiêtej. Napada³ na okrêty p³yn¹ce do Palesty-

ny i Syrii, grabi³ i mordowa³ pielgrzymów oraz zawar³ niebezpiecznie ro-

kuj¹cy na przysz³oœæ sojusz z Saladynem

40

.

40

D. Alastos, op. cit., s. 140–141; S. Painter, op. cit., s. 62–63; P. W. Edbury, Cyprus

at the Crossroads: Crusaders and Pilgrims, [w:] Vizantini Mesaioniki Kypros, ed. by

D. Papanikola-Bakirtzis, M. Iacovou, Nicosia 1997, s. 29.

26

Opanowanie Cypru przez Ryszarda Lwie Serce

W 1191 r. do Cypru zbli¿a³ siê król Anglii Ryszard Lwie Serce. By³ on

drugim synem króla Anglii Henryka II Plantageneta oraz hrabiny Akwita-

nii i Poitou, Eleonory. Ryszard sta³ siê ulubieñcem swojej matki i szybko

otrzyma³ od niej jej dziedziczne ziemie

41

.

10 sierpnia 1170 r. król Anglii Henryk II og³osi³ od dawna oczekiwany

testament. Podzieli³ swoje ziemie pomiêdzy synów: Henryk M³ody otrzy-

ma³ tron Anglii wraz z Normandi¹, Andegaweni¹ i Maine; Ryszard otrzy-

ma³ Poitou i Akwitaniê; Gotfryd zaœ Bretaniê. Królowi Anglii uda³o siê

wyzdrowieæ, jednak jego testament sta³ siê faktem. W 1173 r. najm³odszy

syn Henryka, Jan, któremu historia nada³a przydomek Bez Ziemi, otrzyma³

od ojca Irlandiê i kilka zamków we Francji. Nie spodoba³o siê to jego star-

szym braciom, którzy sprzeciwili siê ojcu i doprowadzili do otwartego kon-

fliktu. Po stronie Ryszarda Lwie Serce i jego braci stanêli najwiêksi baro-

nowie Poitou i Akwitanii, w tym Gwidon i Gotfryd z Lusignan. Bunt szyb-

ko siê zakoñczy³, a bracia doszli do porozumienia z ojcem. Sytuacja ta

41

R. Pernoud, Ryszard…, s. 10–12; J. Harvey, op. cit., s. 28–29; M. Markowski,

Richard Lionheart: bad king, bad crusader?, “Journal of Medieval History” 1997, vol. 23,

s. 351–365; B. P. Papadakis, op. cit., s. 5; P. W. Edbury, La classe des propriétaires

terriens franco-chypriotes et l’exploitation des ressources rurales de l’île de Chypre,

[w:] État et colonistation au Moyen Âge, éd. par M. Balard, Lyon 1989, s. 145; Benedict

of Peterborough, Gesta Regis Henrici II et Ricardi I, [w:] Excerpta Cypria..., s. 6–9.

27

jednak pokaza³a, jakim cz³owiekiem by³ Ryszard. Gwa³towny, popêdliwy,

skory do zmiennych nastrojów i szybkich decyzji

42

.

Po klêsce pod Hattin upad³a Jerozolima. Ryszard niezw³ocznie po na-

dejœciu wiadomoœci o upadku Œwiêtego Miasta, z r¹k biskupa Bart³omieja

z Tours „podniós³ krzy¿” na znak rozpoczêcia krucjaty. Postanowi³ rów-

nie¿ œci¹gn¹æ specjaln¹ dziesiêcinê we wszystkich diecezjach Anglii i Fran-

cji, któr¹ nazwano saladyñsk¹, na potrzeby przysz³ej krucjaty

43

.

W 1189 r. zmar³ Henryk II. W tym samym roku, 3 wrzeœnia, Ryszard

Lwie Serce zosta³ koronowany na króla Anglii. Wraz z królem Francji Fili-

pem II Augustem postanowi³ wzi¹æ udzia³ w krucjacie. W³adcy zaplano-

wali, ¿e przed 1 lipca 1190 r. spotkaj¹ siê w Vézelay w celu omówienia

szczegó³ów podró¿y. Równoczeœnie do wyprawy do Ziemi Œwiêtej przy-

gotowywa³ siê cesarz Fryderyk Barbarossa, który 11 maja 1189 r. wyruszy³

z Ratyzbony. Nie dotar³ jednak do Ziemi Œwiêtej, gdy¿ w dniu 10 czerwca

1190 r. uton¹³ w rzece Saleph, a prowadzona przez niego armia rozpad³a

siê. Jego syn Fryderyk doprowadzi³ do Jerozolimy tylko 300 ludzi

44

.

Ryszard Lwie Serce i Filip II August spotkali siê 4 lipca 1190 r. w Véze-

lay, gdzie omówili szczegó³y wyprawy. Ryszard na czele wojsk przemiesz-

cza³ siê wzd³u¿ Rodanu do portu w Marsylii, gdzie planowa³ zaokrêtowaæ

swoje si³y. Nie mog¹c doczekaæ siê okrêtów, które wyruszy³y z Anglii, po-

stanowi³ posuwaæ siê dalej wzd³u¿ wybrze¿a œródziemnomorskiego. Po-

przez Niceê, Vintimille, Savonê, Genuê przyby³ do Pizy 23 sierpnia 1190 r.

Stamt¹d uda³ siê do Neapolu, gdzie czeka³a ju¿ na niego angielska flota.

W dniu 14 wrzeœnia 1190 r. król stan¹³ w Messynie. Dwa dni póŸniej przy-

42

J. Harvey, op. cit., s. 27; R. Pernoud, s.18–28.

43

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 5; R. Pernoud, Ryszard…, s. 54–55; S. Painter,

op. cit., s. 48.

44

Das Itinerarium peregrinorum. Eine zeitgenössische englische Chronik zum drit-

ten Kreuzzug in ursprünglischer Gestalt, herausgegeben von H. E. Mayer, Stuttgart

1962, s. 127; J. Harvey, op. cit., s. 31; S. Painter, op. cit., s. 49; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 5; E. Potkowski, Rycerze w habitach, Warszawa 1978, s. 165; E. N. John-

son, The Crusades of Frederick Barbarossa and Henry VI, [w:] A History of the Crusa-

des, ed. by K. M. Setton, vol. II, s. 92; W. Havemann, op. cit., s. 51; G. Bordonove, Les

templiers. Histoire et tragédie, Paris 1977, s. 128–129; William of Tyre, Eracles, [w:]

Recueil des historiens des croisades. Historiens occidentaux, publ. par les soins de

l’Académie royale des inscriptions et des belles-lettres, vol. II, Paris 1844, s. 141 [dalej

jako Eralces]; R. Grousset, L’épopée..., s. 208; Quellen zur Geschichte des Kreuzzuges

Kaiser Fredrichs I, hrsgg. von A. Chroust, Berlin 1928, s. 49–52.

28

by³ tam Filip II August. Niestety warunki pogodowe zmusi³y w³adców do

spêdzenia zimy 1190 r. w Messynie na Sycylii, przez co wyprawa zosta³a

od³o¿ona na wiosnê przysz³ego roku

45

.

Ryszard Lwie Serce by³ zarêczony z Alicj¹, przyrodni¹ siostr¹ króla

Francji Filipa II Augusta. Jednak stosunki pomiêdzy Ryszardem i Filipem

nie by³y dobre. Najprawdopodobniej ich konflikt zwi¹zany by³ z Berenga-

ri¹, córk¹ króla Nawarry, która zajê³a miejsce Alicji jako przysz³a królowa

Anglii. Do Messyny, gdzie dosz³o do drugich zarêczyn Ryszarda, Berenga-

ria zosta³a przywieziona przez matkê króla, Eleonorê Akwitañsk¹. 10 kwiet-

nia 1191 r. flota Ryszarda Lwie Serce wyp³ynê³a z Messyny i ruszy³a w kie-

runku Palestyny. Na pok³adach okrêtów przebywa³y Berengaria z Nawarry

i siostra Ryszarda, Joanna Sycylijska oraz wielki mistrz zakonu szpitalni-

ków Garnier. 12 kwietnia flota angielska natknê³a siê w rejonie Krety na

burzê, która rozproszy³a czêœæ okrêtów. Dzieñ 17 kwietnia Ryszard spêdzi³

na Krecie, a od 22 kwietnia do 1 maja przebywa³ na Rodos, gdzie uzupe³ni³

zapasy i naprawi³ uszkodzone okrêty

46

.

W dniu 1 maja 1191 r. nad flot¹ Ryszarda Lwie Serce rozpêta³a siê ko-

lejna burza, która zmieni³a — jak siê póŸniej okaza³o — sytuacjê politycz-

n¹ w tym rejonie ówczesnego œwiata. Trzy okrêty z angielskiej floty zosta-

³y zepchniête w kierunku Cypru. Na ich pok³adach znajdowa³a siê zarêczo-

na z Ryszardem Berengaria i jego siostra Joanna. Okrêty te zosta³y zapêdzone

przez wiatr w stronê portu Limassol, gdzie dwa z nich rozbi³y siê. Wielu

ludzi przebywaj¹cych na ich pok³adach utonê³o. Wœród ofiar by³ wicekanc-

lerz króla Anglii Roger Malcael (lub te¿ Malchiel), którego odnaleziono

45

S. Painter, op. cit., s. 57–61; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 316; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 5; J. Harvey, op. cit., s. 34; A. Champdor, op. cit., s. 267; P. Rousset, op.

cit., s. 190; R. Grousset, Les Croisades, s. 57; M. Markowski, op. cit., s. 355; R. Perno-

ud, Ryszard…, s. 83–85,87; Das Itinerarium..., s. 127.

46

Das Itinerarium…, s. 143; D. Alastos, op. cit., s. 146; R. Grousset, L’épopée…,

s. 215; S. Lloyd, Ruch krucjatowy…, s. 73; D. Richards, op. cit., s. 27; G. Hill, op. cit.,

vol. I, s. 316; S. Painter, op. cit., s. 61; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 5; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 2–10; G. Home, op. cit., s. 43–46; R. Pernoud, Ryszard…,

s. 104–105; S. Painter, op. cit., s. 62; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 52–53; J. Riley-

Smith, The Knights…, s. 112; J. Delaville le Roulx, Les Hospitaliers en Terre Sainte et
à

Chypre (1100–1310), Paris 1904, s. 108–109; Greeks…, s. 29.

29

z pieczêci¹ króla zawieszon¹ u szyi. Jedynie okrêt z narzeczon¹ i siostr¹

Ryszarda przybi³ nieuszkodzony do redy portu Limassol

47

.

Tymczasem Izaak Dukas Komnen pozostawa³ w porozumieniu z Sala-

dynem. Ich uk³ad by³ skierowany przeciwko krzy¿owcom, których lada

dzieñ spodziewano siê w Ziemi Œwiêtej. Izaak mia³ dopilnowaæ, aby ¿aden

okrêt z krzy¿owcami nie skorzysta³ z jakiegokolwiek portu na Cyprze. Kie-

dy Izaak zosta³ powiadomiony o tym, ¿e na redzie portu w Limassol rozbi³y

siê dwa okrêty krzy¿owców, a jeden stoi nietkniêty, wyruszy³ ze swoim

wojskiem w celu zabezpieczenia terenu wokó³ rozbitków. Ci, którzy prze-

¿yli katastrofê okrêtów, zostali brutalnie potraktowani przez Izaaka. Uzur-

pator ich ograbi³, zabra³ wszystko, co posiadali, i wzi¹³ do niewoli. Czêœæ

z ocala³ych uciek³a (wœród nich Roger z Harcourt i Wilhelm z Bois) na

okrêt Berengarii i Joanny Sycylijskiej, który zaklinowa³ siê wœród ska³ przy

redzie portu. Izaak zwróci³ siê do Berengarii i Joanny z propozycj¹ pomo-

cy. Zaoferowa³ jedzenie oraz pomoc w naprawie okrêtu i liczne prezenty.

Kobiety odrzuci³y tê propozycjê, prosz¹c jedynie o dostêp do s³odkiej wody.

W zwi¹zku z tym Izaak nie wyrazi³ zgody na wejœcie ich galery do portu.

Ponadto zacz¹³ fortyfikowaæ pla¿ê wokó³ unieruchomionego okrêtu, by

w ten sposób zmusiæ rozbitków do poddania siê bez rozlewu krwi. Pragn¹³

mieæ w rêkach ¿yw¹ kartê przetargow¹ wobec króla Anglii. Jednoczeœnie

wys³a³ na morze swoje okrêty w celu poszukiwania innych statków, które

w wyniku burzy zosta³y oderwane od g³ównych si³ Ryszarda Lwie Serce.

W tym czasie, kiedy Izaak próbowa³ zachêciæ Berengariê i Joannê do zej-

œcia na l¹d, Ryszard Lwie Serce wyp³ywa³ z Rodos, gdzie schroni³ siê przed

burz¹, w poszukiwaniu swojej rozproszonej floty

48

.

Wojska Izaaka œcis³ym pierœcieniem otoczy³y teren wokó³ okrêtu Be-

rengarii i Joanny Sycylijskiej, nie pozwalaj¹c nikomu zejœæ na brzeg. Do-

piero na wieœæ o pojawieniu siê w pobli¿u samego Ryszarda Lwie Serce

47

R. Pernoud, Ryszard…, s. 105; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 5–6; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 2–10; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 317; S. Painter, op. cit., s. 62;

Eracles, s. 141, 159, 162–163; C. J. Tyerman, Were There Any Crusades in the Twelfth

Century?, „English Historical Review” 1995, nr CX, s. 570 – 577; Catalogue…, s. 11;

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 53.

48

W. Zöllner, Geschichte der Kreuzzüge, Berlin 1987, s. 113; N. Iorga, France de Chy-

pre, Paris 1931, s. 9; S. Painter, op. cit., s. 63; M. Markowski, op. cit., s. 357; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 2–10; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 317; R. Pernoud, Ryszard…,

s. 105.

30

oddzia³y Izaaka opuœci³y pla¿ê i wycofa³y siê w stronê Kilani, miejscowo-

œci le¿¹cej wœród wzgórz na pó³noc od Limassol

49

.

6 maja 1191 r. Ryszard Lwie Serce dotar³ do okrêtu, na którym przeby-

wa³a jego narzeczona i siostra. Wkrótce dowiedzia³ siê o wydarzeniach,

które mia³y miejsce kilka dni wczeœniej. Niezw³ocznie wys³a³ pos³ów do

Izaaka z proœb¹ o uwolnienie przetrzymywanych krzy¿owców oraz o zwró-

cenie ich mienia. Izaak odrzuci³ propozycjê króla Anglii, stwierdzaj¹c, ¿e siê

go nie obawia, co jedynie wzmog³o irytacjê Ryszarda

50

.

Kiedy Ryszard Lwie Serce dotar³ do brzegów Cypru, na jego spotkanie

wyp³ynêli przebywaj¹cy na wyspie ³aciñscy kupcy, handlarze i pielgrzymi.

Od razu uznali go za swojego suwerena i zaoferowali mu pomoc w obale-

niu dyktatury Izaaka. W tym czasie jego oddzia³y po wyl¹dowaniu osi¹-

gnê³y Limassol, gdzie Ryszard nakaza³ rozbiæ swój obóz i pod surow¹ kar¹

zabroni³ wyrz¹dzaæ krzywdê mieszkañcom wyspy. W trzecim dniu po wy-

l¹dowaniu przes³a³ Izaakowi przebywaj¹cemu w Kilani zaproszenie na

wspólne spotkanie. Ten, widz¹c swoj¹ beznadziejn¹ sytuacjê, tym razem

nie odrzuci³ propozycji Anglika i przysta³ na jego sugestiê. Na miejsce

spotkania ustalono Kolossi. Roli mediatora podj¹³ siê mistrz szpitalników,

Garnier. Izaak Dukas Komnen, staj¹c do rozmów z Ryszardem Lwie Serce,

by³ na straconej pozycji. Na wyspie znajdowa³y siê oddzia³y krzy¿owców

i ka¿da próba oporu stawiana przez uzurpatora mog³a siê dla niego skoñ-

czyæ tragicznie. Zgodzi³ siê przy³¹czyæ swoje si³y do wojsk krzy¿owców,

oferuj¹c jednoczeœnie oddzia³ w sile 200 ludzi, ekwipunek oraz swoj¹ cór-

kê jako zak³adniczkê. Sam nie chcia³ opuszczaæ wyspy, dopóki cesarz bi-

zantyñski nie uzna jego w³adzy na Cyprze. Obawia³ siê równie¿ rewolty

miejscowej ludnoœci, która tylko czeka³a na dzieñ, w którym Izaak opuœci

wyspê. Jeszcze tej samej nocy Izaak Komnen wyjecha³ z obozu Ryszarda

i uda³ siê do Kilani. Tam ujawni³ swoje prawdziwe zamiary. W rzeczywi-

stoœci, rozpoczynaj¹c rozmowy z Ryszardem, chcia³ zyskaæ na czasie, gdy¿

nie mia³ zamiaru uznaæ siê za pokonanego. Z Kilani wys³a³ do Ryszarda

49

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 318; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 2–10.

50

‘Imâd Ad-Dîn al-Isfahâni, op. cit., s. 291–292; Greeks…, s. 30; G. Home, op. cit.,

s. 47; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 104; Das Itinerarium…, s. 128; R. Grousset, Les

Croisades, s. 57; R. Pernoud, Ryszard…, s. 105; S. Painter, op. cit., s. 63; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 2–10; D. Richards, op. cit., s. 27; Excerpta Cypria…, s. 6;

S. Panteli, op. cit., s. 20; P. Newman, op. cit., s. 100; N. Coureas, To what extent…,

s. 199–201.

31

pos³añca z obel¿yw¹ wiadomoœci¹, w której ¿¹da³, aby król Anglii jak naj-

szybciej opuœci³ Cypr

51

.

8 maja 1191 r. oburzony Ryszard, s³yn¹cy ze swojej porywczoœci i gwa³-

townoœci, zaatakowa³ obóz Izaaka. Anglicy szybko go opanowali, zdobyli

wiele ³upów, w tym haftowany z³otem sztandar samego Izaaka, jednak sam

uzurpator zbieg³

52

.

Po opanowaniu Limassol i Kilani Ryszard Lwie Serce zosta³ uznany za

Pana Cypru. W dniu 11 maja do Limassol, do kwatery g³ównej króla An-

glii, na pok³adach 11 galer i w otoczeniu 160 rycerzy, przybyli najznako-

mitsi feuda³owie z Syrii i Palestyny. Pragnêli przywitaæ Ryszarda przed

jego przybyciem do Ziemi Œwiêtej. Starali siê równie¿ o jego poparcie w zbli-

¿aj¹cym siê konflikcie o wp³ywy w Ziemi Œwiêtej z Konradem z Montfer-

ratu. Najwa¿niejsz¹ osob¹ poœród przyby³ych by³ Gwidon z Lusignan, ty-

tularny król Jerozolimy, pokonany i upokorzony przez Saladyna pod Hat-

tin. Przyby³ równie¿ Gotfryd z Lusignan, brat Gwidona; jego siostrzeniec

Onufry z Toronu, ksi¹¿ê Antiochii Bohemund III i jego syn Rajmund III

z Trypolisu. Obecny by³ równie¿ Leon II, król Armenii. Gestes des Chipr-

ois podaje, ¿e wszyscy oni uczestniczyli ju¿ w spotkaniu Ryszarda Lwie

Serce z Izaakiem Komnenem w Kolossi, co mo¿e sugerowaæ, ¿e przybyli

oni na wyspê wczeœniej. Gwidon i feuda³owie przysiêgli wiernoœæ oraz

s³u¿bê Ryszardowi Lwie Serce, deklaruj¹c siê jako poddani króla Anglii

53

.

Gwidon z Lusignan nie by³ dla Ryszarda Lwie Serce osob¹ nieznan¹.

Nale¿a³ do jego poddanych z Poitou we Francji. Ponadto w oddzia³ach

Anglika znajdowa³ siê jego brat, Hugon IX z Lusignan. Gwidon, podobnie

jak inni mo¿ni, pragn¹³ siê spotkaæ z Ryszardem, zanim ten przybêdzie do

Ziemi Œwiêtej. Chcia³ go przekonaæ do poparcia swojej osoby w zbli¿aj¹-

cym siê konflikcie o koronê jerozolimsk¹ z Konradem z Montferratu. Zda-

51

S. Painter, op. cit., s. 64; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 6; G. Hill, op. cit.,

vol. I, s. 318–319; G. Home, op. cit., s. 49; P. Newman, op. cit., s. 100; J. Riley-Smith,

The Knights…, s. 115; D. Alastos, op. cit., s. 147; Excerpta Cypria…, s. 12; R. Pernoud,

Ryszard…, s. 107–108; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 19; S. Runciman, Dzieje…,

t. III, s. 53–54.

52

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 319; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 53; R. Pernoud,

Ryszard…, s. 107.

53

J. Harvey, op. cit., s. 37; D. Alastos, op. cit., s. 148; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 319;

R. Pernoud, Ryszard…, s. 107; S. Painter, op. cit., s. 63; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I,

s. 2–10; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 54; W. Edbury, The Kingdom…, s. 26.

32

wa³ sobie sprawê, ¿e po stronie Konrada stanie król Francji Filip II August,

który przyby³ do Akki ju¿ 20 kwietnia. Ryszard Lwie Serce powita³ Gwi-

dona z Lusignan na Cyprze nastêpuj¹cymi s³owami: „…pochodzi on z bar-

dzo znanej rodziny z bardzo dobrymi powi¹zaniami…”. Lusignan otrzy-

ma³ od króla Anglii 2 tys. denarów, du¿¹ iloœæ z³ota i srebra oraz przywilej

dowodzenia si³ami okupacyjnymi na Cyprze

54

.

12 maja 1191 r. w koœciele Œwiêtego Jerzego w Limassol odby³a siê

ceremonia zaœlubin Ryszarda Lwie Serce z Berengari¹. Zwi¹zek pob³ogo-

s³awi³ kapelan króla Anglii Miko³aj. Wybranka w³adcy zosta³a równie¿

koronowana na królow¹ Anglii przez Jana, biskupa Evreux

55

.

Izaak Komnen uciek³ z ob³awy Ryszarda Lwie Serce, zaœ jego ¿ona

i córka schroni³y siê w zamku Kyrenia. Ryszard pomaszerowa³ wzd³u¿ wy-

brze¿a przez Larnakê i Famagustê, a nastêpnie na pó³noc pod Mesareê,

gdzie prawie dopad³ Izaaka, lecz ten zdo³a³ umkn¹æ do Famagusty. Wów-

czas do Ryszarda dotar³a wiadomoœæ od Filipa II Augusta, który zwraca³

siê do niego z proœb¹, aby skoñczy³ swoj¹ cypryjsk¹ „awanturê” i czym

prêdzej uda³ siê do Palestyny oblegaæ Akkê. Król Anglii odpowiedzia³,

¿e nie przybêdzie, dopóki nie opanuje Cypru, który jest wa¿nym punktem

na drodze do Ziemi Œwiêtej. Doskonale wiedzia³, ¿e wyspa winna pozostaæ

w rêkach chrzeœcijan. By³ to jedyny sposób na spokojne zabezpieczenie

chrzeœcijañskich linii komunikacyjnych w tej czêœci basenu Morza Œród-

ziemnego

56

.

Ryszard dopad³ Izaaka w dniu 21 maja 1191 r. pod Tremithoussi¹ i za-

da³ mu klêskê. Uzurpator jednak zdo³a³ ponownie umkn¹æ Ryszardowi,

tym razem do Kantary. Ponadto przy Izaaku pozosta³y jeszcze trzy zamki:

54

Das Itinerarium…, s. 143; ‘Imâd Ad-Dîn al-Isfahâni, op. cit., s. 289; S. Painter,

op. cit., s. 63; D. Seward, op. cit., s. 49; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 189;

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 52; Bahà’ ad-Din, Arrivo dei re di Francia e d’Inghil-

terra, [w:] Storici di arabi delle Crociate, s. 199.

55

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 5; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 319; R. Pernoud,

Ryszard…, s. 108–109; C. J. Tyerman, Were There Any Crusades…, s. 571; Catalo-

gue…, s. 11; T. Jones, A. Ereira, op. cit., s. 179; Das Itinerarium…, s. 134, 143; Harvey,

op. cit., s. 36; D. Alastos, op. cit., s. 148; H. D. Purcell, op. cit., s. 119; D. Richards,

op. cit., s. 27; S. Painter, op. cit., s. 63; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 6; A. Lymbo-

urides¸ Cyprus, the Island of Aphrodite, Nicosia 1962, s. 72; S. Runciman, Dzieje…,

t. III, s. 54; P. Newman, op. cit., s. 100.

56

R. Pernoud, Ryszard…, s. 107–109; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 319; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. II, s. 6.

33

Kyrenia, Hilarion i Buffavento. W tym czasie Ryszard przebywa³ w Niko-

zji, gdzie zmog³a go choroba. Równoczeœnie Gwidon z Lusignan, który

walczy³ w szeregach króla Anglii, zdoby³ zamek w Kyrenii, gdzie w jego

rêce wpad³y ¿ona i córka Izaaka Dukasa Komnena. 31 maja 1191 r. Izaak

podda³ ostatnie broni¹ce siê punkty na wyspie — zamki Hilarion i Buffa-

vento. Jak podaje w swoim opisie Ambro¿y, kronikarz relacjonuj¹cy pod-

bój Cypru przez Ryszarda Lwie Serce, wyspa zosta³ zdobyta w ci¹gu piêt-

nastu dni. Poddaj¹c siê, Izaak Dukas Komnen, prosi³ Ryszarda, aby ten nie

zakuwa³ go w ¿elazne kajdany. Król Anglii dotrzyma³ s³owa i zaku³ go w

kajdany ze z³ota i srebra

57

.

Zdobycie Cypru by³o du¿ym sukcesem Ryszarda Lwie Serce. Dziêki

opanowaniu wyspy król zapewni³ sobie kontrolê nad szlakami komunika-

cyjnymi we wschodniej czêœci Morza Œródziemnego. Zdoby³ równie¿ nie-

zliczone ³upy oraz zjedna³ sobie mieszkañców wyspy, którzy witali go jako

wybawcê od tyranii Izaaka Dukasa Komnena. W³adca potwierdzi³ miesz-

kañcom wszystkie ich przywileje, które nada³ im cesarz Manuel Komnen,

a których nie przestrzega³ Izaak Komnen. Miejsce greckiego garnizonu Iza-

aka zajê³y wojska Ryszarda pod dowództwem Ryszarda z Camville i Ro-

berta z Turnham. 1 czerwca 1191 r. Ryszard Lwie Serce nada³ im pe³ne

kompetencje do zarz¹dzania wysp¹ i sprawowania rz¹dów w jego imieniu.

Przygotowa³ ich równie¿ na ewentualnoœæ wys³ania posi³ków do Ziemi

Œwiêtej w przypadku zaistnia³ej koniecznoœci

58

.

Osobista stra¿ nad znamienitym wiêŸniem króla Anglii, Izaakiem Du-

kasem Komnenem, zosta³a powierzona skarbnikowi królewskiemu Ralfo-

wi Fitzowi Godfreyowi. Po jego œmierci obalony tyran Cypru znalaz³ siê

pod opiek¹ szpitalników, którzy umieœcili go w Margat, niedaleko Trypoli-

su. Przebywa³ tam a¿ do opuszczenia Syrii przez Ryszarda. PóŸniejszego

57

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 319–320; R. Pernoud, Ryszard…, s. 107–109; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 7; D. Alastos, op. cit., s. 148; Das Itinerarium…, s. 144; G. Ho-

me, op. cit., s. 50; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 54–55; R. Grousset, Les Croisades,

s. 81; idem, L’épopée…, s. 215.

58

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 320; vol. II, s. 51; R. Pernoud, Ryszard…, s. 109; S. Pa-

inter, op. cit., s. 64; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 55; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 7; R. Grousset, Histoire…, s. 49; P. Newman, op. cit., s. 101; G. Home, op. cit., s. 53;

¡

Ali

¡

Izz ad-Dîn Ibn al-Atîr, Kompletna ksiêga historii. Z czynów su³tana Saladyna, t³um.

M. F. Horbowski, J. Maækowiak, D. Ma³gowski, red. Z. Pentek, Poznañ 2007, s. 34–35;

Estienne de Lusignan, Chorograffia..., folio 49b.

34

miejsca jego pobytu nie znamy, jednak posiadamy informacjê, ¿e oko³o

1195 r. zosta³a mu zwrócona wolnoœæ przez Amalryka z Lusignan. Zosta³

zaproszony przez cesarza Aleksego III na dwór do Konstantynopola. Izaak

odmówi³ i podj¹³ próbê porozumienia siê z muzu³manami i w ten sposób

d¹¿y³ do odzyskania Cypru. Nie uda³o mu siê zrealizowaæ planów, gdy¿

zmar³ kilka miesiêcy po opuszczeniu wiêzienia. ¯ona Izaaka oraz jego cór-

ka zosta³y zabrane przez Ryszarda do Syrii, gdzie przebywa³y w ma³ym

porcie, w pobli¿u góry Musard, a nastêpnie w Akce. By³y traktowane jak

królowe, a kiedy król Anglii opuszcza³ Palestynê, zabra³ je ze sob¹. Upa-

dek tyranii Izaaka Dukasa Komnena po³o¿y³ kres nadziejom Konstantyno-

pola na odzyskanie w³adzy nad Cyprem

59

.

59

G. Hill, op. cit., vol. I, s. 315; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 2, 37, vol. II,

s. 21; G. Jeffery, op. cit., s. 56; N. Iorga, France…, s. 16–19; Eracles, s. 159–170;

R. Pernoud, Ryszard…, s. 129; S. Painter, op. cit., s. 64.

35

Starania Gwidona z Lusignan o odzyskanie korony

Królestwa Jerozolimskiego

5 czerwca 1191 r. Ryszard Lwie Serce opuœci³ Cypr w towarzystwie

Gwidona z Lusignan oraz innych dostojników z Syrii oraz Palestyny

60

i po

trzech dniach przyby³ do Akki

61

. Wówczas Gwidon z Lusignan podj¹³ kro-

ki zmierzaj¹ce do restauracji swojej w³adzy w Jerozolimie. Wystosowa³

protest do w³adców Francji i Anglii przeciwko kandydaturze Konrada

z Montferratu na króla jerozolimskiego. Apelowa³ do nich o mediacjê w ro-

dz¹cym siê sporze oraz o podjêcie decyzji, do kogo powinna nale¿eæ koro-

na jerozolimska. Ryszard Lwie Serce popar³ Gwidona z Lusignan, a król

Francji Filip II August opowiedzia³ siê za Konradem z Montferratu

62

. Brat

Gwidona, Gotfryd, pragn¹c szybko rozwi¹zaæ spór, wyzwa³ Konrada na

pojedynek na œmieræ i ¿ycie, ten jednak odmówi³ walki

63

.

Tymczasem pomiêdzy Ryszardem Lwie Serce a Filipem II Augustem

dosz³o do zatargu. Król Francji za¿¹da³ od w³adcy Anglii po³owy udzia³ów

60

Greeks…, s. 30–31; G. Home, op. cit., s. 53; G. Bordonove, op. cit., s. 131; R. Per-

noud, Ryszard…, s. 109; S. Painter, op. cit., s. 64; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 7;

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 56.

61

A. Champdor, op. cit., s. 272; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 112; Das Itinera-

rium…, s. 144; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 56; Bahà’ ad-Din, Arrivo dei re di

Francia e d’Inghilterra, [w:] Storici di arabi delle Crociate, a cura F. Gabrieli, s. 200.

62

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 56–57.

63

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 33; S. Painter, op. cit., s. 68.

36

w jego cypryjskiej zdobyczy na mocy postanowienia, które zawarli na po-

cz¹tku krucjaty. W myœl tego uk³adu wszystkie tereny, miasta oraz wszel-

kie ³upy zdobyte na muzu³manach w Ziemi Œwiêtej mia³y byæ podzielone

w równych czêœciach pomiêdzy króla Anglii i Francji. Jednak Ryszard nie

chcia³ dzieliæ siê swoj¹ zdobycz¹, argumentuj¹c swoje stanowisko faktem,

¿e Cypr nie le¿y w Palestynie ani nie by³ pod panowaniem muzu³mañskim.

W koñcu Filip August musia³ przystaæ na tak¹ postawê króla Anglii, tym

bardziej ¿e ten za¿¹da³ od niego w zamian terenów w Europie, które fran-

cuski monarcha zdoby³ po œmierci Filipa, hrabiego Flandrii oraz hrabiego

Wilhelma z St. Omer

64

.

6 czerwca 1191 r. Ryszard Lwie Serce i Gwidon z Lusignan dotarli do

Tyru i stanêli u boku pozosta³ych krzy¿owców do walki z muzu³manami.

W rezultacie podjêtych dzia³añ zbrojnych, dnia 13 lipca 1191 r., po dwulet-

nim oblê¿eniu chrzeœcijanie zdobyli Akkê. Ju¿ 27 lipca Ryszard Lwie Ser-

ce, Filip August i zgromadzeni dostojnicy koœcielni oraz komendanci po-

szczególnych twierdz zwo³ali kongres, który podj¹³ decyzjê odnoœnie do

obsady korony Królestwa Jerozolimskiego. Gwidon z Lusignan do¿ywot-

nio otrzyma³ tytu³ królewski, który przynale¿a³ tylko i wy³¹cznie jego oso-

bie, co oznacza³o, ¿e potomstwo Gwidona nie dziedziczy³o jego praw. Wraz

ze œmierci¹ Gwidona tron Królestwa mia³ przypaœæ Konradowi z Montfer-

ratu. Dochody z Królestwa postanowiono dzieliæ równo pomiêdzy Gwido-

na i Konrada. Natomiast hrabstwa Jaffy i Askalonu, nabyte przez Gwidona

z tytu³u poœlubienia Sybilli, przechodzi³y na jego brata, Gotfryda. Z kolei

Konrad mia³ panowaæ w Tyrze, Sydonie oraz Bejrucie

65

.

31 lipca 1191 r. król Filip August wyruszy³ w drogê powrotn¹ do Fran-

cji. W Palestynie pozosta³ jeszcze w³adca Anglii, który wraz z Gwidonem

uczestniczy³ w zwyciêskiej bitwie pod Arsufem w dniu 7 wrzeœnia

66

.

64

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 34; S. Painter, op. cit., s. 68; S. Runciman, Dzieje…,

t. III, s. 58.

65

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 35; R. Pernoud, Ryszard…, s. 118–120, 124; S. Painter,

op. cit., s. 70–71; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 192–193; A. Champdor, op. cit.,

s. 284; Das Itinerarium…, s. 144; W. Havemann, op. cit., s. 51; J. Charpentier, L’Ordre

des Templiers, Paris 1961, s. 52; M. Melville, op. cit., s. 121; P. Naudon, Les Origines

reliqieuses et corporatives de la franc-maçonneire, Paris 1953, s. 106; P. Rousset, op.

cit., s. 192; R. Grousset, Les Croisades, s. 57; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 7, 27;

B. Hamilton, op. cit., s. 53; D. Seward, op. cit., s. 49.

66

‘Imâd Ad-Dîn al-Isfahâni, op. cit., s. 340–341; W. Zöllner, op. cit., s. 114; J. Ri-

chard, The Latin Kingdom…, s. 193; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 112; Das Itinera-

37

Mimo podjêtych ustaleñ postanowienia kongresu z koñca lipca 1191 r.

zosta³y tylko na papierze. W rzeczywistoœci wiêkszoœæ feuda³ów popar³a

Konrada, tym bardziej ¿e Ryszard coraz g³oœniej mówi³ o swoim powrocie

do Anglii. Wkrótce Gwidon z Lusignan musia³ siê poddaæ i 27 kwietnia

1192 r. ust¹pi³ wobec ¿¹dañ. Konrad z Montferratu nied³ugo cieszy³ siê

samodzieln¹ w³adz¹. Na drugi dzieñ po abdykacji Gwidona, Konrad zosta³

zamordowany przez cz³onków muzu³mañskiej sekty assasynów. Do dzisiaj

nieznane s¹ motywy tego zabójstwa

67

.

Œmieræ Konrada z Montferratu skomplikowa³a sytuacjê w Królestwie.

Ryszard Lwie Serce nie mia³ ju¿ zamiaru wspieraæ Gwidona, stwierdzaj¹c

jednoczeœnie, ¿e nie ma on pos³uchu poœród miejscowych feuda³ów. W tym

czasie w Tyrze przebywa³ Henryk, hrabia Palatynatu i Szampanii, siostrze-

niec Ryszarda Lwie Serce i Filipa Augusta. W ci¹gu trzech dni po zabój-

stwie Konrada z Montferratu sprawa korony jerozolimskiej zosta³a wyja-

œniona. Henryk zosta³ og³oszony królem jerozolimskim, jednak nie docze-

ka³ siê koronacji. 5 maja 1192 r. poj¹³ za ¿onê wdowê po Konradzie

z Montferratu, Izabelê, a Ryszard Lwie Serce scedowa³ na niego wszystkie

prawa do zdobytej Akki oraz ziem w Syrii i Palestynie

68

.

Gwidon z Lusignan zosta³ pozbawiony wszystkiego. Straci³ Królestwo,

dostaj¹c siê do niewoli Saladyna po klêsce pod Hattin, niebawem te¿ zmar-

³a jego ¿ona Sybilla. Sam, bez jej poparcia i praktycznie bez ¿adnych so-

juszników, by³ skazany z góry na przegran¹. Równie¿ Ryszard Lwie Serce

nie zagwarantowa³ mu powrotu na tron Królestwa, ale nie pozostawi³ go

bez niczego. Gwidon z Lusignan, s³aby w³adca i jeszcze gorszy dowódca,

zapocz¹tkowa³ now¹ dynastiê, która w³ada³a Cyprem przez kolejne trzy

stulecia.

rium…, s. 145; W. Havemann, op. cit., s. 52; J. Harvey, op. cit., s. 39; R. Grousset, Les

Croisades, s. 57; R. Pernoud, Ryszard…, s. 136; S. Painter, op. cit., s. 71; Die Mittelen-

glische Romanze Richard Coeur de Lion und Ihre Quellen, Leipzig 1890, s. 15–19.

67

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 93; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 35; R. Pernoud,

Ryszard…, s. 124, 147; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 28.

68

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 35–36; R. Pernoud, Ryszard…, s. 148.

38

Ryszard Lwie Serce sprzedaje Cypr

zakonowi templariuszy

Cypr sta³ siê dla Ryszarda sporym ciê¿arem. Król by³ zmuszony utrzy-

mywaæ na wyspie liczne garnizony, które jednak kontrolowa³y tylko wiêk-

sze miasta oraz twierdze. Prowincja by³a poza zasiêgiem wojsk Ryszarda.

Ponadto nowa w³adza nie by³a atrakcyjna dla miejscowej ludnoœci. Co praw-

da usuniêto poprzedniego uzurpatora, jednak oprócz wojskowych garnizo-

nów i nowych obowi¹zków wynikaj¹cych z utrzymywania oddzia³ów kró-

la Anglii obecnoœæ krzy¿owców nic nie wnosi³a. Tymczasem na wyspie nie

brakowa³o zwolenników starego porz¹dku. Niebawem wybuch³o powsta-

nie miejscowej ludnoœci przeciwko Anglikom pod przywództwem niezna-

nego z imienia mnicha. Jednak buntowników szybko pokonano, a nieszczê-

snego przywódcê powstania powieszono

69

.

GroŸba kolejnych buntów by³a realna. Ryszard tkwi³ pod Akk¹ i nie

dysponowa³ zbyt licznymi oddzia³ami, które móg³by zaanga¿owaæ na Cy-

prze. Ponadto król Francji oraz krzy¿owcy z Niemiec byli coraz bardziej

uci¹¿liwi, w zwi¹zku z czym w³adca Anglii nie móg³ pozwoliæ sobie na

os³abienie pozycji w Ziemi Œwiêtej. Wówczas to dosz³o, najprawdopodob-

niej przed zdobyciem Akki w lipcu 1191 r., do spotkania króla Anglii z wiel-

kim mistrzem templariuszy, Robertem z Sablé. By³ on oddanym przyjacie-

lem i towarzyszem Ryszarda Lwie Serce. Monarcha nie musia³ d³ugo prze-

konywaæ wielkiego mistrza i za cenê 100 tys. z³otych denarów, czyli 320 tys.

69

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 34.

39

funtów szterlingów, wyspa zosta³a sprzedana zakonowi. Kwota transakcji

nie by³a wysoka, gdy¿ stanowi³a równowartoœæ rocznego utrzymania oko-

³o 330 rycerzy. Robert z Sablé wynegocjowa³ równie¿ bardzo dobre wa-

runki nabycia wyspy. Pierwsza rata nale¿noœci za Cypr w wysokoœci 40 tys.

z³otych denarów zosta³a przekazana natychmiast. Pozosta³a czêœæ, tj. 60 tys.

denarów, mia³a zostaæ wyp³acona w ratach. Dla zabezpieczenia swoich in-

teresów, do czasu uregulowania przez templariuszy ca³ej kwoty, Ryszard

Lwie Serce otrzyma³ w zastaw nale¿nych wierzytelnoœci kilka z palestyñ-

skich zamków nale¿¹cych do zakonu

70

.

Templariusze zak³adali, ¿e wystarcz¹ niewielkie si³y do podporz¹dko-

wania Cypru. Wielki mistrz wys³a³ na wyspê jedynie kilkunastu rycerzy

zakonnych pod dowództwem Arnaut z Beccardo, którzy natychmiast pod-

nieœli podatki. Potrzebowali gotówki wobec zbli¿aj¹cego siê terminu ko-

lejnej raty nale¿noœci za Cypr. Zakon traktowa³ swój nowy nabytek jako

zwyk³¹ prowincjê, nie oszczêdzaj¹c miejscowej ludnoœci, wobec czego bunt

wisia³ w powietrzu

71

.

70

Ibidem, s. 34–35; R. Pernoud, Ryszard…, s. 148; S. Painter, op. cit., s. 81; A. Emi-

liandiés, op. cit., s. 48; A Brief History…, s. 8; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 104;

idem, The Crusading Heritage of Guy and Aimery of Lusignan, s. 41; J. Harvey, op. cit.,

s. 38–39; P. Naudon, op. cit., s. 106; A. Ollivier, op. cit., s. 49;, L. de Mas Latrie, op. cit.,

vol. II, s. 7; D. Alastos, op. cit., s. 151; G. Home, op. cit., s. 53; E. Chapin Furber, The

kingdom of Cyprus 1191–1291, [w:] History of Crusades, ed. by K. M. Setton, Madi-

son–Milwaukee–London 1969, s. 602; D. Seward, op. cit., s. 50–51; A. Gilmour-Bry-

son, Testimony of non-Templar witnesses in Cyprus, [w:] The Military Orders. Fighting

for the Faith and Caring for the Sick, ed. by M. Barber, Aldershot 1994, s. 205–206;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 7–8; idem, The Military Orders in Cyprus in the Light

of Recent Scholarship, [w:] The Crusaders and the Military Orders: Expanding the

Frontiers of medieval latin Christianity, ed. by Z. Hunyadi, J. Laszlovszky, Budapest

2001, s. 101; idem, The Templars in Cyprus, [w:] The Military Orders. Fighting for the

Faith and Caring for the Sick, ed. by M. Barber, Aldershot 1994, s. 189–195; M. Des-

subré, Bibliographie de l’Ordre des Templiers (imprimés et manuscripts), Paris 1928,

s. 300; P. P. Read, Templariusze, Poznañ 2003, s. 199–200; M. Bauer, Templariusze.

Mity i rzeczywistoœæ, Wroc³aw 2004, s. 100–101; R. Pernoud, Templariusze, Gdañsk

1995, s. 81; A. de la Croix, Templariusze. W sercu wypraw krzy¿owych, Poznañ 2006,

s. 167–168.

71

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 36; P. W. Edbury, The Templars…, s. 189–190; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. III, s. 593; Eracles, s. 184; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 83–84;

Chronique de l’île de Chypre..., s. 50.

40

W targow¹ sobotê Wielkiego Tygodnia, 4 kwietnia 1192 r. wybuch³o

w Nikozji powstanie przeciwko miejscowemu garnizonowi zakonu, który

liczy³ 14 braci zakonnych, 29 rycerzy oraz 74 piechurów. Templariusze

schronili siê w zamku, ale wiedzieli, ¿e d³ugo nie utrzymaj¹ siê bez posi³-

ków. Jakiekolwiek próby mediacji podejmowane przez obleganych nie przy-

nios³y rezultatu. T³um chcia³ usun¹æ okupantów, którzy oprócz olbrzymich

podatków stosowali równie¿ przemoc w stosunku do miejscowej ludnoœci.

Wobec takiej sytuacji dowódca garnizonu Arnaut z Beccardo zarz¹dzi³ atak

na oblegaj¹cych

72

.

Nastêpnego dnia, w niedzielny poranek, templariusze zaatakowali po-

zycje powstañców. Zaskoczenie by³o na tyle du¿e, ¿e Cypryjczycy nie sta-

wiali oporu, uciekaj¹c w pop³ochu. Templariusze dokonali masakry ludno-

œci Nikozji, nie oszczêdzaj¹c nikogo, nawet tych, którzy schronili siê w ko-

œciele. Zamek w Nikozji, zbudowany przez Bizantyñczyków, nie wytrzyma³

rozruchów i zosta³ zniszczony. Bunt szybko st³umiono, przywódców po-

wieszono, a represje dotknê³y nawet miejscowoœci na dalekiej prowincji

wyspy

73

.

Wydarzenia te w du¿ym stopniu wp³ynê³y na podjêcie przez templariu-

szy decyzji o opuszczeniu wyspy. Wydaje siê równie¿ prawdopodobne,

¿e Ryszard Lwie Serce namawia³ wielkiego mistrza templariuszy do zwro-

tu Cypru. Byæ mo¿e wobec sytuacji w Królestwie Jerozolimskim ju¿ wtedy

widzia³ tam miejsce dla Gwidona z Lusignan. Przekonywa³ wiêc wielkiego

mistrza templariuszy, ¿e okupacja wyspy by³a zbyt kosztowna i niebez-

pieczna dla nielicznego garnizonu zakonu na Cyprze. Templariusze nie

mogli sobie pozwoliæ na przerzucenie tam kolejnych oddzia³ów, szczegól-

nie w czasie kiedy w Ziemi Œwiêtej brakowa³o ludzi do walki z muzu³ma-

72

Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 84, Chronique de l’île de Chypre..., s. 50; D. Ala-

stos, op. cit., s. 152; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 36–37; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II,

s. 7, vol. III, s. 593; N. Iorga, France…, s. 84; R. Grousset, Histoire..., vol. III, s. 97;

R. Pernoud, Ryszard…, s 148; P. Edbury, The Templars…, s. 189–190; idem, The King-

dom..., s. 7, 28; J. Richard, Les révoltes chypriotes de 1191–1192 et les inféodations de

Guy de Lusignan, [w:] Montjoie. Studies in crusade history in honour of Hans Eber-

hard Mayer, ed. by B. Z. Kedar, J. Riley-Smith, R. Hiestand, Aldershot 1997, s. 123–

125; Estienne de Lusignan, Chorograffia..., folio 49.

73

J. Richard, Les révoltes..., s. 125; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 11; G. Hill,

op. cit., vol. I, s. 265, vol. II, s. 37; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. III, s. 593; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 8; idem, The Templars…, s. 192.

41

nami. Dlatego te¿ zapewne zwrócili siê do Ryszarda Lwie Serce z propozy-

cj¹ zwrotu wyspy w zamian za wyp³acon¹ kwotê oraz oddanie zamków

w Palestynie, które przesz³y w rêce w³adcy Anglii jako zastaw. Monarcha

chêtnie przyj¹³ z powrotem wyspê. Suma 40 tys. denarów, zap³aconych

przez templariuszy, nie zosta³a od razu zwrócona zakonowi. Dopiero ko-

lejny nabywca wyspy, Gwidon z Lusignan, przekaza³ zakonowi tak¹ kwo-

tê. Oddane przez templariuszy jako zastaw zamki nie zosta³y zwrócone.

Ryszard Lwie Serce argumentowa³ to faktem, ¿e zakon w czasie okupacji

wyspy uzyska³ dochody, które dwukrotnie przekroczy³y wartoœæ zajêtych

zamków

74

.

74

G. Home, op. cit., s. 54; S. Painter, op. cit., s. 63; J. Richard, Les révoltes...,

s. 125–128; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 67; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 20; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 85, vol. II, s. 8; Chronique de l’île de Chypre..., s. 52, L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. III, s. 593.

42

Gwidon z Lusignan obejmuje w³adzê na Cyprze

W maju 1192 r. Gwidon z Lusignan obj¹³ w³adzê nad Cyprem. Naby³

wyspê za kwotê 100 tys. denarów, czyli za tak¹ sam¹ cenê, za jak¹ kupili j¹

templariusze. Ryszard Lwie Serce wyznaczy³ Gwidonowi dwa miesi¹ce na

zgromadzenie odpowiedniej kwoty. Kanclerz tytularnego króla jerozolim-

skiego, Piotr z Angouleme, po¿yczy³ 40 tys. denarów od bogatego miesz-

czanina z Trypolisu lub — jak g³osi druga wersja — od nieznanego Genueñ-

czyka. Istnieje równie¿ hipoteza, ¿e od dwóch osób jednoczeœnie. Gwidon

z pewnoœci¹ nie móg³ liczyæ na wsparcie finansowe ze strony swojej rodzi-

ny. Jego bracia, Amalryk oraz Gotfryd, nie posiadali zbyt du¿ej fortuny,

a rodzina we Francji by³a zajêta bardziej w³asnymi waœniami ni¿ myœlami

o wsparciu krewnego. Pozosta³¹ sumê, czyli 60 tys. denarów, Gwidon zo-

bowi¹za³ siê sp³aciæ w najbli¿szym czasie

75

. Jednak ju¿ w niespe³na dwa

75

L. Machairas, op. cit., vol. I, § 20, Chronique de l’île de Chypre..., s. 52; Chroni-

ques d’Amadi…, vol. I, s. 85, vol. II, s. 8–10; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 38, 67; A Brief

History…, s. 8; J. Richard, Croisés, missionnaires et voyageurs. Les perspectives orien-

tales du monde latin médiéval, London 1983, s. 158; J. Riley-Smith, The Crusading

Heritage of Guy and Aimery of Lusignan, [w:] Cyprus and the Crusades, ed. by N. Co-

ureas, J. Riley-Smith, Nicosia 1995, s. 41; A. Lymbourides, Cyprus, the Island of Aph-

rodite, Nicosia 1962, s. 44–45; F. G. Maier, Cyprus — from earliest time to the present

day, London, s. 79; D. Schlumberger, J. Weulersse, Histoire et géographie de Chypre,

Beyrouth 1938, s. 13; P. Newman, op. cit., s. 105; H. D. Purcell, Cyprus, London 1969,

s. 120–121; R. Pernoud, Ryszard…, s. 148; C. Spyridakis, op. cit., s. 46, 56; G. Home,

op. cit., s. 54–55; D. Alastos, op. cit., s. 157, 166; A. Emilianides, op. cit., s. 51–52;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 23–24, 28; idem, The Lusignan Kingdom…,

43

miesi¹ce po przybyciu nowego w³adcy na wyspê Ryszard Lwie Serce za-

cz¹³ domagaæ siê pozosta³ej kwoty za wyspê. Zale¿a³o mu na czasie i go-

tówce, gdy¿ chcia³ wracaæ do Europy. W odpowiedzi na pytanie króla An-

glii Gwidon udzieli³ lakonicznej odpowiedzi, w której informowa³, ¿e zdo-

bêdzie potrzebn¹ kwotê najszybciej, jak tylko bêdzie móg³. Z pewnoœci¹

nie mia³ ¿adnych œrodków finansowych i nie by³ w stanie wyp³aciæ nale¿-

nej raty w najbli¿szym czasie. Ryszard Lwie Serce przyj¹³ tak¹ argumenta-

cjê i 9 paŸdziernika 1192 r. opuœci³ Cypr

76

.

Gwidon z Lusignan, nabywaj¹c wyspê, z³o¿y³ ho³d lenny Ryszardowi

Lwie Serce, uznaj¹c siê jego poddanym. Równie¿ nie koronowa³ siê na

króla Cypru, przyjmuj¹c jedynie tytu³ pana wyspy. W póŸniejszym czasie

nastêpcy Ryszarda Lwie Serce na tronie Anglii u¿ywali tytu³u w³adcy Kró-

lestwa Jerozolimskiego

77

. Ponadto póŸniejsi w³adcy Anglii powo³ywali siê

na zas³ugi Ryszarda Lwie Serce i uwa¿ali siê za oswobodzicieli Ziemi Œwiê-

tej. Ciekawostk¹ jest fakt, ¿e dwa wieki póŸniej, w 1363 r., podczas wizyty

króla Cypru Piotra I z Lusignan w Londynie, król Edward III stwierdzi³,

¿e jeœli chrzeœcijanie odzyskaj¹ Jerozolimê i cz³onek dynastii Lusignan obej-

mie tam w³adzê, to on bêdzie ¿¹da³ od Piotra I zwrotu Cypru. W XV–

XVI w., kiedy Cypr nale¿a³ do Wenecji, w³adcy Anglii raz po raz zg³aszali

roszczenia do wyspy. Sytuacjê jeszcze bardziej skomplikowa³ Amalryk z Lu-

s. 9; G. Tenekides, Zypern. Jungste Geschichte und politische Perspektiven, München–

Genf–Paris 1966, s. 30; Cyprus. A Handbook on the island’s. Past and Present, ed. by

G. S. Kaminarides, Nicosia 1964, s. 4; G. Grivaud, Les Lusignans et leurs archontes

Chypriotes (1192–1359), [w:] Actes du colloque: La Maison des Lusignans d’Outre-

-Mer, éd. par Ch. Galassi, Poitiers 1994, s. 151, 155; D. Gérard, Les Armenies à Chypre

de la fin du XIe au début du XIIIe siécle, [w:] Actes du colloque: La maison des Lusi-

gnans d’Outre-Mer, éd. par Ch. Galassi, Poitiers 1994, s. 126; J. C. Cheynet, Cypre à la

veille de la conquête Franque, [w:] Actes du colloque: La maison des Lusignans d’Outre-

Mer, éd. par. Ch. Galassi, Poitiers 1994, s. 67; R. Grousset, L’epopée..., s. 163; idem,

Histoire…, vol. III, s. 122; idem, Les Croisades, s. 81; E. Chapin Furber, op. cit., s. 602;

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 8, 21.

76

R. Grousset, L’épopée…, s. 227; C. Cahen, op. cit., s. 432; R. Pernoud, Ryszard…,

s. 170; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 7; D. Seward, op. cit., s. 51; W. Zöllner, op. cit.,

s. 116; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 67; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. III, s. 594; Eracles,

s. 188.

77

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 68; Itinerarium [w:] Excerpta Cypria…, s. 194: „Ricar-

dus vero Guidonem Lusinianum comiter appellando, Cyprumque insulam offerendo, eò

pellexit, ut ille ei Hierosolymitani regni iure cesserit. Quo factum est, ut cæteri deinceps

Angliæ reges huius regni titulum aliquandiu usurparint”.

44

signan, brat i nastêpca Gwidona, który z³o¿y³ ho³d lenny cesarzowi Henry-

kowi VI. W ten sposób równie¿ Cesarstwo mog³o roœciæ pretensje do Cy-

pru. W³adcy Neapolu i Sycylii tak¿e nosili tytu³ króla jerozolimskiego oraz

Cypru. W 1277 r. Karol I Andegaweñski naby³ to prawo od Marii, córki

Bohemunda IV, ksiêcia antiocheñskiego, i zarazem wnuczki Amalryka z Lu-

signan, króla Cypru

78

.

Gwidon z Lusignan nigdy nie zap³aci³ ca³ej kwoty za Cypr. Druga rata

w wysokoœci 60 tys. denarów nie trafi³a do króla Anglii. Przez nastêpne

lata d³ug ci¹gn¹³ siê za w³adc¹ wyspy. Dopiero w 1197 r. brat Gwidona,

Amalryk, ostatecznie zakoñczy³ sprawê niesp³aconego zobowi¹zania wo-

bec Ryszarda. Okazja nadarzy³a siê, kiedy Henryk z Szampanii udawa³ siê

do stolicy Ma³ej Armenii, Sis, na spotkanie z Bohemundem III z Antiochii,

wiêzionym przez króla Leona. Podczas drogi powrotnej postanowi³ odwie-

dziæ Cypr, gdzie zosta³ przyjêty z du¿ymi honorami. Obydwaj w³adcy za-

warli ugodê na mocy której Amalryk z Lusignan zrezygnowa³ ze swoich

praw do hrabstwa Jaffy i urzêdu konetabla Królestwa Jerozolimskiego.

Henryk z Szampanii natomiast umorzy³ d³ug w wysokoœci 60 tys. denarów

z tytu³u niezap³aconej drugiej raty za Cypr. Obieca³ równie¿, ¿e nigdy ju¿

nie za¿¹da zwrotu d³ugu ani w jakikolwiek sposób siê na niego nie bêdzie

powo³ywa³. Ponadto ustalono, ¿e trzej synowie Amalryka: Gwidon, Jan

i Hugon, kiedy osi¹gn¹ stosowny wiek, poœlubi¹ trzy córki Henryka z Szam-

panii i Izabeli: Mariê, Alicjê i Filipinê. Hrabstwo Jaffy mia³o staæ siê posa-

giem jednej z córek Henryka i Izabeli, która wyjdzie za m¹¿ za najstarsze-

go z synów Amalryka

79

.

78

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 68–69, 164–165. S. Painter; op. cit., s. 82; P. W. Edbury,

The Crusading Policy of King Peter I of Cyprus, [w:] The Eastern Mediterranean Lands

in the Period of Crusades, ed. by P. M. Holt, Warminster 1977, s. 90–105; idem, The

murder of King Peter I of Cyprus (1359– 1369), “Journal of Medieval History” 1980,

vol. 6, s. 219–233; idem, The Kingdom…, s. 11.

79

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 37–38, 57–58; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 3;

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 142–143, vol. II, s. 10, 34, vol. III, s. 597, 606;

P. Newman, op. cit., s. 107; E. Chapin Furber, op. cit., s. 603.

45

Ustanowienie i umocnienie w³adzy

przez dynastiê Lusignan na Cyprze

Jednym z problemów, z którymi zetkn¹³ siê Gwidon z Lusignan po ob-

jêciu w³adzy na wyspie, by³o d¹¿enie Bizancjum do odzyskania kontroli

nad Cyprem. Konstantynopol pod rz¹dami kolejnych cesarzy, Izaaka II

Angelosa (1183–1195) i Aleksego III (1195–1203), protestowa³ przeciwko

obecnoœci na wyspie najpierw Ryszarda Lwie Serce, póŸniej templariuszy

i w koñcu Franków. W 1203 r. Aleksy III apelowa³ nawet do papie¿a o in-

terwencjê w tej sprawie. Jednak wraz z IV krucjat¹ Cesarstwo Bizantyñ-

skie przesta³o istnieæ, a ³acinnicy — kontroluj¹cy Konstantynopol do 1261 r.

— wspierali cz³onków dynastii Lusignan

80

.

Ryszard Lwie Serce przed opuszczeniem Palestyny zawar³ 10 sierpnia

1192 r. w Ramali pokój z Saladynem na okres 3 lat, odsuwaj¹c chwilowo

zagro¿enie ze strony muzu³manów. Sam Gwidon z Lusignan podj¹³ próbê

nawi¹zania bezpoœredniego kontaktu z Saladynem, skierowanego przeciwko

Bizancjum d¹¿¹cemu do odzyskania kontroli nad wysp¹

81

. Jednak su³tan

80

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 41, 62; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 41, 154–155;

N. Iorga, France..., s. 15; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 11.

81

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 38; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 16–17; L. Macha-

iras, op. cit., vol. I, § 22–25, vol. II, s. 51–53; Chroniques d’Amadi…, vol. II, s. 8–9;

Eracles, s. 188; R. Grousset, L’épopée..., s. 224; P. Biziuk, op. cit., s. 111; A. Knobler,

Pseudo-Conversions and Patchwork Pedigrees: The Christianization of Muslim Prin-

ces and the Diplomacy of Holy War, “Journal of World History” 1996, vol. 7, nr 2,

s. 181–197; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 195.

46

nie chcia³ wchodziæ w jakiekolwiek uk³ady z Gwidonem, który ju¿ raz,

pozostaj¹c u niego w niewoli, przyrzek³ mu, ¿e ju¿ nigdy nie wyst¹pi prze-

ciwko muzu³manom. Jak siê okaza³o, s³owa nie dotrzyma³. Nieodleg³a

œmieræ Saladyna by³a zbawieniem dla chrzeœcijan w Ziemi Œwiêtej oraz dla

Cypru. Z daleka od zagro¿enia muzu³mañskiego wyspa mog³a siê swobod-

nie rozwijaæ.

Kolejnym zadaniem Gwidona z Lusignan by³a zmiana wizerunku no-

wej w³adzy, która miejscowej ludnoœci kojarzy³a siê z uciskiem. W³adca

musia³ stworzyæ odpowiednie podstawy do egzystowania i ustanowienia

rz¹dów na wyspie. Zarówno przeciwko Ryszardowi Lwie Serce, jak i prze-

ciwko templariuszom wybucha³y powstania. Gwidon obawia³ siê rewolty

i w zwi¹zku z tym od pocz¹tku stara³ siê wp³yn¹æ na cypryjsk¹ spo³ecz-

noœæ. Miasta, zamki i wiêksze wsie zosta³y obsadzone przez ludzi Gwido-

na, którzy wraz z nim przybyli z Palestyny. W zamian za s³u¿bê wojskow¹

otrzymywali nadania ziemskie w charakterze lenna

82

. Wœród przyby³ych

na Cypr wraz z Gwidonem by³o 300 rycerzy i 200 sier¿antów

83

. Stanowili

oni zbyt ma³¹ si³ê, by móc narzuciæ panowanie Franków na ca³ej wyspie.

Ponadto wiêkszoœæ dotychczasowej elity cypryjskiej, na której nowy w³ad-

ca móg³ oprzeæ swoje rz¹dy, opuœci³a wyspê w wyniku terroru stosowane-

go najpierw przez Izaaka Dukasa Komnena, a póŸniej przez templariuszy.

W zwi¹zku z tym Gwidon mocno zachêca³ feuda³ów z Ziemi Œwiêtej do

osiedlania siê na wyspie. Niebawem z Palestyny, Syrii i Armenii zaczêli

przybywaæ na Cypr nowi osadnicy. W wiêkszoœci byli to ludzie bez ziemi

i maj¹tku, którzy utracili wszystko na rzecz muzu³manów. L. de Mas Latrie

wymienia kilku feuda³ów, którzy przybyli na wyspê zachêceni przez Gwi-

dona: Hugon Martin, Rajnier z D¿ubajl, bracia Walter i Alelm Le Bel, Fulk

z Yver, Lawrence z Lessy, Massé z Gaurelle, Adam z Antiochii, Gwidon

Ma³y i Reynald Barlais. Wielkoœæ nadania, które otrzymywa³ przybywaj¹-

cy na Cypr, zale¿a³a od jego statusu i pochodzenia. Wœród osiedlaj¹cych

siê na wyspie znalaz³o siê równie¿ liczne ch³opstwo, biedne mieszczañ-

stwo, zubo¿a³a szlachta, sieroty, bezdomni i oczywiœcie pospolici bandyci.

82

Cataloque..., s. 39; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 8; F. G. Maier, op. cit.,

s. 79; G. Grivaud, op. cit., s. 151, 155.

83

P. Newman, op. cit., s. 105; A. Emiliandiés, op. cit., s. 53; P. W. Edbury, The

Kingom..., s. 16–17; idem, Le régime..., s. 355–356; G. Home, op. cit., s. 55; D. Schlum-

berger, J. Weulersse, op. cit., s. 14; D. Richards, op. cit., s. 28.

47

Wszyscy oni liczyli na polepszenie swojej sytuacji. Oczywiœcie wzbudza³o

to ró¿ne reakcje w otoczeniu Gwidona, ale on przyjmowa³ ka¿d¹ osobê,

która nie mówi³a po grecku. Aby pozbyæ siê problemów, z jakimi boryka³

siê w Palestynie, wszystkie najwa¿niejsze twierdze i miasta obsadzi³ swo-

imi ludŸmi, a nie wasalami. W ten sposób chcia³ unikn¹æ konfliktów z feu-

da³ami, z którymi mia³ do czynienia w Królestwie Jerozolimskim

84

.

Nowy w³adca pragn¹³ równie¿ zmniejszyæ rolê Koœcio³a greckiego na

wyspie, który stanowi³ silne oparcie dla miejscowej ludnoœci. Kulminacyj-

nym momentem walki z Koœcio³em greckim by³ 1220 r., kiedy w Limassol

zosta³o podpisane porozumienie, na mocy którego ziemie, posiad³oœci, nie-

które koœcio³y oraz klasztory nale¿¹ce do greckiej hierarchii koœcielnej prze-

sz³y w rêce panuj¹cej dynastii Lusignan. W ten sposób Frankowie zamie-

rzali zd³awiæ ducha oporu greckiej ludnoœci wyspy

85

.

Na Cyprze zosta³a wprowadzona specyficzna zasada dziedziczenia zie-

mi. Nadana w charakterze lenna, np. w Syrii, przechodzi³a na wyznaczone-

go spadkobiercê, niezale¿nie od tego, czy by³a to bliska, daleka rodzina,

czy te¿ ktoœ zupe³nie obcy dla w³aœciciela ziemi. Mo¿na j¹ by³o sprzedaæ,

oddaæ lub zastawiæ. Natomiast na Cyprze, wed³ug zasady né de femme épo-

use, dziedzicz¹cy musia³ byæ wyraŸnie spokrewniony z w³aœcicielem zie-

mi. Inaczej ziemia wraca³a do r¹k suwerena czyli w³adcy wyspy

86

.

W okresie rz¹dów na Cyprze Gwidon z Lusignan okreœli³ ustrój wy-

spy, opieraj¹c go na porz¹dku panuj¹cym w Królestwie Jerozolimskim.

Pozycja w³adcy niew¹tpliwie zale¿a³a od jego si³y militarnej. Sprawy

publiczne, czyli administracja znajdowa³a siê w rêkach dwóch rad — S¹du

Najwy¿szego, który by³ najwy¿sz¹ w³adz¹ wykonawcz¹ sk³adaj¹c¹ siê

z w³adcy i najbogatszych feuda³ów, oraz z Rady Mieszczan, która spra-

wowa³a w³adzê na szczeblu lokalnym. S¹downictwo pozosta³o w rêkach

w³adcy wyspy

87

.

84

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 39–40; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 8, 44, vol. II,

s. 30, vol. III, s. 594, 606–607; B. P. Papadakis, Chypre, Athenes 1958, s. 5; J. Phillips,

op. cit., s. 141; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 199; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 18; D. Schlumberger, J. Weulersse, op. cit., s. 13–14.

85

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 47, vol. III, s. 614; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 41.

86

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 40–41; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 44–45;

J. Longnon, Les Francais…, s. 174.

87

J. Phillips, op. cit., s. 141; P. Newman, op. cit., s. 107; H. D. Purcell, op. cit.,

s. 121.

48

Gwidon z Lusignan da³ siê wci¹gn¹æ w konflikt pomiêdzy w³oskimi

republikami kupieckimi. Pizañczycy rywalizowali z Genueñczykami i We-

necjanami o transport pielgrzymów i krzy¿owców do Ziemi Œwiêtej oraz

o wp³ywy handlowe w tej czêœci Morza Œródziemnego. Po przybyciu Ry-

szarda Lwie Serce w lipcu 1191 r. do Palestyny delegacje Pizañczyków

i Genueñczyków odwiedzi³y króla Anglii. Obydwie strony liczy³y na po-

parcie Ryszarda, ten jednak udzieli³ go tylko Pizañczykom, gdy¿ Genueñ-

czycy z³o¿yli ho³d królowi Francji. Anglik wiedzia³ tak¿e, ¿e od 1189 r.

eskadra okrêtów z Pizy pod dowództwem arcybiskupa Ubaldo walczy³a

u boku Gwidona z Lusignan z Saladynem. Pizañczycy poparli wówczas

kandydaturê Konrada z Montferratu do korony jerozolimskiej i zaoferowa-

li mu swoje us³ugi. Jednak¿e kiedy okaza³o siê, ¿e Konrad nie odda po¿y-

czonej od Pizañczyków du¿ej sumy pieniêdzy, zwrócili siê do Gwidona

z Lusignan z propozycj¹ udzielenia mu pomocy w walce o odzyskanie utra-

conego Królestwa Jerozolimskiego. Zachêcony tym faktem w³adca Cypru

postanowi³ skorzystaæ z sytuacji. Zawsze popiera³ Pizañczyków, przyzna-

wa³ im korzystne kontrakty handlowe, a teraz równie¿ zacz¹³ obiecywaæ

dochodowe koncesje i przywileje w handlu lewantyñskim

88

.

Wkrótce do Ryszarda Lwie Serce dotar³y pog³oski o uk³adzie Gwidona

z Lusignan z Pizañczykami. Wówczas tron Królestwa Jerozolimskiego odda³

on swojemu siostrzeñcowi Henrykowi z Szampanii. Posuniêcia Gwidona

nie by³y mu na rêkê, tym bardziej ¿e celowo odsun¹³ go od spraw Ziemi

Œwiêtej, przekazuj¹c mu kontrolê nad Cyprem. Niebawem przes³a³ infor-

macjê Gwidonowi, ¿e jak tylko dotrze do Anglii, to zbierze ogromn¹ armiê

i z jej pomoc¹ wróci na Wschód, zdobêdzie Jerozolimê i wszystkie ziemie

le¿¹ce w jej s¹siedztwie. Zapowiedzia³ równie¿ Henrykowi z Szampanii:

Przeka¿ê Ci wyspê Cypr, moj¹ zdobycz; król Gwidon nie zap³aci³ ca³ej

kwoty za wyspê; poœlê po niego i nie puszczê go wolno, póki nie zwróci mi

wyspy. Ponadto w³adca Anglii za¿¹da³, aby Gwidon stawi³ siê przed nim

w Akce

89

.

Wiadomoœci od Ryszarda na tyle przestraszy³y w³adcê wyspy, ¿e posta-

nowi³ on stawiæ siê przed królem. Gwidon dotar³ do Akki, jednak Ryszarda

nie by³o ju¿ w mieœcie. Przebywa³ tam natomiast Henryk z Szampanii, któ-

88

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 88; R. Pernoud, Ryszard.., s. 113, 146; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 42; S. Painter, op. cit., s. 53.

89

R. Pernoud, Ryszard..., s. 148; G. Home, op. cit., s. 50–51; H. D. Purcell, op. cit.,

s. 120–121; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 42.

49

ry dobrze wiedzia³ o wspó³pracy Pizañczyków z Gwidonem. Postanowi³

on pojmaæ goœcia, lecz ten na pizañskim statku umkn¹³ z Akki, pozornie na

spotkanie z Ryszardem do Jaffy, naprawdê zaœ powróci³ na Cypr. Ryszard

i Henryk nie mogli œcigaæ Gwidona z Lusignan, gdy¿ wybuch³a burza i na

morzu zapanowa³ gwa³towny sztorm. Jednak Henryk z Szampanii nigdy

nie zapomnia³ Gwidonowi jego spiskowania z Pizañczykami, których przy

okazji objê³y liczne restrykcje

90

.

W zwi¹zku ze spraw¹ Pizañczyków Henryk z Szampanii aresztowa³

brata Gwidona, Amalryka z Lusignan, konetabla Królestwa, który stan¹³

w ich obronie. To nieprawne aresztowanie spotka³o siê z g³oœnym prote-

stem feuda³ów Królestwa oraz wielkich mistrzów zakonów szpitalników

i templariuszy. Henryk musia³ wypuœciæ Amalryka, który wyszed³szy na

wolnoœæ zrezygnowa³ ze swojego stanowiska w Królestwie Jerozolimskim

i uda³ siê na Cypr. Zachowa³ jednak swoje hrabstwo w Jaffie i do koñca

¿ycia u¿ywa³ tytu³u konetabla jerozolimskiego

91

.

Gwidon z Lusignan, król Jerozolimy i w³adca Cypru, zmar³ nagle

w kwietniu 1194 r. w wieku 65 lat. Sprawowa³ w³adzê na wyspie przez

okres jednego roku i jedenastu miesiêcy. Zosta³ pochowany w koœciele w Ni-

kozji, który by³ jego fundacj¹

92

.

Cypr zosta³ przyznany Gwidonowi na czas jego ¿ycia jako lenno Ry-

szarda Lwie Serce, a po opuszczeniu przez niego Ziemi Œwiêtej prawa se-

nioralne do wyspy mia³y przejœæ na Henryka z Szampanii. Tymczasem za-

równo Henryk, jak i Ryszard nie ¿¹dali po œmierci Gwidona zwrotu wyspy,

która wed³ug ¿yczenia umieraj¹cego w³adcy przesz³a w rêce jego najstar-

szego brata Gotfryda z Lusignan. Ten jednak nie chcia³ przyj¹æ Cypru, gdy¿

od 1192 r. przebywa³ w Poitou we Francji. Kolejny brat Gwidona, Amal-

ryk, zdolniejszy, m¹drzejszy i przede wszystkim maj¹cy wiêcej szczêœcia,

chêtnie przyj¹³ spadek po swoim bracie. Mia³ ju¿ pewne doœwiadczenie

polityczne w Królestwie Jerozolimskim, gdzie przez wiele lat pe³ni³ urz¹d

konetabla jerozolimskiego i cieszy³ siê wielkim popraciem poœród feuda-

90

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 88–89; G. Hill, op. cit.,vol. II, s. 42.

91

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 117; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 42–43; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I s. 52, vol. III, s. 595.

92

Greeks…, s. 31; P. Newman, op. cit., s. 108; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 104;

D. Alastos, op. cit., s. 158; R. Grousset, L’épopée…, s. 233; G. Hill, op. cit., vol. II,

s. 43; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 28; G. Home, op. cit., s. 55; N. Housley, The

Later Crusades…, s. 183; Estienne de Lusignan, Chorograffia…, folio 49b.

50

³ów. Gwidon jeszcze za swojego ¿ycia nada³ mu tytu³ konetabla Cypru.

Oznacza³o, to ¿e Amalryk w po³owie lat dziewiêædziesi¹tych XII w. by³

jedn¹ z najbardziej wp³ywowych osób w tej czêœci œwiata. Od swojego

starszego brata Gotfryda, który powróci³ do Europy w 1192 r., otrzyma³

hrabstwo Jaffy

93

.

Po dojœciu do w³adzy Amalryk d¹¿y³ do wzmocnienia pozycji dynastii

Lusignan na Cyprze. W tym celu d¹¿y³ do zdobycia korony. Mo¿na by³o j¹

otrzymaæ od jednego z dwóch cesarzy: albo bizantyñskiego, albo rzym-

skiego. Amalryk nie móg³ siê zwróciæ z t¹ spraw¹ do cesarza bizantyñskie-

go Aleksego III, gdy¿ ten ¿¹da³ od niego zwrotu Cypru, w jego rozumieniu

nieprawnie zajêtego przez Ryszarda Lwie Serce. Tymczasem Henryk VI,

cesarz niemiecki, by³ u szczytu swojej potêgi. Planowa³ kolejn¹ krucjatê,

a w³adców Cypru widzia³ jako swoich wasali i sprzymierzeñców. Na znak

rozpoczêcia krucjaty „podniós³ krzy¿” w dniu 31 maja 1195 r. w Bari we

W³oszech. W paŸdzierniku 1195 r. Renier z Giblet, pose³ Amalryka, odda³

w jego imieniu ho³d Henrykowi VI. Cesarz obieca³, ¿e jak tylko pojawi siê

na Cyprze, dokona jego koronacji. W tym samym czasie, zanim wyruszy³

w kierunku Ziemi Œwiêtej, przes³a³ na wyspê przez arcybiskupa Trani i Brin-

disi ber³o królewskie

94

.

Zmo¿ony chorob¹ Henryk VI nie móg³ wyruszyæ na krucjatê. W jego

zastêpstwie koronacji Amalryka mia³ dokonaæ kanclerz cesarski, biskup

Hildesheim, który wraz z Adolfem, ksiêciem Holstein, i czêœci¹ floty krzy-

¿owców przybyli na Cypr na pocz¹tku wrzeœniu 1197 r. Reszta floty cesar-

skiej dotar³a do Akki w dniu 27 wrzeœnia. Sama ceremonia, podczas której

król Cypru z³o¿y³ ho³d cesarzowi na rêce biskupa Hildesheim, odby³a siê

w Nikozji

95

. Amalryk przekaza³ szereg darów dla Henryka VI. W³adca wy-

spy wspar³ równie¿ niemieckich krzy¿owców niewielkim oddzia³em w³a-

93

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 52, 120, vol. II, s. 22, vol. III, s. 595; Eracles,

s. 208; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 44; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 29.

94

J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 204; E. Chapin Furber, op. cit., s. 622–623;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 49; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 10, 30; P. W. Edbury,

The Kingdom…, s. 31; Chronique de l’île de Chypre..., s. 54.

95

E. N. Johnson, op. cit., s. 121; H. Lamb, op. cit., s. 211; G. Hill, op. cit., vol. II,

s. 49; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 127, vol. II, s. 11, 31; Eracles, s. 211; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 31; J. Phillips, op. cit., s. 141; G. Home, op. cit., s. 55; N. Ho-

usley, The Later Crusades 1274–1580, Oxford 1992, s. 182; E. Potkowski, op. cit.,

s. 174.

51

snego rycerstwa, które udzieli³o wydatnej pomocy podczas zdobywania

Bejrutu. Zgoda na koronacjê Amalryka by³a czêœci¹ szeroko zakrojonej

polityki Henryka VI, który tak¿e 6 stycznia 1198 r. nada³ tytu³ królewski

w³adcy Armenii, Leonowi II

96

.

Pomimo kroków podejmowanych przez Amalryka z Lusignan, a wcze-

œniej przez Gwidona, ochrona wyspy przed zewnêtrzn¹ agresj¹ nadal by³a

niewystarczaj¹ca. Francuscy kronikarze opisuj¹ pewnego greckiego feu-

da³a o imieniu Cannaqui, który dzia³a³ na szkodê króla Amalryka. Byæ mo¿e

chcia³ doprowadziæ do powstania greckiej ludnoœci na Cyprze przeciwko

Frankom. W momencie, kiedy dowiedzia³ siê, ¿e ma zostaæ aresztowany,

uciek³ do Antiochii, gdzie schroni³ siê u greckiego feuda³a o imieniu Izaak.

Cannaqui zdoby³ sobie sympatiê Izaaka i przy pomocy jednego z jego okrê-

tów dokonywa³ systematycznych rajdów na wybrze¿e Cypru. Podczas jed-

nej z takich wypraw uprowadzi³ królow¹, ¿onê Amalryka, Eschivê z Ibeli-

nu, która wypoczywa³a po przebytej chorobie w miejscowoœci Paradisi,

niedaleko Famagusty. Cannaqui sprowadzi³ j¹ na dwór Izaaka. Rozgnie-

wa³o to Leona II, w³adcê Armenii, który by³ przyjacielem Amalryka i ojca

Eschivy, Baldwina z Ibelinu. Natychmiast nakaza³ Izaakowi wydanie jeñ-

ca, co ten niezw³ocznie uczyni³, wydaj¹c j¹ Amalrykowi. Niestety wkrótce

Eschiva zmar³a

97

. Historia ta pokazuje, jak s³aba by³ ochrona wyspy przed

zewnêtrzn¹ agresj¹, której ofiar¹ pad³a nawet sama królowa. Przez nastêp-

ne lata kolejni monarchowie wzmacniali nadbrze¿ne twierdze, które s³u¿y-

³y za schronienie przed niespodziewanymi rajdami korsarzy.

Amalryk zreformowa³ system finansowy na wyspie. Jego poprzednik,

Gwidon, dokona³ wielu nadañ ziemskich dla nowoprzybywaj¹cych na Cypr,

co uszczupli³o znacznie skarb w³adcy, pozostawiaj¹c zbyt ma³o ziemi w rê-

kach rodziny panuj¹cej. Dochody z u¿ytkowania posiad³oœci królewskich

oraz z podatków z pozosta³ych terenów by³y zbyt niskie, aby sytuacja fi-

nansowa kraju mog³a byæ stabilna. W ten sposób suweren sta³ siê za s³aby,

96

Wilbrand of Oldenburg, [w:] Excerpta Cypria…, s. 13; M. Zakrzewska-Dubaso-

wa, Historia Armenii, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–Gdañsk 1977, s. 101; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 49; S. der Nersessian, op. cit., s. 647; J. Riley-Smith, The Knights…,

s. 103; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 93; E. Potkowski, op. cit., s. 175; P. W. Edbury,

The Kingdom…, s. 74; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 11, 31; N. Coureas, Lusignan

Cyprus…, s. 33.

97

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 57; Eracles, s. 205–207; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I,

s. 140–141; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 16.

52

aby zapewniæ w³aœciw¹ ochronê swoim wasalom. Dopiero Amalryk zdo³a³

odwróciæ niekorzystne proporcje dotycz¹ce posiad³oœci królewskich.

W przeci¹gu kilku lat ustabilizowa³ sytuacjê finansow¹ kraju. Kiedy umie-

ra³, roczny dochód z posiad³oœci królewskich na wyspie wynosi³ 300 tys.

denarów. Amalryk d¹¿y³ do wzmocnienia gospodarki Cypru poprzez na-

wi¹zywanie kontaktów handlowych z w³oskimi republikami kupieckimi

oraz miastami handlowymi z Europy Zachodniej. Za poœrednictwem prze-

bywaj¹cego na wyspie wys³annika cesarza, arcybiskupa Trani i Brindisi,

nada³ przywileje handlowe reprezentowanym przez niego miastom. W paŸ-

dzierniku 1198 r. Marsylia zosta³a zwolniona z jakichkolwiek op³at przy

imporcie i eksporcie wszystkich towarów na i z Cypru. Ponadto przedsta-

wiciele miasta otrzymali cypryjsk¹ wieœ Flassou i 2,8 tys. denarów na za-

gospodarowanie nadanego obszaru. By³ to wyraz wdziêcznoœci Amalryka

za postawê kupców i ochotników z Marsylii przy obronie Jaffy

98

.

Amalrykowi uda³o siê uregulowaæ sprawê niezap³aconej czêœci nale¿-

noœci Ryszardowi Lwie Serce za Cypr. W 1197 r., podczas drogi powrotnej

z Armenii, Henryk z Szampanii przyby³ na Cypr, gdzie zawar³ uk³ad z Amal-

rykiem. Zrezygnowa³ on z 60 tys. denarów, które w³adca Cypru by³ zobo-

wi¹zany zap³aciæ sukcesorowi Ryszarda Lwie Serce za wyspê. Ustalono

równie¿ ma³¿eñstwa pomiêdzy dzieæmi w³adców

99

.

10 wrzeœnia 1197 r. Henryk wypad³ z okna zamkowego w Akce i po-

niós³ œmieræ. Wypadek ten otworzy³ Amalrykowi z Lusignan drogê do tro-

nu Królestwa Jerozolimskiego. Wdowa po Henryku — Izabela — mia³a

wtedy 26 lat. W tak m³odym wieku po raz trzeci zosta³a wdow¹. Jako sio-

stra Baldwina IV i Sybilli by³a dziedzicem Królestwa Jerozolimskiego, dla-

tego feuda³owie królestwa rozpoczêli poszukiwania odpowiedniego kan-

dydata na jej mê¿a. Pierwszym by³ niejaki Radulf z Tyberiady, ale ze wzglêdu

na jego niski status maj¹tkowy szybko zosta³ odrzucony. Wówczas S¹d

Najwy¿szy Królestwa Jerozolimskiego zaproponowa³ kandydaturê króla

Cypru Amalryka z Lusignan, którego ¿ona Eschiva z Ibelinu niedawno

98

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 121, 169, vol. II, s. 24–32; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 44–45, 62; Eracles, s. 189–191.

99

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 57–58; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 3; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 142–143, vol. II, s. 10, 34, vol. III, s. 597, 606; Eracles, s. 207,

212, 218.

53

zmar³a. Sam w³adca Cypru propozycjê przyj¹³, poœlubi³ Izabelê i w paŸ-

dzierniku 1198 r. zosta³ koronowany, ³¹cz¹c dwa królestwa pod jednym

ber³em

100

.

W paŸdzierniku 1198 r. w Syrii wyl¹dowa³y oddzia³y niemieckich krzy-

¿owców dowodzone przez ksiêcia Henryka z Lotaryngii. Odzyska³y one

Sydon i Bejrut. Z kolei z Antiochii z now¹ ofensyw¹ wyruszy³ Bohemund III,

który opanowa³ Gabalê i Laodyceê. Dziêki tym zdobyczom uda³o siê wy-

zwoliæ z r¹k muzu³mañskich ca³e wybrze¿e syryjskie od Trypolisu do Akki.

Jednak szybko do niemieckich krzy¿owców dotar³y wieœci, ¿e cesarz Hen-

ryk VI zmar³, co sta³o siê impulsem do podjêcia przez nich decyzji o powro-

cie do Europy. W dniu 1 lipca 1198 r. Amalryk, ju¿ jako król jerozolimski,

podpisa³ pokój z al-Adilem Abu Bakrem na piêæ lat i osiem miesiêcy

101

.

Jak ju¿ wczeœniej wspomniano, córka i ¿ona tyrana Cypru Izaaka Du-

kasa Komnena by³y przetrzymywane przez Ryszarda Lwie Serce w Syrii.

Kiedy król opuszcza³ Palestynê, zabra³ je ze sob¹ do Anglii. Podczas swo-

jej podró¿y do ojczyzny zosta³ pojmany i uwiêziony przez ksiêcia austriac-

kiego Leopolda V. ¯onie i córce Izaaka uda³o siê dotrzeæ do Poitou. Po

œmierci Ryszarda Lwie Serce w 1199 r., córka Izaaka, której imienia nie

znamy, poœlubi³a hrabiego Tuluzy, Rajmunda z Saint Gilles. Ma³¿eñstwo

by³o krótkie, gdy¿ Rajmund je uniewa¿ni³ i poj¹³ za ¿onê Eleonorê z Ara-

gonii. W 1202 r. Flamandczycy pod dowództwem Jana z Nesle, kasztelana

Brugii, zatrzymali siê na zimê w Marsylii, podczas swojej drogi do Ziemi

Œwiêtej. Pomiêdzy krzy¿owcami by³ rycerz o imieniu Baldwin, cz³onek

rodziny Filipa z Flandrii. Poj¹³ on za ¿onê rozwiedzion¹ córkê Izaaka Du-

kasa Komnena. Planowa³ walczyæ o prawa do Cypru przy pomocy Fla-

mandczyków oraz wykorzystuj¹c pozycjê swojej ¿ony. W 1203 r. Baldwin

stan¹³ nawet przed samym Amalrykiem i przedstawi³ mu swoje stanowi-

100

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 93, 118–119; S. Runciman, Dzieje…, t. III,

s. 97–98; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 33; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 58–60; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 145–146; R. Grousset, Les Croisades, s. 57; idem, Histoire…,

vol. III, s. 151, 154–155; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 205; E. Chapin Furber,

op. cit., s. 604; G. Home, op. cit., s. 55; Eracles, s. 219, 223; J. Longnon, L’Empire latin

de Constantinople et la principauté de morée, Paris 1949, s. 17; S. Painter, op. cit.,

s. 82.

101

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 60–61; C. Morrisson, op. cit., s. 59.

54

sko. Król wyspy uzna³ go za szaleñca i nakaz³ mu opuœciæ wyspê, jedno-

czeœnie daruj¹c mu ¿ycie

102

.

Ani Amalryk, ani al-Adil Abu Bakr nie byli w stanie utrzymaæ swoich

podw³adnych, tote¿ bardzo czêsto dochodzi³o do konfliktów pomiêdzy mu-

zu³manami i chrzeœcijanami. W 1204 r. król Cypru zdoby³ kilka statków

muzu³mañskich, które p³ynê³y z du¿ym ³adunkiem towarów do Syrii. Po-

nadto zaatakowa³ on Galileê, na co syn al-Adila Abu Bakra odpowiedzia³

rajdem na Akkê. W maju 1204 r. Amalryk dokona³ morskiego wypadu w re-

jon delty Nilu. Przez piêæ dni jego flota, licz¹ca dwadzieœcia okrêtów, ata-

kowa³a muzu³mañskie miejscowoœci i wioski le¿¹ce nad brzegami Nilu

103

.

We wrzeœniu 1204 r. Amalryk z Lusignan i al-Adil Abu Bakr podpisali

rozejm na szeœæ lat. Zarówno muzu³manie, na których du¿e wra¿enie wy-

war³o zdobycie i spl¹drowanie Konstantynopola przez krzy¿owców, jak

i Amalryk pragnêli spokoju w Ziemi Œwiêtej. Chrzeœcijanie odzyskali po-

³owê dochodów z Sydonu, Ramali i Lyddit, a Nazaret znowu sta³ siê do-

stêpny dla pielgrzymów. Ponadto muzu³manie zwrócili zdobyt¹ Jaffê

104

.

Warto wspomnieæ, ¿e du¿y wk³ad w budowê silnej pozycji Franków na

Cyprze wniós³ seneszalk Amalryk Rivet, który pe³ni³ urz¹d od listopada

1197 r. do listopada 1210 r. Przez 13 lat sta³ na czele administracji Króle-

stwa, przez co wp³yn¹³ na ustabilizowanie wewnêtrznej sytuacji w pañ-

stwie

105

.

Król Cypru i jednoczeœnie w³adca jerozolimski Amalryk z Lusignan

zmar³ 1 kwietnia 1205 r. w Akce. Najprawdopodobniej przyczyn¹ jego

102

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 10; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 156–160;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 63–64; Eracles, s. 257; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 104;

C. Morrisson, op. cit., s. 51.

103

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 65; Eracles, s. 263; Makrizi [Taki ed-Din Ahmad],

Histoire d’Égypte, Paris 1908, s. 283; R. Grousset, Histoire..., vol. III, s. 181; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 34; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 207, 210; Eracles,

s. 258; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 125.

104

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 106; C. Morrisson, op. cit., s. 59; J. Richard, The

Latin Kingdom…, s. 210; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 66; R. Grousset, Histoire..., vol. III,

s. 184; Eracles, s. 263.

105

H. Pirie-Gordon, The Reigning Princes of Galilee, „English Historical Review”

1912, nr XXVII, s. 445– 461.

55

œmierci by³o zatrucie pokarmowe wynik³e ze zjedzenia ryby. Jego rz¹dy

by³y okresem prze³omowym dla wyspy. Podniós³ Królestwo Cypru do po-

zycji silnego i licz¹cego siê pañstwa chrzeœcijañskiego we wschodniej czê-

œci basenu Morza Œródziemnego. By³ bardzo zdolnym administratorem i go-

spodarzem. Umiejêtnie zreformowa³ gospodarkê kraju, ufortyfikowa³ wy-

spê i ustanowi³ Koœció³ £aciñski na Cyprze. Prowadzi³ politykê pokoju

z muzu³manami, zdaj¹c sobie sprawê ze s³aboœci swojego pañstwa

106

.

106

P. Newman, op. cit., s. 111; W. Havemann, op. cit., s. 60; R. Grousset, L’épopée…,

s. 235; idem, Les Croisades, s. 81; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 66; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 34; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 118; J. Richard, The Latin King-

dom…, s. 215; A. Waas, op. cit., s. 142; Estienne de Lusignan, Chorograffia..., fo-

lio 50b.

56

Ustrój pañstwa

Panowanie Amalryka z Lusignan utrwali³o ustrój polityczny na Cyprze

oparty na systemie feudalnym, wraz z instytucjami pañstwowymi wzoro-

wany na Królestwie Jerozolimskim.

Na czele pañstwa sta³ król, który by³ wybierany na zasadzie primus in-

ter pares. Tron królewski sta³ siê dziedziczny w linii rodu Lusignan, jednak

formalnie wybór nowego króla musia³ zostaæ zaakceptowany przez Haute

Cour, czyli S¹d Najwy¿szy. Sk³ada³ siê on z feuda³ów, którym przewodzi³

sam król b¹dŸ wyznaczony przez niego reprezentant. Do w³adcy — lub

jego przedstawiciela — nale¿a³o podejmowanie ostatecznej decyzji, a g³os

pozosta³ych cz³onków S¹du Najwy¿szego mia³ charakter doradczy. W jego

obradach uczestniczyli równie¿ wszyscy szlachetnie urodzeni wasale kró-

lewscy oraz duchowni, którzy ukoñczyli 25 rok ¿ycia. Okazjonalnie w ob-

radach S¹du uczestniczyli równie¿ w³adcy innych pañstw, w szczególnoœci

przywódcy poszczególnych wypraw do Ziemi Œwiêtej aktualnie przebywa-

j¹cy na wyspie, którzy otrzymali zaproszenie od w³adców Cypru. W ten

sposób w jego obradach brali udzia³ m.in. król Anglii Ryszard Lwie Serce,

cesarz Fryderyk II Hohenstauf i król Francji Ludwik IX. S¹d Najwy¿szy

sprawowa³ w³adzê ustawodawcz¹, wykonawcz¹ i s¹downicz¹, decyduj¹c

w zakresie polityki zagranicznej i wewnêtrznej. Zatwierdza³ wybór nie tyl-

ko króla, lecz równie¿ wybiera³ regenta królewskiego w przypadku zaist-

nia³ej koniecznoœci. S¹d Najwy¿szy sprawowa³ jurysdykcjê nad feuda³ami

w ca³ym zakresie, wyj¹wszy sprawy zwi¹zane z religi¹, ma³¿eñstwem i te-

stamentem, które znalaz³y siê w gestii s¹downictwa koœcielnego. Posiada³

57

on równie¿ uprawnienia pozwalaj¹ce kontrolowaæ samego króla, weryfi-

kuj¹c jego postêpowanie wobec feuda³ów. Król nie móg³ ukaraæ ¿adnego

ze swoich wasali bez przedstawienia sprawy i wydania wyroku przez S¹d

Najwy¿szy

107

.

Cour des Bourgeois, czyli S¹d Mieszczan stanowi³ organ w³adzy po-

siadaj¹cy mniejsze znaczenie ni¿ S¹d Najwy¿szy, jednak w ¿aden sposób

nie by³ z nim zwi¹zany ani od niego uzale¿niony. Pe³ni³ funkcjê trybuna-

³u sprawiedliwoœci i samorz¹du lokalnego jednoczeœnie. Zajmowa³ siê

sprawami dotycz¹cymi wszystkich mieszkañców wyspy, którzy nie byli

szlachetnie urodzeni. Ponadto regulowa³ stosunki pomiêdzy wasalami kró-

lewskimi a ich poddanymi. Na jego czele sta³ wicehrabia wybierany przez

króla

108

.

Frankowie opierali siê na prawie wzorowanym na Assizes de Jerusa-

lem, które skodyfikowa³ Gwidon z Lusignan. Greccy mieszkañcy wyspy

mieli zagwarantowane stare prawa i przywileje, które potwierdzi³ ponadto

w 1191 r. zdobywca Cypru, Ryszard Lwie Serce

109

.

Najwa¿niejsze stanowiska w Królestwie Cypru, oprócz oczywiœcie króla,

pe³nili seneszalk, konetabl, marsza³ek, szambelan i kanclerz. Okreœlano ich

mianem urzêdników królewskich. Urzêdy te nie by³y dziedziczne, jednak

wiêkszoœæ z nich by³a piastowana przez jedn¹ rodzinê z pokolenia na po-

kolenie. Wspomnianych funkcjonariuszy królewskich wybierano podczas

koronacji królewskiej; swoje stanowisko sprawowali oni do koñca ¿ycia.

Drug¹ klas¹ urzêdników byli tzw. oficerowie Cypru, czyli m.in. admira³,

107

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 50–51; Greeks…, s. 36; P. Newman, op. cit., s. 107;

A. Emiliandiés, op. cit., s. 54–55; P. W. Edbury, Feudal Obligations in The Latin East,

“Byzantion” 1977, nr XLVII, s. 329; idem, John of Ibelin and the Kingdom of Jerusa-

lem, Woodbridge 1997, s. 5–6; P. Newman, op. cit., s. 107; D. Hunt, The Frankish

Period, s. 187–188; N. Coureas, The development…, s. 73–78.

108

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 51–52; D. Hunt, The Frankish Period, s. 188–189;

A. Emiliandiés, op. cit., s. 54–55; P. Newman, op. cit., s. 107; L. de Mas Latrie, op. cit.,

vol. III, s. 675–677; N. Coureas, The development…, s. 78–87; Estienne de Lusignan,

Chorograffia..., folio 80b.

109

P. W. Edbury, Law and Custom in the Latin East: Les Lettres du Sepulchre, [w:]

Intercultural Contacts in the Medieval Mediterranean: Studies in Honour of David Ja-

coby, ed. by B. Arbel, London 1996, s. 71–79; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 320; idem,

op. cit., vol. II, s. 51; R. Pernoud, Ryszard…, s. 109; S. Painter, op. cit., s. 64.

58

poborcy podatkowi i rewidenci. Wybierano ich w trakcie koronacji, swój

urz¹d sprawowali tak d³ugo, jak król uzna³ to za stosowne

110

.

Seneszalk sta³ na czele finansów i administracji Królestwa oraz by³ mi-

strzem ceremonii koronacyjnej. Sprawowa³ bezpoœredni¹ pieczê nad cen-

tralnym skarbcem królewskim, zwanym Secrète, st¹d te¿ szeneszelk by³

nazywany bailli de la Secrète, czyli zarz¹dc¹ skarbca. Skarbiec królewski

Secrète, którego genezê G. Hill wi¹za³ ju¿ z okresem bizantyñskim, jest dla

nas nadal tajemnicz¹ instytucj¹, gdy¿ nie posiadamy ¿adnych szczegó³o-

wych informacji na jego temat. Kontrolowa³ on system obronny Królestwa,

sprawowa³ zwierzchnictwo nad poszczególnymi fortecami, jednak nie nad

armi¹. Podczas nieobecnoœci króla w pañstwie seneszalk zastêpowa³ go

i dowodzi³ jego gwardi¹. Z kolei konetabl by³ g³ównodowodz¹cym armi¹

oraz zajmowa³ siê sprawami zwi¹zanymi z zaci¹giem najemników. Zastêp-

c¹ konetabla by³ marsza³ek. Sta³ on na czele oddzia³ów zaciê¿nych oraz

nosi³ sztandar królewski podczas bitwy. Rozdziela³ równie¿ ³upy po bi-

twie. Kolejnym urzêdnikiem by³ szambelan, który przebywa³ ca³y czas

w bezpoœrednim otoczeniu króla. Zarz¹dza³ jego dworem oraz organizo-

wa³ uroczystoœci zwi¹zane ze sk³adaniem ho³dów przez wasali królewskich.

Kanclerzem królewskim, podobnie jak w Europie Zachodniej, by³ zazwy-

czaj duchowny, jednak — w odró¿nieniu od Zachodu — nie pe³ni³ on jed-

noczeœnie funkcji kapelana królewskiego. PóŸniej miejsce duchownych

zajêli œwieccy urzêdnicy. Kanclerz jako szef kancelarii przygotowywa³ i re-

jestrowa³ dokumenty pañstwowe oraz opatrywa³ je pieczêci¹ królewsk¹.

Odpowiada³ równie¿ za archiwizowanie dokumentów królewskich. Wiceh-

rabia, posiadaj¹cy kompetencje zbli¿one do angielskiego urzêdu szeryfa,

by³ lokalnym urzêdnikiem wybieranym przez króla spoœród wszystkich ry-

cerzy. Przewodniczy³ S¹dowi Mieszczan. System monetarny na Cyprze

przez ca³y okres rz¹dów dynastii Lusignan by³ stabilny. Nigdy nie zosta³

zachwiany, tak jak to mia³o miejsce w Królestwie Jerozolimskim, poprzez

wybijanie monet przez poszczególnych wasali królewskich. Prawo emisji

posiada³ tylko król. Si³y zbrojne Cypru sk³ada³y siê w g³ównej mierze z ry-

cerstwa, które poprzez nadane im ziemie, otrzymane w charakterze lenna,

by³o zwi¹zane z rodzin¹ Lusignan. W razie zagro¿enia w szeregi armii cy-

110

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 51–52; J. Riley-Smith, Some lesser officials in Latin

Syria, “English Historical Review” 1972, nr LXXXVII, s. 1–11; L. Machairas, op. cit.,

vol. I, § 88; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 140, vol. III, s. 190.

59

pryjskiej byli wcielani wszyscy mê¿czyŸni zdolni do noszenia broni. W³ad-

cy wyspy op³acali równie¿ wojska zaciê¿ne, przede wszystkim oddzia³y

z³o¿one z Francuzów i Niemców oraz turkopolów. Królestwo Cypru nie

posiada³o swojej w³asnej floty wojennej. W razie zagro¿enia w³adcy wy-

spy korzystali z okrêtów i statków w³oskich republik kupieckich — Wene-

cji, Genui i Pizy, których jednostki uczestniczy³y w wymianie handlowej

z Cyprem i Ziemi¹ Œwiêt¹

111

.

111

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 51–56; J. Riley-Smith, Some…, s. 1–26; N. Iorga,

France..., s. 127; Estienne de Lusignan, Chorograffia..., folio 80b.

60

Walka o ustanowienie Koœcio³a ³aciñskiego na Cyprze

Du¿ym osi¹gniêciem Amalryka z Lusignan by³o ustanowienie Koœcio³a

³aciñskiego na wyspie. Jego poprzednik, Gwidon, sprowadzi³ na wyspê kilku

duchownych, ale dopiero za rz¹dów Amalryka uda³o siê na du¿¹ skalê roz-

pocz¹æ budowê Koœcio³a ³aciñskiego na Cyprze

112

.

Amalryk doprowadzi³ do wyboru pierwszego ³aciñskiego arcybiskupa

Nikozji. 20 lutego 1196 r. papie¿ Celestyn III wystosowa³ bullê do duchow-

nych, feuda³ów i ca³ej spo³ecznoœci Cypru, w której nakazywa³ „przypro-

wadziæ greckich schizmatyków z powrotem do prawdziwej wiary”. Papie¿

podchodzi³ do zbudowania Koœcio³a ³aciñskiego na Cyprze bardzo powa¿-

nie. Wiedzia³ o tym w³adca Cypru, który wys³a³ swojego pos³a do Rzymu

na dwór papieski. By³ nim pewien nieznany z imienia archidiakon z Lataki,

który wraz ze swoim towarzyszem archidiakonem Lyddy o imieniu Alan

zosta³ wybrany przez papie¿a jako jego bezpoœredni pe³nomocnik, z pe³ny-

mi przywilejami i uprawnieniami do zorganizowania Koœcio³a ³aciñskiego

na Cyprze. Archidiakoni organizowali system koœcielnej administracji na

wyspie, który sk³ada³ siê z jednej archidiecezji dziel¹cej siê na trzy diece-

zje. Archidiecezja w Nikozji obejmowa³a praktycznie ca³¹ œrodkow¹ czêœæ

wyspy, ci¹gn¹c¹ siê z pó³nocy na po³udnie. W jej granicach znajdowa³y siê

dawne diecezje Koœcio³a greckiego: Nikozja, Kation, Kyrenia, Kythrea,

112

J. Hackett, History of the Orthodox Church in Cyprus, London 1901, s. 467;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 45; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 122, Chroniques

d’Amadi…, vol. II, s. 11.

61

Lapithos, Soli, Tamassos i Tremithus. Pierwszym arcybiskupem Cypru zo-

sta³ kanclerz Alan z Lyddy

113

.

Trzy diecezje zosta³y ufundowane w Pafos, Limassol i Famaguœcie.

Diecezja w Pafos obejmowa³a zachodni¹ czêœæ wyspy. W sk³ad diecezji

w Famaguœcie wchodzi³y Mesarea i Karpass. Diecezja w Limassol obej-

mowa³a z kolei zasiêgiem po³udniow¹ czêœæ wyspy

114

.

W dniu 13 grudnia 1196 r. papie¿ Celestyn III wyda³ kolejn¹ bullê, do-

tycz¹c¹ Koœcio³a ³aciñskiego na Cyprze. Regulowa³a ona nabywanie ziemi

w obrêbie posiad³oœci koœcielnych. Zakazywa³a tak¿e sprawowania przez

ksiê¿y urzêdów i nabywania ziemi bez zgody papie¿a

115

.

Rolê œwi¹tyni królewskiej w³adców z dynastii Lusignan spe³nia³a kate-

dra Œwiêtej Zofii w Nikozji, której budowa rozpoczê³a siê ju¿ najprawdo-

podobniej za rz¹dów Gwidona. Wzorowana na francuskim stylu mia³a byæ

ostoj¹ katolicyzmu na Cyprze. Pierwsze wzmianki o œwi¹tyni pochodz¹

z 1209 r. Wówczas jej budowa jeszcze trwa³a, gdy¿ ukoñczy³ j¹ dopiero

w 1319 r. arcybiskup Cypru, Giovanni del Conte. Ustanowienie Koœcio³a

³aciñskiego na Cyprze doprowadzi³o do ograniczenia roli Koœcio³a grec-

kiego, którego pozycja powoli zaczê³a s³abn¹æ. Klasa panuj¹ca na wyspie

by³a wyznania ³aciñskiego, ta zaœ w Koœciele greckim postrzega³a zarze-

wie przysz³ych buntów oraz oporu wobec Franków

116

.

113

P. W. Edbury, Latin Diocese and Peristerona: A Constribution to the topography

of Lusignan Cyprus, „Epetirida tu Kentru Epistimonikon Erevnon” 1975–1977, vol.

VIII, s. 45; idem, Kingdom…, s. 29; idem, The Synodicum Nicosiense and Other Docu-

ments of the Latin Church of Cyprus, 1196–1373, “English Historical Review” 2002,

nr 117, s. 1313–1314; J. Hackett, op. cit., s. 470–471; Greeks…, s. 30–31; N. Housley,

The Later Crusades…, s. 183; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 123, vol. III, s. 502,

599, 605; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 46–48; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 90; E. Cha-

pin Furber, op. cit., s. 624; A. Emiliandiés, op. cit., s. 56–57; N. Housley, The Later

Crusades…, s. 183; N. Coureas, Latin Provincial Synods…, s. 102; idem, Conversion…,

s. 77.

114

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 29; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 46–48; N. Ho-

usley, The Later Crusades…, s. 183; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 90.

115

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 48; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 124, vol. III,

s. 601–605.

116

P. Newman, op. cit., s. 112; T. S. R. Boase, The Arts in Cyprus, [w:] A History of

the Crusades, ed. by K. M. Setton, vol. IV, s. 167–168; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 13;

J. Folda, Sztuka na ³aciñskim Wschodzie 1098–1291, [w:] Historia krucjat, pod red.

J. Riley-Smitha, s. 195.

62

Gdy w paŸdzierniku 1198 r. Amalryk zosta³ w³adc¹ Królestwa Jerozo-

limskiego, Stolica Apostolska przyjê³a to z wielk¹ radoœci¹. Jego wybór

umocni³ Zachód w wierze, ¿e uda siê utrzymaæ ³aciñskie posiad³oœci w Pa-

lestynie oraz w Syrii. Wówczas papie¿ nakaza³ szpitalnikom i templariu-

szom chroniæ Cypr i jego w³adców przed zagro¿eniem ze strony islamu

117

.

W 1260 r. papie¿ Aleksander IV wyda³ kolejny dokument dotycz¹cy

Koœcio³a na Cyprze. Bulla Cypria podporz¹dkowywa³a Koœció³ grecki hie-

rarchii ³aciñskiej. Zachowa³ on jednak¿e spor¹ niezale¿noœæ w sprawach,

które nie by³y sprzeczne z nauk¹ Koœcio³a ³aciñskiego. Duchowieñstwo

greckie zaakceptowa³o dokument wydany przez Aleksandra IV

118

.

Zakon templariuszy pojawi³ siê na Cyprze po opanowaniu wyspy przez

Ryszarda Lwie Serce w 1191 r. Najstarsza znana nam dotacja w³adców

wyspy dla templariuszy pochodzi z 29 wrzeœnia 1195 r. Dotyczy ona kapli-

cy Marii Dziewicy w Nikozji. Z polecenia papie¿a Innocentego III zakon

mia³ chroniæ Cypr przed muzu³manami. W 1279 r. król Cypru Hugon III

z Lusignan w akcie zemsty za to, ¿e templariusze poparli Karola Andega-

weñskiego w jego konflikcie z w³adc¹ wyspy, skonfiskowa³ ich posiad³o-

œci. Dopiero w 1282 r., w wyniku interwencji papiestwa, król Cypru zakoñ-

czy³ represje stosowane wobec templariuszy. Po likwidacji zakonu jego

posiad³oœci zosta³y zarekwirowane i w ca³oœci przekazane innym zakonom,

przede wszystkim szpitalnikom. Wczeœniej do templariuszy nale¿a³y twier-

dze w Gastrii oraz w Kolossi, niedaleko Limassol. Co ciekawe, równie¿

szpitalnicy mieli swoje obiekty w tych miejscowoœciach. Ponadto templa-

riusze posiadali ufortyfikowane siedziby w Limassol, Yermasoyia i Khiro-

kitia. Do nich nale¿a³y równie¿ posiad³oœci w Fasouri, Psimolofou i Tem-

plos. Swoje siedziby zakon mia³ tak¿e w Nikozji, Pafos i Famaguœcie

119

.

117

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 57.

118

N. Corueas, The Latin Church…, s. 287–296; idem, Conversion…, s. 79–80.

119

A. Forey, Towards a profile of the Templars in the early fourteenth century, [w:]

The Military Orders. Fighting for the Faith and Caring for the Sick, ed. by M. Barber,

Aldershot 1994, s. 196–197; A. T. Luttrell, The Hospitallers in Cyprus after 1291, [w:]

Acts of the First International Congress of Cypriot Studies, vol. II, Nicosia 1972, s. 169–

170; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 198; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 77–78;

idem, The Templars…, s. 189–192; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 108–109, vol. III,

s. 598; A. Ilieva, The suppression of the Templars in Cyprus according to the Chronicle

of Leontios Makhairas, [w:] The Military Orders. Fighting for the Faith and Caring for

the Sick, ed. by M. Barber, Aldershot 1994, s. 212.

63

Szpitalnicy, czyli zakon œw. Jana, na pocz¹tku XIV w. przej¹³ wiêk-

szoœæ cypryjskich posiad³oœci templariuszy, jednak ju¿ wczeœniej w 1210 r.

król Hugon I z Lusignan nada³ im specjalne przywileje gwarantuj¹ce pra-

wo do nabywania ziemi oraz zwolnienia z niektórych podatków. Wówczas

otrzymali równie¿ cztery posiad³oœci: Platanisria, Finika, Monogroulli i Ko-

lossi. Szpitalnicy docenili rolê Hugona I w rozwoju ich zakonu. W ramach

wdziêcznoœci pochowali go w swojej œwi¹tyni, w koœciele œw. Jana w Ni-

kozji

120

. Posiadali swoje zamki w Gastrii oraz w Kolossi. Nigdy nie zosta³y

one u¿yte jako twierdze, bowiem z regu³y pe³ni³y funkcje administracyjne.

Charakter militarny nosi³y natomiast wie¿a obronna w Limassol oraz klasztor

w Nikozji. Po 1313 r. posiad³oœci szpitalników na Cyprze zosta³y podzielo-

ne na trzy komandorie. Ka¿da z nich by³a zarz¹dzana przez osobnego do-

stojnika zakonu. Najwa¿niejszy mia³ siedzibê w Kolossi, gdzie tutejsza

komandoria nosi³a nazwê Wielkiej. Pod swoj¹ piecz¹ mia³a najbogatsz¹

czêœæ wyspy, z ponad czterdziestoma wsiami. Tu te¿ by³ utrzymywany sil-

ny kontygent wojskowy. W Finika mieœci³a siê siedziba komandorii zwanej

Mniejsz¹. Swoj¹ jurysdykcjê rozci¹ga³a ona nad piêcioma wsiami. Koman-

doria z Templos, wsi le¿¹cej nieopodal Kyrenii, by³a pierwotnie w³asno-

œci¹ templariuszy. Mia³a najmniejsze znaczenie ze wszystkich komandorii

na wyspie. Ponadto zakon otrzyma³ nadania w obrêbie Nikozji, Limassol

i Mory. Znane nam s¹ nazwy niektórych wsi nale¿¹cych do szpitalników.

By³y to Plataniskia, Monagroulli, Finikas, Palekhori, Kellaki i Trakhoni.

W 1309 r. lub 1310 r. szpitalnicy podporz¹dkowali sobie bizantyñsk¹ wy-

spê Rodos, na któr¹ przenieœli wiêkszoœæ swoich siedzib z Cypru. Wyspa

pozosta³a pod ich kontrol¹ do 1523 r.

121

.

120

A. H. S. Megaw, op. cit., s. 41–52; A. T. Luttrell, The Hospitallers in Cyprus after

1386, [w:] Cyprus and the Crusades, ed. N. Coureas and J. Riley-Smith, Nicosia 1995,

s. 125–141; idem, The Hospitallers in Cyprus after 1310, “Kupriakai Spoudai” 1986,

nr 50, s. 155–184; idem, Sugar and schism. The Hospitallers in Cyprus from 1378 to

1386, [w:] The Sweet Land of Cyprus. Papers given at the 25th jubilee spring sympo-

sium of Byzantine studies, ed. by A. A. M. Bryer, G. S. Georghallides, Nicosia 1993,

s. 157–166; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 30–31; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 190–191.

121

J. Godechot, Histoire de Malte, Paris 1970, s. 32; J. Riley-Smith, The Knights…,

s. 505–506; Ch. L. Tipton, The 1330 chapter general of The Knights Hospitallers at

Montpellier, ”Tradito. Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Religion”

1968, vol. XXIV, s. 293; P. Partner, op. cit., s. 38; É. Montagnac, Histoire des Cheva-

liers Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem appeles depuis Chevaliers de Rhodes et

aujourd’hui Chevaliers de Malte, Paris 1863, s. XVII; P. W. Edbury, £aciñski Wschód,

64

Ponadto w Limassol siedzibê posiada³ angielski zakon œw. Tomasza

z Canterbury, który równie¿ mia³ w Nikozji koœció³ pod wezwaniem œw. Mi-

ko³aja

122

.

Niemiecki Zakon Marii Panny, czyli krzy¿acy, nie posiada³ na Cyprze

znacz¹cych posiad³oœci i dopiero oko³o 1300 r. odnajdujemy pierwsze

wzmianki o obecnoœci zakonu na wyspie. Wynika³o to z faktu, ¿e krzy¿acy

byli niechêtni wobec wp³ywowej w Królestwie Jerozolimskim oraz na Cy-

prze rodziny Ibelinów, poza tym wspierali politykê Fryderyka II Hohen-

staufa na Bliskim Wschodzie

123

.

Z zakonów niemilitarnych przebywaj¹cych na Cyprze najwiêksz¹ rolê

odgrywali dominikanie, sprowadzeni na wyspê w 1226 r. przez Alicjê, hra-

binê Ibelin, która ofiarowa³a im posiad³oœci. W XIII w. ich œwi¹tynie znaj-

dowa³y siê w Nikozji, Famaguœcie, Limassol i Vavla. Ich koœció³ w Nikozji

sta³ siê nekropoli¹ cz³onków królewskiej rodziny Lusignan oraz zas³u¿o-

nych dla wyspy osobistoœci. Franciszkanie dotarli na wyspê w tym samym

czasie co dominikanie. Ponadto wiemy, ¿e sam œw. Franciszek przebywa³

na Cyprze w latach 1219–1220. Pierwsza œwi¹tynia franciszkanów zosta³a

wzniesiona na przedmieœciach Nikozji; znana by³a jako Notre Dame des

Champs lub koœció³ pod wezwaniem œw. Jana z Montfort (poniewa¿ tam

go pochowano). W 1253 r. koœció³ ten zosta³ odsprzedany cystersom. Po-

nadto franciszkanie mieli swoje œwi¹tynie w Famaguœcie oraz Limassol.

Cystersi posiadali na Cyprze dwie siedziby. Ich najstarszym znanym miej-

scem by³o opactwo w Nikozji za³o¿one w 1222 r. S³u¿y³y w nim zakonni-

ce. Ponadto w 1253 r. cystersi odkupili od franciszkanów œwi¹tyniê Notre

Dame des Champs znajduj¹c¹ siê na przedmieœciach Nikozji. Na Cyprze

s. 321–322; idem, The Kingdom…, s. 77–78; idem, The Military Orders…, s. 105;

R. Grousset, Les Croisades, s. 118; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 215; J. Delaville le

Roulx, op. cit., s. 278; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 201; N. Housley, The Avignion Papacy

and the Crusades, 1305–1378, s. 266.

122

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 79; idem, The Military Orders…, s. 104; N. Co-

ureas, The Latin Church…, s. 178–180; A. J. Forey, The Military Order of St. Thomas of

Acre, „English Historical Review” 1977, nr XCII, s. 481–503.

123

P. W. Edbury, The Military Orders…, s. 104; N. Coureas, The Latin Church…,

s. 173–178.

65

przebywali równie¿ karmelici, którzy swoje siedziby posiadali w Nikozji,

Famaguœcie i Limassol. W Bellapais misjê prowadzili augustianie. Tam te¿

znajduje siê ich klasztor usytuowany na skalnej skarpie

124

.

124

P. W. Edbury, The Kingdom..., s. 76; K. Tofallis, op. cit., s. 52; J. Folda, op. cit.,

s. 197; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 25–28; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. III, s. 598–599,

636–637, 644; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 597; Estienne de Lusignan, Chorograf-

fia..., folio 32b.

66

Sytuacja spo³eczna. Podzia³ stanowy

i narodowoœciowy ludnoœci na wyspie

Wed³ug badañ P. W. Edbury w okresie pomiêdzy VIII a IX w. Cypr by³

zamieszkiwany przez oko³o 60–75 tys. ludzi. Dopiero w XV–XVI w., dziê-

ki weneckiej administracji, zosta³y przeprowadzone spisy ludnoœci.

W 1490 r. na wyspie mieszka³o 106 tys. mieszkañców (w tym 6 tys. wenec-

kich ¿o³nierzy), w 1504 r. 110 tys., w latach 1510–1521 r. by³a to liczba

148 tys., w 1523 r. — 121 tys., w 1529 r. — 126 tys., w 1540 r. liczba

mieszkañców wzros³a do 197 tys., w 1559 r. — do 150 tys., w 1562 r.

ponownie wzros³a i osi¹gnê³a poziom 180 tys., z kolei w 1570 r. wyspê

zamieszkiwa³o ok. 200 tys. ludzi

125

.

Wiêkszoœæ mieszkañców wyspy stanowili oczywiœcie Cypryjczycy grec-

kiego pochodzenia. Arabowie i Syryjczycy, którzy prawie ca³kowicie zasy-

milowali siê z cypryjskimi Grekami, pod panowaniem Franków cieszyli siê

pewnymi przywilejami. Posiadali osobn¹ jurysdykcjê i zachowali pewn¹

odrêbnoœæ. W³adca wyspy spoœród nich wybiera³ im naczelnika, Reisa, który

125

B. Arbel, The Jews in Cyprus…, s. 25–31; idem, Cypriot population…, s. 183

i 199–200; S. Panteli, op. cit., s. 40; N. Iorga, France…, s. 214; G. Hill, op. cit., vol. II,

s. 787; T. Papadopoullos, Social and Historical Data on Population (1570–1881), Ni-

cosia 1965, s. 17–19; J. C. Cheynet, Chypre à la veille de la conquète franque, [w:] Les

Lusignans et l’Outre-Mer. Actes du Colloque, Poitiers–Lusignan 1993, s. 68. Zob. I. Ben-

-Zevi, Massa’ot Erets Israel le-Rabbi Moshe Bassola [A Pilgrimage to Palestine by

Rabbi Moshe Bassola], Jerusalem 1938.

67

swój urz¹d sprawowa³ w Nikozji. Du¿¹ rolê odgrywali Ormianie, którzy

ju¿ od VI w. osiedlali siê na wyspie. W miarê zbli¿ania Cypru i Królestwa

Armenii ros³a wymiana handlowa pomiêdzy Ormianami na kontynencie

a tymi, którzy przebywali na wyspie. W ten sposób wp³ywali oni na rozwój

ekonomiczny wyspy. Ponadto zajmowali wysokie stanowiska w armii oraz

byli szanowanymi urzêdnikami. Znajdowali siê równie¿ w armii Izaaka

Dukasa Komnena, która walczy³a z Ryszardem Lwie Serce. O ich obecno-

œci na Cyprze œwiadcz¹ nazwy miejscowoœci i wsi, m.in. Armenochori,

miasto po³o¿one niedaleko Limassol, które od koñca XII w. by³o w rêkach

templariuszy, by w 1307 r. przejœæ pod jurysdykcjê szpitalników. Stopnio-

wo na wyspê nap³ywali równie¿ Albañczycy, którzy byli sprowadzani ze

wzglêdu na posiadane umiejêtnoœci obronne wybrze¿a nêkanego atakami

korsarzy

126

.

Najliczniejszy od³am chrzeœcijan, oczywiœcie po wyznawcach Koœcio³a

greckiego, stanowili maronici. Przybyli oni najprawdopodobniej z Syrii,

a ostatni¹ falê nap³ywow¹ datuje siê na koniec XII w. Zamieszkiwali wio-

ski w górzystych obszarach na pó³noc od Nikozji

127

.

Cypr by³ zamieszkiwany równie¿ przez inne od³amy chrzeœcijañstwa.

Jakobici, reprezentuj¹cy herezjê monofizyck¹, potêpion¹ przez sobór

w Chalcedonie w 451 r., zostali w 1222 r. podporz¹dkowani przez papie¿a

Honoriusza III ³aciñskiemu arcybiskupowi w Nikozji. Podobnie przedsta-

wia³a siê sytuacja z nestorianami, którzy równie¿ zostali w³¹czeni do Ko-

œcio³a ³aciñskiego

128

.

Jednym z najwczeœniejszych œwiadectw o cypryjskich ¯ydach jest Ksiêga

Podró¿y, relacja z lat 1159–1172 hiszpañskiego podró¿nika Beniamina z Tu-

deli. W trakcie swojego pobytu na Cyprze odnalaz³ on osady ¯ydów, któ-

rzy przez swoich wspó³wyznawców byli uwa¿ani za heretyków. Zwani przez

innych Kaphrasin, czyli Cypryjczykami, profanowali sabat w sobotê, ob-

chodz¹c go w niedzielê. Odstêpstwo to sprawi³o, ¿e ortodoksyjni ¯ydzi

mieli ich w pogardzie, a w konsekwencji wykluczyli ze swojej spo³eczno-

œci. Kaphrasin zostali równie¿ wspomniani przez ¿ydowskiego teologa

126

P. Newman, op. cit., s. 106; G. Hill, op. cit., vol. I, s. 261, vol. II, s. 1–2, 10–11,

51; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 85, vol. III, s. 238, 545, 592; N. Coureas, The

development…, s. 87–89.

127

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 3–4; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 106–111.

128

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 112; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 4.

68

Abrahama ibn Ezra, który odwiedzi³ wyspê przed 1158 r. Pod rz¹dami dy-

nastii Lusignan prawa przys³uguj¹ce ¯ydom by³y regulowane wed³ug As-

sizes de Jérusalem, kodeksu zapo¿yczonego z Królestwa Jerozolimskiego

i przeniesionego na grunt cypryjski. Jednak¿e w myœl przepisów z niego

wynikaj¹cych ¯ydzi byli dyskryminowani, a ich prawa by³y mniejsze w sto-

sunku do tych, które przys³ugiwa³y chrzeœcijanom, Grekom, czy te¿ nawet

muzu³manom. Ponadto w 1298 r. synod w Limassol zabroni³ ¿ydowskim

lekarzom leczenia chrzeœcijan, co oczywiœcie nie by³o przestrzegane. W po-

³owie XIV w., podczas panowania króla Hugona IV z Lusignan (1324–

1359), na Cypr dotar³a grupa ¯ydów z Krety zachêcona rozwojem Fama-

gusty i korzyœciami wynikaj¹cymi z prowadzenia dzia³alnoœci handlowej

w tym mieœcie. Jednak¿e dopiero Piotr I z Lusignan (1359–1369) dostrzeg³

zalety wynikaj¹ce z osadnictwa ¿ydowskiego i zachêca³ ¯ydów mieszkaj¹-

cych w Egipcie do przybywania na Cypr, kusz¹c ich obietnicami sprawie-

dliwego traktowania

129

.

Grupa panuj¹ca na wyspie w okresie frankijskim sk³ada³a siê z cz³on-

ków dworu królewskiego Lusignan oraz z feuda³ów, którzy utracili swoje

posiad³oœci w Ziemi Œwiêtej i od 1192 r. nap³ywali na Cypr. Wraz z up³y-

wem czasu postêpowa³ proces asymilacji rycerstwa przyby³ego z Palestyny

i Syrii z miejscowym mo¿now³adztwem pochodzenia bizantyñskiego.

W XVI w., wœród 126 rodów rycerskich zamieszkuj¹cych Cypr, odnajdu-

jemy stare, grecko brzmi¹ce nazwiska, m.in: Androutzes, Kallerges, La-

skaris, Podokataros, Perakis i Sozomenos

130

.

Najni¿ej w hierarchii ludnoœci na Cyprze stali paroikoi lub pariki. P³a-

cili oni roczny podatek za ka¿d¹ osobê w rodzinie (tzw. pog³ówne) i byli

zobowi¹zani do odpracowania w formie pañszczyzny dwóch dni w tygo-

dniu oraz oddania

1

/

3

swoich zbiorów. Frankowie utrzymywali zale¿noœæ

paroikoi od klasy panuj¹cej, a feuda³om sprawuj¹cym bezpoœredni¹

zwierzchnoœæ nad nimi pozostawiali du¿o swobody w egzekwowaniu ich

129

P. Johnson, Historia ¯ydów, Kraków 2000, s. 173–175; Excerpta Cypria…, s. 5;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 5, 397; S. Panteli, op. cit., s. 39, 41, 58–59; H. D. Purcell,

op. cit., s. 104–105; N. Coureas, The Assizes…, s. 12–28; idem, The Place to be: migra-

tions to Lusignan and Venetian Cyprus, “ÊÕÐÑÉÁÊÁÉ ÓÐÏÕÄÁɔ 2002, s. 132;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 200; D. Jacoby, Citoyens, sujets et protégés de Venise

et de Genes en Chypre du XIIIe au XVe siècle, “Byzantinische Forschungen” 1977,

vol. V, s. 171–172.

130

Excerpta Cypria…, s. 123; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 8.

69

powinnoœci. Sprawowali oni jurysdykcjê nad paroikoi i posiadali prawo do

wymierzenia im ka¿dego rodzaju kary, z wyj¹tkiem okaleczenia i œmierci.

Prowadzili równie¿ politykê uniemo¿liwiaj¹c¹ przemieszczanie siê paro-

ikoi. Œwiadcz¹ o tym ró¿ne edykty skierowane przeciwko nim, np. mê¿czy-

zna i kobieta pochodz¹cy z dwóch ró¿nych miejscowoœci, które nie nale¿a-

³y do jednego feuda³a, nie mogli siê po³¹czyæ w zwi¹zek ma³¿eñski

131

.

Kolejn¹ grup¹ w hierarchii, po paroikoi, byli perperiarii. Cz³onkowie

tej grupy wywodzili siê z paroikoi, ale poprzez wchodzenie w zwi¹zki

i w ró¿ne zale¿noœci z feuda³ami stawali siê wolnymi obywatelami. Rów-

nie¿ ich dzieci poprzez nadania swoich rodziców nabywa³y status wolnego

obywatela. Podobnie jak paroikoi byli zobligowani do p³acenia podatków

i oddawania pañszczyzny

132

.

Trzeci¹ grupê stanowili lefteri (frankomati). Stawali siê wolnymi oby-

watelami na mocy nadania otrzymywanego w ramach uznania przez feu-

da³ów. Ich ziemie i zbiory by³y wolne, jednak musieli p³aciæ z nich poda-

tek na rzecz lokalnego feuda³a w wysokoœci (zale¿nej od regionu Cypru)

od

1

/

5

do

1

/

10

plonów i dochodów z ziemi. Jeœli feuda³ wezwa³ ich do pracy

na swojej roli, musia³ ich wynagrodziæ za przepracowany okres. Ponadto

byli wyjêci spod jurysdykcji s¹downiczej lokalnego pana feudalnego. Bez-

poœredni¹ w³adzê s¹downicz¹ sprawowa³ nad nimi urzêdnik królewski. Le-

fteri p³acili specjalny podatek królowi za swoje przywileje oraz za sól, do

której jako nieliczni mieszkañcy Cypru posiadali swobodny dostêp. Jeœli

lefteri wchodzili w zwi¹zek ma³¿eñski z paroikoi, to ich dzieci schodzi³y

do stanu ni¿szego, do paroikoi

133

.

131

P. Newman, op. cit., s. 106; D. Hunt, The Frankish Period, s. 192; A. Emilian-

diés, op. cit., s. 53; E. Chapin Furber, op. cit., s. 622; D. Alastos, op. cit., s. 161; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 49; vol. III, s. 226–227, 520; P. W. Edbury, Le régime..., s. 354–

358, 364–365; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 8–9; Chronique de l’île de Chypre..., s. 461.

132

E. Chapin Furber, op. cit., s. 622; D. Alastos, op. cit., s. 162; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 9; P. W. Edbury, Le régime..., s. 354–358; A. Emiliandiés, op. cit., s. 54;

D. Hunt, The Frankish Period, s. 192; P. Newman, op. cit., s. 106; L. Machairas, op. cit.,

vol. I, § 168; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. III, s. 226–227.

133

D. Alastos, op. cit., s. 162–163; A. Emiliandiés, op. cit., s. 54; E. Chapin Furber,

op. cit., s. 622; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 10; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. III, s. 520,

541; P. W. Edbury, Le régime..., s. 364–365; D. Hunt, The Frankish Period, s. 192;

P. Newman, op. cit., s. 106.

70

„Biali Wenecjanie”, spo³ecznoœæ w³oskiego pochodzenia, byli potom-

kami ¿o³nierzy weneckiego do¿y Micha³a Vitala, uczestnicz¹cymi w kru-

cjacie z 1123 r., którzy w drodze powrotnej do W³och postanowili osiedliæ

siê na Cyprze. W 1126 r. otrzymali koncesje handlowe od Bizantyñczyków

uprawniaj¹ce ich do za³o¿enia faktorii w Limassol. Do tej grupy z czasem

zostali równie¿ zaliczeni Grecy i Syryjczycy, którzy cieszyli siê podobny-

mi prawami co Wenecjanie. Najwiêcej mieszka³o ich w rejonie Pafos. P³a-

cili roczny podatek w wysokoœci 300 denarów na rêce miejscowego kró-

lewskiego zarz¹dcy. Czêœæ z nich by³a pod bezpoœrednim zwierzchnictwem

weneckiego urzêdnika w Nikozji. Podobnie, chocia¿ w zdecydowanie mniej-

szym stopniu, wystêpowa³a na Cyprze ludnoœæ okreœlana mianem „Bia³ych

Genueñczyków”, któr¹ stanowili potomkowie osiedlaj¹cych siê na wyspie

Genueñczyków

134

.

Oprócz podatku pog³ównego i pañszczyzny g³ównym obci¹¿eniem by³a

równie¿ stratia, nazywana tak¿e podatkiem paleniskowym, czyli tzw. po-

dymne. Wynosi³o ono jedn¹ sztukê z³ota w przypadku mieszkañców miast.

Z kolei mieszkañcy wsi p³acili po 3 sztuki z³ota. Podatek ten by³ uiszczany

od jednego paleniska, czyli ka¿dy dom przekazywa³ jedn¹ sumê, niezale¿-

nie od tego, ilu mieszkañców w nim przebywa³o. Dochody ze stratia by³y

przeznaczane na utrzymanie miejscowego lub pobliskiego garnizonu woj-

skowego

135

.

Bizantyñczycy pozostawili po sobie podzia³ administracyjny Cypru. Za

ich panowania wyspa zosta³a podzielona na czternaœcie dystryktów. W cza-

sach dynastii Lusignan iloœæ dystryktów waha³a siê od jedenastu do dwu-

nastu. Za czasów króla Hugona IV istnia³o dwanaœcie dystryktów, które

wchodzi³y w sk³ad czterech prowincji zarz¹dzanych przez wysokich urzêd-

ników s¹dowych

136

.

134

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 10; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 51, vol. III, s. 18,

60; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 110; Greeks…, s. 28; J. H. Pryor, op. cit., s. 115;

P. Newman, op. cit., s. 106; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 3.

135

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 11; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 47.

136

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 12; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 621; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. III, s. 507, 521, 813; Chronique de l’île de Chypre..., s. 134.

71

Miasta, porty i twierdze na Cyprze

Frankowie przybywszy pod koniec XII w. na Cypr mieli problem z wy-

mow¹ pierwszej litery „L” w greckiej nazwie miejscowoœci Lefkosi le¿¹cej

w centralnym miejscu wyspy. Dlatego te¿ odkrywszy, jak wa¿n¹ rolê od-

grywa miasto, przyjêli inn¹ nazwê dla miasta — Nikozja

137

.

W Nikozji w³adcy z dynastii Lusignan wybudowali dla siebie reprezen-

tacyjny zamek. Wspomina o nim w swojej relacji z 1211 r. podró¿nik Wil-

brand z Oldenburga, który opisa³ wyspê jako miejsce bogate we wszelkie

dobra, w tym œwietne gatunki wina

138

.

Spore znaczenie dla wyspy mia³a Ammochostos, ma³a portowa wioska

le¿¹ca na wschodnim wybrze¿u Cypru, która nie by³a znana przed koñcem

XIII w. Dopiero póŸniej, po upadku Akki w 1291 r., jako Famagusta wyro-

s³a na jedno z najwiêkszych centrów handlowych we wschodniej czêœci

basenu Morza Œródziemnego. Fortyfikacje tego miasta na pocz¹tku pano-

wania Franków na wyspie by³y skromne, jednak po osiedleniu siê Genueñ-

czyków, na mocy otrzymanego przez nich przywileju, osada zaczê³a siê

rozwijaæ. W 1232 r. wzniesiono u wejœcia do portu wie¿ê, która broni³a

zakotwiczonych statków oraz samego miasta przed atakami korsarzy. Wte-

dy te¿ wybudowano koœció³ pod wezwaniem œw. Miko³aja

139

.

137

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 13.

138

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 14.

139

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 14–15; Chronique de l’île de Chypre..., s. 56; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. III, s. 605; P. W. Edbury, The Genoese Community…, s. 235–244;

idem, Famagusta Society ca. 1300…, s. 87–95; idem, Famagusta…, s. 337.

72

Najwa¿niejsze miasto le¿¹ce na po³udniu wyspy to dawna bizantyñska

miejscowoœæ Nemesos. Frankowie zamienili pierwsz¹ literê w greckiej na-

zwie i tak zamiast „N” wstawili „L” i powsta³a Limassol (gr. Lemesos).

Pierwsze obwarowania i umocnienia wokó³ miasta wzniós³ Izaak Dukas

Komnen, który w 1191 r. broni³ siê tutaj przed Ryszardem Lwie Serce.

Wilbrand z Oldenburga, podczas swojego pobytu na Cyprze, opisa³ Limas-

sol jako dobrze ufortyfikowane miasto portowe

140

.

Pafos pod rz¹dami rodziny Lusignan odzyskiwa³a powoli swoje dawne

znaczenie. Frankowie wznieœli tam dwa forty, które broni³y portu. Miasto

sta³o siê istotnym punktem w podró¿y pielgrzymów i krzy¿owców do Eu-

ropy, gdy¿ pe³ni³o rolê ostatniego portu na wybrze¿u Cypru w kierunku

zachodnim. W miejscowej katedrze zosta³ pochowany w dniu 10 lipca

1103 r. król Danii Eryk Dobry, który zmar³ na wyspie podczas pielgrzymki

do Ziemi Œwiêtej

141

.

Wa¿nym portem w czasach bizantyñskich by³ Kition. Obecnie jego na-

zwa uleg³a zmianie i brzmi Kiti. Od XIV w. by³ on domen¹ królewsk¹

142

.

Du¿¹ rolê w historii Cypru odegra³a twierdza, miasto i port na pó³nocnym

wybrze¿u wyspy, Kyrenia. Pierwszy zamek, który zosta³ œwietnie zaprojek-

towany i usytuowany, zbudowa³ w 1208 r. Jan z Ibelinu. Nigdy nie zosta³a

zdobyta w bezpoœrednim ataku. Równie¿ dziêki swojemu nadmorskiemu

po³o¿eniu mog³a byæ zaopatrywana podczas oblê¿enia drog¹ morsk¹

143

.

W pó³nocnym systemie obronnym Cypru, w paœmie gór Troodos, du¿e

znaczenie odgrywa³y tak¿e trzy inne zamki — Hilarion, Buffavento i Kanta-

ra. Najwa¿niejszym z nich by³ zamek Œwiêtego Hilariona, czyli Hilarion.

Usytuowany w górach, trudno dostêpny, zawsze s³u¿y³ za miejsce schronie-

nia dla miejscowej ludnoœci przed wrogami i zarazami oraz g³odem

144

.

140

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 15–16.

141

Excerpta Cypria…, s. 243; Greeks…, s. 28; D. Alastos, op. cit., s. 143.

142

G. Hill, op. cit.,vol. II, s. 17; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 6.

143

G. Hill, op. cit.,vol. II, s. 19–20; M. Barber, Unknown Crusader Castles, „En-

glish Historical Review” 2002, nr 117, s. 955–956; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 13;

A. H. S. Megaw, Cyprus: Military architecture, [w:] A History of the Crusades, ed. by

K. M. Setton, vol. V, Medison–Milwaukee–London 1969, s. 199.

144

A. H. S. Megaw, op. cit., s. 204; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 21; L. de Mas Latrie,

op. cit., vol. II, s. 2; N. Iorga, France..., s. 39; M. Barber, Unknown Crusader Castles,

s. 955–956; K. Molin, The non-military functions of crusader fortifications, 1187–circa

1380, “Journal of Medieval History” 1997, vol. 23, s. 367–388; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 12; J. Folda, op. cit., s. 198.

73

Zamek w Kolossi, nieopodal Limassol, by³ przeznaczony do obronny

pobliskich miejscowoœci przed rajdami korsarzy i s³u¿y³ za schronienie na

wypadek lokalnej rewolty. Król Cypru Hugon I z Lusignan podarowa³ miej-

scowoϾ w 1210 r. szpitalnikom i templariuszom. Przez prawie sto lat obok

siebie w Kolossi sta³y warownie dwóch zakonów. Dopiero wskutek konfi-

skaty maj¹tków templariuszy w 1307 r. ca³e Kolossi znalaz³o siê w rêkach

szpitalników

145

.

Po templariuszach pozosta³y tak¿e inne warownie, które spe³nia³y ra-

czej funkcje bastionów skierowanych przeciw wyst¹pieniom miejscowej

ludnoœci. S¹ to miêdzy innymi zamek w Khirokitia oraz Gastria, najstarsza

³aciñska twierdza na wyspie, zbudowana w 1191 roku, le¿¹ca blisko Fama-

gusty. Szpitalnicy posiadali równie¿ swoj¹ warowniê w Episkopi, która

w XVI w. pe³ni³a funkcjê miejscowego centrum handlowego

146

.

145

P. W. Edbury, The “Cartulaire de Manosque”: a Grant to the Templars in Latin

Syria and a Charter of King Hugh I of Cyprus, “Bulletin of the Institute of Historical

Research” 1978, nr 51, s. 174–181; A. H. S. Megaw, op. cit., s. 46; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 22; E. Rey, Étude sur les monuments de l’architecture militaire des Croisés en

Syrie et dans l’île de Chypre, Paris 1871, s. 233–237; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II,

s. 455–457, 503.

146

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 23–24; J. Folda, op. cit., s. 197.

74

Okres rz¹dów Hugona I z Lusignan

Œmieræ króla Amalryka z Lusignan w 1205 r., rozdzieli³a na powrót

Królestwo Jerozolimskie i Cypr. S¹d Najwy¿szy Królestwa Jerozolimskie-

go nie przewidywa³ obsadzenia na tronie królewskim syna Amalryka, Hu-

gona. Natychmiast ustanowi³ regencjê dla wdowy Izabeli i jej ma³oletniej

córki Marii, która by³a owocem ma³¿eñstwa Izabeli z Konradem z Mont-

ferratu. Regentem zosta³ Jan z Ibelinu, przyrodni brat Izabeli

147

.

Natomiast Frankowie na Cyprze uznali jako nastêpcê na tronie ma³olet-

niego syna zmar³ego Amalryka i Eschivy z Ibelinu, dziesiêcioletniego Hu-

gona. Wed³ug prawa Hugon otrzyma³ opiekê w postaci regenta, Waltera

z Montbéliard, konetabla Królestwa Jerozolimskiego, który w 1199 r. „pod-

niós³ krzy¿” i wyruszy³ na krucjatê. By³ on tak¿e bezpoœrednio zwi¹zany

z rodzin¹ Lusignan jako m¹¿ starszej siostry Hugona o imieniu Burgundia.

Amalryk mia³ jeszcze jednego syna z Izabel¹, jednak ten zmar³ niebawem

po œmierci ojca

148

.

Walter natychmiast po objêciu swojego urzêdu wyprawi³ siê na Adaliê

po³o¿on¹ na wybrze¿u anatolijskim. Wyprawa mia³a na celu wsparcie miej-

147

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 73; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 171–172;

P. W. Edbury, John of Ibelin’s title to the country of Jaffa and Ascalon, „English Histo-

rical Review” 1983, nr XCVIII, s. 119; idem, John of Jaffa and the Kingdom of Cyprus,

“Epetirida tu Kentru Epistimonikon Erevnon” 1997, nr 19, s. 15–26.

148

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 73; Greeks…, s. 39; P. W. Edbury, John of Jaffa…, s. 16;

idem, The Kingdom…, s. 41–46; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 74; Eracles, s. 305; S. Run-

ciman, Dzieje…, t. III, s. 107; E. Chapin Furber, op. cit., s. 605.

75

scowego w³adcy o imieniu Aldobrandino, który pochodzi³ z W³och. Wal-

czy³ on z su³tanem Ikonium, Ghiyasem ad-Din Kaikhusrau, który oblega³

Adaliê. Walter wyl¹dowa³ z oddzia³em licz¹cym 200 ludzi, jednak szybko

zosta³ osaczony i wraz z obroñcami miasta skapitulowa³ 5 marca 1207 r.,

staj¹c siê wiêŸniem su³tana. Po roku powróci³ jednak na Cypr, co oznacza-

³o, ¿e zap³aci³ okup, uciek³ lub su³tan zwróci³ mu wspania³omyœlnie wol-

noϾ

149

.

W 1208 r. Hugon osi¹gn¹³ wiek czternastu lat, który pozwala³ mu na

zawarcie ma³¿eñstwa. Ju¿ od 1206 r. jego regent prowadzi³ negocjacje

w sprawie o¿enku ma³oletniego nastêpcy tronu. Musia³ braæ pod uwagê

ustalenia, które zawar³ Amalryk z Henrykiem z Szampanii w sprawie po³¹-

czenia rodzin poprzez zwi¹zki ma³¿eñskie ich dzieci

150

.

Jednak w 1208 r., kilka lat po ustaleniach Amalryka z Henrykiem z Szam-

panii, sytuacja znacznie siê zmieni³a. Z dwóch synów, których mia³ Amal-

ryk, przy ¿yciu pozosta³ jedynie Hugon, zaœ z trzech córek Henryka z Szam-

panii Maria zmar³a, a pozosta³e dwie — Alicja i Filipina — by³y jeszcze

m³ode. Walter, po powrocie z Adalii, rozpocz¹³ negocjacje z opiekunami,

a zarazem wujkami córek Henryka, Janem i Filipem z Ibelinu. Obydwie

strony dosz³y do porozumienia, na mocy którego Hugon mia³ poj¹æ za ¿onê

Alicjê, jednak jeœli ta umar³aby przed osi¹gniêciem wieku umo¿liwiaj¹ce-

go zawarcie ma³¿eñstwa, to Hugon by³ zobowi¹zany o¿eniæ siê z jej siostr¹

Filipin¹. W 1210 r. Alicja osi¹gnê³a odpowiedni wiek i wraz z Janem oraz

Filipem z Ibelinu uda³a siê na Cypr, gdzie odda³a swoj¹ rêkê Hugonowi I

z Lusignan

151

.

Walter szuka³ sojuszników wœród pañstw oœciennych. Poprzez rêkê

Helwizy z Lusignan, która by³a siostr¹ jego ma³¿onki Burgundii, zamierza³

zacieœniaæ zwi¹zki z innymi pañstwami. Doprowadzi³ do jej œlubu z pew-

nym wp³ywowym feuda³em o imieniu Odo z Dampierre. Ma³¿eñstwo jed-

nak szybko zosta³o uniewa¿nione, a Helwiza wysz³a ponownie za m¹¿,

tym razem za ormiañskiego ksiêcia, Rajmunda Rubena

152

.

149

P. Newman, op. cit., s. 111; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 137; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 75; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 13; Eracles, s. 316; P. W. Edbury, The

Kingdom..., s. 42.

150

E. Chapin Furber, op. cit., s. 605; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 75.

151

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 177; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 75; P. W. Edbu-

ry, The Kingdom…, s. 43.

152

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 43; C. Cahen, op. cit., s. 629.

76

W tym samym roku korona Królestwa Jerozolimy, której dziedziczk¹

by³a Maria, córka Izabeli i Konrada z Montferratu, zosta³a zaoferowana

Janowi z Brienne. By³ on ciekaw¹ i barwn¹ postaci¹. Urodzi³ siê w 1148 r.,

wiêc w 1208 r., kiedy zosta³ przedstawiony jako kandydat na mê¿a dla Marii,

mia³ 60 lat. Maria w tym roku œwiêtowa³a swoje siedemnaste urodziny. Jan

z Brienne by³ biednym szlachcicem, ale za to œwietnym rycerzem. Jego

rekomendacji przed feuda³ami jerozolimskimi podj¹³ siê sam król Francji.

S¹d Najwy¿szy i regenci przystali na jego kandydaturê, jednak on sam przed

podjêciem decyzji zwleka³ 2 lata i dopiero 13 wrzeœnia 1210 r. przyby³ do

Palestyny wraz z 300 rycerzami. Œlub nowego w³adcy z Mari¹ odby³ siê

14 wrzeœnia w Akce, a koronacja w Tyrze — 3 paŸdziernika 1210 r.

153

.

W 1210 r. zosta³ zawarty jeszcze jeden zwi¹zek ma³¿eñski, który wp³y-

n¹³ na uk³ad polityczny w tej czêœci œwiata. Król Armenii, Leon II, poœlubi³

siostrê Hugona I z Lusignan, Sybillê. Z kolei jego brat, póŸniejszy ksi¹¿ê

Antiochii Rajmund Ruben, równie¿ wczeœniej poj¹³ za ¿onê drug¹ siostrê

Hugona I, Helwizê. Ciekawostk¹ jest fakt, ¿e w³adca Armenii walczy³ z Bo-

hemundem IV o posiad³oœci w Antiochii, przez to narazi³ siê papie¿owi

i zakonowi templariuszy, którzy doprowadzili do ob³o¿enia Leona eksko-

munik¹ w maju 1211 r. Ponadto u jego boku walczyli szpitalnicy, tradycyj-

nie zantagonizowani z templariuszami

154

.

Kiedy Hugon I z Lusignan obejmowa³ Królestwo Cypru, mia³ piêtna-

œcie lat. W 1211 r. zosta³ koronowany w Nikozji na króla. Po koronacji

Walter zrezygnowa³ ze swojego urzêdu i pozwoli³ na samodzielne rz¹dy

ma³oletniemu w³adcy. Wczeœniej zaœ obejmuj¹c rz¹dy regencyjne na wy-

spie, po¿yczy³ ze skarbca królewskiego 60 tys. denarów (z ca³ej sumy

200 tys. denarów, które siê tam znajdowa³y). Hugon I, przejmuj¹c rz¹dy od

Waltera, za¿¹da³ zwrotu po¿yczonej kwoty. By³y regent przyrzek³ przed

S¹dem Najwy¿szemu Królestwa Cypru, ¿e pieni¹dze odda. Nied³ugo po

tym wraz ze swoj¹ ¿on¹ oraz s³u¿b¹ schroni³ siê na zamku templariuszy

w Gastrii, sk¹d przy ich pomocy przeprawi³ siê do Trypolisu. Stamt¹d ksi¹-

¿ê antiocheñski Bohemund IV pomóg³ mu siê dostaæ do Akki, gdzie póŸ-

153

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 93; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 76; R. Grousset,

Histoire…, vol. III, s. 192–193; idem, L’épopée…, s. 237; P. W. Edbury, The King-

dom…, s. 43 i 47; D. Seward, op. cit., s. 56; C. Cahen, op. cit., s. 597; S. Runciman,

Dzieje…, t. III, s. 136.

154

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 46; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 76.

77

niej znalaz³ schronienie u swojego kuzyna, króla jerozolimskiego Jana

z Brienne. Zgin¹³ w 1212 r. lub rok póŸniej podczas jednej ze swoich awan-

turniczych wypraw do Egiptu b¹dŸ Adalii i najprawdopodobniej nigdy nie

zwróci³ po¿yczonej kwoty

155

.

Przyjêcie przez Jana z Brienne w goœcinê Waltera z Montbéliard spo-

wodowa³o, ¿e Hugon I nie utrzymywa³ przez d³ugi czas ¿adnych oficjal-

nych kontaktów z Królestwem Jerozolimskim. Dodatkowego pod³o¿a kon-

fliktu przyniós³ spór pomiêdzy w³adcami Armenii, spokrewnionymi z Hu-

gonem, a  Ksiêstwem Antiochii. Nawet w 1214 r., kiedy Bohemund IV

walczy³ z Az-Zahirem z Aleppo, u jego boku stali tylko ochotnicy z Cypru,

gdy¿ w walkach nie uczestniczy³y oficjalne posi³ki wystawione przez króla

Hugona I z Lusignan. W tym samym roku szpitalnicy zorganizowali ekspe-

dycjê na tereny muzu³mañskie w Syrii. Wówczas Hugon I udzieli³ im po-

mocy, wystawiaj¹c oddzia³ z³o¿ony z rycerstwa cypryjskiego

156

.

Lata regencji Waltera z Montbéliard i póŸniej okres panowania Hugona

I jako króla Cypru to dalsza walka o utrwalenie Koœcio³a ³aciñskiego na

wyspie. Za rz¹dów Amalryka z Lusignan zosta³ powo³any pierwszy arcybi-

skup Cypru. Po jego œmierci dostojnicy koœcielni z Nikozji przedstawili

królowi dwóch kandytów na nowego arcybiskupa. Byli to biskup Otto IV

oraz Durand pe³ni¹cy funkcjê skarbnika Koœcio³a ³aciñskiego na Cyprze.

Ostatecznie na arcybiskupa zosta³ wybrany Durand. Jeden z zakonników

uda³ siê do Rzymu, aby obwieœciæ papie¿owi tê nowinê. Jednak Walter,

którego rz¹dy regencyjne dobiega³y koñca, pragn¹³ zdyskredytowaæ Hu-

gona I z Lusignan i zakwestionowa³ ten wybór. W tym celu przes³a³ wiado-

moœæ do papie¿a, w której oczerni³ wybór dokonany przez króla Cypru.

Papie¿ postanowi³ wstrzymaæ now¹ nominacjê do czasu, kiedy patriarcha

jerozolimski Albert nie zapozna siê ze spraw¹. A¿ do stycznia 1213 r. Al-

bert prowadzi³ œledztwo. Wówczas papie¿, wobec przed³u¿aj¹cego siê œledz-

twa, postanowi³ dokonaæ wyboru nowego arcybiskupa z grupy innych kan-

dydatów. W tym celu wyznaczy³ patriarchê jerozolimskiego, arcybiskupa

Cezarei i biskupa Akki do wskazania odpowiedniej osoby. W ten sposób

155

E. Chapin Furber, op. cit., s. 605; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 45; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 77; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 137; Eracles, s. 315–316; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. II, s. 13; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 98–99; Chronique de l’île

de Chypre..., s. 56; A. Emiliandiés, op. cit., s. 61.

156

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 46; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 138; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 79; Makirizi, op. cit., s. 305.

78

arcybiskupem Cypru zosta³ Eustorage Montaigu z Auvergne, wybrany, jak

podaje G. Hill, przed 23 lipca 1217 r. Sta³ on na czele Koœcio³a ³aciñskiego

a¿ do 1250 r.

157

.

Mniej wiêcej do 1217 r. w Ziemi Œwiêtej trwa³ wzglêdny pokój. We

wrzeœniu 1210 r. up³ywa³ termin rozejmu zawartego z al-Adilem Abu Ba-

krem, ale ju¿ w lipcu 1211 r. zosta³ przed³u¿ony na kolejne szeœæ lat. Hu-

gon I z Lusignan nie porzuci³ planów zdobycia Adalii, które równie¿ pró-

bowa³ zrealizowaæ jego poprzednik i regent, Walter. Planuj¹c kolejn¹ wy-

prawê, zawar³ z su³tanem Ikonium traktat handlowy gwarantuj¹cy

muzu³manom oraz Cypryjczykom swobodn¹ wymianê towarow¹

158

.

Jednak pokój w Ziemi Œwiêtej nie móg³ trwaæ wiecznie. ¯ywa idea kru-

cjat tkwi³a w umys³ach i sercach chrzeœcijan z Europy. W 1217 r. zosta³a

zorganizowana pi¹ta krucjata, zwana równie¿ wêgiersk¹. Mia³a ona przede

wszystkim na celu zmazanie hañby, któr¹ okryli siê krzy¿owcy w 1204 r.

Cesarz Fryderyk II Hohenstauf „podniós³ krzy¿” na znak rozpoczêcia kru-

cjaty 25 lipca 1215 r. Plan krzy¿owców, opracowany miêdzy innymi przez

Honoriusza III, zak³ada³, ¿e zbior¹ siê oni na Cyprze, sk¹d nast¹pi uderze-

nie na Egipt. Papie¿ og³osi³ ponadto, ¿e bierze Hugona I, jego rodzinê oraz

Królestwo Cypru pod swoj¹ opiekê. Papie¿ równie¿ przes³a³ apele do króla

Cypru Hugona I oraz w³adcy Armenii Leona II, aby ci pogodzili siê z w³ad-

c¹ Królestwa Jerozolimskiego Janem z Brienne. Cypr nie utrzymywa³ sto-

sunków dyplomatycznych z Królestwem Jerozolimskim od czasu, kiedy

udzieli³o ono schronienia regentowi Walterowi. Z kolei Ormianie byli zan-

tagonizowani z Janem z Brienne na p³aszczyŸnie wp³ywów w Antiochii.

Jednak idea krucjaty zwyciê¿y³a i w³adcy zwaœnionych pañstw doszli do

porozumienia. Flota genueñska mia³a przetransportowaæ krzy¿owców na

Cypr, gdzie oczekiwa³ na nich Jan z Brienne, szpitalnicy, templariusze oraz

patriarcha jerozolimski Radulf z Mérencourt. Jednak z powodu niechêci

ró¿nych grup krzy¿owców wobec siebie, a w szczególnoœci Francuzów do

Niemców, plan nie powiód³ siê i poszczególne grupy dociera³y osobno do

Ziemi Œwiêtej

159

.

157

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 45; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 80; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 97; Chronique de l’île de Chypre..., s. 56; L. de Mas Latrie, op. cit.,

vol. I, s. 183–186, vol. III, s. 603.

158

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 46; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 79; R. Grousset,

Histoire..., vol. III, s. 193.

159

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 82; D. Seward, op. cit., s. 57; C. Morrisson, op. cit.,

s. 60; G. Bordonove, op. cit., s. 152; P. M. Holt, op. cit., s. 79; S. Lloyd, Ruch…, s. 51;

79

8 wrzeœnia 1217 r. dotar³ na Cypr ksi¹¿ê Austrii, Leopold VI Habsburg,

który w po³owie miesi¹ca wyl¹dowa³ w Syrii, nie czekaj¹c na pozosta³ych

krzy¿owców z Europy. Nied³ugo póŸniej przyby³ król Wêgier Andrzej II.

Równie¿ Hugon I z Lusignan wyruszy³ do Syrii z liczn¹ grup¹ dostojni-

ków, m.in. arcybiskupem Eustorage, konetablem Cypru Walterem z Ceza-

rei, baronami Janem i Filipem z Ibelinu oraz Walterem i Remontem z Beth-

san. W Trypolisie Hugon uczestniczy³ w ceremonii œlubnej swojej siostry

Melisandy, która poœlubi³a Bohemunda IV, ksiêcia antiocheñskiego

160

.

Niestety kampania krzy¿owców w Syrii nie przebiega³a pomyœlnie. Po

serii nieudanych bitew i potyczek pod gór¹ Tabor, które trwa³y od 29 listo-

pada do 7 grudnia 1217 r., z dalszej walki zrezygnowa³ Andrzej II i wyru-

szy³ w drogê powrotn¹ do Europy. W styczniu 1218 r. król Hugon I z Lusi-

gnan zapad³ na zdrowiu i 10 stycznia zmar³. Jego cia³o zosta³o najpierw

pochowane w koœciele szpitalników w Trypolisie, a póŸniej przeniesione

do œwi¹tyni szpitalników w Nikozji

161

.

Po œmierci Hugona I z Lusignan i po powrocie Andrzeja II do Europy

krucjata by³a jeszcze kontynuowana przez niewielkie si³y krzy¿owców.

J. Phillips, op. cit., s. 148; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 165; J. Richard, The Latin

Kingdom…, s. 230; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 148; H. Lamb, op. cit., s. 284–285;

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 36; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 46, 74; £. Bur-

kiewicz, Polityka wschodnia Fryderyka II Hohenstaufa ze szczególnym uwzglêdnie-

niem jego stosunku do Królestwa Cypru (w œwietle kroniki Filipa z Novary), „Prace

Historyczne Uniwersytetu Jagielloñskiego” 2006, z. 133, s. 7–29.

160

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 149; R. Grousset, L’épopée…, s. 238; idem, Les

Croisades, s. 61; H. Lamb, op. cit., s. 285; General History of Africa…, s. 374; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 82; Eracles, s. 322; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 47; D. Seward,

op. cit., s. 57; Ibn Al-Athìr, Concentrazione dei Franchi in Siria, loro marcia sull’Egit-

to e conquista di Damiata, e suo ritorno ai Musulmani, [w:] Storici Arabi delle Crocia-

te, a cura Gabrieli Francesco, s. 241; Z. Pentek, Cesarstwo £aciñskie 1204–1261. Kolo-

nialne pañstwo krzy¿owców czy Neobizancjum?, Poznañ 2004, s. 151.

161

Estienne de Lusignan, Chorograffia..., folio 52; J. Riley-Smith, The Knights…,

s. 125; Actes…, s. 58; E. Chapin Furber, op. cit., s. 605; N. Housley, The Later Crusa-

des…, s. 183; Eracles, s. 325; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 14, 33; C. Morrisson,

op. cit., s. 60; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 149; D. Alastos, op. cit., s. 170; R.

Grousset, Les Croisades, s. 61; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 82; P. W. Edbury, The King-

dom…, s. 48; Eracles, s. 325; P. W. Edbury, Redating the death of King Henry I of

Cyprus?, [w:] Dei Gesta Per Francos: Etudes sur les croisades dédeées à Jean Richard,

ed. by M. Balard, B. Z. Kedar, J. Riley-Smith, Aldershot 2001, s. 339–348; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 104.

80

Wobec takiego rozwoju sytuacji Jan z Brienne postanowi³ w maju 1218 r.

przenieœæ dzia³ania z Syrii i Palestyny do delty Nilu. Po œmierci Hugona I

w szeregach krzy¿owców pozosta³ Eustorage — arcybiskup Nikozji oraz

konetabl Cypru Walter z Cezarei, który po œmierci króla powróci³ na wyspê

i po krótkim odpoczynku wraz z setk¹ ludzi uda³ siê na wybrze¿e egipskie.

Tymczasem w obozie krzy¿owców powsta³y dwa stronnictwa. Pierwsze,

na czele którego sta³ legat papieski, kardyna³ Pelagiusz, chcia³o ruszaæ nie-

zw³ocznie na Kair. Drugie z królem jerozolimskim Janem z Brienne i Wal-

terem z Cezarei uwa¿a³o pomys³ marszu na Kair za ma³o bezpieczny i chcia³o

poczekaæ na wybrze¿u na Fryderyka II Hohenstaufa oraz jego wojska, któ-

re zbli¿a³y siê do Ziemi Œwiêtej. Warunki klimatyczne w Egipcie oraz za-

opatrzenie by³o na tyle fatalne, ¿e w marcu 1220 r. Jan z Brienne wraz

z czêœci¹ krzy¿owców postanowili przenieœæ siê na Cypr. W Damietcie po-

zosta³ legat papieski wraz z czêœci¹ rycerzy. Dopiero 7 lipca 1221 r. na

wybrze¿e egipskie powróci³y si³y Jana z Brienne wraz z liczniejszymi po-

si³kami cypryjskimi. Krzy¿owcy jednak, wobec braku pomocy ze strony

Fryderyka II, postanowili siê ewakuowaæ i do wrzeœnia 1221 r. si³y chrze-

œcijañskie w ca³oœci opuœci³y Egipt. Nastêpstwem zamieszania w obozie

krzy¿owców i opuszczenia przez czêœæ z nich Damietty by³ rajd wykonany

przez muzu³mañsk¹ flotê na port w Limassol w 1221 r. Muzu³manie spalili

port, miasto oraz wiêkszoœæ statków. Do niewoli wziêli ponad 13 tys. chrze-

œcijan. Pi¹ta krucjata nie przynios³a trwa³ych efektów, natomiast pokaza³a

podzia³y w obozie krzy¿owców. Przejawia³ siê brak wspólnego dzia³ania,

a tak¿e s³aboœæ chrzeœcijan wobec trudnych warunków klimatycznych oraz

rosn¹cej si³y militarnej muzu³manów. Aby zakoñczyæ stan wojny pomiê-

dzy chrzeœcijanami i muzu³manami, w 1221 r. Jan z Brienne podpisa³ po-

kój z su³tanem al-Malikiem al-Kamilem na osiem lat

162

.

Lata 1218–1222 by³y ciê¿kim okresem dla Cypru. Wyspa utraci³a króla,

zaanga¿owa³a siê w krucjatê oraz prze¿y³a ³upie¿czy najazd muzu³mañski na

Limassol. Dodatkowych zniszczeñ przysporzy³o trzêsienie ziemi z 1222 r.,

162

R. Grousset, L’épopée..., s. 240, 242; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 86–87; H. Lamb,

op. cit., s. 285; E. Chapin Furber, op. cit., s. 609; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 150,

163–164; I. Hrbek, op. cit., s. 34; P. Rousset, op. cit., s. 244; R. Grousset, Les Croisades,

s. 61; Eracles, s. 339, 349; D. Seward, op. cit., s. 57; P. M. Holt, op. cit., s. 79; Ibn Al-

-Athìr, I Musulmani riconquistano Damiata ai Franchi, [w:] Storici Arabi delle Cro-

ciate, a cura Gabrieli Francesco, s. 245–249; idem, Concentrazione dei Franchi…, s. 242.

81

które w du¿ym stopniu zdewastowa³o Nikozjê, Pafos i zniszczone ju¿ przez

muzu³manów Limassol. W Pafos miasto, zamek oraz port zosta³y poch³o-

niête przez ziemiê, a koœció³ zawali³ siê, grzebi¹c w ruinach wszystkich

tam zgromadzonych

163

.

Ciê¿kie zadanie czeka³o nastêpców Hugona I z Lusignan. Wyspa uleg³a

powa¿nym zniszczeniom i wymaga³a odbudowy. Król pozostawi³ po sobie

nastêpcê tronu — Henryka, który urodzi³ siê 3 maja 1217 r.

164

. W momen-

cie kiedy Hugon umiera³ w Syrii, Henryk mia³ zaledwie 8 miesiêcy.

¯ycie Hugona I, choæ krótkie, zosta³o w g³ównej mierze opisane przez

anonimowego kontynuatora kroniki Wilhelma z Tyru. Przedstawi³ on króla

Cypru jako mê¿czyznê œredniego wzrostu, dobrej budowy cia³a, œniadej

cery z jasnymi w³osami. Wed³ug zapisów by³ on dzielnym rycerzem, wal-

cz¹cym w Syrii w pierwszym szeregu wraz ze swoimi ¿o³nierzami, przez

co zyska³ sobie ich szacunek oraz oddanie

165

.

163

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 87; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 13–14.

164

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 33.

165

Ibidem, G. Hill, op. cit., vol. II, s. 83; Eracles, s. 360; vol. II, s. 15.

82

Pocz¹tek regencji Ibelinów na Cyprze

Druga i trzecia dekada XIII w. mia³a du¿e znaczenie dla Cypru i ca³ego

Bliskiego Wschodu. W tym okresie wysp¹ rz¹dzili w imieniu ma³oletniego

Henryka regenci Filip i Jan z Ibelinu

166

.

Kim byli Ibelinowie, którzy w drugiej po³owie lat dwudziestych XIII w.

zdobyli dominuj¹c¹ pozycjê w Królestwie Jerozolimskim i na Cyprze? Hi-

storia tej rodziny w Ziemi Œwiêtej ma swój pocz¹tek w drugiej dekadzie

XII wieku. Wtedy to krzy¿owiec Barisan (Balian) zwany „Starszym” zo-

sta³ kasztelanem Jaffy. W latach czterdziestych XII w. król jerozolimski

Fulk nada³ mu zamek w Ibelinie (dzisiejsza miejscowoœæ Yavne w Izraelu)

i tytu³ pana Ibelinu. Barisan mia³ trzech synów: Hugona, Baldwina i Balia-

na. W 1177 r. Balian o¿eni³ siê z matk¹ kólowej Izabeli, wdow¹ po królu

jerozolimskim Amalryku, Mari¹ Komnen¹. Z kolei córka Baldwina, Eschi-

va, zosta³a ¿on¹ króla Cypru, Amalryka z Lusignan. Ród Ibelinów by³ naj-

bardziej wp³ywow¹ rodzin¹ na wyspie w okresie trwania rz¹dów dynastii

Lusignan. Jej cz³onkowie piastowali liczne urzêdy Królestwa Cypru, m.in.

konetabla, szambelana i marsza³ka. W latach dwudziestych XIII w. ich sie-

dzib¹ sta³ siê Bejrut w Syrii. Doprowadzili oni do rozkwitu miasta oraz bili

w³asn¹ monetê. Oko³o 1224 r., gdy Hugon I by³ jeszcze ma³oletni, Filip

166

P. W. Edbury, The Ibelin counts of Jaffa: a previously unknown passage from the

Lignages d’Outremer, “The English Historical Review” 1974, nr LXXXIX, s. 604–610;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 83; idem, The Kingdom…, s. 48.

83

z Ibelinu faktycznie przej¹³ w³adzê na Cyprze, rozpoczynaj¹c nowy etap

w historii wyspy

167

.

Po œmierci Hugona I regentem Henryka I zosta³a jego matka Alicja

z Szampanii. Feuda³owie cypryjscy, choæ uznali jej regencjê, nie mogli do

koñca pogodziæ siê z przewodni¹ rol¹ kobiety w administrowaniu wysp¹

168

.

Wykorzystuj¹c niepewne nastroje panuj¹ce na Cyprze, po w³adzê re-

gencyjn¹ zamierza³ siêgn¹æ równie¿ Leopold VI, ksi¹¿ê austriacki, który

podczas trzeciej krucjaty by³ na wyspie i nawet zamierza³ wydziedziczyæ

ma³ego Henryka. Na szczêœcie dla przysz³ego króla w jego obronie solidar-

nie stanêli feuda³owie wraz papie¿em Honoriuszem III, który w specjal-

nym liœcie, wys³anym do Alicji, wzi¹³ j¹, Henryka i Cypr pod swoj¹ opiekê.

Dodatkowo nakaza³ swojemu legatowi, Pelagiuszowi z Albano, który w³a-

œnie wyrusza³ na Bliski Wschód wraz z krzy¿owcami, oraz wielkiemu mi-

strzowi templariuszy, aby bronili Królestwa Cypru oraz informowali go

o ka¿dym niebezpieczeñstwie gro¿¹cym Alicji i Henrykowi. To w³aœnie

wówczas Alicja, pewna swojej pozycji na Cyprze i opieki papieskiej, sk³o-

ni³a siê ku sugestiom niektórych feuda³ów i przekaza³a administracjê wy-

spy w rêce swego wujka, Filipa z Ibelinu, m³odszego brata Jana z Ibelinu,

pana Bejrutu. Sama odsunê³a siê od polityki i zajê³a wychowaniem Henry-

ka. W tym okresie wiêcej czasu spêdza³a poza Cyprem, przebywaj¹c w Akce,

Tyrze lub Bejrucie

169

.

Królestwo Cypru nie posiada³o w³asnej, organicznej floty. Podobnie

feuda³owie z Palestyny i Syrii cierpieli na chroniczny brak okrêtów. Dlate-

go Filip z Ibelinu d³ugo nie musia³ namawiaæ Alicji, aby ta nada³a rozleg³e

przywileje kupcom z Genui. Sam liczy³ na ich flotê, która zapewni³aby mu

swobodn¹ komunikacjê pomiêdzy wysp¹ a wybrze¿em syryjskim oraz ko-

167

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 39–40, 49–50, 68; idem, Franks, [w:] Cyprus.

Society and Culture 1191–1374, ed. by A. Nicolaou-Konnari, Ch. Schabel, s. 87–92;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 88; D. Jacoby, op. cit., s. 31; D. M. Metcalf, Coinage of the

Crusades, London–Oxford 1983, s. 25–26; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 14.

168

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 84; Eracles, s. 360; P. de Novare, The Wars…, s. 3–21;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 49; J. de Joinville, Czyny Ludwika Œwiêtego króla

Francji, s³owo wstêpne J. Hauziñski, przek³. i koment. M. G³odek, Warszawa 2002,

s. 33.

169

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 10; idem, John of Jaffa…, s. 17; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 84–85; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. III, s. 610; Chroniques d’Amadi…,

vol. I, s. 117; Chronique de l’île de Chypre..., s. 57.

84

rzyœci handlowe. Ponadto chcia³ stworzyæ sobie przeciwwagê dla floty ko-

lonii pizañskiej w Akce, która cieszy³a siê uznaniem w³adcy Królestwa

Jerozolimskiego. Jeszcze jednym argumentem by³a nadzieja Filipa i Alicji

na o¿ywienie gospodarcze, jakie ze sob¹ mogli przynieœæ kupcy z Genui.

Cypryjskie miasta powa¿nie ucierpia³y po ostatnim trzêsieniu ziemi, a port

w Pafos, najlepiej prosperuj¹cy do tej pory na wyspie, uleg³ ca³kowitemu

zniszczeniu. Genueñczycy mogli pomóc w odbudowie gospodarczej Cy-

pru. Po upadku Akki w 1291 r. Famagusta, w której kupcy w³oscy zbudo-

wali port, wyros³a na najlepiej prosperuj¹cy port handlowy w tej czêœci

œwiata, przejmuj¹c ca³y handel z islamem

170

.

Genueñczycy uzyskali zwolnienie ze wszystkich podatków. Od tej pory

nie musieli uiszczaæ ¿adnych op³at w przypadku sprzeda¿y i kupna jakie-

gokolwiek towaru, jak i przy jego imporcie oraz eksporcie. Prawnie odpo-

wiadali przed swoim miejscowym konsulem, a nie przed s¹dami cypryjski-

mi, z wy³¹czeniem zabójstw, gwa³tów i zdrady w³adcy wyspy. Otrzymali

równie¿ ziemiê w Limassol i Famaguœcie z prawem do wzniesienia w³a-

snych budowli. W ramach nadanego przywileju w³adca Cypru zobowi¹zy-

wa³ siê do zapewnienia ochrony rozbitkom oraz ich ekwipunkowi w wy-

padku katastrofy jakiegokolwiek statku genueñskiego. Prawdopodobnie to

ostatnie zobowi¹zanie wyros³o na gruncie wydarzeñ z 1191 r., kiedy trzy

okrêty z floty Ryszarda Lwie Serce rozbi³y siê u wybrze¿y Cypru. Zosta³y

one wówczas w najzwyklejszy sposób rozszabrowane przez ludzi Izaaka

Dukasa Komnena, a rozbitkowie wziêci do niewoli. W paŸdzierniku 1221 r.

Jan z Ibelinu rozci¹gn¹³ nadany Genueñczykom przywilej na Bejrut i zie-

mie nale¿¹ce do rodziny Ibelinów

171

.

170

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 85; D. Alastos, op. cit., s. 164; P. W. Edbury, The Ibelin

counts…, s. 604–610; idem, The Genoese Community in Famagusta around the year

1300: a historical vignette, [w:] Oriente e Occidente tra Medioevo ed Etè Moderna:

Studi in onore di Geo Pistarino, ed. by L. Balletto, Genova 1997, s. 239–244; idem,

Famagusta Society ca. 1300 from the Registers of Lamberto di Sambuceto, [w:] Die

Kreuzfahrerstaaten als multikulturelle Gesellschaft. Die Rolle der Einwanderer in Kir-

che, Staat, Verwaltung, Wirtschaft und Kultur, ed. von H. E. Mayer, München, 1997,

s. 87–95; idem, Famagusta..., s. 337; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 198, vol. II,

s. 39.

171

P. W. Edbury, John of Ibelin’s title…, s. 136; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 85–86;

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 198, vol. II, s. 39, 43–44, 51–56.

85

W 1220 r. w Limassol zosta³ og³oszony edykt Alicji, na mocy którego

ziemie nale¿¹ce do Koœcio³a greckiego przechodzi³y w rêce rodziny Lusi-

gnan. Równie¿ podatek p³acony na rzecz Koœcio³a greckiego przeszed³ na

rzecz Koœcio³a ³aciñskiego. Na tle tych wydarzeñ dosz³o do konfliktu po-

miêdzy Alicj¹ a Filipem z Ibelinu, który odmówi³ p³acenia podatku na rzecz

Koœcio³a ³aciñskiego. Nie zgadza³ siê na przejêcie maj¹tku i posiad³oœci

Koœcio³a greckiego, a na dodatek g³oœno wypowiada³ siê o ³aciñskich du-

chownych jako o chciwych, niebezpiecznych dla pañstwa ludziach, którzy

na powolnej likwidacji Koœcio³a greckiego chc¹ siê wzbogaciæ. Doprowa-

dzi³o to do otwartego konfliktu. Kiedy po stronie Filipa z Ibelinu stanê³o

kilku znacz¹cych feuda³ów, Alicja opuœci³a Cypr, prawdopodobnie na sta-

³e w 1223 r. lub 1224 r., udaj¹c siê do Syrii, gdzie wkrótce poœlubi³a Bohe-

munda V, ksiêcia Antiochii. Jednak ju¿ w 1225 r. przypomnia³a sobie o po-

zostawionym synie i o opuszczonym Królestwie Cypru. Chcia³a wróciæ na

wyspê wraz ze swoim nowym mê¿em. Pozycja rodziny Ibelinów by³a jed-

nak na tyle silna, ¿e wkrótce musia³a zrezygnowaæ ze swoich planów

172

.

W 1226 r. Alicja wys³a³a list do papie¿a Honoriusza III, po którym pa-

piestwo rozwa¿a³o ewentualne przejêcie regencji na Cyprze przez ksiêcia

antiocheñskiego Bohemunda V. Jednak wobec niechêci feuda³ów cypryj-

skich do w³adców Antiochii i Trypolisu plany te szybko porzucono

173

.

W tych warunkach pe³niê w³adzy na Cyprze przej¹³ Filip z Ibelinu, rozpo-

czynaj¹c nowy etap w historii wyspy.

172

P. Newman, op. cit., s. 114; J. Munro, Z. Kauri, op. cit., s. 51; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 49–50; P. de Novare, The Wars…, s. 114; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 88,

91; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 120.

173

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 50.

86

Cypr w rêkach rodziny Ibelinów

i ich wojna z Fryderykiem II

Nie wszyscy feuda³owie cypryjscy pogodzili siê z now¹ sytuacj¹, jaka

zaistnia³a na wyspie. Królowa Alicja z Szampanii uciek³a do Antiochii,

a Filip z Ibelinu skupi³ w³adzê w swoich rêkach, przejmuj¹c ca³kowicie

opiekê nad ma³ym królem Henrykiem. Pierwszym sygna³em sprzeciwu

wobec samodzielnej regencji Filipa nad Henrykiem, bez udzia³u Alicji

z Szampanii, by³o wyst¹pienie mo¿nego cypryjskiego o imieniu Amalryk

Barlais, który wraz z czterema innymi feuda³ami nie móg³ zaakceptowaæ

nowego porz¹dku na wyspie. Spór jednak zosta³ szybko za¿egnany, a wiêk-

szoœæ feuda³ów cypryjskich opowiedzia³a siê za Filipem z Ibelinu

174

.

Tymczasem konflikt pomiêdzy rodzin¹ Ibelinów a cesarzem Frydery-

kiem II Hohenstaufem sta³ siê jednym z kluczowych problemów œrednio-

wiecznej historii wschodniego basenu Morza Œródziemnego. Sytuacja po-

lityczna w rozleg³ym imperium Hohenstaufa jednoznacznie ukazywa³a,

gdzie bêdzie le¿a³ ciê¿ar polityki Fryderyka. Niekoñcz¹cy siê konflikt z pa-

piestwem i miastami lombardzkimi oraz rozbite politycznie Niemcy spra-

wi³y, ¿e Królestwo Sycylii sta³o siê sercem pañstwa Fryderyka. Geopoli-

tyczne po³o¿enie centrum cesarstwa pokaza³o, ¿e bli¿ej st¹d by³o na wy-

brze¿a Maghrebu czy te¿ na szlaki p¹tników i krzy¿owców zmierzaj¹cych

do Ziemi Œwiêtej ni¿ do Rzeszy. Ponadto cesarz doskonale zdawa³ sobie

174

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 88–89; P. de Novare, The Wars…, s. 112.

87

sprawê z faktu, ¿e poprowadzenie wyprawy krzy¿owej do Jerozolimy i przy-

³¹czenie miasta do Cesarstwa wzmocni jego presti¿ wœród pozosta³ych w³ad-

ców europejskich oraz wobec samego papie¿a. St¹d te¿ gdy nadarzy³a siê

okazja przejêcia korony jerozolimskiej, podj¹³ odk³adan¹ od lat wyprawê

krzy¿ow¹. Tak¿e fakt, i¿ du¿¹ czêœæ ludnoœci Sycylii stanowili wyznawcy

islamu, a sama wyspa by³a przesi¹kniêta ich kultur¹, sprawia³, ¿e system

rz¹dów by³ oparty na muzu³mañskich tradycjach. Sama osobowoœæ Fryde-

ryka, bardzo otwartego i przyjaŸnie nastawionego do islamu, sprawia³a,

¿e jego polityka ci¹¿y³a ku Wschodowi

175

. Warto wspomnieæ, ¿e zarówno

jako król Sycylii, a póŸniej jako cesarz, Hohenstauf utrzymywa³ wzorem

muzu³mañskich w³adców harem, na jego dworze przebywali te¿ filozofo-

wie z Syrii i Bagdadu, a nurtuj¹ce go problemy naukowe rozwi¹zywa³ wœród

uczonych Wschodu

176

.

Pocz¹tek rz¹dów króla Sycylii i jego pierwsze polityczne zainteresowa-

nia kwesti¹ wschodni¹ nie zapowiada³y jednak przyjaznego nastawienia

do œwiata islamu. 25 lipca 1215 r. Fryderyk, przyjmuj¹c koronê króla Nie-

miec z r¹k arcybiskupa Moguncji Siegfrieda w katedrze w Akwizgranie,

z³o¿y³ œlubowanie, ¿e podejmie wyprawê krzy¿ow¹ do Ziemi Œwiêtej, oraz

zobowi¹za³ siê, ¿e nie po³¹czy w swym rêku korony Niemiec i Sycylii

177

.

Pomimo obietnicy w wyprawie z 1217 r. król Niemiec i Sycylii nie bra³

udzia³u. W 1219 r. Fryderyk dwukrotnie wyznacza³ termin kolejnych kru-

cjat. 22 listopada 1220 r. w Rzymie papie¿ Honoriusz III dokona³ ceremo-

nii koronacji Hohenstaufa na cesarza, który zobowi¹za³ siê udzieliæ wspar-

cia krzy¿owcom w Egipcie oraz przyrzek³ osobisty udzia³ w wyprawie

178

.

Pierwszym symptomem bezpoœrednich zainteresowañ cesarza Wscho-

dem by³o wys³anie przez niego eskadry pod dowództwem ksiêcia Bawarii,

175

J. Hauziñski, Polityka wschodnia…, s. 165–166; M. Balard, Wyprawy krzy¿owe

i ³aciñski Wschód XI–XIV w., Warszawa 2005, s. 217–218.

176

P. K. Hitti, Dzieje Arabów, Warszawa 1969, s. 512–513.

177

P. de Novare, The Wars..., s. 22; E. Horst, Friedrich der Staufer. Eine Biographie,

Düsseldorf 1979, s. 123; T. C. van Cleve, The Crusade of Frederick II, s. 430; C. Mor-

risson, op. cit., s. 60; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 56; E. W. Wies, Cesarz Fryderyk

II. Mesjasz czy Antychryst, Warszawa 2002, s. 77; H. M. Schaller, Kaiser Friedrich II.

Verwandler der Welt, Frankfurt–Zürich 1964, s. 33; F. Cardini, La crociata di Federico

II, [w:] Federico II. Immagine e potere, a cura di M. S. C. Mariani e R. Cassamo,

Venezia 1995, s. 27.

178

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 85; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 163.

88

Ludwika, która wyp³ynê³a w kwietniu 1221 r. z Tarentu. Obra³a ona kurs

na Egipt, gdzie znajdowa³a siê armia krzy¿owców, a jej celem by³o rozpo-

znanie terenu przysz³ych dzia³añ przed przybyciem g³ównych si³ Frydery-

ka. Od maja 1218 r. w Egipcie przebywali krzy¿owcy. Niestety po pocz¹t-

kowych sukcesach i zdobyciu Damietty w ich obozie dosz³o do sporów,

wskutek czego zostali oni otoczeni na bagnach Nilu przez si³y su³tana al-

Malika al-Kamila. Przed 20 czerwca wyp³ynê³a g³ówna czêœæ si³ cesar-

skich pod dowództwem g³ównego admira³a Królestwa Sycylii, hrabiego

Malty Henryka Pescatore. Flota ta liczy³a czterdzieœci wielkich galer, a na

pok³adach statków znajdowa³y siê takie osobistoœci, jak kanclerz cesarski

Walter z Palearii czy marsza³ek dworu Fryderyka Anzelm z Justingen. Po

dop³yniêciu w rejon Damietty flota cesarska podjê³a próbê dotarcia do od-

ciêtych krzy¿owców, która niestety zakoñczy³a siê niepowodzeniem.

30 sierpnia 1221 r. dowodz¹cy krzy¿owcami legat papieski Pelagiusz pod-

da³ swoje wojska, koñcz¹c w ten sposób dzia³ania, które póŸniej historycy

nazwali V wypraw¹ krzy¿ow¹

179

.

W marcu 1222 r. na spotkaniu cesarza z papie¿em w Ferentino zaryso-

wa³a siê perspektywa dziedziczenia tronu jerozolimskiego przez Hohen-

staufa. Od nastêpnego roku toczy³y siê ju¿ negocjacje pomiêdzy samym

Fryderykiem a S¹dem Najwy¿szym Królestwa Jerozolimskiego w sprawie

rêki Jolandy, córki króla Jana z Brienne. Starania cesarza by³y usilnie wspie-

rane przez papiestwo, które w ten sposób chcia³o bezpoœrednio zwi¹zaæ

Fryderyka ze sprawami Królestwa Jerozolimskiego. Jak podaje J. Hauziñski,

w Ferentino uda³o siê tak¿e Fryderykowi uzyskaæ zgodê Honoriusza III na

kolejne przesuniêcie terminu rozpoczêcia krucjaty na 24 kwietnia 1225 r.

180

.

Pomimo kolejnego zobowi¹zania dotycz¹cego krucjaty Fryderyk nie

wyruszy³ w wyznaczonym terminie. Chcia³ poczekaæ a¿ do ostatecznego

rozstrzygniêcia kwestii ma³¿eñstwa z Joland¹ i tym samym korony jerozo-

limskiej, w zwi¹zku z czym ponowi³ swoje przyrzeczenie krucjatowe na

179

M. Balard, op. cit., s. 216–218; J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 85–86;

T. C. van Cleve, The Crusade…, s. 435.; E. W. Wies, op. cit., s. 85–86, 117; S. Runci-

man, Dzieje…, t. III, s. 164; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 9–10.

180

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 87; E. W. Wies, op. cit., s. 101; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 89–90; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 216–219; R. Grousset,

Histoire..., vol. III, s. 272–274; M. Balard, op. cit., s. 218; £. Burkiewicz, Polityka…,

s. 9.

89

zjeŸdzie feuda³ów w Akwizgranie, zwo³anym w dziesi¹t¹ rocznicê jego

koronacji na króla Niemiec. Tym razem termin wyprawy przesun¹³ na sier-

pieñ 1227 r.

181

.

W sierpniu 1225 r. flotylla czternastu galer admira³a Henryka Pescatore

pop³ynê³a do Akki w celu sprowadzenia do W³och Jolandy

182

. Jak podaje

E. W. Wies, niebawem po przybyciu wys³anników Fryderyka do Ziemi

Œwiêtej m³oda dziedziczka tronu Jerozolimy zosta³a koronowana na jej króla

oraz wziê³a œlub per procura z zastêpuj¹cym w tej ceremoni cesarza arcy-

biskupem-elektem, Janem z Kapui. Po przybyciu królewny do W³och w dniu

9 listopada 1225 r., w Brindisi odby³a siê w³aœciwa uroczystoœæ œlubna Jo-

landy i Fryderyka. Zaraz po niej cesarz pozbawi³ swojego nowego teœcia,

Jana z Brienne, jego monarszych uprawnieñ do Królestwa Jerozolimskie-

go. Kilka miesiêcy póŸniej, w grudniu 1225 r. w Foggi, odby³ siê akt koro-

nacji Fryderyka na króla Jerozolimy

183

.

Tymczasem w Europie cesarz przygotowywa³ zaplecze polityczne pod

przysz³¹ krucjatê. W marcu 1227 r. Hohenstauf zawar³ pokój z miastami

w³oskimi, na³o¿y³ nadzwyczajne podatki na kler oraz budowa³ okrêty. Do

portu w Otranto przybyli krzy¿owcy z Niemiec, Anglii i Francji. Niestety

i tym razem nie uda³o siê wyruszyæ Fryderykowi na Wschód. Przywleczo-

ny przez krzy¿owców tyfus dotkn¹³ cesarza. W tej sytuacji na czele wypra-

wy stan¹³ ksi¹¿ê Henryk z Limburga. Do swojej dyspozycji otrzyma³ 20 ga-

ler. Razem z nim wyruszyli Herman von Salza, mistrz zakonu niemieckie-

go, oraz patriarcha jerozolimski Gerold z Lozanny. Eskadra ta uda³a siê do

Limassol na Cyprze, sk¹d wraz z baronami przyby³ymi z Palestyny skiero-

wa³a siê w stronê Syrii

184

.

181

E. Kantorowicz, Kaiser Friedrich der Zweite, Berlin 1927, s. 155; M. Balard,

op. cit., s. 218–219; J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 87; T. C. van Cleve, The

Crusade…, s. 440.

182

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 87; R. Grousset, Histoire..., vol. III, s. 273;

G. Masson, Frédéric II de Hohenstaufen, Paris 1963, s. 103.

183

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 88; E. W. Wies, op. cit., s. 118–119; R. Gro-

usset, Histoire..., vol. III, s. 274–276; idem, Les Croisades, s. 61–62; idem, L’épopée…,

s. 248; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 56; P. M. Holt, op. cit., s. 80; M. Balard,

op. cit., s. 219; F. Cardini, op. cit., s. 29; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 93, 163;

P. Rousset, op. cit., s. 244.

184

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 56; J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 96–

97; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 93; G. Masson, op. cit., s. 116–118; S. Runciman, Dzie-

je…, t. III, s. 175–176.

90

Choroba Fryderyka nie znalaz³a zrozumienia u papie¿a Grzegorza IX.

29 wrzeœnia 1227 r. rzuci³ on na cesarza kl¹twê. Ponadto papie¿ podejrze-

wa³ Fryderyka o porozumienie z su³tanem Egiptu, twierdz¹c, ¿e w³adca

od³o¿y³ swoj¹ wyprawê przekupiony prezentami przez al-Kamila

185

.

Tymczasem nast¹pi³y wydarzenia, które sprawi³y, ¿e król Sycylii podj¹³

decyzjê o rozpoczêciu wyprawy. 4 maja 1228 r., tj. 10 dni po urodzeniu

syna, cesarzowa i dziedziczka tronu Królestwa Jerozolimskiego Jolanda

zmar³a. Fryderyk niezw³ocznie — ju¿ 28 czerwca 1228 r. — wyruszy³ z Brin-

disi do Ziemi Œwiêtej. Zamierza³ przej¹æ w³adzê nad Królestwem Jerozo-

limskim, powo³uj¹c siê na swoje prawa do opieki nad synem, który sta³ siê

dziedzicem Królestwa. Dodatkowym impulsem do rozpoczêcia krucjaty by³a

œmieræ su³tana Damaszku al-Mu

’

azzamy. Flota cesarza liczy³a 40 galer, a na

ich pok³adach znajdowa³o siê oko³o 10 tysiêcy krzy¿owców. 21 lipca 1228 r.

Fryderyk dotar³ do portu Limassol na Cyprze

186

.

W tym czasie Fryderyk po raz pierwszy w sposób otwarty wyrazi³

swoje pretensje do Cypru. Jako spadkobierca Henryka VI powo³a³ siê na

przys³uguj¹ce mu prawa do regencji nad m³odym królem Henrykiem z Lu-

signan. W tym wydarzeniu mo¿emy upatrywaæ pocz¹tek mieszania siê

Fryderyka w wewnêtrzne sprawy Królestwa Cypru. Hohenstauf zyska³

sojuszników w postaci niektórych feuda³ów cypryjskich, którzy byli prze-

ciwni dominacji Ibelinów. Przewodzi³ im Amalryk z Barlais, który wraz

z czterema innymi baronami nie pogodzi³ siê z nowym porz¹dkiem na

wyspie

187

.

185

J. Richard, op. cit., s. 232; J. Phillips, £aciñski Wschód 1098–1291, [w:] Historia

krucjat, pod red. J. Rileya-Smitha, Warszawa 2002, s. 148; M. Balard, op. cit., s. 219;

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 97; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 13.

186

P. de Novare, The Wars…, s. 8–9, 28; M. Balard, op. cit., s. 221; F. G. Maier, op.

cit., s. 80; D. Jacoby, La dimensione imperiale oltremare: Federico II, Cipro e il regno

di Gerusalemme, [w:] Federico II. Immagine e potere, a cura di M. S. C. Mariani e R. Cas-

samo, Venezia 1995, s. 31; A. Emiliandiés, op. cit., s. 62; N. Housley, The Later Crusa-

des…, s. 183; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 93; D. Alastos, op. cit., s. 171; R. Gro-

usset, L’épopée…, s. 256; idem, Les Croisades, s. 62; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 94; L. de

Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 239; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 58; idem, John of

Jaffa…, s. 18; J. Richard, op. cit., s. 233; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 176–178;

E. Chapin Furber, op. cit., s. 610.

187

P. de Novare, The Wars…, s. 65; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 50, 56; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 88–89.

91

W 1225 r. Jan i Filip z Ibelinu postanowili koronowaæ oœmioletniego

Henryka I z Lusignan. Wiedzieli, ¿e polityka Fryderyka jest coraz bardziej

niebezpieczna dla ich pozycji na wyspie, dlatego te¿ nie mogli zwlekaæ z t¹

decyzj¹. Zapewnia³a im ona rz¹dy regencyjne a¿ do objêcia samodzielnej

w³adzy przez Lusignana. Tymczasem jak podaje G. Hill, w 1227 r. lub 1228 r.

zmar³ Filip z Ibelinu. Kolejnym regentem Henryka I z Lusignan i nastêpc¹

Filipa zosta³ jego starszy brat Jan z Ibelinu, obroñca praw palestyñskich,

syryjskich i cypryjskich feuda³ów przed polityk¹ Fryderyka. W tej sytuacji

przewodz¹cy stronnictwu procesarskiemu Amalryk z Barlais uda³ siê do

Trypolisu, gdzie postanowi³ zaczekaæ na Fryderyka planuj¹cego wyprawê

do Ziemi Œwiêtej. Równoczeœnie inna grupa feuda³ów z Królestwa Jerozo-

limskiego na czele z Gauvainem z Chenichy wyruszy³a do W³och na spo-

tkanie z cesarzem

188

.

Kiedy cesarz przyby³ do Limassol, skierowa³ list do Jana z Ibelinu, utrzy-

many w ciep³ym i przyjacielskim tonie, w którym pisa³, ¿e niezw³ocznie

pragnie go ujrzeæ wraz z jego dzieæmi. Jako powód swojego przybycia na

Wschód poda³ chêæ odzyskania dla chrzeœcijan Jerozolimy. Pos³añcy cesa-

rza zostali przywitani z honorami w Nikozji. Za¿¹dali w imieniu Frydery-

ka, aby regent towarzyszy³ mu wraz ze wszystkimi swoimi si³ami w jego

krucjacie w Syrii i Palestynie. Ten, przewiduj¹c prawdziwe plany cesarza,

odmówi³ i doda³, ¿e woli zgin¹æ lub zostaæ uwiêziony, ni¿ walczyæ w Ziemi

Œwiêtej w imiê osobistej polityki Fryderyka. Jednak doda³, ¿e wyruszy z nim

do Syrii, ale tylko po to, aby walczyæ z muzu³manami „w s³u¿bie Boga”.

Pomimo to postanowi³ uszanowaæ tak dostojnego goœcia, jakim by³ Fryde-

ryk II, i uda³ siê ze swoimi synami, ma³ym królem Henrykiem i feuda³ami

Królestwa do Limassol. Wszyscy oni byli ubrani na czarno na znak ¿a³oby

po niedawno zmar³ym Filipie z Ibelinu. Chcieli w ten sposób pokazaæ cesa-

rzowi, ¿e wiêksze znaczenie mia³ dla nich ich w³asny cz³onek rodziny ni¿

fakt przybycia na wyspê cesarza

189

.

Fryderyk postanowi³ zorganizowaæ wystawne przyjêcie, na które za-

prosi³ przyby³ych. Jednoczeœnie wokó³ namiotów i pomieszczeñ, w któ-

188

D. Hunt, op. cit., s. 186, 191; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 83, 91–93; R. Grousset,

Histoire..., vol. III, s. 277; P. de Novare, The Wars…, s. 30; E. Chapin Furber, op. cit.,

s. 611; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 51; idem, John of Jaffa…, s. 17; D. Jacoby,

op. cit., s. 31; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 15.

189

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 92–95; P. de Novare, The Wars..., s. 73–75; P. W. Edbu-

ry, The Kingdom…, s. 76; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 15.

92

rych odbywa³a siê kolacja, cesarz zgromadzi³ oko³o 3 tys. uzbrojonych lu-

dzi, którzy w trakcie posi³ku otoczyli goœci. Za¿¹da³ wtedy od seniora rodu

Ibelinów, aby ten wyda³ mu Bejrut oraz przekaza³ wszystkie dochody z Cy-

pru, jakie uzyska³ od momentu œmierci Hugona I z Lusignan. Jan z Ibelinu

nie potraktowa³ powa¿nie ¿¹dañ cesarza. Doprowadzi³o to Fryderyka do

prawdziwej furii. Regent, boj¹c siê gniewu cesarza, zacz¹³ go przekony-

waæ, ¿e Bejrut ju¿ dawno odda³ swojej siostrze, królowej Izabeli i jej mê¿o-

wi Amalrykowi oraz ¿e wszelkich praw do tego miasta Fryderyk mo¿e do-

chodziæ przed S¹dem Najwy¿szym Królestwa Jerozolimskiego. Doda³ te¿,

¿e jeœli chodzi o dochody z Cypru, to ani on, ani jego zmar³y brat nie czer-

pali z tego tytu³u ¿adnych korzyœci finansowych, bowiem wszystko prze-

chodzi³o na rêce królowej Alicji z Szampanii, matki ma³ego Henryka z Lu-

signan

190

.

Fryderyk niezadowolony z obrotu spraw zarzuca³ Janowi z Ibelinu, ¿e ten

ju¿ od dawna Ÿle wyra¿a³ siê o nim. W koñcu wymusi³ udzia³ jego si³ w wy-

prawie do Syrii. Na tê okolicznoœæ wzi¹³ dwudziestu zak³adników spoœród

cz³onków najznakomitszych feuda³ów z Cypru, w tym dwóch synów Jana

z Ibelinu, zakuwaj¹c ich w kajdany. Mieli oni odzyskaæ wolnoœæ dopiero w

momencie, kiedy zostan¹ potwierdzone prawa Fryderyka do regencji nad

Henrykiem. Ponadto za¿¹da³, aby Jan z Ibelinu uzna³ siê za jego wasala

przed S¹dem Najwy¿szym Królestwa Jerozolimskiego

191

.

W nocy, po zakoñczonej dyskusji pomiêdzy cesarzem a Ibelinem, czê-

œci stronników regenta wraz z nim samym oraz jego synami uda³o siê zbiec

i dziêki pomocy szpitalników przedostaæ do Nikozji. By³o jasne, ¿e w tej

sytuacji musi dojœæ do zbrojnej rozprawy. Fryderyk pozostawi³ swoje g³ówne

si³y w Limassol, a sam 17 sierpnia 1228 r. wraz z zak³adnikami oraz królem

Henrykiem uda³ siê w stronê Kiti, gdzie w miejscowoœci Piroï do³¹czy³ do

niego ksi¹¿ê Antiochii Bohemund IV razem z 60 rycerzami oraz du¿¹ ilo-

œci¹ piechoty

192

.

190

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 57–58; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 95; Chroni-

ques d’Amadi…, vol. I, s. 125–129, Chronique de l’île de Chypre..., s. 65–68; S. Runci-

man, Dzieje…, t. III, s. 178; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 16.

191

P. de Novare, The Wars…, s. 80–84; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 96; Eracles, s. 368;

£. Burkiewicz, Polityka…, s. 16.

192

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 97; P. de Novare, The Wars…, s. 81–84; Eracles, s. 368;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 58; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 129; Chronique

de l’île de Chypre..., s. 68; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 16.

93

Cesarz nie móg³ jednak traciæ czasu na Cyprze, doprowadzi³ do zawar-

cia uk³adu z Ibelinami. Na jego mocy wszyscy zak³adnicy zostali uwolnie-

ni, co wiêcej Fryderyk pozostawi³ kilkusetosobow¹ gwardiê dla ochrony

Henryka, która mia³a przebywaæ na wyspie a¿ do osi¹gniêcia przez niego

wieku uprawniaj¹cego do objêcia samodzielnych rz¹dów. Ponadto Ibelino-

wie uznawali prawa Hohenstaufa do regencji w Królestwie Jerozolimskim

oraz zostali zobowi¹zani do przedstawienia swoich praw w³asnoœci do Bej-

rutu oraz dochodów z Cypru przed S¹dem Najwy¿szym Królestwa. Feuda-

³owie z³o¿yli ho³d Fryderykowi, jednak tylko jako suwerenowi, a nie re-

gentowi Królestwa Cypru, za którego dalej uwa¿ali Jana z Ibelinu

193

.

2 wrzeœnia 1228 r. Fryderyk opuœci³ Nikozjê, a 3 wrzeœnia odp³yn¹³

z Famagusty do Syrii w towarzystwie Henryka z Lusignan, Jana z Ibelinu

oraz znakomitszych feuda³ów cypryjskich. Administracja Cypru zosta³a

powierzona Amalrykowi z Barlais, który gromadzi³ i przekazywa³ docho-

dy z wyspy cesarskim urzêdnikom w Syrii — Balianowi z Sydonu i Gar-

nierowi niemieckiemu, bajlifowi Królestwa Jerozolimskiego. 7 wrzeœnia

flota cesarska dop³ynê³a do Akki

194

.

Obydwie strony dosz³y do porozumienia i 11 lutego 1229 r. zosta³ za-

warty uk³ad w Jaffie pomiêdzy Fryderykiem II Hohenstaufem a su³tanem

Egiptu. Uroczyste zaprzysiê¿enie porozumienia nast¹pi³o siedem dni póŸ-

niej

195

. Na jego mocy Jerozolima przechodzi³a w rêce chrzeœcijan pod wa-

193

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 98–99; P. de Novare, The Wars..., s. 84; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 243–245; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 129–131; Chronique

de l’île de Chypre..., s. 68–70; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 58

194

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 62; J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 116;

E. W. Wies, op. cit., s. 134; J. Richard, op. cit., s. 233; P. Rousset, op. cit., s. 245;

R. Grousset, L’épopée..., s. 259; idem, Les Croisades, s. 62; G. Masson, op. cit., s. 134;

H. Kluger, Hochmeister Hermann von Salza und Kaiser Friedrich II. Ein Beitrag zur

Frühgeschichte des Deutschen Ordens, Marburg 1987, s. 78; E. Horst, op. cit., s. 139;

D. Jacoby, op. cit., s. 32; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 179; D. Alastos, op. cit., s.

172–173; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 99; Eracles, s. 369; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 17.

195

P. de Novare, The Wars..., s. 36–37; E. Horst, op. cit., s. 144; B. Gloger, op. cit.,

s. 64; G. Musca, La saggezza di Federico II, [w:] Mezzogiorno — Federico II — mezzo-

giorno: atti del convegno internazionale di studio promosso dall’Istituto internazionale

di studi Federiciani, a cura di C. D. Fonseca, Potenza–Avigliano–Castel Lagopesole–

Melfi 1994, s. 695; F. Cardini, op. cit., s. 29; H. Kluger, op. cit., s. 82; T. Jones, A. Ere-

ira, Crusades, London 1994, s. 223; E. Chapin Furber, op. cit., s. 612; I. Hrbek, Egypt,

94

runkiem, ¿e ci nie bêd¹ odbudowywaæ obwarowañ miasta. Wioski wokó³

Jerozolimy pozosta³y pod kontrol¹ administracji muzu³mañskiej. Jurysdyk-

cja su³tana Egiptu objê³a tak¿e obszar œwi¹tyni, tzw. Skalnej Kopu³y i me-

czet al-Aqsa. Chrzeœcijanie przejmowali kontrolê nad drog¹ z Akki i Jaffy

do Jerozolimy, ³¹cznie z Betlejem. Pokój zosta³ zawarty na 10 lat, 5 miesiê-

cy i 40 dni; mia³ obowi¹zywaæ od dnia 24 lutego 1229 r. Dodatkowym

punktem uk³adu by³o zobowi¹zanie siê cesarza do nieingerowania w poli-

tykê ksiêstw Trypolisu i Antiochii. W³adcy ustalili tak¿e warunki handlu

pomiêdzy Egiptem a pañstwem Hohenstaufa

196

.

Fryderyk do Jerozolimy wkroczy³ 17 marca 1229 r. Nastêpnego dnia

uda³ siê do bazyliki œw. Grobu. Towarzyszyli mu biskupi Palermo i Capui.

Poniewa¿ w œwi¹tyni nie by³o ¿adnego z pra³atów uprawnionych, w myœl

prawa Królestwa Jerozolimskiego, do przeprowadzenia koronacji królew-

skiej, Fryderyk sam wzi¹³ koronê z o³tarza i w³o¿y³ j¹ sobie na g³owê

197

.

Tymczasem z W³och dochodzi³y coraz bardziej niepokoj¹ce wiadomo-

œci. 1 maja 1229 r. Fryderyk wyruszy³ w drogê powrotn¹ z Syrii do W³och

i 10 czerwca dop³yn¹³ do portu w Brindisi. Zanim jednak wyruszy³, wys³a³

ma³oletniego króla Cypru na wyspê. Do czasu osi¹gniêcia przez Henryka

z Lusignan wieku uprawniaj¹cego do objêcia samodzielnych rz¹dów wy-

spa wraz z jej dochodami mia³a pozostawaæ w rêkach Amalryka z Barlais

— jako bajlifa cesarskiego — oraz doradczej grupy feuda³ów. Amalryk

z tego tytu³u mia³ przekazywaæ 10 tys. srebrników rocznie na rêce cesarza.

Dodatkowo zobowi¹za³ siê, ¿e nie pozwoli rodzinie Ibelinów ponownie

Nubia and the Eastern Deserts, [w:] The Cambridge History of Africa, ed. by R. Olivier,

vol. 3, Cambridge–London–New York–Melbourne 1977, s. 35; C. Morrisson, op. cit.,

s. 59; A. Lüders, Die Kreuzzüge im Urteil syrischer und armenischer Quellen, Berlin

1964, s. 12; P. Rousset, op. cit., s. 245; P. K. Hitti, op. cit., s. 547; G. Bordonove, Les

templiers. Histoire et tragédie, Paris 1977, s. 155; P. W. Edbury, The Kingdom..., s. 59;

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 166; W. Zöllner, Geschichte der Kreuzzüge, Berlin

1987, s. 144; N. Housley, op. cit., s. 8; J. Hauziñski, Kraje i kultury œródziemnomorskie,

Poznañ 1990, s. 259–261; M. Balard, op. cit., s. 221; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 17.

196

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 108–109; M. Balard, op. cit., s. 221;

E. W. Wies, op. cit., s. 135–136; P. de Novare, The Wars..., s. 36–37.

197

M. Balard, op. cit., s. 222; J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 115–116;

E. W. Wies, op. cit., s. 137–138; H. M. Schaller, op. cit., s. 36; F. Cardini, op. cit., s. 29;

E. Horst, op. cit., s. 146; G. Musca, op. cit., s. 695; J. Richard, op. cit., s. 235; P. Rous-

set, op. cit., s. 246; R. Grousset, Les Croisades, s. 62–63; idem, L’épopée..., s. 266;

H. Kluger, op. cit., s. 103; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 18.

95

dojœæ do w³adzy. Fryderyk pozostawi³ Amalrykowi znaczne oddzia³y

z³o¿one z najemników niemieckich, flamandzkich i w³oskich. Twierdze

i zamki cypryjskie, obsadzone przez wojska cesarskie, mia³y zostaæ prze-

kazane Amalrykowi w momencie, kiedy dokona pierwszej wp³aty 10 tys.

srebrników

198

.

Pomimo ¿e wraz z opuszczeniem Ziemi Œwiêtej i Cypru polityka wschod-

nia Fryderyka by³a reprezentowana ju¿ tylko przez jego tamtejsz¹ admini-

stracjê, nie zamknê³o to wzajemnych stosunków pomiêdzy w³adc¹ Egiptu

a cesarzem. Ju¿ na prze³omie 1229 i 1230 r. pojawi³ siê u su³tana wys³annik

Hohenstaufa. Tak¿e muzu³manom zale¿a³o na podtrzymaniu dobrych sto-

sunków z cesarzem. Zagro¿enie ze strony imperium mongolskiego by³o na

tyle powa¿ne, ¿e w 1232 r. na sycylijskim dworze Fryderyka II zjawili siê

a¿ dwukrotnie pos³owie al-Kamila, którzy próbowali pozyskaæ cesarza dla

antymongolskiego sojuszu. Ówczesne mo¿liwoœci militarne króla Sycylii

nie pozwala³y mu na zaanga¿owanie jakichkolwiek si³ na Wschodzie, przez

co zapewne poprzesta³ na obietnicach pomocy z³o¿onych na rêce posel-

stwa su³tana. Stosunki pomiêdzy w³adcami by³y na tyle dobre, ¿e w 1238 r.

w wojsku cesarskim oblegaj¹cym Bresciê walczy³y oddzia³y muzu³mañ-

skie nades³ane z Egiptu. Wiêkszoœæ feuda³ów z Palestyny, Syrii i Cypru

obawia³a siê absolutyzmu Hohenstaufów, dlatego te¿ skupiaj¹c siê wokó³

Ibelinów, stworzy³a opozycjê antycesarsk¹. Jeszcze zanim Fryderyk dotar³

do W³och, na Cypr zaczêli wracaæ stronnicy Ibelinów. Wœród nich by³ tak-

¿e Filip z Novary, autor opisuj¹cej ówczesne wydarzenia kroniki. Szukaj¹-

cy pokoju Jan z Ibelinu skierowa³ go na Cypr, chc¹c, by Filip podj¹³ siê roli

negocjatora pomiêdzy nim a Amalrykiem z Barlais

199

.

Filip z Novary, wraz z innymi towarzysz¹cymi mu zwolennikami Ibeli-

nów, spotka³ siê z S¹dem Najwy¿szym Królestwa Cypru, królem Henry-

198

D. Alastos, op. cit., s. 173; B. Gloger, op. cit., s. 66; J. Hauziñski, Polityka orien-

talna…, s. 118; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 186–188; G. Sède, Les Templiers sont

parmi nous ou l‘énigme de gisors, Paris 1962, s. 67; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 100–101,

104; E. W. Wies, op. cit., s. 143; G. Masson, op. cit., s. 147; H. M. Schaller, op. cit.,

s. 37; P. de Novare, The Wars..., s. 89–93; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 68; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 51; J. Richard, op. cit., s. 312; Eracles, s. 375; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 136; Chronique de l’île de Chypre..., s. 73–74.

199

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 101; P. de Novare, The Wars…, s. 92–93; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 137–140; Chronique de l’île de Chypre..., s. 74–76; J. Hauziñski,

Polityka orientalna…, s. 124.

96

kiem z Lusignan oraz Amalrykiem. Bajlif cesarski stwierdzi³, i¿ posiad³o-

œci Ibelinów na Cyprze zosta³y zajête przez wojska Fryderyka oraz ¿e prze-

stali oni pe³niæ rolê opiekunów ma³ego króla Henryka. Podczas rozmowy

Amalryk, doceniaj¹c umiejêtnoœci polityczne i negocjatorskie Filipa, za-

proponowa³ mu s³u¿bê u siebie, na co ten nie wyrazi³ zgody. Uznawa³ tylko

Jana z Ibelinu jako jedynego prawowitego regenta Królestwa. Ponadto pu-

blicznie zakwestionowa³ legalnoœæ rz¹dów Amalryka. Podobnie nie chcia³

wyrzec siê s³u¿by u Ibelinów, dodaj¹c, ¿e kocha cz³onków tej rodziny bar-

dziej ni¿ kogokolwiek innego na œwiecie. Wówczas wœciek³y Amalryk za-

grozi³ Filipowi œmierci¹, zaku³ go w kajdany i wys³a³ pod stra¿¹ do zamku

Dieudamour. Po jakimœ czasie opanowa³ gniew i da³ Filipowi szansê na

odzyskanie wolnoœci, proponuj¹c mu mo¿liwoœæ wykupienia siê z niewoli.

Ten da³ s³owo oraz zastawi³ swoje posiad³oœci w Syrii, dziêki czemu sta³ siê

wolny

200

.

Sukcesem Filipa z Novary by³ list, który uda³o mu siê wys³aæ z zamku

w Dieudamour do Baliana z Ibelinu, syna Jana. Informowa³ w nim o sytu-

acji, jaka panowa³a na wyspie. Wnet z Syrii wyruszy³a na Cypr ekspedycja

Ibelinów, którzy po szybkim opanowania portu w Gastrii rozpoczêli przy-

gotowania do ofensywy l¹dowej. Obydwie strony ruszy³y w kierunku Ni-

kozji. Tam 14 lipca 1229 r. spotka³y siê si³y Amalryka z Barlais, wspierane

przez oddzia³y cesarskie, z wojskami Ibelinów. Amalryk zosta³ zwyciê¿o-

ny w zaciêtej bitwie i Nikozja stanê³a otworem przed oddzia³ami Ibelinów.

Resztki oddzia³ów cesarskich schroni³y siê w trzech twierdzach: Dieuda-

mour, Kantara i Kyrenia, które od razu zosta³y otoczone przez wojska Ibe-

linów

201

.

Najszybciej zosta³a zdobyta Kyrenia, w której oblê¿eniu uczestniczy³

Filip z Novary. Odzyskiwanie zamku Dieudamour trwa³o rok. Zamek pod-

da³ siê, jak podaje Filip z Novary, po niemal rocznym oblê¿eniu, wiêc pew-

200

A. H. S. Megaw, A Castle in Cyprus attributable to the Hospital?, [w:] The

Military Orders. Fighting for the Faith and Caring for the Sick, ed. by M. Barber,

Aldershot 1994, s. 45; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 102–103; S. Runciman, Dzieje…, t. III,

s. 189; P. de Novare, The Wars…, s. 94.

201

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 60–61; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 103–105; P. de

Novare, The Wars…, s. 42, 103–107. Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 143; Chronique

de l’île de Chypre..., s. 78; E. Chapin Furber, op. cit., s. 612; S. Runciman, Dzieje…,

t. III, s. 189; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 169; R. Grousset, L’épopée…, s. 273;

idem, Les Croisades, s. 82; D. Jacoby, op. cit., s. 33.

97

nie oko³o czerwca b¹dŸ na pocz¹tku lipca 1230 r. Najbardziej zaciêty opór

stawia³a Kantara, zdobyta prawdopodobnie równie¿ w lipcu 1230 r. Po

opanowaniu trzech ostatnich bastionów cesarskich na Cyprze dosz³o do

zawarcia porozumienia pomiêdzy walcz¹cymi stronami. Amalryk i jego

stronnicy przyrzekli, ¿e bêd¹ ¿yli w pokoju z Ibelinami i zerw¹ stosunki

z cesarzem

202

.

Na prze³omie lutego i marca 1230 r. do Fryderyka dotar³y informacje

o zmienionej sytuacji na Cyprze i w Syrii. By³ on jednak zajêty wojn¹ z pa-

piestwem i nie móg³ osobiœcie wyprawiæ siê na Bliski Wschód, dlatego te¿

wys³a³ tam swego marsza³ka Ryszarda Filangieriego, którego mianowa³

namiestnikiem w Syrii i na Cyprze. Marsza³ek w lipcu 1230 r. wyruszy³

z W³och na Wschód z flot¹ licz¹c¹ 32 galery oraz wojskiem w sile 600 ry-

cerzy, 100 kuszników, 700 piechoty i 3000 uzbrojonych marynarzy

203

.

Jan z Ibelinu na wieœæ o wyp³yniêciu floty Filangieriego rozpocz¹³ przy-

gotowania do zbli¿aj¹cej siê zbrojnej rozprawy z wojskami cesarskimi.

Przerzuci³ prawie wszystkie swoje oddzia³y z Syrii na wyspê, pozostawia-

j¹c Bejrut praktycznie bez obrony. Wraz z królem Henrykiem I z Lusignan

zajêli pozycje wokó³ Kiti, a Balian, syn Jana, zgromadzi³ wiêkszoœæ si³

wokó³ Limassol

204

.

Flota cesarska zakotwiczy³a w porcie Gata, sk¹d Ryszard Filangieri

wys³a³ pos³añca do Ibelinów z ¿¹daniem umo¿liwienia mu rozmowy z kró-

lem Henrykiem. W liœcie pisa³ do króla, ¿e powinien on przepêdziæ z wy-

spy Ibelinów oraz wszystkich ich stronników. M³ody król, nie porozumie-

waj¹c siê z Ibelinami ani z S¹dem Najwy¿szym Królestwa Cypru, zwo³a³

w³asn¹ radê i po konsultacjach odpowiedzia³ Ryszardowi Filangieriemu,

¿e nie zamierza wygnaæ ani zrywaæ kontaktów z Janem z Ibelinu, który jest

jego wujkiem, oraz bêdzie nadal goœci³ na wyspie jego stronników

205

. Od

202

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 170; P. de Novare, The Wars…, s. 107–110;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 61; Eracles, s. 377; Chroniques d’Amadi…, vol. I,

s. 143–144; Chronique de l’île de Chypre..., s. 79; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 105–106.

203

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 190; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 108; Eracles,

s. 385–386; P. de Novare, The Wars…, s 118; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 61;

Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 147; Chronique de l’île de Chypre..., s. 80–81; £. Bur-

kiewicz, Polityka…, s. 21.

204

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 108–109; P. de Novare, The Wars…, s. 119–120; Chro-

niques d’Amadi…, vol. I, s. 148; Chronique de l’île de Chypre..., s. 81.

205

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 109; Eracles, s. 388.

98

tego momentu konflikt nie dotyczy³ wy³¹cznie rodziny Ibelinów i Frydery-

ka. Tymi s³owami Henryk I z Lusignan, w³adca Królestwa Cypru, wypo-

wiedzia³ wojnê cesarzowi i jego polityce w tej czêœci œwiata.

W tej sytuacji flota cesarska pop³ynê³a dalej w kierunku Syrii, nato-

miast namiestnik cesarski pozosta³ z czêœci¹ swoich si³ w pobli¿u Limas-

sol, gdzie rozpocz¹³ oblê¿enie tamtejszego zamku. Wobec niepowodzeñ

szybko jednak zwin¹³ oblê¿enie i po dwóch miesi¹cach wyruszy³ za reszt¹

swoich oddzia³ów do Syrii

206

.

Po przyp³yniêciu do Syrii Filangieri na podstawie otrzymanych pe³no-

mocnictw od Fryderyka rozpocz¹³ akcjê wyw³aszczania z posiadanych dóbr

cz³onków rodziny oraz stronników Ibelinów. Oblega³ tak¿e dziedziczn¹

posiad³oœæ Jana z Ibelinu — Bejrut. Spotka³o siê to z natychmiastow¹ reak-

cj¹ wiêkszoœci feuda³ów syryjskich, na czele których stan¹³ Balian z Sydo-

nu, którzy opieraj¹c siê na prawach Królestwa, nie podporz¹dkowali siê

namiestnikowi Fryderyka, uznaj¹c jego posuniêcia za niezgodne z prawem.

Wszyscy, którzy wypowiedzieli pos³uszeñstwo cesarzowi, zawi¹zali ko-

munê w Akce, wybieraj¹c na jej przewodnicz¹cego Jana z Ibelinu przeby-

waj¹cego na Cyprze

207

.

Po 25 lutego 1232 r. okrêty Ibelinów opuœci³y Cypr i skierowa³y siê

w stronê Trypolisu. Wówczas Ryszard Filangieri rozpocz¹³ rozmowy po-

kojowe z Ibelinami, którzy zawarli sojusz z ksiêciem Bohemundem z Try-

polisu. Tymczasem Amalryk z Barlais wraz ze swoimi ludŸmi oraz czêœci¹

oddzia³ów cesarskich powrócili na Cypr, który by³ pozbawiony jakiejkol-

wiek ochrony zbrojnej. Barlais szybko zaj¹³ wszystkie twierdze i zamki na

wyspie, z wyj¹tkiem tych, które posiada³y zakony rycerskie oraz Buffaven-

to i Dieudamour. W Nikozji wojska cesarskie dokona³y gwa³tu na ludnoœci

cywilnej. Przez kilka dni grabi³y miasto, a wszystkich stawiaj¹cych opór

uwiêzi³y w zamku w Kyrenii, nie oszczêdzaj¹c tak¿e duchownych

208

.

Kiedy wieœci o ponownej inwazji wojsk Fryderyka II na Cypr dotar³y

do Jana z Ibelinu, ten przerwa³ rozmowy z Filangierim. Spostrzeg³, ¿e by³y

206

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 109–110; P. de Novare, The Wars…, s. 120–121.

207

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 110; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 62; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 150–151, Chronique de l’île de Chypre..., s. 82–83 ; Eracles,

s. 388–392.

208

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 112, 114; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 158, 163;

Chronique de l’île de Chypre..., s. 91; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 191–192; P. de No-

vare, The Wars…, s. 128–129, 136; Eracles, s. 393; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 22.

99

one tylko zas³on¹ dla prawdziwych intencji stronników Hohenstaufa. Tym-

czasem 3 maja 1232 r. dosz³o do bitwy pod Casal Imbert, po³o¿onej 12 mil

na pó³noc od Akki. Jan z Ibelinu wraz z królem Henrykiem oraz niewiel-

kim oddzia³em rycerzy pod¹¿a³ w stronê Tyru, jednak dowiedziawszy siê,

¿e wojska cesarskie wznowi³y oblê¿enie Bejrutu, pozosta³ w Akce. Pod

Casal Imbert pozosta³ tylko król Henryk, w otoczeniu trzech synów Jana

z Ibelinu — Baldwina, Hugona i Gwidona, oraz ma³y oddzia³ cypryjski

pod dowództwem Anseau z Brie. Niestety nie zachowali oni nale¿ytej ostro¿-

noœci i dlatego oddzia³y cesarskie pod ukryciem nocy przedosta³y siê w re-

jon ich obozowania. Zdoby³y obóz Ibelinów i prawie pojma³y króla Henry-

ka, który jednak zdo³a³ w ostatniej chwili uciec do Akki. Bitwa by³a zwrot-

nym momentem w dzia³aniach w Syrii, gdy¿ zdecydowanie wp³ynê³a na

os³abienie si³ Ibelinów. Mog³a mieæ jeszcze powa¿niejsze nastêpstwa

w momencie, kiedy król Cypru dosta³by siê do niewoli cesarskiej

209

.

Mimo tych niepowodzeñ Jan z Ibelinu postanowi³ powróciæ na Cypr,

gdy¿ w rêce Amalryka z Barlais wraz z wojskami cesarskimi dosta³a siê

praktycznie ca³a wyspa. 30 maja 1232 r. flota Ibelinów, a w³aœciwie flota

genueñska, która ich wspiera³a, opuœci³a Akkê i skierowa³a siê w stronê

Cypru. Si³y cesarskie oraz wojsko Amalryka liczy³y ponad 2 tys. ludzi. Dla

porównania Jan z Ibelinu prowadzi³ tylko 233 rycerzy i piechurów, jednak

dziêki poparciu miejscowej ludnoœci jego oddzia³y szybko siê powiêksza-

³y. Mimo niewielkich si³ Ibelinowie opanowali Famagustê, gdzie znowu

w roli negocjatora wyst¹pi³ Filip z Novary, który przekona³ oblê¿onych do

poddania siê

210

.

Kiedy Ibelinowie usadowili siê w Famaguœcie, wojska cesarskie, stosu-

j¹c taktykê spalonej ziemi, opuœci³y Nikozjê i kieruj¹c siê do Mesarei, po

drodze niszczy³y pola uprawne, folwarki i m³yny wodne. Oddzia³y cesar-

skie wycofa³y siê w masywy górskie okalaj¹ce twierdzê w Kyrenii, któr¹

tak¿e obsadzi³y, oraz opanowa³y drogê prowadz¹c¹ do twierdzy Dieuda-

209

E. Chapin Furber, op. cit., s. 613; R. Grousset, Les Croisades, s. 63; Eracles,

s. 396; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 64; idem, John of Jaffa…, s. 18; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 115–116; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 193–194; Chroniques d’Amadi…,

vol. I, s. 159–162; Chronique de l’île de Chypre..., s. 88–90; £. Burkiewicz, Polityka…,

s. 22.

210

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 117–118; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 65; Eracles,

s. 399; J. H. Pryor, op. cit., s. 96; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 165; Chronique de

l’île de Chypre..., s. 92.

100

mour. 15 czerwca 1232 r. wojska Ibelinów dopad³y uchodz¹cych zwolen-

ników Hohenstaufa i zada³y im tego dnia decyduj¹c¹ klêskê pod miejsco-

woœci¹ Agridi. Ryszard Filangieri nigdy ju¿ nie podniós³ siê po tej pora¿ce,

a jego pozosta³e oddzia³y rozpoczê³y bezw³adn¹ ucieczkê przed wojskami

cypryjskimi. Próbowa³y schroniæ siê w Kyrenii, dok¹d œciga³ ich Jan z Ibe-

linu. Równie¿ zamek Dieudamour doczeka³ siê odsieczy i jego obroñcy po

d³ugim oblê¿eniu w koñcu mogli wyjœæ poza mury twierdzy. Równocze-

œnie Filip z Novary zaskoczy³ nocnym atakiem cesarski garnizon Nikozji

i wzi¹³ do niewoli przesz³o 300 ludzi pozostaj¹cych w s³u¿bie cesarza. Wœród

nich byli zdrajcy, którzy uciekli z szeregów wojsk Ibelinów podczas kam-

panii w Syrii. Zostali okrutnie potraktowani przez Filipa, który skaza³ ich

na obciêcie koñczyn

211

.

W Kyrenii schronili siê namiestnik cesarski Ryszard Filangieri, Amal-

ryk z Barlais, Amalryk z Bethsan, Hugon z Giblet i wielu innych sojuszni-

ków Fryderyka, którzy zdo³ali wymkn¹æ siê wojskom Ibelinów. Twierdza

mog³a broniæ siê przez wiele miesiêcy, a nawet lat. Ibelinowie nie posiadali

odpowiednio silnej floty, aby blokowaæ Kyreniê od strony morza

212

.

W tym samym czasie Filangieri próbowa³ szukaæ oparcia dla interesów

cesarza u w³adców Armenii, Antiochii i Trypolisu, jednak bez rezultatu.

W koñcu wraz z Amalrykiem z Barlais odp³ynêli do Tyru. Wtedy te¿ bloka-

dê twierdzy od strony morza rozpoczêli Genueñczycy i to wp³ynê³o na losy

obroñców, gdy¿ Kyrenii odciêto w ten sposób dostêp do zaopatrzenia

213

.

Wkrótce o pora¿kach Filangieriego dowiedzia³ siê sam Fryderyk, który

wobec niestabilnej sytuacji we W³oszech nie móg³ zaanga¿owaæ wiêkszych

si³ w Syrii i na Cyprze. Postanowi³ wiêc rozpocz¹æ negocjacje z Ibelinami.

Wys³a³ czym prêdzej biskupa Sydonu z propozycj¹ dla Filipa z Maugastel,

211

P. de Novare, The Wars…, s. 149–155; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 119–122;

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 291; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 65; Eracles,

s. 400–401; E. Chapin Furber, op. cit., s. 613; R. Grousset, L’épopée..., s. 274; idem,

Les Croisades, s. 82; P. de Novare, The Wars…, s. 149–152; G. Bordonove, op. cit.,

s. 157; P. W. Edbury, John of Jaffa…, s. 18; M. Barber, The New Knighthood: A History

of the Order of the Temple, Cambridge 1994, s. 164; D. Jacoby, op. cit., s. 33–34; Chro-

niques d’Amadi…, vol. I, s. 168–172; Chronique de l’île de Chypre..., s. 94–97; £. Bur-

kiewicz, Polityka…, s. 23.

212

P. de Novare, The Wars…, s. 155–156; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 122–123;

Eracles, s. 401–402.

213

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 195–196; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 123.

101

ma³o znanego, ale lubianego wœród miejscowych feuda³ów rycerza, aby

ten zosta³ jego namiestnikiem w Akce, natomiast nie lubiany Ryszard Fi-

langieri mia³ obj¹æ zwierzchnictwo nad Tyrem. Przysiêgê na wiernoœæ Fry-

derykowi Filip z Maugastel planowa³ z³o¿yæ w Akce w obecnoœci wys³an-

nika cesarza i S¹du Najwy¿szego. Komuna Akki, na czele której sta³ pod

nieobecnoœæ Jana z Ibelinu Jan z Cezarei oraz sam S¹d Najwy¿szy, nie

zaakceptowa³a nowej decyzji cesarza. Wys³a³a list na Cypr do Jana z Ibeli-

nu z proœb¹ o interwencjê. Ten niebawem zjawi³ siê w Syrii i spotka³ siê

z biskupem Sydonu. Rozmowy wówczas podjête nie przynios³y ¿adnych

rezultatów, a próba za³agodzenia konfliktu przez Fryderyka zakoñczy³a siê

niepowodzeniem. Jan z Ibelinu powróci³ na Cypr, a w Akce pozostawi³

Jana z Cezarei. Tymczasem obroñcy Kyrenii po dziesiêciu miesi¹cach ob-

lê¿enia skapitulowali 3 kwietnia 1233 r. Negocjacje z nimi prowadzili Filip

z Novary i Arneis z Giblet. Zamek z ca³ym uzbrojeniem oraz zapasami

przeszed³ w rêce Cypryjczyków. Oddzia³y cesarskie mog³y odp³yn¹æ do

Tyru, a jeñcy, znajduj¹cy siê po obu stronach, zostali wymienieni

214

.

W 1239 r. ju¿ tylko Tyr pozostawa³ w rêkach Hohenstaufa. W³adzê nad

nim sprawowa³ marsza³ek cesarski oraz jego namiestnik w Syrii Ryszard

Filangieri, który zdecydowa³ siê na jeszcze jedn¹ próbê przejêcia kontroli

nad Syri¹. Wykorzysta³ moment, kiedy templariusze oraz szpitalnicy —

stra¿nicy Komuny w Akce byli ze sob¹ sk³óceni. Filangieri powo³a³ dwóch

mieszczan z Akki jako namiestników cesarskich w stolicy Królestwa Jero-

zolimy i rozpocz¹³ przygotowanie do rozwi¹zania Komuny. Na wieœæ o tym

zawiadomiono Ibelinów, którzy od razu skierowali do Akki wojsko na po-

k³adach okrêtów weneckich i genueñskich. Filangieri zdo³a³ umkn¹æ do

Tyru, którego oblê¿enie rozpoczêli szpitalnicy. Dopiero w kwietniu 1242 r.

podpisano ostateczny pokój, który definitywnie koñczy³ panowanie Filan-

gieriego w Syrii. Kolejna podjêta przez niego próba ca³kowitego przejêcia

kontroli nad Syri¹ zakoñczy³a siê niepowodzeniem i w zwi¹zku z tym zo-

sta³ on odwo³any przez samego Fryderyka do W³och. Nastêpc¹ Ryszarda

Filangieriego w Tyrze zosta³ jego brat Lotar

215

.

214

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 125–126; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 196; Eracles,

s. 402; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 65.

215

P. de Novare, The Wars…, s. 171–174; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 132; Eracles,

s. 422; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 187–189, 192; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 65–66; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 24.

102

W marcu 1238 r. zmar³ su³tan Egiptu, sojusznik Fryderyka, al-Malik al-

Kamil. Nastêpc¹ tronu zosta³ jego syn, al-‘Adil Abu Bakr II, który nie by³

ju¿ tak pokojowo nastawiony do chrzeœcijan jak ojciec. Na domiar z³ego

pokój ustanowiony w lutym 1229 r. na 10 lat, 5 miesiêcy i 40 dni wkrótce

mia³ przestaæ obowi¹zywaæ. Chrzeœcijañskie posiad³oœci w Ziemi Œwiêtej

by³y zagro¿one. Zaraz po wygaœniêciu pokoju krzy¿owcy rozpoczêli odbu-

dowywaæ fortyfikacje Jerozolimy. Spotka³o siê to z ostr¹ reakcj¹ w³adcy

Transjordanii, an-Nasira Dawuda, który opanowa³ miasto

216

.

Sytuacjê uratowa³ Tybald IV, król Nawarry i hrabia Szampanii, który

przyby³ do Akki 1 wrzeœnia 1239 r. Dziêki niemu chrzeœcijanie odzyskali

spor¹ czêœæ Królestwa na zachód od Jordanu. Su³tanowie Damaszku i Egiptu

potwierdzili prawa chrzeœcijan do Jerozolimy i j¹ zwrócili. Przyczynê suk-

cesu Teobalda mo¿na upatrywaæ w konflikcie wewnêtrznym, jaki szarpa³

w tym czasie Egiptem. O schedê po al-Kamilu walczyli jego synowie, a w³ad-

ca Damaszku as-Salih Isma’il, obawiaj¹c siê wyniku tej rywalizacji, za cenê

sojuszu z chrzeœcijanami zwróci³ im czêœæ przedtem zagarniêtych ziem.

Teobald zawar³ tak¿e sojusz z su³tanem Damaszku skierowany przeciwko

Egiptowi. Pomimo ¿e jego wyprawa by³a zorganizowana przez papiestwo,

Teobald pozosta³ wierny Hohenstaufowi jako spadkobiercy jerozolimskie-

go tronu i w jego imieniu prowadzi³ swoje dzia³ania

217

.

Kolejny etap polityki wschodniej Fryderyka reprezentowa³ Ryszard

z Kornwalii, szwagier cesarza. Przyby³ on do Akki 8 paŸdziernika 1240 r.

i wystêpowa³ jako pe³nomocnik cesarza na Wschodzie. Ratyfikowa³ uk³ad

pokojowy z su³tanem Egiptu zawarty przez Teobalda IV. Uda³o mu siê tak-

¿e doprowadziæ do chwilowego zneutralizowania konfliktu cesarza z Ibeli-

nami, którzy zgodzili siê uznaæ prawa syna Fryderyka do tronu Jerozolimy

za cenê powo³ania Szymona z Montfortu na bajlifa Królestwa Jerozolim-

skiego

218

.

216

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 130–131.

217

Ibidem, s. 131–132; M. Balard, op. cit., s. 223–225; P. Rousset, op. cit., s. 247;

R. Grousset, Les Croisades, s. 64; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 176; E. Chapin

Furber, op. cit., s. 614; P. Rousset, op. cit., s. 247; M. L’Abbé Vertot, Histoire des Che-

valiers de Malte, Tours 1939, s. 52; D. Jacoby, op. cit., s. 34; S. Painter, The Crusade of

Theobald of Champagne and Richard of Cornwall, 1239–1241, [w:] A history of the

crusades, ed. by K. M. Setton, vol. II, s. 479; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 25.

218

J. Hauziñski, Polityka orientalna…, s. 136–137; S. Runciman, Dzieje…, s. 210.

103

Dopóki Konrad, syn Fryderyka II Hohenstaufa, nie przyp³yn¹³ do Ziemi

Œwiêtej, nie móg³ byæ uznany za w³adcê Królestwa Jerozolimskiego. Jan

z Ibelinu zaproponowa³ Alicji z Szampanii, matce króla Cypru Henryka,

oraz jej mê¿owi Ralfowi objêcie regencji nad pañstwem pozbawionym

w³adcy. W ten sposób Królestwo, oczyszczone z wp³ywów zwolenników

cesarskich, mia³o zostaæ przekazane Konradowi, którego rz¹dy sta³yby siê

w du¿ym stopniu uzale¿nione od feuda³ów jerozolimskich. 5 czerwca 1243 r.

w Akce S¹d Najwy¿szy Królestwa Jerozolimskiego wraz z wszystkimi feu-

da³ami syryjskimi i palestyñskimi oraz przedstawicielami Królestwa Cy-

pru, kolonii Genui, Pizy, Wenecji, zakonów i Ibelinów przekaza³ w³adzê

regencyjn¹ Alicji z Szampanii oraz Radulfowi z Nesle. Alicja przyjê³a ty-

tu³ Pani Jerozolimy. 9 lipca 1243 r. wojska Królestwa Jerozolimskiego wy-

ruszy³y w kierunku Tyru, ostatniego przyczó³ka w Syrii pozostaj¹cego pod

kontrol¹ stronników Hohenstaufa. Miasto zosta³o zdobyte w ci¹gu trzech

dni, a zamek pad³ 28 lipca

219

. W ten sposób skoñczy³a siê trwaj¹ca od kil-

kunastu lat wojna rycerstwa cypryjskiego, palestyñskiego i syryjskiego z Fry-

derykiem II Hohenstaufem. Smutny epilog polityki wschodniej Fryderyka

mia³ miejsce w lipcu 1244 r., kiedy Królestwo Jerozolimskie zosta³o spu-

stoszone w wyniku najazdu Chorezmijczyków. 23 sierpnia 1244 r. zosta³a

zdobyta Jerozolima. Niestety by³o to bezpoœrednie nastêpstwo wieloletnich

walk pomiêdzy zwolennikami cesarza i opozycj¹ feuda³ów jerozolimskich,

które doprowadzi³o do os³abienia posiad³oœci frankijskich w Ziemi Œwiê-

tej. Kilka lat póŸniej, 13 grudnia 1250 r., cesarz Fryderyk II Hohenstauf

zmar³. 21 maja 1254 r. zmar³ Konrad, syn Fryderyka i tytularny król jerozo-

limski. Pozostawi³ po sobie nastêpcê, Konradyna, który zosta³ uznany przez

S¹d Najwy¿szy w³adc¹ Królestwa Jerozolimskiego, jednak nigdy nie poja-

wi³ siê w Ziemi Œwiêtej

220

.

219

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 98, 179–180; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 133–

134; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 82; idem, John of Ibelin’s title…, s. 124–125;

J. Phillips, op. cit., s. 150.

220

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 150; Eracles, s. 441; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I,

s. 368; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 86; idem, John of Jaffa…, s. 20; P. Rousset,

op. cit., s. 248; I. Hrbek, op. cit., s. 36; M. Balard, op. cit., s. 223; J. Riley-Smith, The

Knights…, s. 90, 183; R. Grousset, L’épopée…, s. 280; P. M. Holt, op. cit., s. 82; S. Run-

ciman, op. cit., t. III, s. 258; £. Burkiewicz, Polityka…, s. 26.

104

Rok 1250 przyniós³ tak¿e inne wa¿ne wydarzenie. Po œmierci su³tana

egipskiego as-Saliha Ajjuba i po paromiesiêcznym samodzielnym pano-

waniu wdowy po nim, su³tanki Szad¿arat ad-Durr, w³adc¹ Egiptu zosta³

dowódca niewolniczej stra¿y — Mameluk Ajbak. W ten sposób zapocz¹t-

kowa³ on dynastiê Mameluków, która doprowadzi³a do ostatecznego upad-

ku Królestwa Jerozolimskiego

221

.

221

M. Balard, op. cit., s. 260; S. Runciman, op. cit., t. III s. 254; Historia Afryki. Do

pocz¹tku XIX wieku, pod red. M. Tymowskiego, Wroc³aw–Warszawa–Kraków 1996,

s. 415; P. K. Hitti, op. cit., s. 550–551.

105

Samodzielne panowanie Henryka I z Lusignan

Pocz¹tek rz¹dów Henryka z Lusignan nadal wi¹za³ siê z dominacj¹ po-

lityczn¹ rodziny Ibelinów. W 1233 r. Jan z Ibelinu, jego wnuk Jan z Ceza-

rei, hrabia Walter IV z Brienne wraz z ponad setk¹ rycerzy cypryjskich

wziêli udzia³ w wyprawie szpitalników przeciwko muzu³mañskiemu ksiê-

ciu Hamy w Syrii. Pomoc ta mia³a byæ wyrazem wdziêcznoœci za wsparcie,

jakie udzieli³ zakon Ibelinom i Cypryjczykom podczas wojny z cesarzem

Fryderykiem II Hohenstaufem. Ksi¹¿ê Hamy od jakiegoœ czasu nie p³aci³

trybutu zakonowi, co sta³o siê bezpoœredni¹ przyczyn¹ interwencji. W ca³e

zamieszanie wpl¹tali siê tak¿e al-Malik al-Kamil, su³tan egipski, i al-Aszraf

Musa, jego brat, którzy byli wujkami zaatakowanego ksiêcia. Ich interwen-

cja ocali³a ksiêcia, a szpitalnicy musieli podpisaæ z nim pokój

222

.

Równie¿ z Genueñczykami król Henryk dalej zacieœnia³ kontakty, czego

wyrazem sta³o siê zawarcie 2 grudnia 1233 r. kolejnego traktatu. Genueñ-

czycy byli reprezentowani przez delegacjê z republiki oraz przez wszyst-

kich konsulów pe³ni¹cych swoje obowi¹zki w tej czêœci œwiata, co œwiad-

czy³o o wysokiej randze stosunków republiki z Cyprem. Oprócz potwier-

dzenia poprzednich ustaleñ podpisano porozumienie w sprawie wzajemnej

pomocy wojskowej w przypadku zagro¿enia Królestwa Cypru b¹dŸ te¿ ja-

kiejkolwiek kolonii genueñskiej w Syrii i na Cyprze

223

.

222

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 127; Eracles, s. 403–405; J. Delaville le Roulx, Les

Hospitaliers en Terre Sainte et à Chypre (1100–1310), Paris 1904, s. 171–172.

223

L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 302–303; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 128;

W. Miller, op. cit., s. 418–432.

106

W marcu 1236 r. zmar³ Jan z Ibelinu, przygnieciony przez w³asnego

konia. Jego miejsce jako pana Bejrutu zaj¹³ nastarszy syn Baldwin, który

tak¿e zasiada³ w radzie przybocznej króla Henryka z Lusignan

224

.

Jednym z pierwszych kroków króla Henryka z Lusignan i Baldwina

z Ibelinu by³o nadanie w marcu 1236 r. rozleg³ych przywilejów handlo-

wych dwóm francuskim miastom — Montpellier i Marsylii. Nale¿y zwró-

ciæ uwagê, ¿e w tamtym okresie Cypr kontrolowa³ ca³y handel Europy

ze Wschodem, oprócz terenów Cesarstwa Nicejskiego na pó³nocy oraz Kró-

lestwa Armenii. W ten sposób obok Genueñczyków tak¿e Francuzi mogli

czerpaæ korzyœci z wymiany towarowej z muzu³manami

225

.

17 paŸdziernika 1244 r. oddzia³y jerozolimskie ponios³y klêskê pod wio-

sk¹ La Forbie, nieopodal Gazy. Zginê³o tam ponad 300 ludzi z posi³kowe-

go kontygentu cypryjskiego. Bitwê prze¿y³o jedynie 33 templariuszy

i 26 szpitalników. Dwukrotnie patriarcha Robert oraz mistrzowie zakonów

templariuszy i szpitalników wzywali króla Henryka, aby ten udzieli³ wiêk-

szego popracia militarnego Królestwu. Podobn¹ proœbê skierowali do Ksiê-

stwa Antiochii, sojuszniczych emiratów Damaszku i Homs oraz do ca³ej

chrzeœcijañskiej Europy. Henryk z Lusignan zdawa³ sobie sprawê ze s³abo-

œci swojego Królestwa, dlatego te¿ co jakiœ czas posy³a³ do Syrii wy³¹cznie

ma³e kontygenty wojskowe

226

.

Królestwo Jerozolimskie szuka³o równie¿ sojusznika daleko na Wscho-

dzie. W³aœnie wtedy powsta³a idea porozumienia z imperium mongolskim

przeciwko wspólnemu muzu³mañskiemu wrogowi. Wielki chan Gujuk, który

opanowa³ du¿¹ czêœæ Azji, od Chin po po³udniow¹ Ruœ, by³ uznawany za

suwerena przez Seld¿uków z Anatolii, których podbi³ w 1243 r., oraz przez

Królestwo Armenii. Ponadto by³ przyjaŸnie nastawiony do chrzeœcijan

227

.

224

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 129–130; P. de Novare, The Wars…, s. 212.

225

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 130; R. Grousset, Histoire..., vol. III, s. 364; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 315.

226

The ‘Templar of Tyre’…, § 252; A. Forey, Zakony rycerskie, [w:] Historia kru-

cjat, pod red. J. Rileya-Smitha, s. 212; W. Zöllner, op. cit., s. 146; S. Runciman, Dzie-

je…, t. III, s. 216; C. Morrisson, op. cit., s. 64.

227

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 142; S. Schein, Gesta Dei per Mongolos 1300. The

genesis of a non-event, „English Historical Review” 1979, nr XCIV, s. 805– 819; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 86–87; B. Hamilton, op. cit., s. 54; A history of the Ottoman

Empire to 1730, ed. by. M. A. Cook, Cambridge–London–New York–Melbourne 1976,

s. 8; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 90–91.

107

W lipcu 1246 r. papie¿ Innocenty IV zapozna³ siê z koncepcj¹ sojuszu

z wielkim chanem i wys³a³ do Ziemi Œwiêtej swojego wys³annika, fran-

ciszkanina Jana z Pian di Carpino, który w 1247 r. dotar³ do mongolskiej

prowincji Transkaukazji. Ponadto roli negocjatora podj¹³ siê sam król Francji

Ludwik IX, który 20 grudnia 1248 r. przyj¹³ w Nikozji dwóch wys³anni-

ków chana, Dawida i Marka z Eljigidai, pochodz¹cych z prowincji irañ-

skiej. Oferowali oni sojusz Ludwikowi w walce z Ajjubidami oraz z kali-

fem bagdadzkim. Król Francji siê zgodzi³ i wys³a³ dwóch dominikanów

z pozytywn¹ odpowiedzi¹ do wielkiego chana oraz przekaza³ mu prezent

w postaci piêknego namiotu stylizowanego na kaplicê z dekoracjami przed-

stawiaj¹cymi Zwiastowanie oraz inne g³ówne elementy wiary chrzeœcijañ-

skiej

228

.

W tym samym czasie zmar³ chan Gujuk, a jego miejsce, jako regent,

zaj¹³ Ogu³ Kajmysz, który nie kontynuowa³ polityki sojuszu swojego po-

przednika z chrzeœcijanami. Przekaza³ on na rêce wys³anników Ludwika

wiadomoœæ, w której proponowa³ mu — oraz chrzeœcijanom w Syrii — by

sta³ siê jego lennikiem. Wielki chan mongolski zapowiada³, ¿e je¿eli wnio-

sek ten nie zostanie przyjêty, pokona samego Ludwika i zniszczy Króle-

stwo Jerozolimskie. Oczywiœcie Ludwik odrzuci³ propozycjê Ogul-Gaimi-

sha. Tak skoñczy³a siê idea sojuszu z imperium mongolskim

229

.

W 1246 r. zmar³a Alicja z Szampanii, regentka Królestwa Jerozolim-

skiego. Niespodziewanie jej miejsce zaj¹³ Henryk I z Lusignan, który zo-

sta³ obwo³any panem Królestwa Jerozolimskiego. Jego kandydaturê wska-

za³ S¹d Najwy¿szy jako najbli¿szego stopniem pokrewieñstwa z Konra-

dem, synem Fryderyka II. Jednak prawdziwa geneza tego wyboru mia³a na

pewno pod³o¿e polityczne. Jest rzecz¹ oczywist¹, ¿e w ten sposób feuda³o-

wie Królestwa chcieli zainteresowaæ Henryka losami Syrii, co mia³o zmo-

bilizowaæ go do wiêkszej aktywnoœci w walce z muzu³manami. Papie¿ uzna³

228

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 143; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 242–243. Zob.:

J. Strzelczyk, Spotkanie dwóch œwiatów. Stolica Apostolska a œwiat mongolski w po³.

XIII w., Poznañ 1993; A. S. Atiya, The Crusade in the Later Middle Ages, London 1938,

s. 239.

229

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 143; J. de Joinville, op. cit., s. 48–49; A. S. Atiya, op.

cit. s. 241; R. Grousset, Histoire..., vol. III, s. 520.

108

Henryka I z Lusignan za w³adcê Królestwa Jerozolimskiego, a Królestwo

Cypru wzi¹³ pod swoj¹ opiekê

230

.

16 czerwca 1247 r. pod naporem muzu³manów upad³a Tyberiada,

a 15 paŸdziernika Askalon, pomimo ¿e flota Królestwa Cypru wraz z gale-

rami szpitalników, licz¹ca ponad 50 jednostek, wspomog³a obroñców

231

.

Koniec lata przyniós³ kolejn¹ bolesn¹ stratê dla chrzeœcijan w Paletynie

i Syrii. 4 wrzeœnia 1247 r. zmar³ Balian z Ibelinu. Jego nastêpc¹ i liderem

feuda³ów Królestwa zosta³ jego m³odszy brat Jan z Arsur. Jednak poœród

klêsk nadchodzi³y tak¿e optymistyczne wiadomoœci z Europy, gdzie do

wyprawy do Ziemi Œwiêtej szykowa³ siê król Francji Ludwik IX. Plan ten

nie podoba³ siê tylko Wenecjanom, którzy obawiali siê o swój handel z mu-

zu³manami, a w szczególnoœci z Egiptem

232

.

230

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 138–139; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 198; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. II, s. 66; A. Ollivier, op. cit., s. 105; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 82; idem, John of Ibelin’s Title…, s. 124–125; idem, John of Jaffa…, s. 22; S. Runci-

man, Dzieje…, t. III, s. 218.

231

The ‘Templar of Tyre’…, § 258; R. Grousset, L’épopée..., s. 280; Eracles, s. 433;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 139; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 84; S. Runciman,

Dzieje…, t. III, s. 217; W. Zöllner, op. cit., s. 147; I. Hrbek, op. cit., s. 36.

232

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 139; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 83; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 191.

109

Cypr i wyprawa króla Francji Ludwika IX

Ludwik IX wraz z królow¹ wyp³ynêli z Aigues Mortes 25 sierpnia 1248 r.

Do Limassol na Cyprze dotarli 17 wrzeœnia. Wraz z nim przybyli jego bra-

cia — Karol hrabia Anjou i Robert hrabia Artois. Król Francji by³ osobi-

œcie witany przez Henryka oraz cz³onków rodziny Ibelinów. Z Akki na

Cypr przybyli równie¿ wielki mistrz templariuszy Wilhelm z Sonnac oraz

wicemistrz szpitalników Jan z Ronay, którzy osobiœcie z Ludwikiem opra-

cowywali plan kampanii. Krzy¿owcy chcieli siê dobrze przygotowaæ do

starcia, wiêc zaplanowali, ¿e rusz¹ nie wczeœniej ni¿ w maju 1249 r. D³uga

zima panuj¹ca na Cyprze, nieurodzaj oraz problemy z zaopatrzeniem wojsk

sprawi³y, ¿e w obozach krzy¿owców zaczê³y szerzyæ siê choroby. Podczas

pobytu na wyspie Ludwik straci³ z powodu chorób oko³o 250–260 rycerzy,

w tym kilku hrabiów. Skalê problemu najlepiej przedstawia fakt, ¿e szpital-

nicy, aby wy¿ywiæ oddzia³y krzy¿owców na wyspie, sprowadzali zaopa-

trzenie a¿ z Francji, W³och i Hiszpanii. W tym samym czasie Ludwik wy-

s³a³ oddzia³ z³o¿ony z 600 kuszników do Antiochii w celu obrony tamtej-

szych chrzeœcijan przed rajdami muzu³mañskiej jazdy

233

.

233

The ‘Templar of Tyre’…, § 261 (kronika podaje 27 wrzeœnia jako datê przybycia

króla Francji do Limassol); G. Hill, op. cit., vol. II, s. 140–141; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 75; Chypre sous les Lusignans. Documents chypriotes des archives du

Vatican (XIVe et XVe siècles), éd. par J. Richard, Paris 1962, s. 79; D. Alastos, op. cit.,

s. 176; R. Grousset, L’épopée..., s. 281; idem, Les Croisades, s. 65; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 140; Eracles, s. 436; G. Bordonove, op. cit., s. 174; S. Lloyd, Ruch krucjato-

110

Obecnoœæ Ludwika na Cyprze sk³oni³a Baldwina II, w³adcê Cesarstwa

£aciñskiego, do szukania u niego pomocy w walce z Grekami d¹¿¹cymi do

odzyskania kontroli nad Konstantynopolem. W tym celu wys³a³ do niego

swoj¹ ¿onê i zarazem cesarzow¹, Mariê z Brienne. Ludwik przysta³ na proœby

Baldwina i zgodzi³ siê wys³aæ 300 rycerzy do Konstantynopola, jednak

dopiero po zakoñczeniu krucjaty. 13 maja 1249 r. król Francji wszed³ na

pok³ad swojego okrêtu flagowego Montjoie i poprowadzi³ flotê krzy¿ow-

ców w kierunku Egiptu. G. Hill podaje liczbê krzy¿owców: 2,5 tys. ryce-

rzy, 5 tys. kuszników oraz niezliczone rzesze piechurów. Z kolei Joinville

okreœla liczbê rycerzy na 2,8 tys. L. de Mas Latrie szacuje liczbê wojsk

francuskich w przedziale od 20 tys. do 25 tys. ludzi, a ca³¹ liczbê wojsk

chrzeœcijañskich na 50 tys., wliczaj¹c w to kontygenty Królestwa Cypru

oraz z Królestwa Jerozolimskiego, zakonów, posi³ki z Anglii, Morei oraz

W³och. Flota liczy³a oko³o 1800 okrêtów. Rycerstwo z Cypru osobiœcie

prowadzi³ król Henryk z Lusignan, który u swego boku mia³ seneszalka

Baldwina z Ibelinu oraz konetabla Gwidona z Ibelinu. Wœród krzy¿owców

by³ tak¿e arcybiskup Nikozji Eustorage. Syryjscy feuda³owie wystawili

ponad 1 tys. rycerzy. By³a to du¿a liczba, bior¹c pod uwagê ci¹g³e walki

z otaczaj¹cymi ich muzu³manami oraz koniecznoœæ utrzymywania garni-

zonów w pe³nym pogotowiu. Angielskimi krzy¿owcami dowodzi³ hrabia

Salisbury, a burgundzkimi Wilhelm z Villehardouin, który prowadzi³ 400 ry-

cerzy

234

.

Szczêœcie jednak nie sprzyja³o krzy¿owcom. Ju¿ po wyp³yniêciu z Cypru

na morzu zapanowa³ sztorm, który rozproszy³ królewskie okrêty po ca³ym

obszarze Lewantu. U boku Ludwika IX pozosta³o jedynie 700 statków, a reszta

mia³a dotrzeæ w ci¹gu najbli¿szych dni w mniejszych grupach

235

.

wy…, s. 74; idem, English Society…, s. 216; J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 260, 262.

Zob.: M. D¹browska, Bizancjum, Francja i Stolica Apostolska w II po³. XIII w., £ódŸ

1986.

234

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 144–145; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 71, 84;

J. de Joinville, op. cit., s. 52–53; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 211; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 350; B. Hamilton, op. cit., s. 58–59; D. Alastos, op. cit., s. 176;

R. Grousset, L’épopée…, s. 280; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 244; M. L’Abbé Vertot,

op. cit., s. 53.

235

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 145; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 84; S. Runciman,

Dzieje…, t. III, s. 244.

111

4 czerwca 1249 r. krzy¿owcy dop³ynêli do Egiptu i od razu przyst¹pili

do zajmowania nieprzyjacielskiego terytorium. Król Henryk wraz z Lu-

dwikiem IX w dniu 6 czerwca wkroczyli do Damietty, gdzie król Cypru

podj¹³ decyzjê o powrocie na wyspê. W Egipcie pozostawi³ 120 rycerzy

pod dowództwem seneszalka Baldwina z Ibelinu. Pozosta³ równie¿ Gwi-

don z Ibelinu dowodz¹cy wszystkimi si³ami, które wystawi³o Królestwo

Jerozolimskie

236

.

Po zdobyciu Damietty krzy¿owcy czekali, a¿ opadn¹ wody Nilu, aby

wyruszyæ w kierunku Kairu. Jednak ich postêp zatrzyma³a egipska armia

pod miastem Al-Mansur w dniu 23 listopada 1249 r. Zginê³a wtedy ca³a

przednia stra¿ armii dowodzona przez brata króla Ludwika, Roberta, hra-

biego Artois. Poleg³o wówczas 300 templariuszy. Wojska Ludwika pozo-

sta³y w Al-Mansur, gdzie wkrótce zosta³y odciête przez muzu³manów, a sam

król zamierza³ wycofaæ siê do Damietty. Po drodze jednak dosta³ siê do

niewoli muzu³mañskiej i dopiero na skutek negocjacji jego matki, Blanki

Kastylijskiej, oraz wydania Damietty, która zosta³a po tym zniszczona, a tak-

¿e zap³acenia ogromnego okupu odzyska³ wolnoœæ. Odp³yn¹³ do Akki

w dniu 8 maja 1250 r.

237

.

6 kwietnia 1250 r. armia krzy¿owców podda³a siê w Al-Mansur. Do

niewoli dosta³a siê wiêkszoœæ pozosta³ych przy ¿yciu rycerzy cypryjskich,

w tym Baldwin i Gwidon z Ibelinu. W rêce muzu³manów dosta³ siê rów-

nie¿ arcybiskup Nikozji Eustorage, który zmar³ 28 kwietnia. Bracia Ibeli-

nowie prze¿yli niewolê i 6 maja odzyskali wolnoœæ. Po klêsce w Egipcie

Ludwik IX zaj¹³ siê budow¹ twierdz i umacnianiem zamków ju¿ istniej¹-

cych na terytorium Królestwa Jerozolimskiego. W ten sposób powsta³y sil-

ne bastiony w Akce, Cezarei, Jaffie i Sydonie. Krucjata siê skoñczy³a

i 24 kwietnia 1254 r. król Ludwik wyp³yn¹³ z Akki w kierunku Francji

238

.

236

R. Grousset, Les Croisades, s. 65; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 145; J. de Joinville,

op. cit., s. 57–64; W. Zöllner, op. cit., s. 149; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 244;

G. Bordonove, op. cit., s. 175.

237

The Travels…, vol. II, s. 36; R. Grousset, Les Croisades, s. 65–66; idem,

L’épopée…, s. 284; General History of Africa…, s. 379; P. M. Holt, op. cit., s. 101–102;

J. de Joinville, op. cit., s. 70–71; B. Hamilton, op. cit., s. 58–59; R. Irwin, op. cit., s. 255;

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 247–249; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 129.

238

S. Lloyd, English Society…, s. 227; P. Partner, The Murdered Magicians. The

Templars and their Myth, Oxford–New York 1982, s. 22; G. Bordonove, op. cit., s. 183;

R. Grousset, L’épopée…, s. 295, 297; idem, Les Croisades, s. 65; G. Hill, op. cit., vol. II,

s. 146; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 76, 84; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 183;

112

Wyprawa króla Francji pokaza³a raz jeszcze, ¿e Cypr by³ postrzegany

jako baza oraz Ÿród³o rekruta dla wojsk krzy¿owców przybywaj¹cych do

Ziemi Œwiêtej. Od tego momentu si³y pod¹¿aj¹ce do Ziemi Œwiêtej nie l¹do-

wa³y bezpoœrednio w Palestynie i Syrii, lecz zatrzymywa³y siê na Cyprze.

We wrzeœniu 1250 r. Henryk z Lusignan o¿eni³ siê po raz trzeci. Jego

druga ¿ona, Stefania, zmar³a na pocz¹tku 1250 r. Now¹ wybrank¹ króla

Cypru zosta³a córka ksiêcia Antiochii Bohemunda V, Plasencja. Nied³ugo

po tym, w dniu 18 stycznia 1253 r. niespodziewanie zmar³ w Nikozji sam

król

239

.

B. Hamilton, op. cit., s. 59; P. M. Holt, op. cit., s. 102; N. Housley, The Later Crusa-

des…, s. 8; C. Morrisson, op. cit., s. 65; D. Alastos, op. cit., s. 176; P. Rousset, op. cit.,

s. 255, 257; J. de Joinville, op. cit., s. 137, 162, 168, 176.

239

S. Lloyd, English Society and the Crusade, 1216–1307, s. 227; Eracles, s. 441;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 147; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 258; D. Hunt, The

Frankish Period, s. 187; E. Chapin Furber, op. cit., s. 606; Greeks…, s. 47; Chroniques

d’Amadi…, vol. I, s. 201, Chronique de l’île de Chypre..., s. 109, L. Machairas, op. cit.,

vol. I, § 41.

113

Rz¹dy Hugona II z Lusignan

W momencie œmierci Henryka I z Lusignan jego syn Hugon mia³ kilka

miesiêcy i nie móg³ obj¹æ samodzielnych rz¹dów. W takiej sytuacji S¹d

Najwy¿szy Królestwa Cypru ustanowi³ regentk¹ jego matkê, Plasencjê.

Królowa chcia³a wzmocniæ swoj¹ pozycjê na Cyprze, gdy¿ zdawa³a sobie

sprawê, ¿e a¿ przez piêtnaœcie nastêpnych lat, czyli do momentu kiedy Hugon

osi¹gnie odpowiedni wiek, uprawniaj¹cy go do przejêcia rz¹dów, bêdzie

musia³a samodzielnie panowaæ. Równoczeœnie szuka³a dla siebie odpo-

wiedniego kandydata na mê¿a. Takim kandydatem wydawa³ siê Balian z Ibe-

linu, najstarszy syn Jana z Arsur, konetabla Królestwa Jerozolimskiego.

W wieku piêtnastu lat, na wiosnê 1254 r. zosta³ on koronowany na rycerza

przez œw. Ludwika. Plasencja i Balian pobrali siê, jednak ju¿ rok póŸniej

ich ma³¿eñstwo zosta³o uniewa¿nione. W zwi¹zku z tym królowa wys³a³a

w 1256 r. pos³ów do króla Anglii Henryka III z propozycj¹ oddania swej

rêki drugiemu synowi w³adcy, Edmundowi. Rozmowy toczy³y siê tak¿e na

temat ewentualnego ma³¿eñstwa ma³ego Hugona z córk¹ króla Anglii

240

.

Dnia 1 lutego 1258 r. królowa Plasencja i jej brat Bohemund VI wraz

z Hugonem II przybyli do Akki, która w tym czasie toczy³a spór nazwany

przez historyków „Wojn¹ o Œwiêtego Sabê”. Genez¹ konfliktu by³ spór o

koœció³ pod wezwaniem œw. Saby w Akce i dobra do niego nale¿¹ce. Po

jednej stronie walczyli templariusze, Wenecjanie oraz Pizañczycy. W 1257 r.

240

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 149; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 85; S. Lloyd,

English Society…, s. 226–230.

114

Wenecjanie pod wodz¹ Lorenzo Tiepolo zadali du¿e straty Genueñczykom

i przejêli kontrolê nad Akk¹. Ich przeciwnikami byli szpitalnicy, Hiszpanie

oraz Genueñczycy. Bohemund chcia³ zaprowadziæ porz¹dek w Akce, a po-

nadto widzia³, ¿e istnieje mo¿liwoœæ wprowadzenia na tron Królestwa Hu-

gona. Przed zgromadzeniem przedstawicieli feuda³ów, zakonów, komun

republik w³oskich oraz mieszczan Bohemund wysun¹³ propozycjê objêcia

przez Hugona II z Lusignan tronu Królestwa Jerozolimskiego, który teore-

tycznie nale¿a³ do Konradyna Hohenstaufa, lecz ten nie pojawi³ siê w Zie-

mi Œwiêtej. Templariusze, niemiecki zakon Panny Marii, Wenecjanie oraz

Pizañczycy poparli Hugona i og³osili go panem Królestwa Jerozolimskie-

go. Z kolei szpitalnicy, Genueñczycy oraz Hiszpanie nie zaakceptowali tej

decyzji, twierdz¹c, ¿e prawowitym królem jerozolimskim jest Konradyn

Hohenstauf. Królowa Plasencja zosta³a namiestnikiem Królestwa, przej-

muj¹c ten urz¹d od Jana z Arsur, który zosta³ jej zastêpc¹. Jednak wobec

niemo¿liwoœci zaprowadzenia ³adu w Akce królowa wraz z synem i Bohe-

mundem powróci³a do Trypolisu, sk¹d Plasencja i Hugon udali siê na Cypr.

Jej zastêpca Jan z Arsur otrzyma³ od ksiêcia Antiochii oddzia³ w sile

800 francuskich piechurów w celu zaprowadzenia w mieœcie spokoju

241

.

Poniewa¿ Jan z Arsur wkrótce zmar³, królowa ponownie pojawi³a siê

w maju 1259 r. na krótki czas w Akce. Wówczas wskaza³a nastêpcê zmar-

³ego Jana z Arsur, którym zosta³ Gotfryd z Sergines, bêd¹cy jednoczeœnie

seneszalkiem Królestwa Jerozolimskiego

242

.

W owym czasie uwaga muzu³manów by³a skierowana w stronê impe-

rium mongolskiego. W 1258 r. Mongo³owie zdobyli Bagdad i po³o¿yli kres

kalifatowi Abbasydów, a w latach 1259–1260 najechali na muzu³mañsk¹

czêœæ Syrii, opanowuj¹c w styczniu 1260 r. Aleppo, a 1 marca wkroczyli

do Damaszku. Po upadku kalifatu Abbasydów najwiêkszym wrogiem chrze-

œcijan stali siê mamelucy z Egiptu oraz Mongo³owie. Pojedyncze oddzia³y

jazdy mongolskiej robi³y spustoszenie na prowincji chrzeœcijañskiego pañ-

241

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 150–151; Eracles, s. 443; E. Chapin Furber, op. cit.,

s. 606; S. Lloyd, English Society…, s. 230; P. Partner, op. cit., s. 23; J. Phillips, op. cit.,

s. 148; R. Grousset, Les Croisades, s. 66; P. W. Edbury, John of Jaffa…, s. 16; idem,

John of Ibelin’s Title…, s. 130–133; idem, The Kingdom…, s. 72, 85–86; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 406; E. Ashtor, Studies on the Levantine Trade in the Middle

Ages, London 1978, s. 30.

242

Eracles, s. 443; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 151; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 86; idem, The Disputed Regency…, s. 9; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 205.

115

stwa. W 1260 r. Akka przygotowywa³a siê na wypadek spodziewanego

mongolskiego ataku. Jednak we wrzeœniu wojska mongolskie zosta³y po-

konane przez muzu³manów pod Ajn D¿alut, a w grudniu pod Hims. W ten

sposób zagro¿enie zosta³o oddalone

243

.

Gdy niespodziewanie 22 wrzeœniu 1261 r. zmar³a królowa Plasencja,

przed S¹dem Najwy¿szym Królestwa Cypru stanê³o trudne zadanie. Nale-

¿a³o znaleŸæ odpowiedniego kandydata na regenta Królestwa. Pojawi³y siê

trzy kandydatury: Izabela z Lusignan, ¿ona Henryka antiocheñskiego i ciotka

Hugona; Hugon, syn wymienionej wczeœniej Izabeli oraz Hugon z Brien-

ne, syn starszej siostry Izabeli, ksiê¿nej Marii. Po burzliwych debatach do-

konano wyboru i nowym regentem Królestwa Cypru zosta³ Hugon antio-

cheñski, syn Izabeli i Henryka

244

.

W 1263 r. Henryk z Antiochii, ojciec regenta Cypru Hugona, usun¹³

z urzêdu namiestnika Królestwa Jerozolimskiego Gotfryda z Sergines i prze-

kaza³ ten urz¹d swojej ¿onie, Izabeli z Lusignan, która jednak wkrótce zmar-

³a. Po jej œmierci sam Henryk z Antiochii zosta³ namiestnikiem jerozolim-

skim, a swojego syna Hugona przedstawia³ na kandydata do tronu królew-

skiego. Jednak w momencie kiedy zmar³a Izabela, do g³osu doszed³ bajlif

ateñski Hugon z Brienne, do tej pory trzymany na boku przez swoj¹ ciotkê.

Natychmiast za¿¹da³ tronu, powo³uj¹c siê na prawo, wed³ug którego dzieci

starszego syna b¹dŸ córki posiadaj¹ w linii dziedziczenia pierwszeñstwo

w stosunku do dzieci m³odszej córki b¹dŸ syna. W tej sytuacji nie jest wa¿-

ne, które dziecko jest starsze, gdy¿ liczy siê wiek rodziców. Hugon antio-

243

M. Ma³owist, Tamerlan i jego czasy, Warszawa 1991, s. 28; G. Bordonove, op. cit.,

s. 185; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 87; B. Hamilton, op. cit., s. 80–81; P. M. Holt,

op. cit., s. 111; H. I·nalcik, The Rise of the Ottman Empire, [w:] A history of the Ottoman

Empire…, s. 10–11; N. Housley, The Later Crusades…, s. 9; M. Chahin, The Kingdom

of Armenia, London–New York–Sydney 1987, s. 287; R. Grousset, L’épopée…, s. 298–

299; D. Seward, op. cit., s. 73; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 87; J. Riley-Smith, The

Knights…, s. 91; I. Kirchner, Der Nahe Osten. Der Kampf um Vorderasien und Ägypten

vom Mittelalter bis zur gegenwart, Brünn–München–Wien 1943, s. 75; I. Hrbek, op.

cit., s. 43; A. Demurger, op. cit., s. 211; W. Zöllner, op. cit., s. 150; A history of the

Ottoman Empire to 1730, ed. by. M. A. Cook, Cambridge–London–New York–Melbo-

urne 1976, s. 8–9.

244

Eracles, s. 446; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 151; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 35, 86; idem, The Disputed Regency…, s. 4; E. Chapin Furber, op. cit., s. 606; Chro-

niques d’Amadi…, vol. I, s. 205, Chronique de l’île de Chypre..., s. 110; L. de Mas

Latrie, op. cit., vol. I, s. 385–388; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 407; D. Seward,

op. cit., s. 73.

116

cheñski i Hugon z Brienne byli kuzynami, posiadali wspóln¹ babciê Alicjê,

a ich matki by³y siostrami. Matka Hugona z Brienne, Maria, by³a starsza.

Po burzliwych sporach S¹d Najwy¿szy uzna³ jednak, ¿e lepiej bêdzie, gdy

regentem Królestwa Jerozolimskiego zostanie Hugon antiocheñski, pe³ni¹cy

podobn¹ funkcjê na Cyprze. Obawiano siê, ¿e wybór Hugona z Brienne

spowodowa³by wzrost napiêcia w stosunkach z Cyprem i Antiochi¹

245

.

W 1262 r. muzu³manie zapocz¹tkowali kolejn¹ du¿¹ ofensywê prze-

ciwko chrzeœcijanom w Królestwie Jerozolimskim. Su³tan mamelucki Baj-

bars ruszy³ z kampani¹ opanowywania posiad³oœci frankijskich. Ponadto

korsarze muzu³mañscy przeprowadzili rajd na port Seleucjê, a wojska l¹-

dowe rozpoczê³y oblê¿enie Antiochii oraz zajê³y Nazaret. Dopiero groŸba

najazdu Mongo³ów, okresowo sprzymierzonych z Frankami w walce z is-

lamem, sk³oni³a muzu³manów do odst¹pienia, jednak ju¿ w 1263 r. uderzy-

li oni na port w Akce. Nie poprzestali na tym i ju¿ w dniu 5 marca 1265 r.

zaatakowali i zdobyli Cezareê. Nied³ugo po tym zosta³a zajêta i spalona

Jaffa. 29 kwietnia podda³a siê po czterdziestu dniach oblê¿enia twierdza

Arsuf

246

.

Niekorzystny obrót spraw zmusi³ Hugona do interwencji w Królestwie

Jerozolimskim. 23 kwietnia 1265 r. z Cypru wyp³ynê³y posi³ki, w sk³ad

których wchodzi³o 130 rycerzy i spory oddzia³ piechoty. Si³y te wystraszy-

³y muzu³manów i zmusi³y do odwrotu do Egiptu, wobec czego Hugon po-

wróci³ na Cypr. Jednak ju¿ na wiosnê 1266 r. muzu³manie powrócili do

Królestwa Jerozolimskiego i rozpoczêli oblê¿enie silnej twierdzy templa-

riuszy w Safed, po³o¿onej w górnej Galilei. Twierdza skapitulowa³a

23 czerwca, a muzu³manie œciêli wszystkich obroñców, nie dotrzymuj¹c

danego wczeœniej s³owa o darowaniu im ¿ycia

247

.

245

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 152–153; P. W. Edbury, The Disputed Regency…, s. 6,

25; idem, Philip of Novara and the Livre de forme de plait, [w:] Praktika tou tritou

diethnous kyprologikou sunedriou, ed. by A. Papageorgiou, Nicosia 2001, s. 555; E. Cha-

pin Furber, op. cit., s. 606; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 399–408.

246

P. Partner, op. cit., s. 22; R. Grousset, L’épopée…, s. 300; idem, Les Croisades,

s. 68; idem, Histoire..., vol. III, s. 623; W. Zöllner, op. cit., s. 152; B. Hamilton, op. cit.,

s. 83; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 155–156; P. W. Edbury, The Kingdom..., s. 89; J. Prawer,

Histoire du royaume latin du Jérusalem, Paris 1969–1970, s. 461–475; D. Seward,

op. cit., s. 74; The ‘Templar of Tyre’…, § 328.

247

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 156; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 89; idem, Feudal

Obligations…, s. 332; Eracles, s. 450; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 207; Chronique

de l’île de Chypre..., s. 110; R. Grousset, Histoire..., vol. III, s. 625.

117

Upadek Safed sk³oni³ Hugona do kolejnej interwencji. W sierpniu 1266 r.

wyl¹dowa³ w Syrii i do paŸdziernika zgromadzi³ spore oddzia³y z³o¿one

z templariuszy, szpitalników, feuda³ów Królestwa oraz rycerzy francuskich.

Si³y te dokona³y rajdu na Tyberiadê, który jednak zakoñczy³ siê zupe³n¹

klêsk¹. Krzy¿owcy walczyli w bardzo ciê¿kich warunkach, brakowa³o im

zaopatrzenia, a ich obóz atakowa³y oddzia³y jazdy muzu³mañskiej. Wobec

unikania przez muzu³manów otwartej bitwy król Hugon rozpocz¹³ odwrót.

£¹czne straty chrzeœcijan siêgnê³y ponad 500 ludzi

248

.

Sytuacja w Królestwie Jerozolimskim stawa³a siê coraz bardziej bezna-

dziejna. Co chwilê pada³y miasta i twierdze chrzeœcijañskie, a próby za-

trzymania muzu³mañskiej ofensywy koñczy³y siê klêsk¹. Sytuacjê pogor-

szy³o tak¿e wydarzenie z 1265 r., kiedy to kometa uderzy³a i spali³a wie¿ê

koœcio³a pod wezwaniem Œw. Krzy¿a w Akce. Ludnoœæ odebra³a to jako

znak boski, mówi¹cy, ¿e Królestwo upada

249

.

W dniu 5 grudnia 1267 r. zmar³ w wieku czternastu lat król Cypru Hu-

gon II z Lusignan. By³ mê¿em Izabeli, córki Jana II z Ibelinu, która zmar³a

ju¿ w 1264 r. Ich ma³¿eñstwo nie zosta³o skonsumowane i nie pozostawili

po sobie ¿adnego nastêpcy. W ten sposób wygas³a pierwsza linia dynastii

Lusignan na Cyprze, zapocz¹tkowana przez Gwidona pod koniec XII w.

Hugon ¿y³ za krótko i by³ zbyt m³ody, ¿eby odegraæ istotn¹ rolê w historii

Królestwa Cypru. Jednak z jego ¿yciem zwi¹zana jest jedna interesuj¹ca

historia. W krêgu zainteresowañ m³odego króla znalaz³ œw. Tomasz z Akwi-

nu, najwybitniejszy filozof wieków œrednich. Interesowa³ siê on Cyprem,

a w szczególnoœci jego ustrojem politycznym. W zwi¹zku z tym podj¹³ na-

wet pracê nad dzie³em dotycz¹cym modernizacji rz¹dów monarchii cypryj-

skiej, jednak wraz ze œmierci¹ Hugona II pracê przerwa³. Dzie³o to nigdy

nie zosta³o ukoñczone

250

.

248

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 125; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 156; Eracles, s.

455; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 208; P. W. Edbury, Feudal Obligations…, s. 332.

249

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 156; Eracles, s. 450; Chroniques d’Amadi…, vol. I,

s. 207.

250

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 157–158; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 206, 209;

D. Alastos, op. cit., s. 159; Eracles, s. 456; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 90; idem,

The Disputed Regency of the Kingdom of Jerusalem, 1264/6 and 1268, s. 6; E. Chapin

Furber, op. cit., s. 607; Chronique de l’île de Chypre..., s. 112; L. Machairas, op. cit.,

vol. I, § 41.

118

Druga linia dynastii Lusignan i jej za³o¿yciel Hugon III

Hugon antiocheñski pe³ni¹cy urz¹d regenta Królestwa Cypru w mo-

mencie œmierci Hugona II z Lusignan sta³ siê jego nastêpc¹ na królewskim

tronie. Stan ten zaakceptowa³ S¹d Najwy¿szy Królestwa Cypru. W³adca

przyj¹³ nazwisko po swojej matce Izabeli i odt¹d nosi³ imiê Hugona III

z Lusignan. W dniu 24 grudnia 1267 r. w Nikozji odby³a siê koronacja

królewska nowego w³adcy, przeprowadzona przez patriarchê jerozolimskie-

go Wilhelma z Agen

251

.

Tymczasem muzu³manie z ka¿dym dniem posuwali siê dalej i zajmo-

wali kolejne posiad³oœci chrzeœcijañskie. W 1266 r. zosta³o pokonane Kró-

lestwo Armenii. W tzw. bitwie o wrota armeñskie armia króla Hetuma zo-

sta³a rozbita. W trakcie bitwy zgin¹³ syn Hetuma, Toros, a drugi o imieniu

Leon dosta³ siê do niewoli. Wobec tego w maju 1268 r. król Armenii podpi-

sa³ pokój z muzu³manami. Po tym wydarzeniu Hetum abdykowa³ na rzecz

Leona, a sam zosta³ mnichem. W dniu 28 marca 1268 r. mamelucy zajêli

Jaffê, w kwietniu zdobyli twierdzê templariuszy w Beaufort (Shakil Ar-

nun) w po³udniowym Libanie, a w maju po³o¿yli kres istnieniu Ksiêstwa

Antiochii, zajmuj¹c jej stolicê. Pokonany Bohemund VI pozosta³ tylko hra-

bi¹ Trypolisu. W po³owie 1268 r. w rêkach chrzeœcijan znajdowa³y siê ju¿

251

N. Coureas, The Assizes of the Lusignan…, Nicosia 2002, s. 29; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 158–159; Eracles, s. 456; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 36 i 90; N. Ho-

usley, The Later Crusades…, s. 186; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 209; Chronique

de l’île de Chypre..., s. 112, L. Machairas, op. cit., vol. I, § 41.

119

tylko pozosta³oœci Królestwa Jerozolimskiego, m.in. Trypolis bêd¹cy w rê-

kach Bohemunda VI, Sydon — pod kontrol¹ templariuszy, Bejrut, w któ-

rym przebywa³a Izabela z Ibelinu, Akka, gdzie du¿e znaczenie odgrywali

Wenecjanie, oraz Tyr, gdzie kontrolê sprawowali sk³óceni z Akk¹ Genueñ-

czycy pod przywództwem feuda³a Filipa z Montfort

252

.

23 kwietnia 1267 r. do Akki przyby³ Hugon III z Lusignan i og³osi³,

¿e przyjmie koronê Królestwa Jerozolimskiego, jednak zaznaczy³, ¿e uczyni

to dopiero wówczas, kiedy uzyska popracie wiêkszoœci feuda³ów. Mimo to

faktyczna w³adza znalaz³a siê ju¿ w jego rêkach. Pierwszym jego krokiem

by³o zakoñczenie wojny z mamelukami. W lipcu 1268 r. podpisa³ on trak-

tat pokojowy z muzu³manami, który jednak zosta³ szybko zerwany przez

su³tana

253

.

W tym czasie rozmowy dyplomatyczne z su³tanem prowadzili zarówno

Karol Andegaweñski, jak i — nied³ugo przed swoj¹ œmierci¹ — Konradyn.

Pierwszy chcia³, aby su³tan oszczêdzi³ chrzeœcijan w Palestynie. By³ ambit-

ny jak Fryderyk II, jego poprzednik na tronie sycylijskim, i chcia³ podobnie

jak on uzyskaæ koronê Królestwa Jerozolimskiego. Konradyn natomiast

prosi³, aby muzu³manie pomogli mu odzyskaæ Sycyliê, która znalaz³a siê w

rêkach Karola. Niefortunna i nieszczêœliwa wyprawa ostatniego Hohen-

staufa skoñczy³a siê tragicznie. Pokonany w bitwie pod Tagliacozzo

w 1268 r., zosta³ wziêty do niewoli i nastêpnie w dniu 29 paŸdziernika te-

go¿ roku œciêty. Tytularny król jerozolimski zgin¹³, nie pozostawiaj¹c po-

tomka. Linia Hohenstaufów wygas³a i wed³ug prawa korona nale¿a³a do

osoby najbli¿ej spokrewnionej z Joland¹, ¿on¹ Fryderyka II, matk¹ Konra-

da i babci¹ Konradyna. Wszystko wskazywa³o, ¿e mo¿e ni¹ byæ król Cypru

Hugon III z Lusignan. By³ on prawnukiem Izabeli I, która by³a babci¹ Jo-

landy, gdy¿ Jolanda i matka Hugona, Izabela z Lusignan, by³y kuzynkami.

Jednak Hugon III mia³ rywala do tronu w osobie Marii, wnuczki Amalryka

252

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 159–160; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 99; R. Gro-

usset, Les Croisades, s. 68; idem, Histoire..., vol. III, s. 770; P. W. Edbury, The King-

dom…, s. 92; idem, The Disputed Regency…, s. 8; W. Zöllner, op. cit., s. 152; I. Kirch-

ner, op. cit., s. 81; A. Demurger, Vie et mort de l’ordre du Temple, Paris 1985, s. 206.

253

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 160–161; S. Lloyd, English Society and the Crusade,

1216–1307, s. 227; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 90; idem, Feudal Obligations…,

s. 332; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 210.

120

z Lusignan, która by³a córk¹ Melisandy i Bohemunda IV. By³a równie¿

ciotk¹ Hugona III z Lusignan

254

.

Zagmatwane spory rodzinne ci¹gnê³y siê kilka tygodni. Zakoñczy³ je

S¹d Najwy¿szy Królestwa Jerozolimskiego, który postanowi³ wybraæ kró-

la. Zdecydowano siê na Hugona III, króla Cypru. Kandydatura Marii zosta-

³a odrzucona, oficjalnie pod pretekstem jej wieku, a w rzeczywistoœci dziê-

ki zdrowemu rozs¹dkowi feuda³ów Królestwa, którzy chcieli mieæ mocne

oparcie w solidnym w³adcy. W dniu 24 wrzeœnia 1269 r. w Tyrze odby³a siê

koronacja Hugona III z Lusignan na króla jerozolimskiego. Ceremoniê prze-

prowadzi³ biskup Lyddy, a koronacjê zatwierdzi³ patriarcha. Podczas koro-

nacji Maria wdar³a siê do koœcio³a i krzykiem oraz p³aczem próbowa³a

przeszkodziæ w przeprowadzanej ceremonii. Po chwili jednak zniknê³a

w t³umie, gdy¿ jej wyst¹pienie nie przynios³o ¿adnego efektu

255

.

Maria nie pogodzi³a siê z utrat¹ szansy na objêcie tronu Królestwa Jero-

zolimskiego. Patriarcha jerozolimski Wilhelm z Agen popar³ jej prawa do

korony. Tak¿e templariusze, którzy nie przepadali za Hugonem III z Lusi-

gnan, zachêcali j¹ do starañ o tron. W koñcu Maria postanowi³a udaæ siê do

Rzymu i spotkaæ z papie¿em Grzegorzem X, aby uzyskaæ jego poparcie.

Pod koniec 1270 r. dotar³a na Sycyliê. Po krótkim pobycie na wyspie wyru-

szy³a do Neapolu, jednak na wysokoœci Milazzo jej okrêt rozbi³ siê, wsku-

tek czego podró¿ siê przed³u¿y³a. Wówczas po raz pierwszy Maria spotka-

³a siê z Karolem Andegaweñskim, z którym w przysz³oœci mia³a dokonaæ

transakcji ¿ycia. W koñcu dotar³a do papie¿a i przedstawi³a mu swoje ra-

cje. Grzegorz X uwa¿nie j¹ wys³ucha³, po czym postanowi³ w dniu 24 paŸ-

dziernika 1272 r. przekazaæ sprawê korony jerozolimskiej do rozstrzygniê-

cia komisji z³o¿onej z trzech wysokich dostojników koœcielnych pocho-

dz¹cych z Ziemi Œwiêtej. Prawa Marii do korony by³y bronione przez

patriarchê Wilhelma, który nakaza³ rozpocz¹æ przygotowania do jej koro-

nacji biskupowi Lyddy, nie czekaj¹c na jej powrót z Rzymu. Równoczeœnie

254

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 161–162; N. Housley, The Italian Crusades, s. 155;

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 270; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 92; P. W. Edbury,

The Kingdom…, s. 36, 90; idem, The Disputed Regency…, s. 8, 11; S. Lloyd, Ruch

krucjatowy…, s. 54.

255

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 162–163; Eracles, s. 457; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 90; idem, The Disputed Regency…, s. 3; idem, Feudal Obligations…, s. 332; Chroniqu-

es d’Amadi…, vol. I, s. 210; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 99 i 188; R. Grousset, Les

Croisades, s. 68; J. Phillips, op. cit., s. 143; Chronique de l’île de Chypre..., s. 113.

121

komisja da³a w³adcy Cypru i Królestwa Jerozolimskiego Hugonowi III z Lu-

signan dziewiêæ miesiêcy, aby ten móg³ siê przed ni¹ stawiæ. Hugon nie

wyruszy³ do Europy osobiœcie, lecz wys³a³ swoich pos³ów, którzy mieli

broniæ jego racji

256

.

Biskup Albano, przewodnicz¹cy komisji, mia³ rozstrzygn¹æ spór pomiê-

dzy Mari¹ a Hugonem III z Lusignan o prawa do korony jerozolimskiej. Jed-

nak sprawa pozosta³a nie rozwi¹zana, gdy¿ na wniosek delegacji cypryjskiej

biskup Albano zgodzi³ siê z ich argumentacj¹, ¿e sprawy korony Królestwa

Jerozolimskiego nie mo¿e rozstrzygaæ Stolica Apostolska, lecz w pierwszej

kolejnoœci S¹d Najwy¿szy. Cypryjscy pos³owie powrócili do króla Hugona

z dobr¹ wiadomoœci¹, natomiast Maria rozpoczê³a dalsze starania, aby na

nowo o¿ywiæ sprawê jej praw do Królestwa Jerozolimskiego

257

.

Czas mija³, Maria stawa³a siê coraz starsz¹ kobiet¹ i z ka¿dym kolej-

nym rokiem mo¿liwoœæ objêcia w³adzy w Królestwie Jerozolimskim odda-

la³a siê od niej. W dniu 29 marca 1277 r. sprzeda³a swoje prawa do korony

Karolowi Andegaweñskiemu

258

, królowi Neapolu i Sycylii, który nawi¹zy-

wa³ do tradycji Fryderyka II Hohenstaufa. Karol podobnie jak Fryderyk

pragn¹³ zostaæ w³adc¹ Królestwa Jerozolimskiego i przewodziæ chrzeœci-

jañskiej Europie. Transakacja miêdzy Mari¹ i królem Karolem odby³a siê

w obecnoœci kilkunastu kardyna³ów, biskupów oraz przedstawicieli papie-

¿a. Zaraz po tym wydarzeniu Karol Andegaweñski wys³a³ do Akki swoje-

go przedstawiciela, Rogera z San Severino

259

.

Nowo powo³any król jerozolimski Hugon III z Lusignan zdawa³ sobie

sprawê z tego, ¿e jego pañstwo chyli siê ku upadkowi. Morale obroñców

256

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 163–164; Eracles, s. 464, 475–476; P. W. Edbury, The

Kingdom…, s. 93; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 429.

257

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 93; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 164.

258

The ‘Templar of Tyre’…, § 375; C. Morrisson, op. cit., s. 68; J. Riley-Smith, The

Knights…, s. 189; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 306; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 36, 93; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 190–192; S. Runciman, Nieszpory Sycylijskie. Dzie-

je Œwiata Œródziemnomorskiego w drugiej po³owie XIII wieku, Katowice 1997, s. 171.

Zabezpieczeniem dla Marii mia³y byæ dochody z hrabstwa Anjou. Zap³ata nast¹pi³a

w 1278 r. — 7 stycznia w wysokoœci 400 uncji z³ota, 31 stycznia 400 uncji z³ota p³aco-

nych we florenach, 21 marca 400 dalszych uncji z³ota, 29 marca 500 uncji z³ota. W czerw-

cu 1289 r. Maria za¿¹da³a od Karola II 10 tys. dukatów, które Karol I Andegaweñski mia³

jej zap³aciæ ju¿ po objêciu Akki. Mimo zrezygnowania przez Karola II ze starañ o koronê

jerozolimsk¹ dalej p³aci³ on Marii coroczn¹ pensjê, za któr¹ ksiê¿na mog³a siê utrzymaæ.

259

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 95; idem, The Disputed Regency…, s. 10; S. Run-

ciman, Nieszpory Sycylijskie…, s. 181; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 165.

122

Ziemi Œwiêtej, podkopane ci¹g³ymi klêskami, by³o bardzo niskie. W grud-

niu 1269 r. Hugon zorganizowa³ rajd na tereny wroga pomiêdzy twierdz¹

Montfort (Kalat Kurain) a Akk¹. Si³ami chrzeœcijañskimi dowodzili sene-

szalk królewski Robert z Cresèques i feuda³ Oliwier z Termes, którzy mieli

pod broni¹ 130 rycerzy. Oddzia³y frankijskie zosta³y zaskoczone przez od-

dzia³ muzu³manów w sile 3 tys. ludzi. Œmieræ ponios³o wielu rycerzy, w tym

sam Robert z Cresèques. W dniu 3 marca 1271 r. muzu³manie rozpoczêli

oblê¿enie twierdzy szpitalników Krac des Chevaliers. Po miesiêcznym ob-

lê¿eniu twierdza pad³a, a w dniu 8 kwietnia czêœæ ocala³ych obroñców prze-

bi³a siê do Trypolisu

260

.

9 maja 1271 r. do Akki przyby³ ksi¹¿ê angielski Edward III wraz z 1 tys.

ludzi. Wczeœniej zatrzyma³ siê na Cyprze, gdzie krzy¿owcy uzupe³nili za-

pasy i odpoczywali. Podnios³o to morale Franków i wydatnie wzmocni³o

ich nadw¹tlone si³y. Muzu³manie, pomimo ¿e hrabia Trypolisu Bohemund

VI zawar³ z nimi separatystyczny pokój po trwaj¹cym tydzieñ oblê¿eniu,

12 czerwca 1271 r. zdobyli wa¿n¹ twierdzê krzy¿aków — Montfort

261

.

Mamelucy, zachêceni swoimi sukcesami w Syrii, postanowili zaatako-

waæ sam Cypr. W tym celu przygotowali czternaœcie galer, które ucharak-

teryzowali na wzór statków chrzeœcijañskich, maluj¹c je na czarny kolor.

Na maszty zaci¹gnêli flagi ozdobione krzy¿em. Ekspedycj¹ dowodzi³ Ibn

Hasun. Opatrznoœæ musia³a czuwaæ nad Królestwem Cypru, gdy¿ flota

muzu³mañska, podchodz¹c w nocy do Limassol, rozbi³a siê na ska³ach.

Chrzeœcijanie wziêli do niewoli 1,8 tys. muzu³manów, których nastêpnie

przetransportowano do Tyru i Akki. Ibn Hasun zdo³a³ uciec i na ocala³ym

okrêcie wróciæ do Palestyny

262

.

260

W. Zöllner, op. cit., s. 152; R. Grousset, L’épopée…, s. 301; P. Rousset, op. cit.,

s. 270; D. Seward, op. cit., s. 75–76; C. Cahen, op. cit., s. 719; J. Riley-Smith, The

Knights…, s. 101; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 311; N. Housley, The Later Crusa-

des…, s. 10; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 431; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 166.

261

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 166–167; Eracles, s. 460; P. W. Edbury, The Kingdom…,

s. 75, 92; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 311–312; J. Riley-Smith, The Knights…,

s. 126; D. Alastos, op. cit., s. 177; R. Grousset, L’épopée…, s. 301; P. Rousset, op. cit.,

s. 261; B. Hamilton, op. cit., s. 83; D. Seward, op. cit., s. 76; E. Chapin Furber, op. cit.,

s. 615; N. Housley, The Later Crusades…, s. 10.

262

Al-‘Aini, Fallito attacco a Cipro, [w:] Storici Arabi delle Crociate, a cura Ga-

brieli Francesco, s. 302–304; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 167; P. W. Edbury, The King-

dom…, s. 92; idem, The Lusignan Kingdom…, s. 17.

123

Ksi¹¿ê Edward III snu³ plany przeprowadzenia wspólnej kampanii

z Mongo³ami przeciwko mamelukom. Jednak ilchan Abaga, zbyt zajêty

w³asnymi problemami wewnêtrznymi, przys³a³ do Królestwa Jerozolim-

skiego posi³ki w postaci 10 tys. jazdy, która w ma³ym stopniu wzmocni³a

chrzeœcijan. Edward III i Hugon III z Lusignan dokonywali tylko niewiel-

kich wypadów, i to na ma³e odleg³oœci. Przyk³adem takiej akcji by³ rajd ksiê-

cia Anglii w dniu 12 lipca 1271 r. na Lyddê i Hugona z 23 listopada na Caco

(Qaqun), na po³udniowy wschód od Cezarei, kiedy to w³adca Cypru zdoby³

du¿e iloœci byd³a oraz rozproszy³ spore oddzia³y muzu³manów

263

.

Si³y jerozolimskie w wiêkszoœci sk³ada³y siê z Cypryjczyków. Miesz-

kañcy Królestwa Jerozolimskiego nie byli w stanie wystawiæ odpowiednio

licznych oddzia³ów. Dlatego te¿ wœród rycerzy z Cypru, choæ wiernych

Hugonowi III, powoli zaczê³y narastaæ g³osy dezaprobaty wobec ich ci¹-

g³ego zaanga¿owania w sprawy jerozolimskie. Hugon III i Edward III, zna-

j¹c nastroje rycerstwa cypryjskiego oraz zdaj¹c sobie sprawê z niewielkiej

liczby krzy¿owców nap³ywaj¹cych z Europy, d¹¿yli do zawarcia pokoju

z su³tanem. Równie¿ muzu³manie, odczuwaj¹c zagro¿enie ze strony impe-

rium mongolskiego, postanowili rozpocz¹æ rozmowy pokojowe z chrze-

œcijanami. W dniu 21 lub 22 kwietnia 1272 r. podpisano pokój w Cezarei,

który mia³ obowi¹zywaæ przez 10 lat, 10 miesiêcy, 10 dni i 10 godzin. Obej-

mowa³ on jednak tylko tereny wokó³ Akki i drogi do Nazaretu. 22 wrzeœnia

1272 r. ksi¹¿ê Edward III opuœci³ z Ziemiê Œwiêt¹ i wyruszy³ w drogê po-

wrotn¹ do Anglii

264

.

Pokój w Ziemi Œwiêtej d³ugo nie zosta³ utrzymany. Wdowa po Hugo-

nie II z Lusignan, Izabela z Ibelinu, wysz³a za m¹¿ w 1272 r. za angielskie-

go krzy¿owca, szlachcica Edmunda z Estrange. Na krótko przed œmierci¹

Edmund wynegocjowa³ u muzu³manów powrót swojej ¿ony do Bejrutu,

gdzie mia³a zapewnione bezpieczeñstwo oraz opiekê. Pragn¹³, aby mog³a

¿yæ w swoim rodzinnym mieœcie. Kiedy zmar³, Hugon III zaj¹³ Bejrut i przy-

³¹czy³ go na powrót do Królestwa Jerozolimskiego, a Izabelê odes³a³ na

Cypr. Muzu³manie ostro zaprotestowali przeciwko z³amaniu postanowieñ

z Cezarei oraz za¿¹dali wydania Izabeli, która by³a pod opiek¹ su³tana.

263

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 125; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 167–168; Erac-

les, s. 461; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 92; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 212;

Chronique de l’île de Chypre..., s. 114.

264

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 168–170; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 437–442;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 92; E. Chapin Furber, op. cit., s. 616.

124

Templariusze, nieukrywaj¹cy swojej wrogoœci do Hugona, równie¿ odmó-

wili mu pomocy w ewentualnej walce o Bejrut. W zwi¹zku z tym Hugon

wycofa³ siê z miasta i uwolni³ Izabelê

265

.

W marcu 1275 r. przed Hugonem III z Lusignan stanê³a szansa przy³¹cze-

nia do Królestwa Jerozolimskiego hrabstwa Trypolisu, które znajdowa³o siê

pod kontrol¹ chrzeœcijañsk¹, ale stanowi³o odrêbny twór pañstwowy. Hugon

by³ kuzynem zmar³ego w tym czasie w³adcy hrabstwa Bohemunda VI. D³u-

go nie zwleka³ i og³osi³ siê regentem ma³ego sukcesora Trypolisu Bohemun-

da VII. Jednak matka Bohemunda, Sybilla armeñska, znalaz³a sojuszników

w postaci w³asnego brata Leona II, króla Armenii, biskupa Tortosy Bart³o-

mieja i biskupa Trypolisu Paw³a z Segni oraz templariuszy. Wobec oporu ze

strony rodziny oraz stronników Bohemunda Hugon wróci³ do Akki

266

.

Karol Andegaweñski w 1277 r. naby³ prawa do korony jerozolimskiej.

Orêdownikiem jego sprawy w Ziemi Œwiêtej by³ wielki mistrz zakonu tem-

plariuszy Wilhelm z Beaujeu, który przyby³ do Akki we wrzeœniu 1275 r.

Znaj¹c plany Karola, zacz¹³ on podburzaæ mieszkañców Królestwa Jerozo-

limskiego przeciwko Hugonowi, który wyszed³ z ostatniej wojny z su³ta-

nem ubo¿szy o kilka wa¿nych twierdz. Poniós³ równie¿ klêskê, podejmu-

j¹c próbê podporz¹dkowania Bejrutu i Trypolisu oraz mia³ problemy z ry-

cerstwem cypryjskim, które uwa¿a³o, ¿e za ma³o czasu poœwiêca on Cyprowi.

W koñcu byli mu nieprzychylni templariusze oraz mieszczañstwo Akki,

które pod wp³ywem wielkiego mistrza Wilhelma z Beaujeu rozpoczê³o jaw-

ny bunt przeciwko królowi. Wobec tego król Cypru w paŸdzierniku 1276 r.

opuœci³ Królestwo Jerozolimskie i uda³ siê na wyspê. W Akce nie pozosta-

wi³ ¿adnego namiestnika albo urzêdnika, który reprezentowa³by jego w³a-

dzê. Przesz³a ona w rêce templariuszy oczekuj¹cych na przybycie Karola

Andegaweñskiego. Tymczasem przeciwnicy zakonu i obroñcy króla skupi-

li siê wokó³ osoby Baliana z Ibelinu i uznali go za namiestnika króla na

czas jego nieobecnoœci. Za Hugonem III z Lusignan opowiedzieli siê szpi-

talnicy, Pizañczycy oraz Genueñczycy. Wenecjanie zaœ stanêli po stronie

templariuszy

267

.

265

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 170–171; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 91; S. Run-

ciman, Dzieje…, t. III, s. 318.

266

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 319–320; Eracles, s. 481; G. Hill, op. cit., vol. II,

s. 171.

267

Eracles, s. 475; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 172; J. Riley-Smith, The Knights…,

s. 188; M. Melville, op. cit., s. 233; D. Hunt, The Frankish Period, s. 196; J. Riley-

125

W 1277 r. do Akki przyby³ wys³annik Karola Andegaweñskiego, Ro-

bert z San Severino, który og³osi³ siê namiestnikiem Francuza. Przywozi³

ze sob¹ potwierdzone na piœmie prawo do korony jerozolimskiej dla Karo-

la. Balian z Ibelinu, po konsultacji z patriarch¹ oraz szpitalnikami, zrezy-

gnowa³ z obrony pozycji w³adców Cypru w Ziemi Œwiêtej, po czym opu-

œci³ zamek w Akce. Roger z San Severino przej¹³ kontrolê nad miastem

i og³osi³ nieobecnego Karola Andegaweñskiego królem jerozolimskim oraz

nada³ nowe urzêdy Francuzom: seneszalkiem zosta³ Eudes Poilechien, ko-

netablem Ryszard z Neublans, marsza³kiem Jakub Vidal, a wicehrabi¹ mia-

nowano Girarda z Raschas

268

.

Sprawy skomplikowa³y siê jeszcze bardziej, gdy w 1279 r. król Cypru

Hugon III z Lusignan próbowa³ odzyskaæ kontrolê nad Królestwem Jero-

zolimskim. Wyl¹dowa³ on w tym celu w Tyrze i choæ wspiera³ go feuda³

Jan z Montfort, nie by³ w stanie stawiæ czo³a przewa¿aj¹cym si³om templa-

riuszy. Szybko powróci³ na Cypr i w akcie zemsty zaj¹³ wszystkie posia-

d³oœci zakonu na wyspie, spali³ ich siedziby w Pafos i Limassol oraz znisz-

czy³ ich twierdzê Gastria. Dzia³ania Hugona III odbi³y siê szerokim echem

w Europie. Wiêkszoœæ chrzeœcijan dostrzega³a rozgrywki pomiêdzy kró-

lem Cypru a zwolennikami Karola Andegaweñskiego jako walkê ich oso-

bistych ambicji. Papie¿e Miko³aj III oraz Marcin IV apelowali do Hugona

III, aby ten zaprzesta³ przeœladowania templariuszy. Marcin IV, zaniepoko-

jony sytuacj¹ w Ziemi Œwiêtej i konfliktem chrzeœcijañskiego króla z zako-

nem, wezwa³ Karola Andegaweñskiego przed swoje oblicze, aby zakoñ-

czyæ konflikt. Jednak ten nie zd¹¿y³ siê pojawiæ, bowiem wybuch tzw. nie-

szporów sycylijskich przeszkodzi³ Karolowi w realizacji jego planów

269

.

Nieszpory sycylijskie, które wybuch³y 30 marca 1282 r., po³o¿y³y kres

zamierzeniom Karola Andegaweñskiego, który nie zdo³a³ dotrzeæ do Zie-

-Smith, The Knights…, s. 99; R. Grousset, L’épopée…, s. 301; S. Runciman, Nieszpory

Sycylijskie…, s. 171; P. W. Edbury, The Disputed Regency…, s. 3; idem, The King-

dom…, s. 36, 93; D. Seward, op. cit., s. 77.

268

Eracles, s. 478–479; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 173; S. Runciman, Dzieje…, t. III,

s. 321; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 189; The ‘Templar of Tyre’…, § 418; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 95; S. Runciman, Nieszpory Sycylijskie…, s. 181.

269

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 174; K. M. Setton, op. cit., vol. I, s. 140–163; J. Riley-

-Smith, The Knights…, s. 190; P. W. Edbury, Feudal Obligations…, s. 335; idem, The

Kingdom…, s. 95; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 364; Chronique de l’île de Chypre...,

s. 116.

126

mi Œwiêtej, aby przej¹æ koronê jerozolimsk¹. Roger z San Severino opuœci³

Królestwo, a jego miejsce w Akce obj¹³ seneszalk Eudes Poilechien. Zdo-

³a³ on doprowadziæ do podpisania nowego pokoju z su³tanem, który zawar³

na pocz¹tku 1283 r., a 3 czerwca przed³u¿y³ go na okres kolejnych 10 lat.

Porozumienie obejmowa³o terytorium muzu³mañskie od Egiptu po pó³noc-

n¹ Syriê oraz wszystkie miasta chrzeœcijañskie Królestwa Jerozolimskie-

go. Postanowienie pokoju zak³ada³o tak¿e, ¿e jeœli chrzeœcijanie z Europy

b¹dŸ Mongo³owie bêd¹ planowaæ atak na muzu³manów, to Frankowie z Kró-

lestwa Jerozolimskiego ostrzeg¹ su³tana. Jeœli natomiast Mongo³owie b¹dŸ

te¿ inne narody z Azji zaatakuj¹ Królestwo lub tereny su³tana, wtedy obie

strony przyjd¹ sobie nawzajem z pomoc¹

270

.

Na wieœæ o opuszczeniu przez namiestnika Karola Królestwa Jerozoli-

my Hugon III z Lusignan postanowi³ podj¹æ kolejn¹ próbê przywrócenia

swojego zwierzchnictwa nad Ziemi¹ Œwiêt¹. Wraz ze swoimi synami —

Bohemundem oraz Henrykiem i 250 rycerzami wyp³yn¹³ w kierunku Tyru,

jednak zniesiony przez sztorm wyl¹dowa³ pod Bejrutem 1 sierpnia 1283 r.

Wiêkszoœæ jego oddzia³ów pomaszerowa³a l¹dem, gdzie przez kilka dni

toczy³a nieustaj¹ce walki z muzu³mañsk¹ jazd¹ próbuj¹c¹ im przeszkodziæ

w marszu na Tyr. Kiedy Hugon III dotar³ do miasta, zmar³ niespodziewanie

jego syn Bohemund. Król Cypru, przy zgodzie S¹du Najwy¿szego oraz

kolonii Genui, Pizy oraz Wenecji, wskaza³ swojego brata Onufrego z Bej-

rutu jako nowego namietnika Tyru. Tymczasem Onufry zmar³ 12 lutego

1284 r., a nastêpnie po¿egna³ siê z tym œwiatem sam król Hugon III. Jego

zw³oki zosta³y przetransportowane na Cypr i w dniu 24 marca pochowane

w katedrze w Nikozji

271

.

270

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 176; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. I, s. 470; R. Grous-

set, Histoire..., vol. III, s. 702; C. Morrisson, op. cit., s. 58; J. Riley-Smith, The Kni-

ghts…, s. 190; S. Runciman, Nieszpory Sycylijskie…, s. 225–268.

271

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 176–178. N. Coureas, The Assizes of the Lusignan…,

s. 29; D. Hunt, The Frankish Period, s. 196; J. Munro, Z. Kauri, op. cit., s. 61; P. W. Ed-

bury, The Kingdom…, s. 36, 96; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 176–177; S. Runciman,

Dzieje…, t. III, s. 367; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 215–216; L. Machairas, op. cit.,

vol. I, § 41; Chronique de l’île de Chypre..., s. 116; Estienne de Lusignan, Chorograf-

fia..., folio 54b.

127

Panowanie Jana I i Henryka II z Lusignan

oraz upadek Akki

Nastêpc¹ zmar³ego Hugona III z Lusignan zosta³ jego najstarszy syn

o imieniu Jan. Jego koronacja na króla Cypru odby³a siê 11 maja 1284 r.

w Nikozji. Nowy w³adca przeprawi³ siê do Syrii i koronowa³ na króla jero-

zolimskiego w Tyrze, gdy¿ Akka nadal by³a pod kontrol¹ Eudesa Poile-

chiena, nieprzychylnego dynastii Lusignan. Niestety Jan nie cieszy³ siê zbyt

d³ugo w³adz¹, gdy¿ 20 maja 1285 r. zmar³

272

.

Sukcesorem Jana zosta³ jego m³odszy brat Henryk z Lusignan, który

w momencie koronacji w dniu 24 czerwca 1285 r. mia³ dopiero czternaœcie

lat. 24 czerwca 1286 r. Henryk w towarzystwie konetabla Królestwa Cypru

Baldwina z Ibelinu przyby³ do Akki, gdzie zamek nadal znajdowa³ siê w rê-

kach stronników Karola Andegaweñskiego, którzy nie chcieli do niego

wpuœciæ króla Cypru. Henryk II z³o¿y³ nawet obietnicê, ¿e ¿adnemu Fran-

cuzowi nie zrobi krzywdy i wszyscy oni bêd¹ mogli opuœciæ Akkê lub w niej

pozostaæ. 30 czerwca król Cypru spotka³ siê ze wszystkimi feuda³ami Kró-

lestwa Jerozolimskiego i jeszcze raz powtórzy³ swoj¹ obietnicê. W koñcu,

kiedy ju¿ nie by³o nadziei na bezkrwawe zakoñczenie sporu, g³os zabrali

wielcy mistrzowie templariuszy, szpitalników oraz niemieckiego zakonu

272

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 368; H. Luke, The Kingdom of Cyprus 1291–

1369, [w:] A History of the Crusades, ed. by K. M. Setton, vol. III, s. 341; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 179; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 36, 96; Chroniques d’Amadi…,

vol. I, s. 216; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 41; Estienne de Lusignan, Chorograffia...,

folio 54b.

128

Marii Panny. Wp³ynêli oni na Eudesa Poilechiena i pozosta³ych zwolenni-

ków Andegawenów, aby opuœcili zamek i wydali go przysz³emu królowi

273

.

Wówczas 15 sierpnia 1286 r. Henryk II z Lusignan, król Cypru, zosta³

koronowany na w³adcê Królestwa Jerozolimskiego w Tyrze przez arcybi-

skupa dominikanina Bonaccorso z Gloria

274

.

W po³owie 1285 r. pod kontrol¹ chrzeœcijan w Syrii i Palestynie znajdo-

wa³y siê nastêpuj¹ce obszary: Akka, Trypolis, Laodycea, Bejrut, Sydon,

Tyr i zamek Pèlerin, niemniej 25 maja 1285 r. skapitulowa³a twierdza szpi-

talników Margat, a dnia 20 kwietnia 1287 r. su³tan al-Mansur Kalawun

zaj¹³ Leodyceê. Kolejnym jego celem sta³o siê hrabstwo Trypolisu, gdzie

w dniu 19 paŸdziernika 1287 r. zmar³ w³adca miasta Bohemund VII

275

. Nie

pozostawi³ on potomstwa, wiêc prawa do hrabstwa przesz³y na jego siostrê

£ucjê z Antiochii, która w tym czasie by³a we W³oszech, oraz na jego mat-

kê Sybillê z Armenii. Genueñczycy pod przywództwem admira³a Bene-

dykta Zaccarii, posiadaj¹cy ogromny wp³yw na politykê hrabstwa Trypoli-

su, og³osili £ucjê sukcesork¹. Nie uczynili tego bezinteresownie, gdy¿

wymusili na niej przekazanie Genueñczykom trzeciej czêœci miasta. Tak¿e

Henryk II z Lusignan pragn¹³ utrzymaæ miasto i wys³a³ w tym celu cztery

galery z cypryjskimi rycerzami pod dowództwem swojego brata, konetabla

Królestwa Jerozolimy, Amalryka. Zaniepokoi³o to su³tana, który obawia³

siê o w³asny handel i 26 kwietnia 1289 r. zaj¹³ Trypolis. Amalryk z Lusi-

gnan i Zaccaria — jako nieliczni — zdo³ali umkn¹æ muzu³manom

276

.

273

The ‘Templar of Tyre’…, § 435; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 96; J. Richard,

The Latin Kingdom…, s. 418–419; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 368–369; idem,

Nieszpory Sycylijskie…, s. 256; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 99; G. Hill, op. cit.,

vol. II, s. 179; L. Machairas, op. cit., vol. I, § 41.

274

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 99 i 191; D. Hunt, The Frankish Period, s. 197;

J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 240.

275

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 368, 376; J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 240;

C. Morrisson, op. cit., s. 69; P. M. Holt, op. cit., s. 123; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 179;

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 137, 140 i 194; D. Seward, op. cit., s. 78; J. Richard,

The Latin Kingdom…, s. 422; W. Zöllner, op. cit., s. 152.N. Housley, The Italian Crusa-

des, s. 73; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 101; B. Hamilton, op. cit., s. 85; W. Zöllner,

op. cit., s. 152.

276

P. M. Holt, op. cit., s. 123; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 183; B. Hamilton, op. cit.,

s. 85; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 377–378; N. Housley, The Italian Crusades, s. 73;

E. Chapin Furber, op. cit., s. 617; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 99, 101; I. Hrbek,

op. cit., s. 45; J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 241; R. Grousset, Histoire..., vol. III,

s. 734–745; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 98.

129

Po zajêciu Trypolisu Henryk II i al-Mansur Kalawun zawarli pokój na

dziesiêæ lat, dziesiêæ miesiêcy i dziesiêæ dni. Henryk w dniu 26 wrzeœnia

1289 r. odp³yn¹³ na Cypr, pozostawiaj¹c w Akce swojego brata i zarazem

namiestnika, Amalryka z Lusignan. Tymczasem w tym samym roku Hu-

gon z Brienne, powo³uj¹c siê na swoje w¹tpliwe prawa do korony Cypru

i Królestwa Jerozolimskiego, sprzeda³ je królowi Aragonii, Alfonsowi III

(1285–1291)

277

.

Zaraz po podpisaniu pokoju z su³tanem Henryk II z Lusignan wys³a³

z misj¹ do Europy dowódcê francuskich rycerzy w Ziemi Œwiêtej — Jana

z Grailly. Mia³ on przedstawiæ beznadziejn¹ sytuacjê Królestwa Jerozolim-

skiego oraz zwerbowaæ posi³ki. Rycerz zdo³a³ sprowadziæ do Ziemi Œwiê-

tej niewielkie oddzia³y, z³o¿one g³ównie z W³ochów, niemniej jednak przy-

nios³y one wiêcej z³ego ni¿ dobrego. Najemnicy rabowali, gwa³cili, do-

puszczali siê przestêpstw nie tylko na muzu³manach, ale nawet wobec

chrzeœcijan. W sierpniu 1290 r. dokonali masakry kupców i handlarzy mu-

zu³mañskich w Akce, co sta³o siê bezpoœredni¹ przyczyn¹ zerwania pokoju

przez su³tana

278

.

Al-Mansur Kalawun rozpocz¹³ przygotowania do kampanii, jednak zmar³

w listopadzie lub grudniu 1290 r. Jego syn i nastêpca al-Aszraf Chalil wyru-

szy³ z potê¿n¹ armi¹ z Egiptu, licz¹c¹ 160 tys. piechoty oraz 60 tys. kawale-

rii. Dotar³ pod Akkê w dniu 5 kwietnia 1291 r. W tych okolicznoœciach roz-

poczê³a siê ostatnia batalia w historii Królestwa Jerozolimskiego

279

.

277

P. W. Edbury, The Disputed Regency…, s. 8; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 171;

J. F. O’Callaghan, A History of Medieval Spain, Ithaca–London 1975, s. 405; E. Lourie,

An offer of the suzerainty and escheat of Cyprus to Alphonso III of Aragon by Hugh de

Brienne in 1289, „English Historical Review” 1969, nr LXXXIV, s. 101–108; N. Ho-

usley, Charles II of Naples and the Kingdom of Jerusalem, “Byzantion” 1984, LIV,

s. 533; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 183; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 218; Chronique

de l’île de Chypre..., s. 118.

278

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 184; J. M. Powell, France and the Holy Land: Frankish

Culture at the End of the Crusades, “The Catholic Historical Review” 2004, vol. 90,

nr 4, s. 767–769; Ch. J. Marshall, The French regiment in the Latin East, 1254–91,

“Journal of Medieval History” 1989, vol. 15, s. 301–307; N. Housley, The Later Crusa-

des…, s. 16; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 99.

279

J. Delaville le Roulx, op. cit., s. 242; E. Chapin Furber, op. cit., s. 617; N. J. G. Po-

unds, Géographie historique de l’Europe de l’Antiquité a nos jours, Paris 1950, s. 93;

J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 426; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 91, 196;

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 185; R. Grousset, L’épopée..., s. 304; idem, Histoire..., vol. III,

130

W Akce znajdowa³o siê oko³o 50 tys. mieszkañców oraz 14 tys. piechu-

rów i 800 rycerzy. Miasto otacza³y dwie linie murów, których broni³o

12 wie¿. Na przedpolu murów znajdowa³ siê barbakan zbudowany przez

króla Cypru Hugona. Zewnêtrzn¹ liniê murów obsadzi³y najlepsze oddzia-

³y z³o¿one z rycerzy niemieckiego zakonu Marii Panny pod dowództwem

Konrada von Feuchtwangen oraz cypryjskich i syryjskich wojsk pod do-

wództwem Amalryka z Lusignan. Praw¹ czêœæ linii obrony zajê³o rycer-

stwo angielskie i francuskie pod dowództwem Jana z Grailly i Szwajcara

Ottona z Grandson. Dalej znajdowa³y siê oddzia³y weneckie i pizañskie

oraz wojsko wystawione przez komunê z Akki. Lewy odcinek obrony zajê-

li szpitalnicy i templariusze

280

.

4 maja 1291 r. Henryk II z Lusignan wraz z arcybiskupem Nikozji Ja-

nem z Ankony przyby³ do Syrii z licznymi posi³kami w sile 40 galer, 200 ry-

cerzy i 500 piechurów. Zaraz po przybyciu król wys³a³ do su³tana dwóch

pos³ów — templariusza Wilhelma z Cafran oraz Wilhelma z Villiers z pro-

pozycj¹ pokoju. al-Aszraf Chalil sprawê postawi³ jasno. Jedynym warun-

kiem pokoju by³o bezwarunkowe poddanie miasta

281

.

8 maja 1291 r. pad³ barbakan przed murami Akki. W dniu 15 maja po-

nad 3 tys. ludzi uciek³o z miasta pod wp³ywem fa³szywej informacji, ¿e król

opuœci³ miasto. 18 maja nast¹pi³ ostateczny atak mameluków. Walki by³y

bardzo zaciête. Na ulicach Akki poleg³ wielki mistrz templariuszy Wil-

helm z Beaujeu, a podczas obrony portu œw. Antoniego zgin¹³ marsza³ek

zakonu szpitalników Mateusz z Clermont. Równie¿ Jan z Grailly, dowo-

dz¹cy francuskim sektorem obrony, zosta³ ranny. Stoj¹cy na czele hufca

s. 771; D. Seward, op. cit., s. 80–81; P. W. Edbury, £aciñski Wschód…, s. 313; Fo-

rey A. J., The Military Orders in the Crusading proposals of the late-thirteenth and

early-fourteenth centuries, “Tradito. Studies in Ancient and Medieval History, Thought

and Religion” 1980, vol. XXXVI, s. 317–319; A. Demurger, op. cit., s. 230; P. M. Holt,

op. cit., s. 124; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 382.

280

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 383–384; D. Seward, op. cit., s. 81; J. Delaville

le Roulx, op. cit., s. 242; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 196; E. Rey, Les Colonies

franques de Syrie aux XII

me

et XIII

me

siècles, Paris 1883, s. 451.

281

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 386; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 185–187; J.

Charpentier, op. cit., s. 57; D. Seward, op. cit., s. 82; P. W. Edbury, The Kingdom…, s.

99; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 425–429; J. Prawer, op. cit., vol. II, s. 552–557;

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 196; E. Chapin Furber, op. cit., s. 617; J. Delaville le

Roulx, op. cit., s. 242–243; Chroniques d’Amadi…, vol. I, s. 221; Chronique de l’île de

Chypre..., s. 120.

131

angielskiego Szwajcar Otto z Grandison ledwo utrzymywa³ swój odcinek

pod naporem atakuj¹cych. Król Cypru, widz¹c beznadziejne po³o¿enie Akki,

opuœci³ miasto m.in. wraz z wielkim mistrzem szpitalników Janem z Vil-

lers, dowódc¹ Francuzów Janem z Grailly i dowódc¹ Anglików Ottonem

z Grandison. Okrêt z patriarch¹ Miko³ajem z Hanapesu zaton¹³ wraz z nim

na pok³adzie. Tymczasem muzu³manie wdarli siê do miasta i dokonali ma-

sakry ludnoœci. Czêœæ mieszkañców schroni³a siê w ufortyfikowanej sie-

dzibie templariuszy, gdzie obron¹ dowodzili marsza³ek Piotr z Sevrey oraz

komandor Tybald Gaudin. Po kilku dniach, kiedy su³tan obieca³, ¿e puœci

ich wolno, opuœcili swoj¹ twierdzê. Wtedy to Teobald Gaudin odp³yn¹³ do

Sydonu, zabieraj¹c ze sob¹ skarbiec i relikwie zakonu. Jednak podczas

przejmowania opuszczonych przez templariuszy pozycji mamelukowie

dokonali licznych gwa³tów na mieszkañcach Akki, którzy schronili siê w sie-

dzibie zakonu. Wobec takiego zachowania muzu³manów templariusze za-

mknêli bramy i przygotowali siê do obrony. Su³tan ponownie zapropono-

wa³ obroñcom kapitulacjê, na co ci siê zgodzili. Jednak al-Aszraf Chalil

œci¹³ Piotra z Sevrey, który omawia³ warunki kapitulacji. Templariusze po-

nownie przyst¹pili do obrony ostatniego chrzeœcijañskiego bastionu w Akce.

Epilogiem obrony Akki by³ dzieñ 28 maja 1291 r., kiedy mamelucy wdarli

siê do siedziby templariuszy. Nadwyrê¿one fundamenty nie wytrzyma³y

ciê¿aru atakuj¹cych i pogrzeba³y zarówno obroñców, jak i prawie 2 tys.

mameluków

282

.

Tyr skapitulowa³ 18 lub 19 maja. Sydon, w którym schroni³ siê Teobald

Gaudin, stawi³ opór nadci¹gaj¹cym mamelukom. Samo miasto zosta³o

opuszczone przez mieszkañców, którzy wraz z templariuszami schronili

siê w zamku po³o¿onym na skalistej wyspie. Teobald Gaudin uda³ siê na

Cypr w celu sprowadzenia pomocy, jednak po jakimœ czasie przys³a³ wia-

domoœæ, ¿e odsiecz nie nadejdzie i nale¿y ewakuowaæ zamek. Garnizon

opuœci³ twierdzê pod ukryciem nocy i uda³ siê do Tortosy, a stamt¹d na

Cypr. W dniu 14 lipca 1291 r. mamelucy wkroczyli do zamku w Sydonie

282

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 387–390; D. Seward, op. cit., s. 81, 85; G. Hill,

op. cit., vol. II, s. 187; M. L. Favreau-Lilie, The military orders and the escape of the

Christian population from the Holy Land in 1291, “Journal of Medieval History” 1993,

vol. 19, s. 210–216; J. Charpentier, op. cit., s. 57; R. Grousset, L’épopée…, s. 305;

B. Hamilton, op. cit., s. 86; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 99–100; J. Richard, The

Latin Kingdom…,s. 427–428; E. Chapin Furber, op. cit., s. 618; J. Delaville le Roulx,

op. cit., s. 243; The ‘Templar of Tyre’…, § 489–508.

132

i zburzyli go. W Bejrucie muzu³manie zburzyli mury obronne miasta oraz

zamek. 30 lipca wkroczyli do Jaffy oraz do klasztorów na górze Karmel,

gdzie wymordowali wszystkich mnichów

283

.

W dniu 3 sierpnia 1291 r. templariusze ewakuowali Tortosê, a 14 sierp-

nia zamek Pèlerin. Ostatnim punktem w rêkach chrzeœcijan na terenie Zie-

mi Œwiêtej by³a malutka wysepka Ruad (Aradus), gdzie templariusze utrzy-

mali siê do 1303 r.

284

.

Papie¿ Miko³aj IV na wieœæ o upadku Akki rozpocz¹³ przygotowania

do kolejnej wyprawy krzy¿owej. Plany przewidywa³y, ¿e krzy¿owcy bêd¹

gotowi do wyp³yniêcia w kierunku Ziemi Œwiêtej w lecie 1293 r. Jednak

œmieræ Miko³aja IV w kwietniu 1292 r. nie pozwoli³a na zrealizowanie za-

mierzeñ

285

.

W 1292 r. eskadra 20 galer genueñskich pod dowództwem Manuela

Zaccarii oraz 15 okrêtów w s³u¿bie Królestwa Cypru wziê³o udzia³ w raj-

dzie na Alayê w Anatolii oraz na egipsk¹ Aleksandriê. W paŸdzierniku

1299 r. mongolski ilchan Persji Ghazan razem z chrzeœcijanami z Armenii

i oddzia³ami gruziñskimi najecha³ Syriê. Ghazan wys³a³ dwóch pos³añców

na Cypr z proœb¹ o pomoc wojskow¹, jednak król Henryk II z Lusignan nie

podj¹³ ¿adnych kroków. Byæ mo¿e w ten sposób zmarnowa³ szansê na od-

zyskanie przyczó³ka w Syrii. W dniu 24 grudnia 1299 r. Ghazan zosta³

pokonany przez mameluków pod Hims i wróci³ do Persji. Ponadto w stycz-

niu 1300 r. muzu³manie odzyskali Damaszek

286

.

Templariusze, dla których Cypr sta³ siê g³ówn¹ siedzib¹ na Wschodzie

po upadku Akki, doprowadzili do konfliktu z dynasti¹ panuj¹c¹ na wyspie.

283

N. Housley, The Later Crusades…, s. 17; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 391.

284

D. Hunt, The Frankish Period, s. 197; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 430–

431; P. Partner, op. cit., s. 37; H. Luke, The Kingdom of Cyprus 1291–1369, s. 341–342;

R. Grousset, Histoire..., vol. III, s. 763; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 188; M. L. Favreau-

-Lilie, op. cit., s. 220–227; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 106; idem, The Military

Orders…, s. 104; B. Hamilton, op. cit., s. 86; J. Riley-Smith, The Knights…, s. 100;

S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 391; A. Demurger, op. cit., s. 211; N. Housley, The

Later Crusades…, s. 17.

285

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 102.

286

Ibidem, s. 104; J. Richard, The Latin Kingdom…, s. 434; J. Riley-Smith, The

Knights…, s. 196–199; R. Mantran, Histoire de l’empire Ottoman, Paris 1989, s. 17–19;

H. Luke, The Kingdom of Cyprus 1291–1369, s. 342; S. der Nersessian, op. cit., s. 657;

P. W. Edbury, £aciñski Wschód…, s. 314; A. Demurger, op. cit., s. 231; N. Housley, The

Later Crusades…, s. 21.

133

Wspólnie z bratem Henryka II z Lusignan, Amalrykiem, doprowadzili

w 1306 r. do uwiêzienia prawowitego króla i odes³ania go do Armenii, gdzie

spêdzi³ on kilka lat, bêd¹c wiêŸniem zakonu

287

.

W 1307 r. król Francji Filip IV Piêkny przy cichej akceptacji papie¿a

Klemensa V doprowadzi³ do aresztowania wielkiego mistrza zakonu tem-

plariuszy Jakuba z Molay, który oskar¿ony o herezjê i malwersacje finan-

sowe zosta³ spalony na stosie w 1314 r. G³ównym postanowieniem procesu

wytoczonego templariuszom by³o rozwi¹zanie zakonu. W 1308 r. papie¿

nakaza³ Amalrykowi z Lusignan zajêcie wszystkich posiad³oœci templariu-

szy na wyspie. Do 1313 r. w³adcy Cypru pozbawili zakon wszystkich dóbr,

które przekazali w wiêkszoœci szpitalnikom. W 1310 r. zosta³ zamordowa-

ny niespodziewanie Amalryk, a na Cypr przy pomocy szpitalników powró-

ci³ z Armenii Henryk II. Rozpocz¹³ on proces rozwoju gospodarczego oraz

politycznego wyspy. Doprowadzi³ do wzmocnienia obronnoœci Famagu-

sty, nara¿onej na rajdy muzu³mañskie, przebudowa³ katedrê œw. Miko³aja

oraz powiêkszy³ samo miasto na potrzeby uchodŸców z Ziemi Œwiêtej. Zmar³

w 1324 r.

288

.

287

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 210; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 216–260; M. Lo-

bet, op. cit., s. 35; H. Luke, The Kingdom of Cyprus 1291–1369, s. 346; P. W. Edbury,

£aciñski Wschód…, s. 314; idem, Feudal Obligations…, s. 340; idem, Famagusta…,

s. 338; idem, The Military Orders…, s. 102; R. Grousset, Les Croisades, s. 83; Chroni-

ques d’Amadi…, vol. II, s. 18–19.

288

D. Hunt, The Frankish Period, s. 198; P. W. Edbury, £aciñski Wschód…, s. 314;

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 217–218; A. Ollivier, op. cit., s. 125–127; A. Forey,

Zakony rycerskie, s. 229–231; P. P. Read, op. cit., s. 282–344; V. Croce, Tajemnice

Templariuszy i upadek Królestwa Jerozolimskiego, Kraków 2004, s. 182.

134

Zakoñczenie

Dzieje Królestwa Cypru pod rz¹dami francuskiej dynastii Lusignan

pokazuj¹ istotn¹ rolê, jak¹ odgrywa³a wyspa w dobie wypraw krzy¿owych.

Losy Cypru by³y œciœle zwi¹zane z wydarzeniami, które mia³y miejsce

w Królestwie Jerozolimskim oraz w ca³ej Europie. Ponadto wyspie nieob-

ca by³a wielka europejska polityka, której liczne symptomy znajdowa³y

swoje odbicie w tym rejonie œwiata.

Przeanalizowanie problemu stanowi¹cego temat niniejszej pracy pro-

wadzi do wniosków, które chcia³bym uj¹æ w piêciu punktach.

1. W 1185 r. cz³onek bizantyñskiej rodziny cesarskiej, Izaak Dukas Kom-

nen, pos³uguj¹c siê sfa³szowanymi dokumentami, narzuci³ wyspie swoje

zwierzchnictwo, które trwa³o do maja 1191 r. Wówczas król Anglii, Ry-

szard Lwie Serce, podczas swojej drogi do Ziemi Œwiêtej, zmuszony wal-

czyæ o wolnoœæ i honor swojej narzeczonej oraz siostry, podporz¹dkowa³

sobie wyspê. Nied³ugo potem odsprzeda³ Cypr zakonowi templariuszy, któ-

rzy jednak wobec buntu mieszkañców d³ugo nie rz¹dzili wysp¹. Po krwa-

wym st³umieniu powstania greckiej ludnoœci w kwietniu 1192 r., zakon

opuœci³ wyspê. Wkrótce Cypr znalaz³ nowego kupca. Okaza³ siê nim tytu-

larny król jerozolimski, Gwidon z Lusignan, który straci³ swoje pañstwo

po klêsce pod Hattin w 1187 r. Odkupi³ on od templariuszy, za zgod¹ Ry-

szarda Lwie Serce, wyspê i zapocz¹tkowa³ rz¹dy francuskiej dynastii Lusi-

gnan na Cyprze, które trwa³y do 1474 r.

135

2. Cypr posiada œwietne po³o¿enie strategiczne, le¿¹c na przeciêciu naj-

wa¿niejszych szlaków komunikacyjnych we wschodniej czêœci basenu

Morza Œródziemnego. Przywo³uj¹c pochodz¹ce z X w. przekazy arabskich

podró¿ników, wiemy, ¿e podró¿ z Syrii na Cypr zajmowa³a w owym czasie

24 godziny. Z kolei przy z³ej pogodzie trwa³o to a¿ siedem dni, o czym

móg³ siê przekonaæ dwunastowieczny pielgrzym Saewulf. W 1249 r. przy

sztormowej pogodzie król Francji Ludwik IX przeprawi³ siê do Damietty

w Egipcie z Limassol na Cyprze w ci¹gu czterech dni

289

. Do wszystkich

otaczaj¹cych wyspê brzegów sta³ego l¹du by³o blisko. Stanowi³o to zaletê,

ale i równie¿ wadê po³o¿enia wyspy. Mamelucy z Egiptu i muzu³manie

z Syrii z ³atwoœci¹ dokonywali rajdów na porty i miasta po³o¿one na wy-

brze¿u cypryjskim. W 1191 r. Ryszard Lwie Serce w ci¹gu 27 dni, wlicza-

j¹c w to trzynastodniowy pobyt na Rodos, przyp³yn¹³ do Limassol z Mes-

syny na Sycylii

290

. Fryderykowi II Hohenstaufowi w 1228 r. pokonanie dro-

gi z Brindisi do Limassol zajê³o 24 dni. Podobnie w 1248 r. Ludwik IX

potrzebowa³ 24 dni, aby dop³yn¹æ na Cypr z Aigues Mortes we Francji.

Jednak czasem pogoda lubi³a sprawiæ k³opot podró¿uj¹cym i w 1309 r.

papieski nuncjusz Rajmund z Piis potrzebowa³ a¿ 78 dni, aby dop³yn¹æ do

Rodos, co zwykle zajmowa³o nie d³u¿ej ni¿ kilka dób

291

. W XIII w. wiêk-

szoœæ wypraw podejmowanych przeciwko muzu³manom by³o powi¹zanych

z Cyprem. Z czasem sta³ siê on punktem na drodze krzy¿owców i by³

uwzglêdniany w ka¿dych planach kolejnych ekspedycji

292

.

Cypr by³ wykorzystywany jako baza ekonomiczna dla krzy¿owców, Ÿró-

d³o rekruta oraz punkt postoju dla okrêtów pod¹¿aj¹cych do Ziemi Œwiêtej.

Wyspa odgrywa³a równie¿ istotn¹ rolê gospodarcz¹ i polityczn¹ dla Króle-

stwa Jerozolimskiego. ¯yzne równiny, tarasowate doliny i wykorzystywa-

nie sieci kana³ów nawadniaj¹cych sprawi³o, ¿e na wyspie produkowano

du¿e iloœci zbó¿, oliwy z oliwek oraz cukru. W czasie panowania dynastii

Lusignan gospodarka wyspy rozkwit³a. Cypr sta³ siê spichlerzem zaopatru-

j¹cym chrzeœcijan w Królestwie Jerozolimskim oraz pod¹¿aj¹ce do Ziemi

Œwiêtej wyprawy krzy¿owe

293

.

289

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 15.

290

G. Home, op. cit., s. 45.

291

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 15.

292

A. S. Atiya, op. cit., s. 102, 122; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 141.

293

J. Phillips, op. cit., s. 142.

136

3. Pierwszym w³adc¹ Cypru z dynastii Lusignan, który nosi³ tak¿e tytu³

w³adcy Królestwa Jerozolimskiego, by³ Gwidon. W 1186 r. zosta³ korono-

wany na króla jerozolimskiego, aby rok póŸniej, po bitwie pod Hattin utra-

ciæ swoje pañstwo. Usilnie d¹¿y³ do odzyskania w³adzy, kiedy jednak

w 1192 r. zosta³ panem Cypru, porzuci³ swoje dawne plany. Jego brat, Amal-

ryk z Lusignan, kolejny w³adca Cypru, zosta³ równie¿ królem jerozolim-

skim. Okres jego w³adzy nad pañstwem frankijskim w Ziemi Œwiêtej to

lata 1197–1205. Dziêki temu, ¿e wczeœniej pe³ni³ funkcjê konetabla Króle-

stwa Jerozolimskiego, by³ œwietnym dyplomat¹, co nieraz wykorzystywa³

podczas swoich rz¹dów, prowadz¹c politykê pokoju z muzu³manami. Wp³y-

n¹³ na poprawienie i ustabilizowanie sytuacji w Królestwie Jerozolimskim.

Papiestwo od czasów IV krucjaty planowa³o zorganizowanie nowej

wyprawy, która mog³aby zmyæ hañbê z 1204 r. Plan przewidywa³, ¿e krzy-

¿owcy zbior¹ siê na Cyprze i st¹d nast¹pi uderzenie na Egipt. Za³o¿enia

powiod³y siê po³owicznie, gdy¿ w 1217 r. na wyspê dotar³y tylko oddzia³y

ksiêcia austriackiego Leopolda VI. Pozosta³e skierowa³y siê bezpoœrednio

do Ziemi Œwiêtej. Król Cypru Hugon I osobiœcie uczestniczy³ w krucjacie,

jednak swoje zaanga¿owanie przyp³aci³ w³asnym ¿yciem. Zmar³ w Syrii

w 1218 r. Po jego œmierci w dzia³aniach w Egipcie uczestniczy³ kontygent

cypryjski pod dowództwem konetabla wyspy, Waltera z Cezarei. Cypr w tym

czasie s³u¿y³ za bazê zaopatrzeniow¹ oraz miejsce odpoczynku dla walcz¹-

cych nad Nilem oddzia³ów krzy¿owców, wœród których by³ równie¿ król

jerozolimski, Jan z Brienne. W latach 1239–1240 mia³y miejsce dwie eks-

pedycje do Ziemi Œwiêtej, które nosi³y znamiona niewielkich wypraw krzy-

¿owych. Podjêli je Tybald król Nawarry i hrabia Szampanii, oraz Ryszard

z Kornwalii, brat króla Anglii Henryka III. Jednak wiêksza czêœæ krzy¿ow-

ców uczestnicz¹cych w tych wyprawach ruszy³a na pó³noc, aby wspomóc

³acinników w Konstantynopolu w walce z Bizancjum. Tylko niewielkie

si³y dotar³y do Syrii i Palestyny. W ¿adnej z tych ekspedycji nie by³o zaan-

ga¿owane Królestwo Cypru, które podnosi³o siê z upadku po wojnie z Fry-

derykiem II Hohenstaufem i nie mog³o uczestniczyæ w walce z muzu³ma-

nami. Wyspa sta³a siê natomiast zapleczem dla wyprawy króla Francji Lu-

dwika IX, który podj¹³ siê ekspedycji przeciwko islamowi w latach

1248–1254. Sam król Cypru Henryk I, u boku Ludwika IX wkroczy³

w czerwcu 1249 r. do Damietty

294

. A¿ do koñca lat szeœædziesi¹tych XIII w.

294

J. Riley-Smith, The Knights…, s. 98; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 82, 86–87, 131,

145; Eracles, s. 322, 339, 349, 436; S. Lloyd, English Society…, s. 84; L. de Mas Latrie,

op. cit., vol. II, s. 36.

137

chrzeœcijañska Europa nie by³a w stanie zorganizowaæ kolejnej wyprawy

krzy¿owej na Wschód. Wszystkie si³y za spraw¹ papiestwa by³y zaanga¿o-

wane w walkê, najpierw z Fryderykiem II Hohenstaufem, a póŸniej z jego

sukcesorami we W³oszech.

Cz³onkowie dynastii Lusignan ponownie zasiedli na tronie w Akkce

dopiero w 1269 r. Wówczas koronê otrzyma³ król Cypru Hugon III z Lusi-

gnan. W pocz¹tkowym okresie swoich rz¹dów w³adca ten musia³ siê zmie-

rzyæ z kontrkandydatem do tronu w postaci Marii, wnuczki Amalryka z Lu-

signan, a póŸniej ze spadkobierc¹ jej praw, Karolem Andegaweñskim. Hu-

gon III by³ bardzo zaanga¿owany w sprawy swojego nowego pañstwa.

Poœwiêca³ si³y cypryjskie do obrony terytorium Królestwa Jerozolimskie-

go przed naporem muzu³mañskim. Organizowa³ wypady na tereny wroga.

W 1270 r. mia³a miejsce ostatnia du¿a krucjata zorganizowana przez Lu-

dwika IX

295

. W jego œlad poszli synowie króla Anglii Henryka III, Edward

i Edmund

296

. Tym razem skierowa³a siê ona do Tunisu, gdzie niestety w wy-

niku choroby zmar³ król Francji

297

. Czêœæ krzy¿owców wróci³a do domu,

jednak pomimo tego niewielki oddzia³ pod dowództwem ksiêcia Anglii

Edwarda, syna króla Henryka III, uda³ siê do Ziemi Œwiêtej, gdzie razem

z królem Królestwa Jerozolimskiego i Cypru Hugonem III z Lusignan to-

czy³ wspóln¹ walkê z muzu³manami

298

.

Ostatnim w³adc¹ ³¹cz¹cym godnoœæ króla Cypru i króla jerozolimskie-

go by³ Henryk II z Lusignan. Sta³ siê on równie¿ ostatnim obroñc¹ chrze-

œcijañstwa na Bliskim Wschodzie. Zdecydowa³ siê na rozpaczliw¹ próbê

obrony swojego pañstwa przed ostatecznym uderzeniem muzu³manów.

Pomimo m³odego wieku (podczas obrony Akki w 1291 r. Henryk II mia³

zaledwie 20 lat) okaza³ siê rozs¹dnym w³adc¹. Podj¹³ siê zorganizowania

ostatniej krucjaty, która mia³a ocaliæ terytoria nale¿¹ce jeszcze do Króle-

stwa. W tym celu rozes³a³ pos³añców po europejskich dworach. Niestety

jego próby obrony okaza³y siê bezskuteczne. Sam, walcz¹c na murach Akki,

opuœci³ Ziemiê Œwiêt¹ 18 maja 1291 r.

295

F. Braudel, F. Coarelli, M. Aymard, Morze Œródziemne. Region i jego dzieje,

Gdañsk 1982, s. 25.

296

P. Rousset, op. cit., s. 261; B. Hamilton, op. cit., s. 83; H. Pruk, Kulturgeschichte

der Kreuzzüge, Berlin 1883, s. 360.

297

Maqrizi, San Luigi a Tunisi, [w:] Storici di arabi delle Crociate, a cura di Fran-

cesco Gabrieli, s. 286.

298

P. Rousset, op. cit., s. 261; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 166–167; Eracles, s. 460;

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 93.

138

Podsumowuj¹c rolê dynastii Lusignan jako królów jerozolimskich,

mo¿emy stwierdziæ, ¿e wp³ywa³a ona w istotny sposób na sytuacjê w Pale-

stynie i Syrii. Jej cz³onkowie podejmowali siê obrony chrzeœcijañstwa w Zie-

mi Œwiêtej i choæ nie zdo³ali ocaliæ Królestwa Jerozolimskiego przed upad-

kiem, to na pewno zas³u¿yli siê dla ratowania resztek ³aciñskiego pañstwa

na Wschodzie. Nale¿y równie¿ wspomnieæ, ¿e od lat czterdziestych XIII w.

Królestwo Jerozolimskie opuœci³o wielu feuda³ów, którzy przenosili siê

w³aœnie na Cypr bêd¹cy bezpieczniejszym miejscem ni¿ frankijskie posia-

d³oœci w Ziemi Œwiêtej

299

. Po upadku Akki w 1291 r., na Cyprze schronie-

nie znalaz³o wielu chrzeœcijan z dawnego Królestwa Jerozolimskiego. Tu-

taj swoje siedziby przenieœli szpitalnicy i templariusze

300

. Odbi³o siê to jed-

nak niekorzystnie na sytuacji ekonomicznej wyspy, gdy¿ przeludniony Cypr

przez kilkanaœcie nastêpnych lat musia³ zmagaæ siê z ubóstwem wielu swo-

ich mieszkañców. Pomimo to trzeba zauwa¿yæ, ¿e rola, jak¹ dla wypraw

krzy¿owych odegra³ Cypr, a tak¿e zaanga¿owanie kolejnych jego w³ad-

ców, powa¿nie przyczyni³y siê do tego, ¿e Królestwo Jerozolimskie utrzy-

ma³o siê tak d³ugo. Rajmund Lull w 1309 r., w swojej pracy De acquisitio-

ne terre Sanctae (O odzyskaniu Ziemi Œwiêtej), przedstawiaj¹cej plan no-

wych krucjat, wymienia Cypr i jego królów jako element niezbêdny dla

powodzenia kolejnej wyprawy

301

.

4. Polityka Królestwa Cypru by³a w du¿ym stopniu kszta³towana przez

ówczesn¹ sytuacjê polityczn¹ panuj¹c¹ we wschodniej czêœci basenu Mo-

rza Œródziemnego. Postawa wobec muzu³manów, w tym wobec egipskiego

299

N. Housley, Charles II of Naples…, s. 530–532.

300

A. Gilmour-Bryson, The trial of the Templars in the Papal State and the Abruzzi,

Roma 1982, s. 10; The Hospital, Hospice and Church of the healthy belonging to the

knights of St. John of Jerusalem on Cyprus, “Medium Ævum” 1980, vol. XLIX, s. 256;

A. J. Forey, The Military Order of St. Thomas of Acre, „English Historical Review”

1977, nr XCII, s. 496; A. T. Luttrell, Feudal tenure and Latin colonization at Rhodes:

1306–1415, „English Historical Review” 1970, nr LXXXV, s. 755–760; idem, The Ara-

gonese Crown and the Knights Hospitallers of Rhodes: 1291–1350, „English Historical

Review” 1961, nr LXXVI, s. 2–4; C. Perkins, The Trial of the Knights Templars in

England, „English Historical Review” 1909, nr XXIV, s. 432 – 447; M. Barber, La

Commanderie: Institution des ordres militaires dans l’Occident medieval, „English Histo-

rical Review” 2002, nr 117, s. 1316–1318; P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 101; R. Per-

noud, Les Croisés, Paris 1959, s. 299.

301

N. Housley, Ruch krucjatowy…, s. 276; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 400;

P. W. Edbury, The Lusignan Kingdom…, s. 18; M. Billings, op. cit., s. 160–161.

139

su³tanatu mameluków, by³a zbli¿ona do polityki Królestwa Jerozolimskie-

go. Okresy pokoju przeplata³y siê z miesi¹cami wojny. W koñcu, kiedy

obydwa królestwa zosta³y po³¹czone w rêkach jednego w³adcy, ³atwiej by³o

sterowaæ tak¿e polityk¹ zagraniczn¹. Pierwszy okres rz¹dów dynastii Lusi-

gnan na wyspie wi¹za³ siê z polityk¹ Cesarstwa Bizantyñskiego, które d¹-

¿y³o do odzyskania Cypru. Z kolei kontakty Królestwa Cypru z Królestwem

Armenii zosta³y zapocz¹tkowane w 1210 r., kiedy król Armenii, Leon II

poœlubi³ siostrê Hugona I z Lusignan, Sybillê. Równie¿ dalszym etapem

umacniania wzajemnych stosunków by³ œlub w 1237 lub 1238 r. króla Hen-

ryka z Lusignan ze Stefani¹, siostr¹ Hetuma, króla Armenii

302

. Armenia

tak¿e nie popar³a zwolenników cesarskich w ich wojnie z Ibelinami, pomi-

mo faktu, ¿e marsza³ek cesarski Ryszard Filangieri osobiœcie prosi³ o wspar-

cie jego w³adcy.

Stosunki Królestwa Cypru z innymi europejskimi pañstwami opiera³y

siê bardziej na wspólnym zaanga¿owaniu w poszczególnych wyprawach

krzy¿owych ni¿ na bezpoœrednich uk³adach. Królowie Cypru walczyli u bo-

ku m.in. w³adców Wêgier, Anglii, Francji i Austrii. Jednak¿e patrz¹c z per-

spektywy miêdzynarodowej polityki, rola Cypru by³a szczególna. Przede

wszystkim dla papiestwa wyspa stanowi³a przedmurze chrzeœcijañstwa, a jej

królowie zajmowali jedno z g³ównych miejsc poœród ówczesnych w³ad-

ców. Papie¿e wielokrotnie brali pod swoj¹ opiekê królów Cypru, m.in. Ho-

noriusz III w 1216 r. post¹pi³ w ten sposób w stosunku do Hugona I, kiedy

przygotowywano siê do V krucjaty. Podobnie w 1246 r. papie¿ Innocenty

IV uzna³ Henryka z Lusignan za w³adcê Królestwa Jerozolimskiego, a Kró-

lestwo Cypru wzi¹³ pod swoj¹ opiekê

303

.

Cesarz Fryderyk II Hohenstauf widzia³ w Cyprze klucz do objêcia pa-

nowania nad Królestwem Jerozolimskim i ustanowienia swojej w³adzy na

Wschodzie. Dlatego te¿ przez kilkanaœcie lat wojska cesarskie próbowa³y

pokonaæ w³adców wyspy i wspieraj¹c¹ ich rodzinê Ibelinów. Równie¿ Ka-

rol Andegaweñski, naœladuj¹cy Fryderyka II, tak¿e by³ zainteresowany

wzmocnieniem swojej pozycji w tym rejonie œwiata. Z kolei œw. Ludwik IX

postrzega³ wyspê jako strategicznie wa¿ny punkt na Morzu Œródziemnym,

niezbêdny dla utrzymania Królestwa Jerozolimskiego i prowadzenia woj-

ny z niewiernymi.

302

Eracles, s. 408; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 130.

303

G. Hill, op. cit., vol. II, s. 139; L. de Mas Latrie, op. cit., vol. II, s. 36.

140

Królestwo Cypru nie posiada³o w³asnej floty. Gdy w 1185 r. w³adzê na

wyspie przej¹³ Izaak Komnen Dukas, nie dysponuj¹c w³asn¹ flot¹, korzy-

sta³ z us³ug Sycylijczyków admira³a Margarito. Potwierdza to fakt, ¿e na

wyspie nie pozosta³y okrêty z okresu bizantyñskiego. Frankowie po objê-

ciu rz¹dów tak¿e nie rozbudowali dostatecznie mocno floty. Gwidon ucie-

ka³ siê do pomocy floty pizañskiej. Jednak tak naprawdê dopiero w 1218 r.

nast¹pi³o prze³omowe wydarzenie, które zmieni³o stan ¿eglugi cypryjskiej.

Królowa wyspy, Alicja z Szampanii, nada³a po raz pierwszy rozleg³y przy-

wilej handlowy Genui, która z kolei w wydatny sposób wp³ynê³a na rozwój

gospodarczy Królestwa Cypru. To w³aœnie okrêty genueñskie w czasie wojny

z cesarzem Fryderykiem II Hohenstaufem zapewnia³y wyspie ³¹cznoœæ z Sy-

ri¹ i Palestyn¹ oraz transportowa³y wojska cypryjskie. Przywileje zosta³y

odnowione w latach 1232 i 1233. Ostatnio podpisane porozumienie by³o

tak¿e pewnego rodzaju sojuszem militarnym. Równie¿ francuskie portowe

miasta Montpellier i Marsylia uzyska³y w 1236 r. przywileje, ale ich floty

nie odegra³y praktycznie ¿adnej roli w stosunkach gospodarczych z Cy-

prem. W historii wyspy nie zawsze stosunki z Genu¹ uk³ada³y siê pomyœl-

nie, np. do konfliktu dosz³o wtedy, gdy Genueñczycy nie poparli kandyda-

tury Hugona III z Lusignan na króla jerozolimskiego. Jednak¿e wielk¹ zas³u-

g¹ kupców z Genui by³o zapewnienie rozwoju portowemu miastu Famaguœcie,

które po 1291 r. sta³o siê prawdziw¹ per³¹ handlu lewantyñskiego. Nale¿y te¿

pamiêtaæ, ¿e w historii trzynastowiecznego Królestwa Cypru odegrali oni

istotn¹ rolê nie tylko w dziedzinie handlu, ale i w polityce

304

.

5. Dynastia Lusignan wprowadzi³a na Cyprze ustrój feudalny oraz pra-

wo wzorowane na tym, które stosowano w Królestwie Jerozolimskim. Król

Anglii Ryszard Lwie Serce, podporz¹dkowuj¹c sobie wyspê w 1191 r., po-

twierdzi³ stare prawa greckich mieszkañców Cypru. Pomimo to Frankowie

rozpoczêli akcjê sprowadzania ³aciñskiej ludnoœci. Da³o to wymierny efekt,

gdy¿ stopniowo objêli oni wszystkie cypryjskie urzêdy.

304

P. W. Edbury, Famagusta…, s. 337; D. Quirini-Pop³awska, W³oski handel czar-

nomorskimi niewolnikami w póŸnym œredniowieczu, Kraków 2002, s. 77–78; A. Laiou,

Marino Sanudo Torsello, Byzantium and the Turks: The Background to the antiturkish

league of 1332–1334, „Speculum. A Journal of Medieval Studiem” 2001, vol. XLV,

s. 375; S. Runciman, Dzieje…, t. III, s. 88; G. Hill, op. cit., vol. II, s. 42; S. Painter,

op. cit., s. 62; S. Bliznyuk, Il prezzo delle guerre dei re di Cipro (XIV–XV secc.), “Südost-

-Forschungen” 2000/2001, Bd. 59/60, s. 99–124.

141

Rz¹dy w³adców z rodziny Lusignan nie spotka³y siê z oporem greckiej

czêœci mieszkañców wyspy. Od 1185 r. ¿yli oni pod ci¹g³ym uciskiem, naj-

pierw uzurpatora Izaaka, a póŸniej templariuszy. W 1192 r. na wyspie poja-

wi³ siê Gwidon z Lusignan i maj¹c w pamiêci krwawe powstanie Cypryj-

czyków przeciwko templariuszom, rozpocz¹³ budowanie pañstwa, unika-

j¹c konfliktów z poddanymi

305

.

Frankowie rz¹dz¹cy Cyprem doskonale zdawali sobie sprawê z faktu,

¿e silnym oparciem dla greckiej ludnoœci wyspy jest ich Koœció³. W zwi¹z-

ku z tym, mimo ¿e stosunki pomiêdzy Frankami i Grekami uk³ada³y siê

raczej pokojowo, postanowili stworzyæ przeciwwagê dla hierarchii Koœcio³a

greckiego w postaci ³aciñskiej administracji koœcielnej. Dynastia Lusignan

nie mog³a sobie pozwoliæ na ca³kowite zlikwidowanie Koœcio³a greckiego,

gdy¿ bez w¹tpienia zdawa³a sobie sprawê, ¿e na wyspie wybuch³aby wtedy

rewolta. W 1196 r. dokonano wyboru pierwszego ³aciñskiego arcybiskupa

Cypru oraz wprowadzono administracjê koœcieln¹. Dopiero w 1220 r. zde-

cydowano siê na drastyczniejszy krok. Wydany wówczas w Limassol edykt

królewski mówi³, ¿e czêœæ ziem i maj¹tku Koœcio³a greckiego przechodzi³a

w posiadanie Koœcio³a ³aciñskiego. By³ to 1220 r., czyli 28 lat po ustano-

wieniu w³adzy Franków na wyspie. Ich pozycja ju¿ siê umocni³a, ponadto

wzrós³ odsetek wyznawców obrz¹dku chrzeœcijañstwa na wyspie. W póŸ-

niejszym czasie obydwie hierarchie koœcielne istnia³y obok siebie, jednak

³aciñska by³a preferowana z wiadomych wzglêdów przez kolejnych w³ad-

ców i wspierana przez klasê rz¹dz¹c¹. W 1261 r. biskupi greccy zostali

zmuszeni do uznania zwierzchnoœci papie¿a. Nie obesz³o siê tak¿e bez krwa-

wych incydentów. W 1231 r. trzynastu mnichów greckich zginê³o œmierci¹

mêczeñsk¹, kiedy upierali siê przy u¿yciu do odprawiania Eucharystii chleba

pieczonego na zakwasie, symbolizuj¹cego dla nich Zmartwychwstanie

306

.

Na prze³omie XII i XIII w. ³aciñski Cypr sta³ siê obok Królestwa Jero-

zolimskiego wa¿nym punktem chrzeœcijañstwa na mapie wschodniej czê-

œci basenu Morza Œródziemnego. Panowanie Gwidona (1192–1194) oraz

Amalryka (1194–1205) z Lusignan przyczyni³o siê do umocnienia w³adzy

frankijskiej na wyspie. Narzucili oni mieszkañcom wyspy europejski sys-

305

P. W. Edbury, Latins and Greeks on Crusader Cyprus, [w:] Medieval Frontiers:

Concepts and Practices, ed. by N. Berend, D. S. H. Abulafia, Aldershot 2002, s. 133–142.

306

J. Phillips, op. cit., s. 142; S. Panteli, op. cit., s. 22; Greeks…, s. 44; K. Tofallis,

op. cit., s. 52.

142

tem feudalny oraz ustanowili koœció³ ³aciñski na Cyprze. Almaryk uregulo-

wa³ status wyspy, doprowadzi³ do jej faktycznej niezale¿noœci od w³adców

jerozolimskich i w koñcu zosta³ królem Cypru, przyjmuj¹c koronê z r¹k

cesarza niemieckiego. Podobnie, chocia¿ ju¿ z punktu widzenia wspólnej

w³adzy nad Cyprem i Królestwem Jerozolimskim, nale¿y oceniæ okres pa-

nowania Hugona III z Lusignan (1267–1284). Doprowadzi³ on do ponow-

nego po³¹czenia korony obydwu Królestw w jednej osobie i usilnie broni³

swojego pañstwa przed agresj¹ muzu³mañsk¹. Niestety kolejny w³adca nie

zdo³a³ kontynuowaæ dzie³a swojego poprzednika. Henryk II z Lusignan

(1284–1306 i 1310–1324), obroñca Akki, widzia³ na w³asne oczy, jak sto-

lica Królestwa Jerozolimskiego upada pod naporem islamu.

Rok 1291 by³ czasem prze³omowym. Wtedy to osamotnione Królestwo

Cypru, z wyj¹tkiem broni¹cych siê wci¹¿ przed naporem islamu zakonów,

sta³o siê ostatnim bastionem zmagaj¹cym siê z muzu³manami. W 1365 r.

król Cypru Piotr I z Lusignan (1359–1369) podj¹³ wyprawê na egipsk¹

Aleksandriê. W 1396 r. rz¹dz¹cy Cyprem Jakub I z Lusignan (1382–1398)

przyj¹³ tytu³ króla Armenii przekazany mu przez kuzyna Leona VI z Lusi-

gnan. Od tej pory królowie Cypru nosili tak¿e tytu³y w³adców Królestwa

Jerozolimskiego i Armenii. Lusignanie nigdy nie wyrzekli siê tych tytu³ów

i powo³uj¹c siê na nie, prowadzili w póŸniejszym okresie ci¹g³¹ walkê z mu-

zu³manami

307

.

307

P. W. Edbury, The Kingdom…, s. 2; H. Thorossian, Histoire de l’Arménie et du

peuple Arménien, Paris 1957, s. 214; N. Coureas, King..., s. 519–526; S. Bliznyuk,

A Crusader of the Later Middle Ages: King Peter I of Cyprus, [w:] The Crusades and

the Military Orders: Expanding the Frontiers of Medieval Latin Christianity, ed. by

Z. Hunyadi, J. Laszlovszky, Budapest 2001, s. 51–56; idem, Die Fremden am Hofe der

Könige von Zypern im 14/15. JHD., “ÅÐÅÔÇÑÉÄÁ” 2005, vol. XXXI, s. 115; idem,

L’idea delle Crociate e la Conquista nel Pensiero Russo, [w:] Quarta Crociata. Vene-

zia–Bisanzio–Impero Latino, a cura di G. Ortalli, G. Ravegnani, P. Schreiner, Venezia

2006, s. 656; £. Burkiewicz, Podró¿ króla Cypru Piotra I z Lusignan po Europie w la-

tach 1362–1365 i jego plany krucjatowe, “Studia Historyczne” 2007, r. L, z. 1 (197),

s. 3–29.

143

Bibliografia

ród³a

1.

¡

Ali

¡

Izz ad-Dîn Ibn al-Atîr, Kompletna ksiêga historii. Z czynów su³tana Sala-

dyna, t³um. M. F. Horbowski, J. Maækowiak, D. Ma³gowski, red. Z. Pentek,

Poznañ 2007.

2. Chronique de l’île de Chypre par Florio Bustron, éd. par L. de Mas Latrie, [w:]

Mélanges historiques, vol. V, Paris 1886.

3. Chroniques d’Amadi et de Strambaldi, publiées par M. Réne de Mas Latrie,

vol. I–II, Paris 1891–1893.

4. Chypre sous les Lusignans. Documents chypriotes des archives du Vatican

(XIVe et XVe siècles), éd. par J. Richard, Paris 1962.

5. Cronaca del Templare di Tiro, éd. L. Minervini, Napoli 2000.

6. Das Itinerarium peregrinorum. Eine zeitgenössische englische Chronik zum

dritten Kreuzzug in ursprünglischer Gestalt, hrsgg. von H. E. Mayer, Stuttgart

1962.

7. de Joinville J., Czyny Ludwika Œwiêtego króla Francji, s³owo wstêpne J. Hau-

ziñski, przek³. i koment. M. G³odek, Warszawa 2002.

8. Description de toute l’îsle de Chypre, et des roys, princes et seigneurs tant

payens que chrestiens, qui ont commandé en icelle: contenant l’entière hist-

oire de tout ce qui s’y est passé depuis le déluge universel, l’an 142 et du

monde, 1798 jusques en l’an de l’incarnation et nativité de Iesus-Christ, 1572,

par R. Père F. Estienne de Lusignan, composée premièrement en Italien, et

imprimée à Bologne la Grasse, et maintenant augmentée et traduite en François,

Paris 1580.

144

9. Edbury P. W., The Capture of Alexandria by Guillaume de Machaut, Alder-

shot 2001.

10. Excerpta Cypria. Materials for a history of Cyprus, ed. by C. D. Cobham,

Nicosia 1969.

11. Filippo di Novara, Guerra di Federico II in Oriente (1223–1242), éd. S. Mela-

ni, Napoli 1994.

12. George Boustronios: a narrative of the Chronicle of Cyprus 1456–1489, trans-

lated from the Greek by N. Coureas, H. Pohlsander, Nicosia 2005.

13. Machairas L. [Macheras], Recital concerning the Sweet Land of Cyprus enti-

tled „Chronicle”, ed. and trans. by R. M. Dawkins, 2 vols., Oxford 1932.

14. Maqrizi [Taki ed-Din Ahmad], Histoire d’Égypte, Paris 1908.

15. Marinus Sanutus [Marino Sanudo], Liber secretorum fidelium crucis, fore-

word by J. Prawer, Toronto 1972.

16. de Mas Latrie L., Histoire de l’ Île de Chypre sous le règne de la Maison

de Lusignan, vol. I–III, Paris 1852–1861.

17. de Lusignan E., Chorograffia, Et Breve Historia Universale: dell’Isola de

Cipro principiando al tempo di Noe per in sino al 1572, Bologna 1573.

18. de Navarre P. et G. de Monréal, Les Gestes des Chiprois. Recueil de chroniqu-

es françaises écrites en Orient aux XIII

e

et XIV

e

siècles, éd. G. Raynaud, Genève

1887.

19. de Novare P., Mémoires, éd. Ch. Kohler, Paris 1913.

20. de Novare P., The Wars of Frederick II against the Ibelins in Syria and Cyprus,

ed. by J. L. La Monte, New York 1936.

21. Quellen zur Geschichte des Kreuzzuges Kaiser Fredrichs I, hrsgg. von A. Chro-

ust, Berlin 1928.

22. Recueil des historiens des croisades. Documents arméniens, vol. II, éd. G. Pa-

ris, L. de Mas Latrie, Paris 1906.

23. Recueil des historiens des croisades. Historiens occidentaux, publ. par les

soins de l’Académie royale des inscriptions et des belles-lettres, vol. II, Paris

1844–1895 [jako Eralces].

24. Storici di arabi delle Crociate, a cura di Francesco Gabrieli, Torino 1957.

25. The Assizes of the Lusignan Kingdom of Cyprus, translated from the Greek by

N. Coureas, Nicosia 2002.

26. The ‘Templar of Tyre’: Part III of the Deeds of the Cypriots, by P. Crawford,

Aldershot 2003.

145

Opracowania

1. A Brief History of Cyprus, ed. by Andros Pavlides, Nicosia 1993.

2. Acts of the First International Congress of Cypriot Studies, vol. II, Nicosia

1972.

3. Acts of the Third International Congress of Cypriot Studies, Nicosia 2001.

4. A Handbook on the Island’s Past and Present, ed. by C. Spyridakis, Nicosia

1964.

5. A History of the Crusades, ed. by K. M. Setton, 4 vols., Madison 1969–1977.

6. A history of the Ottoman Empire to 1730, ed. by. M. A. Cook, Cambridge–

London–New York–Melbourne 1976.

7. About Cyprus, ed. by C. Avraamides, Nicosia 2001.

8. Actes du colloque: La maison des Lusignans d’Outre-Mer, éd. par Ch. Galassi,

Poitiers 1994.

9. Alastos D., Cyprus in history, Nicosia 1955.

10. Angold M., Cesarstwo Bizantyñskie 1025–1204. Historia polityczna, Wro-

c³aw–Warszawa–Kraków 1993.

11. Ashtor E., Studies on the Levantine Trade in the Middle Ages, London 1978.

12. Atiya A. S., The Crusade in the Later Middle Ages, London 1938.

13. Balard M., Wyprawy krzy¿owe i ³aciñski Wschód XI–XIV w., Warszawa 2005.

14. Barber M., La Commanderie: Institution des ordres militaires dans l’Occident

medieval, „English Historical Review” 2002, nr 117.

15. Barber M., The New Knighthood: A History of the Order of the Temple, Cam-

bridge 1994.

16. Barber M., Unknown Crusader Castles, „English Historical Review” 2002,

nr 117.

17. Bauer M., Templariusze. Mity i rzeczywistoœæ, Wroc³aw 2004.

18. Ben-Zevi I., Massa’ot Erets Israel le-Rabbi Moshe Bassola [A Pilgrimage to

Palestine by Rabbi Moshe Bassola], Jerusalem 1938.

19. Between Wenus and Mars. A History of the Island from Ancient Times until the

Present, ed. by J. Munro, Z. Kauri, Beirut 1984.

20. Biziuk P., Hattin 1187, Warszawa 2004.

21. Bliznyuk S., Il prezzo delle guerre dei re di Cipro (XIV–XV secc.), “Südost-

-Forschungen” 2000/2001, bd. 59/60.

22. Bliznyuk S., Die Fremden am Hofe der Könige von Zypern im 14/15. JHD.,

“ÅÐÅÔÇÑÉÄÁ” 2005, vol. XXXI.

23. Bordonove G., Les templiers. Histoire et tragédie, Paris 1977.

24. Braudel F., Corelli F., Aymard M., Morze Œródziemne. Region i jego dzieje,

Gdañsk 1982.

25. Bulst M. L., Zur Geschichte der Ritterorden und des Königsreichs Jerusalem

im 13. Jahrhundert bis zur Schlacht bei La Forbie am 17. Okt. 1244, „Deut-

sches Archiv für Erforschung des Mittelalters“ 1966, bd. 22.

146

26. Burkiewicz £., Podró¿ króla Cypru Piotra I z Lusignan po Europie w latach

1362–1365 i jego plany krucjatowe, „Studia Historyczne” 2007, r. L, z. 1

(197).

27. Burkiewicz £., Polityka wschodnia Fryderyka II Hohenstaufa ze szczególnym

uwzglêdnieniem jego stosunku do Królestwa Cypru (w œwietle kroniki Filipa

z Novary), „Prace Historyczne Uniwersytetu Jagielloñskiego” 2006, z. 133.

28. Catalogue de l’exposition. Chypre à l’époque Franque et Venitienne (1192–

1571), Nicosie 1987.

29. Chahin M., The Kingdom of Armenia, London–New York–Sydney 1987.

30. Champdor A., Saladin — Le plus pur Héros de l’Islam, Paris 1956.

31. Coloniser au Moyen Âge, éd. par M. Balard, A. Decellier, Paris 1995.

32. Coureas N., The Latin Church in Cyprus, 1195–1312, Aldershot–Hampshire

1997.

33. Coureas N., Conversion on Latin Cyprus: a New Faith or a New Rite?,

“ÅÐÅÔÇÑÉÄA” 1998, vol. XXIV.

34. Coureas N., The development of Nicosia as the Judicial Centre of Cyprus

under the Lusignans, “ÅÐÅÔÇÑÉÄA” 2005, vol. XXXI.

35. Coureas N., The Place to be: migrations to Lusignan and Venetian Cyprus,

“ÊÕÐÑÉÁÊÁÉ ÓÐÏÕÄÁɔ 2002.

36. Coureas N., Lusignan Cyprus and Lesser Armenia. 1195–1375, “ÅÐÅÔÇÑÉӔ

1995, vol. XXI.

37. Coureas N., Latin Provincial Synods of the Thirteenth Century as a means of

promoting Ecclesiastical Discipline and Doctrinal Unifromity, “Annuarium

Historiae Conciliorum” 2000, bd. 32.

38. Coureas N., Egypt and Syria in the Fatimid, Ayyubid and Mamluk Eras, “Orien-

talia Lovaniensia Analecta” 2005, vol. 140/IV.

39. Coureas N., To what extent was the Crusaders’ capture of Cyprus impelled by

strategic considerations, “ÅÐÅÔÇÑÉӔ 1992, vol. XIX, s. 197–202.

40. Coureas N., The Apple of Concord: the Great Powers and Cyprus from 400

AD onwards, “ÊÕÐÑÉÁÊÁÉ ÓÐÏÕÄÁɔ 2003–2004.

41. Croce V., Tajemnice Templariuszy i upadek Królestwa Jerozolimskiego, Kra-

ków 2004.

42. Cyprus and the Crusades, ed. by N. Coureas, J. Riley-Smith, Nicosia 1995.

43. Cyprus. A Handbook on the island’s. Past and Present, ed. by G. S. Kaminari-

des, Nicosia 1964.

44. Cyprus. Its Postal History and Postage Stamps, ed. by T. D. W. Castle, Lon-

don 1971.

45. Cyprus: society and culture 1191–1374, ed. by A. Nicolaou-Konnari and

Ch. Schabel, Leiden-Boston 2005.

46. D¹browska M., Bizancjum, Francja i Stolica Apostolska w II po³. XIII w.,

£ódŸ 1986.

147

47. Dei Gesta per Francos: Études sur les croisades dédiées à Jean Richard, ed.

by M. Balard, B. Z. Kedar, J. Riley-Smith, Aldershot 2001.

48. de la Croix A., Templariusze. W sercu wypraw krzy¿owych, Poznañ 2006.

49. Delaville le Roulx J., Les Hospitaliers en Terre Sainte et à Chypre (1100–

1310), Paris 1904.

50. Demurger A., Vie et mort de l’ordre du Temple, Paris 1985.

51. Dessubré M., Bibliographie de l’Ordre des Templiers (imprimés et manuscripts),

Paris 1928.

52. Die Kreuzfahrerstaaten als multikulturelle Gesellschaft. Die Rolle der Ein-

wanderer in Kirche, Staat, Verwaltung, Wirtschaft und Kultur, ed. von H. E.

Mayer, Munich, 1997.

53. Die Mittelenglische Romanze Richard Coeur de Lion und Ihre Quellen, Leip-

zig 1890.

54. Edbury P. W., Feudal Obligations in The Latin East, “Byzantion” 1977,

nr XLVII.

55. Edbury P. W., John of Ibelin and the Kingdom of Jerusalem, Woodbridge 1997.

56. Edbury P. W., John of Ibelin’s title to the country of Jaffa and Ascalon, „En-

glish Historical Review” 1983, nr XCVIII.

57. Edbury P. W., John of Jaffa and the Kingdom of Cyprus, “Epetirida tu Kentru

Epistimonikon Erevnon” 1997, nr 19.

58. Edbury P. W., Kingdoms of the Crusaders: from Jerusalem to Cyprus, Alder-

shot 1999.

59. Edbury P. W., Latin Diocese and Peristerona: A Constribution to the topogra-

phy of Lusignan Cyprus, “Epetirida tu Kentru Epistimonikon Erevnon” 1975–

1977, vol. VIII.

60. Edbury P. W., The “Cartulaire de Manosque”: a Grant to the Templars in

Latin Syria and a Charter of King Hugh I of Cyprus, “Bulletin of the Institute

of Historical Research” 1978, nr 51.

61. Edbury P. W., The Ibelin counts of Jaffa: a previously unknown passage from

the Lignages d’Outremer, “The English Historical Review” 1974, nr LXXXIX.

62. Edbury P. W., The Kingdom of Cyprus and the Crusades, 1191–1374, Cam-

bridge 1991.

63. Edbury P. W., The Lusignan Kingdom of Cyprus and its Muslim Neighbours,

Nicosia 1993.

64. Edbury P. W., The murder of King Peter I of Cyprus (1359– 1369), “Journal of

Medieval History” 1980, vol. 6.

65. Edbury P. W., The Synodicum Nicosiense and Other Documents of the Latin

Church of Cyprus, 1196–1373, “English Historical Review” 2002, nr 117.

66. Edbury P. W., William of Tyre: Historian of the Latin East, Cambridge 1988.

67. Ehrenkreutz A. S., Saladin, New York 1972.

68. Emiliandiés A., Histoire de Chypre, Paris 1962.

148

69. État et colonistation au Moyen Âge, éd. par M. Balard, Lyon 1989.

70. Etman A., History of Cyprus. The Island of Beauty and pain. From Antiquity

to the Present Day, Cairo 2002.

71. Favreau-Lilie M. L., The military orders and the escape of the Christian popu-

lation from the Holy Land in 1291, “Journal of Medieval History” 1993, vol. 19.

72. Federico II. Immagine e potere, a cura di M. S. C. Mariani e R. Cassamo,

Venezia 1995.

73. Footprints in Cyprus an illustrated history, ed. by D. Hunt, London 1990.

74. Forey A. J., The Military Orders in the Crusading proposals of the late-thirte-

enth and early-fourteenth centuries, “Tradito. Studies in Ancient and Medie-

val History, Thought and Religion” 1980, vol. XXXVI.

75. Forey A. J., The Military Order of St. Thomas of Acre, „English Historical

Review” 1977, nr XCII.

76. General History of Africa (vol. IV): Africa from the Twelfth to the Sixteenth

Century, ed. by T. Niane, Berkeley 1984.

77. Gervers M., The Leper King and His Heirs: Baldwin IV and the Crusader

Kingdom of Jerusalem, „The Catholic Historical Review” 2003, vol. 89, nr 4.

78. Gilmour-Bryson A., The trial of the Templars in the Papal State and the Abruzzi,

Roma 1982.

79. Godechot J., Histoire de Malte, Paris 1970.

80. Greeks and Latins on Cyprus in the thirteenth century, ed. by M. B. Efthimiou,

Massachusetts 1987.

81. Grousset R., Histoire des croisades et du royaume franc de Jérusalem, 3 vols.,

Paris 1934–1936.

82. Grousset R., L’épopée des croisades, Paris 1960.

83. Grousset R., Les Croisades, Paris 1960.

84. Hackett J., History of the Orthodox Church in Cyprus, London 1901.

85. Hamilton B., Wyprawy krzy¿owe, Warszawa 1998.

86. Hauziñski J., Imperator „koñca œwiata”: Fryderyk II Hohenstauf (1194–1250),

Gdañsk 2000.

87. Hauziñski J., Kraje i kultury œródziemnomorskie, Poznañ 1990.

88. Hauziñski J., Polityka orientalna Fryderyka II Hohenstaufa, Poznañ 1978.

89. Havemann W., Geschichte des Ausgangs des Tempelherrenorders, Stuttgart–

Gübingen 1846.

90. Hill G., The History of the Cyprus, 3 vols., Cambridge 1948.

91. Historia Afryki. Do pocz¹tku XIX wieku, pod red. M. Tymowskiego, Wro-

c³aw–Warszawa–Kraków 1996.

92. Historia krucjat, pod pod red. J. Rileya-Smitha, Warszawa 2000.

93. Hitti P. K., Dzieje Arabów, Warszawa 1969.

94. Holt P. M., Bliski Wschód od wypraw krzy¿owych do 1517 roku, Warszawa

1993.

149

95. Holt P. M., The Eastern Mediterranean Lands in the Period of Crusades, War-

minster 1977.

96. Home G., Cyprus Then and Now, London 1960.

97. Horst E., Friedrich der Staufer. Eine Biographie, Düsseldorf 1979.

98. Housley N, The Later Crusades 1274–1580, Oxford 1992.

99. Housley N., Charles II of Naples and the Kingdom of Jerusalem, “Byzantion”

1984, LIV.

100. Housley N., The Avignion Papacy and the Crusades, 1305–1378, Oxford 1986.

101. Intercultural Contacts in the Medieval Mediterranean: Studies in Honour of

David Jacoby, ed. by B. Arbel, London 1996.

102. Iorga N., France de Chypre, Paris 1931.

103. Jacoby D., Citoyens, sujets et protégés de Venise et de Genes en Chypre du

XIIIe au XVe siècle, “Byzantinische Forschungen” 1977, vol. V.

104. Jeffery G., Cyprus under an English King in the twelfth century. The Adventu-

re of Richard I. And the crowning of his queen in the island, London 1973.

105. Jones T., Ereira A., Crusades, London 1994.

106. Kantorowicz E., Kaiser Friedrich der Zweite, Berlin 1927.

107. Kirchner I., Der Nahe Osten. Der Kampf um Vorderasien und Ägypten vom

Mittelalter bis zur gegenwart, Brünn–München–Wien 1943.

108. Kluger H., Hochmeister Hermann von Salza und Kaiser Friedrich II. Ein Bei-

trag zur Frühgeschichte des Deutschen Ordens, Marburg 1987.

109. Knobler A., Pseudo-Conversions and Patchwork Pedigrees: The Christiani-

zation of Muslim Princes and the Diplomacy of Holy War, “Journal of World

History” 1996, vol. 7, nr 2.

110. Kraemer J., Der Sturz des Königreichs Jerusalem (583/1187). In der Darstel-

lung des ‘Imâd ad-Dîn al-Kâtib al-Isfahânî, Wiesbaden 1952.

111. L’Abbé Vertot M., Histoire des Chevaliers de Malte, Tours 1939.

112. Laiou A., Marino Sanudo Torsello, Byzantium and the Turks: The Backgro-

und to the antiturkish league of 1332–1334, „Speculum. A Journal of Medie-

val Studies”, vol. XLV.

113. Lamb H., The Crusades. The flame of Islam, New York 1931.

114. Les Lusignans et l’Outre-Mer. Actes du Colloque, Poitiers–Lusignan 1993.

115. Longnon J., L’Empire latin de Constantinople et la principauté de morée,

Paris 1949.

116. Lourie E., An offer of the suzerainty and escheat of Cyprus to Alphonso III of

Aragon by Hugh de Brienne in 1289, „English Historical Review” 1969,

nr LXXXIV.

117. Lüders A., Die Kreuzzüge im Urteil syrischer und armenischer Quellen, Ber-

lin 1964.

150

118. Luttrell A. T., Feudal tenure and Latin colonization at Rhodes: 1306–1415,

„English Historical Review” 1970, nr LXXXV.

119. Luttrell A. T., The Aragonese Crown and the Knights Hospitallers of Rhodes:

1291–1350, „English Historical Review” 1961, nr LXXVI.

120. Luttrell A. T., The Hospitallers in Cyprus after 1310, “Kupriakai Spoudai”

1986, nr 50.

121. Lymbourides A., Cyprus, the Island of Aphrodite, Nicosia 1962.

122. Maier F. G., Cyprus from earliest time to the present day, London 1968.

123. Ma³owist M., Tamerlan i jego czasy, Warszawa 1991.

124. Mantran R., Histoire de l’empire Ottoman, Paris 1989.

125. Markowski M., Richard Lionheart: bad king, bad crusader?, “Journal of

Medieval History” 1997, vol. 23.

126. Marshall Ch. J., The French regiment in the Latin East, 1254–91, “Journal of

Medieval History” 1989, vol. 15.

127. Masson G., Frédéric II de Hohenstaufen, Paris 1963.

128. Medieval Frontiers: Concepts and Practices, ed. by N. Berend, D. S. H. Abu-

lafia, Aldershot 2002.

129. Meleville M., Dzieje Templariuszy, Warszawa 1991.

130. Metcalf D. M., Coinage of the Crusades, London–Oxford 1983.

131. Mezzogiorno — Federico II — mezzogiorno: atti del convegno internazionale

di studio promosso dall’Istituto internazionale di studi Federiciani, a cura di

C. D. Fonseca, Potenza–Avigliano–Castel Lagopesole–Melfi 1994.

132. Minervini L., Les Gestes des Chiprois et la tradition historiographique de

l’Orient latin, “Moyen Âge” 2004, vol. 110, No. 2.

133. Molin K., The non-military functions of crusader fortifications, 1187–circa

1380, “Journal of Medieval History” 1997, vol. 23.

134. Montagnac É., Histoire des Chevaliers Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusa-

lem appeles depuis Chevaliers de Rhodes et aujourd’hui Chevaliers de Malte,

Paris 1863, s. XVII.

135. Montjoie. Studies in crusade history in honour of Hans Eberhard Mayer, ed.

by B. Z. Kedar, J. Riley-Smith, R. Hiestand, Aldershot 1997.

136. Morrisson C., Krucjaty, Warszawa 1997.

137. Naudon P., Les Origines reliqieuses et corporatives de la franc-maçonneire,

Paris 1953.

138. Newman P., A short history of Cyprus, London–New York–Toronto 1948.

139. O’Callaghan J. F., A History of Medieval Spain, Ithaca–London 1975.

140. Ollivier A., Les Templiers, Paris 1976.

141. Oriente e Occidente tra Medioevo ed Etè Moderna: Studi in onore di Geo

Pistarino, ed. by L. Balletto, Genoa 1997.

142. Painter S., The Lords of Lusignan in the Eleventh and Twelfth Centuries, “Spe-

culum” 1957, vol. XXXII, no. 1.

151

143. Panteli S., A History of Cyprus. From Foreign Domination to Troubled Inde-

pendence, London 1953.

144. Papadakis B.P., Chypre, Athenes 1958.

145. Papadopoullos T., Social and Historical Data on Population (1570–1881),

Nicosia 1965.

146. Partner P., The Murdered Magicians. The Templars and their Myth, Oxford–

New York 1982.

147. Pentek Z., Cesarstwo £aciñskie 1204–1261. Kolonialne pañstwo krzy¿owców

czy Neobizancjum?, Poznañ 2004.

148. Perkins C., The Trial of the Knights Templars in England, “English Historical

Review” 1909, nr XXIV.

149. Pernoud R., Kobieta w czasach wypraw krzy¿owych, Gdañsk 1996.

150. Pernoud R., Les Croisés, Paris 1959.

151. Pernoud R., Ryszard Lwie Serce, Warszawa 1994.

152. Pernoud R., Templariusze, Gdañsk 1995.

153. Pirie-Gordon H., The Reigning Princes of Galilee, “English Historical Re-

view” 1912, nr XXVII.

154. Pounds N. J. G., Géographie historique de l’Europe de l’Antiquité a nos

jours, Paris 1950.

155. Powell J. M., France and the Holy Land: Frankish Culture at the End of the

Crusades, “The Catholic Historical Review” 2004, vol. 90, nr 4.

156. Praktika tou tritou diethnous kyprologikou sunedriou, ed. by A. Papageor-

giou, Nicosia 2001.

157. Prawer J., Histoire du royaume latin du Jérusalem, Paris 1969–1970.

158. Pruk H., Kulturgeschichte der Kreuzzüge, Berlin 1883.

159. Pryor J. H., Geography, technology, and war. Studies in the Maritime history

of the Mediterranean, 649–1571, Cambridge 1988.

160. Purcell H. D., Cyprus, London 1969.

161. Quarta Crociata. Venezia–Bisanzio–Impero Latino, a cura di G. Ortalli, G. Ra-

vegnani, P. Schreiner, Venezia 2006.

162. Quirini-Pop³awska D., W³oski handel czarnomorskimi niewolnikami w póŸ-

nym œredniowieczu, Kraków 2002.

163. Read P. P., Templariusze, Poznañ 2003.

164. Rey E., Étude sur les monuments de l’architecture militaire des Croisés en

Syrie et dans l’île de Chypre, Paris 1871.

165. Rey E., Les Colonies franques de Syrie aux XII

me

et XIII

me

siècles, Paris 1883.

166. Richard J., Croisés, missionnaires et voyageurs. Les perspectives orientales

du monde latin médiéval, London 1983.

167. Richards D., Brief History of Cyprus in ten Chapters, Limassol 1992.

168. Richter P., Das Geschichtswerk des Philippe de Nevaire. Beiträge zur Histo-

riographie in den Kreuzfahrerstaaten vornehmlich für die Geschichte Kaiser

152

Friedrichs II, „Mitteilungen des Instituts für Österreichische Geschichtsfor-

schung“ 1892, bd. 13.

169. Riley-Smith J., Some lesser officials in Latin Syria, “English Historical Re-

view” 1972, nr LXXXVII.

170. Riley-Smith J., The Knights of St. John in Jerusalem and Cyprus c. 1050–

1310, London 1967.

171. Rossebastiano-Bart A., Sul disperso ms. di Cérines delle Gestes des Chiprois

ora Varia 433 della Biblioteca Reale di Torino, “Studi francesi“ 1979, vol. 67.

172. Rousset P., Histoire des Croisades, Paris 1957.

173. Runciman S., Dzieje wypraw krzy¿owych, t. I–III, Warszawa 1987.

174. Runciman S., Nieszpory Sycylijskie. Dzieje Œwiata Œródziemnomorskiego w dru-

giej po³owie XIII wieku, Katowice 1997.

175. Runciman S., The Families of Outremer. The Feudal Nobility of the Crusader

Kingdom of Jerusalem, 1099–1291, London 1960.

176. Schaller H. M., Kaiser Friedrich II. Verwandler der Welt, Frankfurt–Zürich

1964.

177. Schein S., Gesta Dei per Mongolos 1300. The genesis of a non-event, “En-

glish Historical Review” 1979, nr XCIV.

178. Schlumberger D., Weulersse J., Histoire et Géographie de Chypre, Beyrouth

1938.

179. Sède G., Les Templiers sont parmi nous ou l‘énigme de gisors, Paris 1962.

180. Seward D., The Monks of War. The Military Religious Orders, London 1972.

181. Smail R. C., Crusading Warfare (1097–1193), Cambridge 1956.

182. Spyridakis D., A brief history of Cyprus, Nicosia 1964.

183. Strzelczyk J., Spotkanie dwóch œwiatów. Stolica Apostolska a œwiat mongolski

w po³. XIII w., Poznañ 1993.

184. Tenekides G., Zypern. Jungste Geschichte und politische Perspektiven,

München–Genf–Paris 1966.

185. The Cambridge History of Africa, ed. by R. Olivier, vol. III, Cambridge–Lon-

don–New York–Melbourne 1977.

186. The cartulary of the Cathedral of Holy Wisdom of Nicosia, ed. by N. Coureas,

Ch. Schabel, Nicosia 1997.

187. The Crusaders and the Military Orders: Expanding the Frontiers of medieval

latin Christianity, ed. by Z. Hunyadi, J. Laszlovszky, Budapest 2001.

188. The Hospital, Hospice and Church of the healthy belonging to the knights of

St. John of Jerusalem on Cyprus, “Medium Ævum” 1980, vol. XLIX.

189. The Military Orders. Fighting for the Faith and Caring for the Sick, ed. by

M. Barber, Aldershot 1994.

190. The Sweet Land of Cyprus. Papers given at the 25th jubilee spring symposium

of Byzantine studies, ed. by A. A. M. Bryer, G. S. Georghallides, Nicosia 1993.

153

191. The Synodicum Nicosiense and other documents of the Latin Church of Cy-

prus, 1196–1373, selected and translated by Ch. Schabel, Nicosia 2001.

192. Thorossian H., Histoire de l’Arménie et du peuple Arménien, Paris 1957.

193. Tipton Ch. L., The 1330 chapter general of The Knights Hospitallers at Mont-

pellier, ”Tradito. Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Reli-

gion” 1968, vol. XXIV.

194. Tofallis K., A History of Cyprus. From the Ancient times to the Present, Lon-

don 2002.

195. Tyerman C. J., Were There Any Crusades in the Twelfth Century?, “English

Historical Review” 1995, nr CX.

196. Tyl-Labory G., Gestes des Chiprois, Dictionnaire des lettres françaises: le

Moyen Âge, éd. G. Hasenohr, M. Zink, Paris 1992.

197. Vale M., Les Fortifications des Plantagenets en Poitou, 1154–1242, “English

Historical Review” 2003, nr 118.

198. Vizantini Mesaioniki Kypros, ed. by D. Papanikola-Bakirtzis, M. Iacovou, Ni-

cosia 1997.

199. Waas A., Geschichte der Kreuzzüge, vol. II, Verlag–Herden–Freiburg 1956.

200. Wies E. W., Cesarz Fryderyk II. Mesjasz czy Antychryst, Warszawa 2002.

201. Zakrzewska-Dubasowa M., Historia Armenii, Wroc³aw–Warszawa–Kraków–

Gdañsk 1977.

202. Zöllner W., Geschichte der Kreuzzüge, Berlin 1987.

154

155

SUMMARY

The first crusade (1096–1099) and capturing Jerusalem by the crusaders

commenced the process of building Christian countries in the Holy Land.

Together with capturing new lands, the participants of subsequent crusades,

settlers who were brought in and numerous merchants began to consolidate

the controlled land. In 1187 Muslims took control of Jerusalem, the capital

of Latin Kingdom in the East. Christianity responded with another crusade,

and amongst those who set off for the Holy Land was the ruler of England,

Richard the Lion Heart. During his journey to Syrian coast he captured

Cyprus, at that time under the reign of Isaac Comnenus — a usurper related

to imperial Byzantine family. Temporarily the island was under the control

of the order of Templars and in 1192 went into the hands of titular king of

Jerusalem Guy, a member of French dynasty of Lusignan which ruled the

island over the next three centuries. The new rulers introduced the feudal

system and system borrowed from the Kingdom of Jerusalem. Moreover,

they also introduced the Latin Church in the island, which became a kind of

counterpoise for the local, Greek church hierarchy. Guy’s successor, Amalric

of Lusignan led to his country gaining the status of Kingdom.

The period of the island being under the ruling of the Lusignan dynasty

was a time of prosperity to the island, which became an important spot on

the political and economic map of the world at that time. The important

status of the island is confirmed by the fact that the kings of Cyprus from

the Lusignan dynasty were many times the rulers of the Kingdom of

Jerusalem. Muslim deeds in the Holy Land led to the territorial area of

156

Frank steadily shrinking, as a result of which the role of Cyprus changed.

Initially, the island was a kind of headquarters for the crusaders on their

way to the Holy Land, from where they could also direct expeditions to

territories controlled by Muslims. The rulers of the island together with

knights of Cyprus actively participated in crusades undertaken by Christians

of Western Europe shipping military rations to the Holy Land. When the

demise of the Kingdom of Jerusalem began more imminent, the rulers of

Cyprus took the major burden of defending Christian property in Syria and

Palestine. They also became the heirs of the tradition of the Kingdom of

Jerusalem as even after its definite decline in 1291 to demonstrate its

continuity, they took the title of kings of Jerusalem.

I would like to thank Ms. Evie Antoniou from the University of Cyprus

Library in Nicosia who, since 2004 has tirelessly helped me gain the

necessary materials for my research concerning the medieval history of

Cyprus. I would also like to thank prof. Chris Schabel from the Department

of History and Archaeology of University of Cyprus, dr Nicholas Coureas

from Cyprus Research Center and prof. P.W. Edbury from Cardiff University

for their immense help provided so far.

This paper was written during the seminar of prof. Danuta Quirini-

-Pop³awska in the Institute of History of Jagiellonian University. I would

like to thank her for all comments, understanding and professional support.

For his comments I would also like to thank my reviewer, prof. Maciej

Salamon from the Department of Byzantium History of Jagiellonian

University.

157

Indeks osobowy

-A-

Abbasydzi, dynastia kalifów muzu³mañ-

skich w Bagdadzie 114

Abaga, ilchan mongolski 123

Abraham ibn Ezra, ¿ydowski teolog 67,

68

Adam z Antiochii, feuda³ frankijski 46

Adolf, ksi¹¿e Holstein 50

Afrodyta, bogini grecka 7

Agnieszka z Courtney, ¿ona króla jero-

zolimskiego Amalryka I 17, 18

Ajjubidzi, dynastia kurdyjska 107

al-Adil Abu Bakr II, su³tan Egiptu z dyn.

Ajjubidów 102

Alan z Lyddi, arcybiskup Cypru 60, 61

Albano, biskup 121

Albañczycy 67

Aldobrandino, w³adca Adalii (Antalia

w pd. Turcji) 75

Aleksy III, cesarz bizantyñski 34, 45, 50

Aleksander IV, papie¿ 62

Aleksy Komnen, cz³onek rodziny bizan-

tyñskiej 24

Alelm le Bel, feuda³ frankijski 46

Alfons III, król Aragonii 129

Alicja z Ibelinu, hrabina 64

Alicja z Szampanii, ¿ona króla Cypru

Hugona I 44, 75, 83, 84, 86, 92, 103,

107, 116

Alicja, przyrodnia siostra króla Francji

Filipa II 28

al-Adil I Abu Bakr, su³tan Egiptu z dyn.

Ajjubidów 53–54, 78

al-Aszraf Musa, w³adca Damaszku

z dyn. Ajjubidów 105

al-Aszraf Chalil, mamelucki su³tan

Egiptu i Syrii 129–131

al-Malik al-Kamil, su³tan Egiptu z dyn.

Ajjubidów 80, 88, 90, 95, 102, 105

al-Mansur Kalawun, mamelucki su³tan

Egiptu 128–129

al-Mu

’

azzam, w³adca Damaszku z dyn.

Ajjubidów 90

As-Salih Ajjub, su³tan Egiptu z dyn.

Ajjubidów 104

Amalryk I, król jerozolimski 16, 82

Amalryk I z Lusignan, król Cypru i król

jerozolimski 17–18, 34, 42–44, 49–

54, 56, 60–62, 74–75, 77, 82, 86, 96,

120, 136–137, 142

Amalryk Rivet, seneszalk Król. Cypru 54

Amalryk z Barlais, bajlif cypryjski 86,

90–91, 93–96, 98–100

158

Amalryk z Bethsan, feuda³ cypryjski

100

Amalryk z Lusignan, konetabl jerozo-

limski, regent Cypru 128–130, 133

Amaury z Mimars, kasztelana zamku w

Cerines 9

Ambro¿y, kronikarz 17, 33

an-Nasir Dawud, w³adca Damaszku

i Transjordanii z dyn. Ajjubidów 102

Andronik Dukas, dowódca bizantyñski

24

Andronik I, cesarz bizantyñski 23–24

Androutzes, rodzina cypryjska 68

Andrzej II, król Wêgier 79

Anseau z Brie, feuda³ cypryjski 99

Anzelm z Justingen, marsza³ek dworu

ces. Fryderyka II 88

Arabowie 66, 70

Arnaut z Beccardo, templariusz 39–40

Arneis z Giblet, feuda³ cypryjski 101

as-Salih Isma’il, w³adca Damaszku

z dyn. Ajjubidów 102

Augustianie, zakon 65

Az-Zahir, w³adca Aleppo z dyn. Ajju-

bidów 77

-B-

Bajbars, mamelucki su³tan Egiptu 116

Baldwin II, ³aciñski cesarz Konstanty-

nopola 110

Baldwin IV, król jerozolimski 16–19,

52

Baldwin V, król jerozolimski 19–20

Baldwin z Ibelinu, feuda³ frankijski 51

Baldwin z Ibelinu, konetabl Król. Cy-

pru 127

Baldwin z Ibelinu, syn Barisana z Ibeli-

nu 82

Baldwin z Ibelinu, syn Jana z Ibelinu,

seneszalk Cypru 99, 106, 110–111

Baldwin, rycerz flandryjski 53

Balian z Ibelinu, feuda³ frankijski 21

Balian z Ibelinu, syn Barisana z Ibelinu

82

Balian z Ibelinu, syn Jana z Arsur 113,

124–125

Balian z Ibelinu, syn Jana z Ibelinu 96,

108

Balian z Sydonu, senior Sydonu 93, 98

Barisan (Balian), kasztelan Jaffy 82

Bart³omiej z Tours, biskup 27

Bart³omiej, biskup Tortosy 124

Basil Rentacenus, nauczyciel Izaaka

Komnena Dukasa 24

Benedykt Zaccarii, admira³ genueñski

128

Beniamin z Tudeli, podró¿nik ¿ydow-

ski 67

Berengaria z Nawarry, córka króla Na-

warry 28–29, 32

Biali Genueñczycy 70

Biali Wenecjanie 70

Bizantyñczycy 20, 24, 40, 70

Blanka Kastylijska, ¿ona króla Francji

Ludwika VIII 111

Bohemund III, ksi¹¿ê Antiochii 31, 44,

53

Bohemund IV, ksi¹¿ê Antiochii, hrabia

Trypolisu 44

Bohemund IV, ksi¹¿ê Antiochii, hrabia

Trypolisu 44, 76–77, 79, 92, 98,

113–114, 120

Bohemund V, ksi¹¿ê Antiochii 85, 112

Bohemund VI, ksi¹¿ê Antiochii 113,

118–119, 122, 124

Bohemund VII, hrabia Trypolisu 124,

128

Bonaccorso z Glori, arcybiskup Tyru

128

Burgundia, ¿ona Waltera z Montbéliard

74–75

-C-

Cannaqui, grecki feuda³ 51

Celestyn III, papie¿ 60–61

Chorezmijczycy 103

Cystersi, zakon 64

159

-D-

Dawid z Eljigidai, pose³ mongolski 107

Dominikanie, zakon 64, 107

Durand, hierarcha koœcielny na Cyprze

77

-E-

Edmund z Estrange, krzy¿owiec angiel-

ski 123

Edmund, syn króla Anglii Henryka III

113, 137

Edward III, król Anglii 43, 122–123,

137–138

Edward, syn króla Anglii Henryka III

137–138

Eleonora Akwitañska, ¿ona króla Fran-

cji Ludwika VII, póÿniej ¿ona króla

Anglii Henryka II, matka Ryszarda

Lwie Serce 26, 28

Eleonora z Aragonii, ¿ona Rajmunda

z Saint Gilles 53

Eryk Dobry, król Danii 72

Eschiva z Ibelinu, ¿ona Amalryka 51–

52, 74

Eudes Poilechien, seneszalk jerozolim-

ski 125–128

Eustorage Montaigu z Auvergne, arcy-

biskup Cypru 78–80, 110–111

-F-

Filip II August, król Francji 27–28, 32,

35–37, 135

Filip IV Piêkny, król Francji 133

Filip z Flandrii, hrabia 36, 53

Filip z Ibelinu, feuda³ frankijski, regent

Cypru 75, 79, 82–83, 85–86, 91

Filip z Maugastel, feuda³ frankijski

100–101

Filip z Montfort, feuda³ frankijski 119

Filip z Novarry, kronikarz 9, 10, 11, 95,

96, 99–101

Filipina, córka Henryka z Szampanii 44,

75

Francesco Amadi, wenecki uczony 10

Franciszkanie, zakon 64

Frankowie 7–8, 11, 14, 16, 21, 45–47,

51, 54, 57, 61, 66, 68, 71–72, 74,

116, 122, 126, 140–142

Fryderyk Barbarossa, cesarz 17, 27

Fryderyk II Hohenstauf, cesarz 9, 13,

56, 64, 78, 80, 86–98, 100–103, 105,

107, 119, 121, 135, 137, 140

Fulk z Yver, feuda³ frankijski 46

Fulk, król jerozolimski 82
-G-

Garnier, bajlif Królestwa Jerozolimskie-

go 93

Garnier, wielki mistrz szpitalników 28,

30

Gauvain z Chenichy, feuda³ frankijski

91

Genueñczycy 48, 70–71, 84, 100, 105–

106, 114, 119, 124, 128, 140

Gérard z Montrealu, kronikarz 8

Gerold z Lozanny, patriarcha jerozolim-

ski 89

Ghazan, mongolski ilchan Persji 132

Ghiyas ad-Din Kaikhusrau, su³tan Iko-

nium 75

Giovanni del Conte, arcybiskup Cypru

61

Girard z Raschas, wicehrabia andega-

weñski 125

Gotfryd z Lusignan, brat Gwidona

i Amalryka z Lusignan 18, 26, 31,

35–36, 42, 49–50

Gotfryd z Sergines, seneszalk i bajlif

jerozolimski 114–115

Grecy 57, 66, 68, 70, 110, 141

Grzegorz IX, papie¿ 90

Grzegorz X, papie¿ 120

Gujuk, wielki chan mongolski 106–107

Gwidon Ma³y, feuda³ frankijski 46

Gwidon z Ibelinu, konetabl Król. Cypru

110–111

160

Gwidon z Lusignan, król jerozolimski,

w³adca Cypru 8, 17–22, 26, 31–33,

35–37, 40–51, 57, 60–61, 99–110,

117, 134, 136, 140– 142

-H-

Helwiza z Lusignan, ¿ona ksiêcia ormiañ-

skiego Rajmunda Rubena 75–76

Henryk z Antiochii, ksi¹¿ê antiocheñ-

ski 115

Henryk I z Lusignan, król Cypru 81–

83, 86, 90–94, 96–99, 103, 105–

107, 109, 110–113, 130–140

Henryk II z Lusignan, król Cypru i król

jerozolimski 127–130, 132–133,

138, 142

Henryk II Plantagenet, król Anglii 26–

27

Henryk III, król Anglii 113, 137–138

Henryk VI, cesarz niemiecki 44, 50–

51, 53, 90

Henryk M³ody, syn króla Anglii Henry-

ka II 26

Henryk Pescatore, admira³ floty cesar-

skiej, hrabia Malty 88–89

Henryk z Limburga, ksi¹¿ê Limburgii

89

Henryk z Lotaryngii, ksi¹¿e lotaryñski

53

Henryk z Szampanii, regent Królestwa

Jerozolimskiego 37, 44, 48–49, 52,

75

Herakliusz, patriarcha jerozolimski 18–

20

Herman von Salza, wielki mistrz zako-

nu krzy¿ackiego 89

Hetum, król Armenii 118, 139

Hildesheim, kanclerz cesarza Frydery-

ka II, biskup 50

Honoriusz III, papie¿ 67, 78, 83, 85,

87–88, 140

Hugon III (Antiocheñski) z Lusignan,

regent i król Cypru, regent i król je-

rozolimski 62, 115–116, 118–127,

137–138, 140, 142

Hugon I z Lusignan, król Cypru 63, 73–

83, 92, 99, 136, 139–140

Hugon II z Lusignan, król Cypru 113–

114, 117–118

Hugon IV z Lusignan, król Cypru 68,

70

Hugon VI z Lusignan, feuda³ jerozolim-

ski 17

Hugon VIII z Lusignan, feuda³ jerozo-

limski 8, 17

Hugon IX, feuda³ francuski 31

Hugon Martin, feuda³ jerozolimski 46

Hugon z Brienne, bajlif ateñski 115–

116, 129

Hugon z Giblet, feuda³ cypryjski 100
-I-

Ibelin, ród (tak¿e stronnictwo) 9, 64,

82, 84–86, 90, 92–103, 105, 109,

139–140

Ibn Hasun, dowódca mameluków 122

Innocenty III, papie¿ 62

Innocenty IV, papie¿ 107, 140

Izaak Dukas Komnen, samozwañczy

w³adca Cypru 23, 24–25, 29–34, 46,

53, 57, 72, 84, 134–135, 140–141

Izaak II Angelos, cesarz bizantyñski 24,

45

Izaak Komnen, sebastokrator 23

Izaak, grecki feuda³ z Antiochii 51

Izabela, ¿ona Onufrego IV z Toronu,

Konrada z Montferratu, Henryka

z Szampanii, Amalryka z Lusignan,

królowa jerozolimska 22, 37, 44,

52–53, 74, 76, 82, 92, 119

Izabela z Lusignan, ¿ona Henryka z An-

tiochii, regentka jerozolimska 115,

117–119

Izabela z Ibelinu, ¿ona Hugona III z Lu-

signan 119, 123–124

161

-J-

Jakobici, koœció³ jakobicki 67

Jakub z Molay, wielki mistrz zakonu

templariuszy 133

James Vidal, marsza³ek jerozolimski

125

Jan II z Ibelinu, bajlif i konetabl jerozo-

limski 117

Jan II z Lusignan, król Cypru 10

Jan Bez Ziemi, król Anglii 26

Jan Contostephanus, admira³ bizantyñ-

ski 24

Jan z Ankony, arcybiskup Nikozji 130

Jan z Arsur 108,113–114

Jan z Brienne, król jerozolimski, wspó³-

cesarz ³aciñski w Konstantynopolu

76–78, 80, 88–89, 136

Jan z Cezarei, senior Cezarei 101, 105

Jan z Grailly, dowódca francuski 129–

131

Jan z Ibelinu, konetabl i regent jerozo-

limski, bajlif cypryjski, mer Akki

72, 74–75, 79, 82–84, 91–93, 95–

99, 101, 103, 105–106

Jan II z Ibelinu, bajlif i konetabl jerozo-

limski 117

Jan z Kapui, arcybiskup 89

Jan z Miège, autor rêkopisu Les Gestes

des Chiprois z 1343 r. 9

Jan z Nesle, kasztelan Brugii 53

Jan z Pian di Carpino, franciszkanin,

pose³ papieski 107

Jan z Ronay, wicemistrz zakonu szpital-

ników 109

Jan z Villers, wielki mistrz szpitalników

131

Jan, biskup Evreux 32

Joanna Sycylijska, siostra Ryszarda

Lwie Serce, ¿ona Wilhelma II sycy-

lijskiego, Rajmunda VI z Tuluzy

28–29

Jolanda, ¿ona cesarza Fryderyka II 88–

90, 119

-K-

Kallerges, ród rycerski 68

Kaphrasin, cypryjscy ¯ydzi 67

Karol I Andegaweñski, król Sycylii i Ne-

apolu 44, 62, 109, 119–121, 124–

127, 137, 140

Konrad von Feuchtwanger, wielki mistrz

zakonu krzy¿ackiego 130

Konrad z Montferratu, senior Tyru i To-

ronu 22, 31–32, 35–37, 48, 74, 76

Konrad, cesarz Niemiec, tytularny król

jerozolimski 103, 107, 119

Konradyn. ksi¹¿e Szwabii, tytularny król

jerozolimski 103, 114, 119

Konstantyn Makrodukas, dowódca bi-

zantyñski 23

-L-

Laodycea, archidiakon 60–61

Laskaris, ród rycerski 68

Lawrence z Lessy, feuda³ jerozolimski

46

Lefteri, grupa ludnoœci cypryjskiej 69

Leon II, król Armenii 31, 44, 51, 76,

78, 118, 124, 139

Leon III, król Armenii 118

Leon VI, król Armenii 142

Leopold V, ksi¹¿e Austrii 53

Leopold VI, ksi¹¿ê Austrii 79, 83, 136

Lotar Filangieri, namiestnik cesarski

w Tyrze 101

Ludwik IX, król Francji 56, 107–111,

135, 137, 140

Ludwik VII, król Francji 17

Ludwik, ksi¹¿e Bawarii 87–89
-£-

£ucja z Antiochii, hrabina Trypolisu

128

-M-

Mameluk Ajbak, regent Egiptu 104

Manuel Komnen, cesarz bizantyñski 23,

33

162

Manuel Zaccarii, dowódca genueñski

132

Marcin IV, papie¿ 125

Marek z Eljigidai, pose³ mongolski 107

Margarito, sycylijski admira³ 24, 140

Maria, córka Bohemunda IV 44

Maria, córka Henryka z Szampanii 75

Maria Komnen, ¿ona króla jerozolim-

skiego Amalryka 22, 82

Maria z Brenne, ¿ona cesarza ³aciñskie-

go Baldwina II 110

Marino Sanudo (Sanuto), wenecki pod-

ró¿nik 11

Maronici 67

Massé z Gaurelle, feuda³ jerozolimski 46

Mateusz z Clermont, marsza³ek zakonu

szpitalników 130

Melisanda, ¿ona ksiêcia Bohemunda IV

79, 120

Micha³ Vital, wenecki do¿a 70

Miko³aj III, papie¿ 125

Miko³aj IV, papie¿ 132

Miko³aj z Hanapesu, patriarcha jerozo-

limski 131

Miko³aj, kapelan króla Anglii 32
-O-

Odo z Dampierre, feuda³ jerozolimski 75

Ogu³ Kajmysz, ¿ona wielkiego chana

Mongo³ów Gujuka, regent 107

Oliwier z Termes, feuda³ jerozolimski

122

Onufry z Bejrutu, feuda³ jerozolimski

126

Onufry z Toronu, senior Toronu 22, 31

Ormianie 23, 67, 78

Otto IV, biskup cypryjski 77

Otton z Grandson, rycerz szwajcarski

130–131

-P-

paroikoi (parici), grupa ludnoœci cypryj-

skiej 68–69

Pawe³ z Segni, biskup Trypolisu 124

Pelagiusz z Albano, legat papieski 80,

83, 88

Perakis, ród rycerski 68

Perperiarii, grupa ludnoœci cypryjskiej

69

Piotr I z Lusignan, król Cypru, tytular-

ny król jerozolimski 43, 68, 142

Piotr z Angoulême, biskup Trypolisu,

patriarcha Antiochii 42

Piotr z Sevrey, marsza³ek zakonu tem-

plariuszy 131

Pizañczycy 48–49, 113–114, 124

Plasencja, córka Bohemunda V 112–

115

Podocataros, ród rycerski 68
-R-

Radulf z Tyberiady, senior Tyberiady 52

Radulf z Nesle, bajlif jerozolimski 103

Radulf z Mérencourt, patriarcha jerozo-

limski 78

Rajmund III z Trypolisu, regent jerozo-

limski 19, 31

Rajmund Lull, duchowny hiszpañski

139

Rajmund Ruben, ksi¹¿e ormiañski 75–

76

Rajmund z Piis, papieski nuncjusz 135

Rajmund z Saint Gilles, hrabia Tuluzy

53

Rajnier z D¿ubajl, senior D¿ubajlu 46

Ralf Fitz Godfrey, skarbnik Ryszarda

Lwie Serce 33

Remont z Bethsan, feuda³ jerozolimski

79

Reginald z Châttilon, feuda³ jerozolim-

ski 19

Renier z Giblet, pose³ cypryjski 50

Reynald Barlais, feuda³ jerozolimski 46

Robert z Cresèques, seneszalk 122

Robert z Sablé, wielki mistrz templariu-

szy 38–39

Robert z Turnham, dowódca angielski 33

163

Robert, hrabia Artois, brat króla Ludwi-

ka IX 109, 111

Robert, patriarcha jerozolimski 106

Roger Malcael (Malchiel), wicekanclerz

króla Ryszarda Lwie Serce 28

Roger z Harcourt, angielski rycerz 29

Roger z San Severino, namiestnik Ka-

rola Andegaweñskiego w Akce 121,

125–126

Ryszard Lwie Serce, król Anglii 7–8,

14, 26–33, 35–39, 41–50, 52–53,

56–57, 62, 67, 72, 84, 97–98, 100,

134–135, 141

Ryszard Filangieri, marsza³ek cesarza

Fryderyka II 97–98, 100–101, 139

Ryszard z Camville, dowódca angielski

33

Ryszard z Kornwalii, syn króla Jana Bez

Ziemi 102, 137

Ryszard z Neublans, konetabl jerozolim-

ski 125

-S-

Saladyn, su³tan Egiptu i Syrii z dyn. Aj-

jubidów 18–21, 25, 29, 31, 37, 45–

46, 48, 135

Salisbury, hrabia angielski 110

Seld¿uccy, dynastia 106

Siegfried, arcybiskup Moguncji 87

Sozomenosnne, ród rycerski 68

Stefan z Lusignan, kronikarz 11

Stefania, ¿ona Henryka I z Lusignan

112, 139

Sybilla, królowa jerozolimska 16–20,

22, 36–37, 52, 76, 139

Sybilla armeñska, regentka hrabstwa

Trypolisu 124, 128

Syryjczycy 66

Szad¿arat ad-Durr, regentka Egiptu 104

Szpitalnicy, zakon 28, 30, 33, 49, 62–

63, 67, 73, 76–79, 92, 101, 105–106,

108–109, 114, 117, 122, 124–125,

127–128, 130–131, 133, 138

Szymon z Montfort, hrabia Leicester

102

-T-

Tybald IV, król Nawarry 102, 137

Tybald Gaudin, wielki mistrz zakonu

templariuszy 131

Teodora Komnena, ciotka Izaaka Duka-

sa Komnena 23

Toros, ksi¹¿ê ormiañski 118

Tiepolo Lorenzo, dowódca wenecki 114
-U-

Ubaldo, arcybiskup Pizy 48
-W-

Walter IV z Brienne, hrabia Jafy 105

Walter Le Bel, feuda³ jerozolimski 46

Walter z Bethsan, feuda³ jerozolimski

79

Walter z Cezarei, konetabl Cypru 79–

80, 136

Walter z Montbéliard, regent Cypru 74–

79

Walter z Palearii, kanclerz cesarza Fry-

deryka II 88

Wenecjanie 48, 70, 108, 114, 119, 124

Wilbrand z Oldenburga, pielgrzym 71–

72

Wilhelm z Agen, patriarcha jerozolim-

ski 118, 120

Wilhelm z Beaujeu, mistrz zakonu tem-

plariuszy 124, 130

Wilhelm z Cafran, templariusz 130

Wilhelm z St. Omer, feuda³ francuski 36

Wilhelm z Tyru, arcybiskup Tyru, histo-

ryk 81

Wilhelm z Villiers, pose³ frankijski 130

Wilhelm z Montferratu (D³ugi Miecz),

hrabia Askalonu i Jafy16–17, 19

Wilhelm z Bois, rycerz angielski 29

Wilhelm z Sonnac, wielki mistrz zako-

nu templariuszy 109

Wilhelm z Villehardouin, ksi¹¿e Achai

110

164

Indeks geograficzny

-A-

Ajn D¿alut (ród³o Goliata) 115

Adalia 74–75, 77–78

Agridi 100

Aiques Mortes 109, 135

Akka 20–21, 32, 35–38, 48–50, 53–54,

71, 76–77, 84, 89, 93–94, 101–102,

109, 111, 113–115, 119, 121–125,

127–132, 137–138, 142

Akwitania 26

Akwizgran 87

Al-aqsa 94

Alana 132

Albano 83

Aleppo 18, 77, 114

Al-Mansur 111, 128

Ammochostus (Famagusta) 71

Anglia 7–8, 14, 17, 19, 26–38, 41, 43–

44, 48, 53, 56, 89, 110, 113, 123,

131, 134–135, 137, 138, 139, 141

Ankona 130

Antiochia 31, 44, 46, 51, 53, 76–78,

85–86, 92, 94, 100, 106, 109, 112,

114, 116, 118,128

Aragonia 129

Armenia 31, 44, 46, 51–52, 67, 76–78,

100, 106, 118, 124, 128, 132–133,

139, 142–143

Armenochori 67

Arsuf 36, 116

Askalon 17, 19–20, 30, 36, 108
-B-

Bagdad 87, 114

Bari 50

Beaufort (Shakil Arnun) 118

Bejrut 36, 51, 53, 82–84, 92–93, 97–

99, 106, 119, 123–124, 126, 128,

132

Betlejem 94

Bizancjum 14, 45, 137, 139

Brindisi 50, 52, 89–90, 94, 135

Buffavento 33, 72, 98
-C-

Casal Imbert 99

Cesarstwo Nicejskie 106

Cezarea 77, 79, 80, 101, 105, 11, 116,

123, 136

Chiny 106

Clermont 130

Cylicja 23
-D-

Damaszek 18, 90, 102, 106, 114, 132

Damietta 80, 88, 111, 135, 137

Dania 72

165

Dieudamour 96, 98–100

Dyrrachion 24
-E-

Egipt 18, 68, 77, 78, 80, 87–88, 90, 93–

95, 102, 104, 108, 110–111, 114,

116, 126, 129, 135, 136

Episkopia 73

Ezdrelon 18
-F-

Famagusta 7, 32, 51, 61–62, 64–65, 68,

71, 73, 84, 93, 99, 133, 141, 148

Ferentino 88

Flassou 52

Foggia 89

Francja 8, 17, 19, 26–28, 31–32, 35,

36, 38, 42, 48–49, 56, 76, 89, 107–

112, 133, 135, 137, 139

-G-

Gabala 53

Galilea 116–117

Gastria 62–63, 73, 76, 96, 125

Gata 97

Genua 27, 59, 83–84, 103, 126, 140–141

Giblet 50, 100, 101
-H-

Hama 105

Hattin 8, 20, 21, 27, 31, 37, 134, 136

Hilarion 33, 72

Homs 106
-I-

Ibelin (Yavne) 82

Ikonium 75, 78

Isauria 23
-J-

Jaffa 17, 19, 36, 44, 49, 50, 52, 54, 82,

93–94, 111, 116, 118, 132

Jerozolima 8, 14, 16–22, 27, 31, 35–

36, 40, 43–44, 47–49, 52, 56, 58, 62,

64, 68, 74, 76–78, 82, 84, 88–94,

101–104, 106–108, 110–111, 113–

117, 119–121, 123–129, 134–143

Jordan 20,102

D¿ubajl 46
-K-

Kantara 32, 72, 96, 97

Karmel 132

Kellaki 63

Kerak 19

Khirokitia 62, 73

Kilania 29

Kition (Kiti) 72

Kolossi 30–31, 62–63, 73

Konstantynopol 34, 45, 54, 110, 137

Krac des Chevaliers 122

Kreta 28, 68

Kyrenia 32–33, 60, 63, 72, 96, 98–101

Kythrea 60
-L-

La Forbie 106

Laodicea 53, 128

Lapithos 60

Larnaka 32

Lefkosia (Nikozja) 71

Limassol 28–32, 47, 61–65, 67–68, 70–

73, 80–81, 84–85, 89–92, 97–98,

109, 122, 125, 135, 141

-M-

Maghreb 86

Malta 88

Margat 33

Marsylia 27, 52–53, 106, 140

Mesarea 32, 61, 99

Messyna 27–28, 135

Milazzo 120

Monagroulli 63

Montfort (Kalat Kurain) 122

Montpellier 106, 140

Morze Œródziemnomorskie 7, 14, 24,

27, 32–33, 48, 55, 71, 86, 135, 139–

140, 142

Musard 34
-N-

Nazaret 54

166

Neapol 27, 44, 120, 121

Nemesos 72

Nicea 27

Nikozja 12, 15, 32, 40, 49, 50, 60–65,

67, 70–71, 76–77, 79, 80–81, 91–

93, 96, 98–100, 107, 110, 111, 112,

118, 126–127, 130

-O-

Otranto 89
-P-

Pafos 61–62, 70, 72, 81, 84, 125

Palearia 88

Palekhori 63

Palestyna 7, 16–20, 25, 28, 31–32, 34–

37, 41, 4548, 53, 62, 68, 76, 80, 83,

89, 91, 95, 112, 119, 122, 128, 137–

138, 140

Paradisi 51

Pèlerin 116, 132

Persja 132

Phasouri 62

Phinika 63

Piroï 92

Piza 27, 48, 59, 103, 126

Plataniskia 63

Platanisria 63

Poitou 8, 17, 26, 31, 49, 53

Psimolophou 62
-R-

Ramala 17, 45, 54

Ratyzbona 27

Rodan 27, 52–53, 106, 140

Rodos 28–29, 63, 135

Ruad 132
-S-

Safed 116–117

Saleph 27

Seforis 18

Seleucja 94

Sis 44

Soli 60

Sydon 36, 53–54, 93, 98, 100–101, 111,

119, 128, 131

Syria 7–9, 17, 23, 25, 31, 33–35, 37,

46–47, 53–54, 62, 67–68, 77, 79–

83, 85, 87, 89, 91–101, 103, 105–

108, 112,114, 117, 122, 126–128,

130, 132, 135–138, 140

-T-

Tabor 79

Tagliacozzo 119

Tall-Fuchar 21

Tamassos 61

Temblos 62, 63

Termes 122

Tessaloniki 24

Toron 22, 31

Tortosa 124, 131–132

Trakhoni 63

Trania 50, 52

Transjordania 102

Transkaukazja 107

Tremithus 32, 61

Troodos 72

Trypolis 19, 31, 33, 42, 53, 76, 79, 85,

91, 94, 98, 100, 114, 118–119, 122,

124, 128–129

Tyberiada 52, 108, 117

Tyr 19, 36–37, 76, 81, 83, 99–101, 103,

119–120, 122, 125–128, 131

-V-

Vavla 64
-W-

Wenecja 43, 59, 103, 126

Wêgry 79
-Y-

Yermasoyia 62

167

168