Alicja Helman  Film gangsterski
1. próba charakteryzacji gatunku
film gangsterski  film o losie gangstera w okresie prohibicji
kino gatunków  rytuał:
% dualizm
% powtarzalność (wzory, schematy akcji, relacje, struktura finału)
% kumulatywność (nagromadzenie obrazów, sytuacji, tematów)
% przewidywalność
% nostalgiczność ( stare, dobre czasy )
% symboliczność (rekwizyty, zachowanie, miejsca  np. miasto metaforą zamknięcia,
uwięzienia, korupcji i zepsucia)
% funkcjonalność (próba rozwiązania sprzeczności kultura-kontrkultura)
tematy męskie
przeciwstawienie jednostki/grupy społeczeństwu
z zasady gangster nie może osiągnąć tego, czego pragnie
świat zimnej krwi  palec na cynglu
narodowość gangstera: Włoch (Rico, Tony) lub Irlandczyk (Tom)
niski klucz oświetlenia
2. zarys dziejów filmu gangsterskiego
film gangsterski jako narzędzie krytyki społecznej (początkowo)
początki i wzory:
% I faza rozwoju  Warner Bros (szorstki, idiomatyczny dialog, odgłosy strzałów,
jazdy autem, brzęk szkła, muzyka), 1930-1932 kilkadziesiąt filmów gangsterskich,
m.in.  Mały Cezar (Mervyn LeRoy, 1930),  Wróg publiczny (William
Wellman),  Człowiek z blizną (Howard Hawks). Archetypiczne wzorce,
podstawowe modele fabuł, postaci (kreowanych przez: Edward Robinson, James
Cagney, Paul Muni, potem Humprey Bogart)
%  Mały Cezar : szara tonacja zdjęć, Dave Jennings konotuje neutralność spojrzenia,
w partii finałowej ekspresjonistyczne akcenty. Akcja: czas teraz
niejszy, linearnie,
konflikty dosłownie, grubą linią, oddzielone prawo i bezprawie, kamera
niewidoczna, plany średnie z poziomu oka, niefinezyjne oświetlenie, mało zbliżeń
(tylko ikonografie gangsterskiego kina i twarz Rico)
%  Wróg publiczny : Tom Powers  dynamiczna postać, witalność; model stosunku
gangstera do kobiet: Tom wyciska Kitty grapefruita w twarz po kłótni o drinka.
 Tom ginie na ulicy z rąk konkurencyjnego gangu. Ujęcie z dołu w strugach
deszczu monumentalizuje moment jego upadku. Nie byłem dość twardy  to jego
ostatnie słowa
%  Człowiek z blizną : Tony Camonte (wyk. Paul Muni)  posesywność w stosunku
do rodziny i przyjaciół, blizna na policzku  film kończy się zbliżeniem tego piętn,
a szczególnie sugestywnego znaczenia nabiera ten znak w scenach rozgrywających
się w garażu (miejsce masakry), gdzie układ belek rzuca groz
ny cień.
Powielanie schematów  Małego Cezara :
% pierwszy typ: model serio, m.in.:  Prawo czy bezprawie (Robinson, wyk. John
Blaze),  Bugs (Fenner, wyk. Humprey Bogart)
% drugi typ: komediowa trawestacja:  Mały olbrzym (1933),  Lekki model
morderstwa
Model  Wróg publiczny
% konwencja wzorca:  Aniołowie o brudnych twarzach ,  Szalone lata 20.
%filmy z tzw.  Con Manem (człowiek zaufany) z akcentami
komediowymi:  Szalona blondynka ,  Pożeracz serc (motyw brutalnego
traktowania kobiety, wleczenie za włosy Mae Clark).
% lekkie filmy rozrywkowe
lata 1935-1938 nowa fala filmów gangsterskich  uśpienie cenzury przez wprowadzenie jako
głównego bohatera tzw. G-mana (człowiek z rządu), tropiącego gangsterów, bohaterskiego
agenta FBI (to tylko zmiana perspektywy). Zło jest w tych filmach rodzajem predestynacji.
ad. seria z Con Manem
a. Cagney gra bohatera poza prawem, który wychodzi z założenia, że świat jest mu coś
winien;  Szalona blondynka
b. Ukazanie korupcji i zgnilizny wyższych klas społecznych:  Trudny do uchwycenia
(1933),  Pożeracz serc (1933)
c. Czysto komediową grupę (lekkie filmy rozrywkowe) cechuje najdalsze odejście od archetypu.
Cagney zachowuje czysto zewnętrzne  wyposażenie   bad guy jest zbuntowany, skory do
gniewu, brutalny, wobec kobiet, imperynencki w sposobie bycia  ale zazwyczaj ma jakąś
pracę (kierowca, marynarz itd.) i nie posuwa się za daleko.
ad. seria z G-manem
a.  (...) traktowała postać gangstera jednoznacznie i jednowymiarowo. Zło jawiło się jako
rodzaj predestynacji  gangster rodzi się zły i nie zmienia się nigdy; aby położyć kres jego
przestępczej działalności, można go tylko zabić. O społecznych z
ródłach wspominało się
raczej przelotnie.
b. 3 faza gatunku  sytuacja ulega odwróceniu: złe jest społeczeństwo, nie jednostka; to
warunki społeczne rodzą zbrodnie; gangster  neurastenik utrzymany w typie sfrustrowanego
inteligenta, np. William Wyler:  Ślepy zaułek (1937)
c. wcześniejsza zapowiedz
: w 1936 powstaje  Skamieniały las Archiego Mayo, adaptacja
sztuki Roberta Sherwooda, w którym rola Daniela Mantee w interpretacji Humpreya Bogarta
staje się kolejnym archetypicznym wzorcem w dalszych dziejach gatunku. Kreacja tej
postaci pozostawi ślad na całej karierze Bogarta, zachowa on pewne jej znamienne rysy
(powściągliwość, desinteressment) nawet w tych filmach, w których nie gra gangstera.
d. Film  Ślepy zaułek wylansował  Dead End Kids  grupę wykolejonej młodziezy
e. 3 typy kreowanych przez Bogarta postaci:
% jednowymiarowe postaci gangsterów bezwzględnie złych, np.  Król podziemia (1939,
Leus Seiler)
% gangsterzy z drugiego planu jedynie towarzyszący głównemu bohaterowi  Cagneyowi
w  Aniołach o brudnych twarzach i  Szalonych latach 20.
% postać, którą tworzył w filmach gangsterskich Bogart, otrzymała swoje najpełniejsze
i najbardziej szlachetne wcielenie w filmie Raoula Walsha z 1941 r.   High Sierra ,
stanowiącym zapowiedz
i przejście do kolejnej fazy w ewolucji gatunku  kina czarnego .
Struktura filmu jest bliska klasycznego wzoru  powraca podstawowy motyw tematyczny:
upadek i śmierć gangstera, ale powraca w szczególnej inwersji  śmierć bohatera jest jego
wyzwoleniem