Witaminy w walce z rakiem
Dr Kedar N. Prasad � K. Che prasad
Witaminy w walce z rakiem
Zapobieganie i leczenie
Z angielskiego przełożyła Dorota Kozińska
Ktt
Ul IU CIBII
Tytuł oryginału
Fight cancer with vitamins and supplements
Wydanie oryginalne Contemporary Books, USA
Redaktor prowadzący
Sylwia Bartkowska - , ....'ŚŚ,Ś
Projekt okładki Agnieszka Skriabin
Zdjęcie na okładce
Bohdan M. Ruciński , ,.
Redakcja Piotr Warowny
Korekta .
Boienna Burzyńska ' r k\ M 'j. 'ŚŚ "Ś '
Copyright � by Kedar N. Prasad
Copyright � for the Polish translation by Bauer-Weltbild Media,
Sp. z o.o., Sp.K., Warszawa 2005
Wszystkie prawa zastrzeżone
Bauer-Weltbild Media Sp. z o.o., Sp. K.
Klub dla Ciebie
Warszawa 2005
ul. Majdańska 12
04-088 Warszawa
www.kdc.pl
Pięćset pięćdziesiąta publikacja Klubu dla Ciebie ISBN 83-7404-249-4
Skład i łamanie EFKA, Łódź
Druk i oprawa
Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL
88-100 Inowrocław, ul. Cegielna 10/20
Książkę tę dedykuję Judy, oddanej żonie i kochającej matce.
SPIS TREŚCI
Przedmowa ................................... 9
Wstęp ....................................... 11
1. Fakty i mity o przeciwutleniaczach,
diecie i raku .............................. 13
2. Wolne rodniki i przeciwutleniacze ............. 25
3. Co trzeba wiedzieć o raku.................... 57
4. Mutageny i karcynogeny pochodzenia środowiskowego oraz związane z dietą
i trybem życia............................. 67
5. Badania nad profilaktyką raka i zalecenia profilaktyczne............................. 87
6. Przeciwutleniacze w połączeniu ze standardową terapią przeciwrakową ...................... 131
7. Dzienne zapotrzebowanie na mikroskładniki...... 167
PRZEDMOWA
Ludzie coraz bardziej dbają o zdrowie. Coraz więcej wiedzą
0 zaleceniach profilaktycznych. Kontrowersje wzbudza szczególnie związek witamin z rakiem. Książka autorstwa Kedara i Che Prasadów zawiera rzetelne informacje o witaminach. Autorzy najpierw dają krótki, klarowny przegląd faktów
1 mitów na temat mikroskładników pokarmowych i raka. Następnie objaśniają rolę mikroskładników w profilaktyce i leczeniu różnych postaci nowotworów. Zestawienie wyników badań laboratoryjnych i epidemiologicznych potwierdzających przeciwrakowe oddziaływanie niektórych mikroskładników jest bardzo przekonujące. Zalecenia dotyczące stosowania mikroskładników, roli diety i trybu życia w zapobieganiu chorobom nowotworowym są rozsądne i gruntownie przemyślane. Istotne jest rozróżnienie dawek niezbędnych do utrzymania organizmu w dobrej kondycji i dawek zapobiegawczych - autorzy podeszli do tego zagadnienia z właściwej perspektywy.
10 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Omawiają też wyniki najnowszych badań nad wykorzystaniem mikroskładnikow pokarmowych w leczeniu raka i łagodzeniu następstw terapii przeciwrakowej. Wprowadzają czytelnika w tę szybko rozwijającą się dziedzinę medycyny, podchodząc do jej osiągnięć z ostrożnym optymizmem. Jako lekarz często mam do czynienia z opłakanymi skutkami nierozważnego stosowania witamin w celach dietetycznych, w profilaktyce oraz leczeniu chorób nowotworowych - dlatego pragnę pochwalić Kedara N. i K. Che Prasadów za ich rzetelną publikację.
Dr n.med. Frank L. Meyskens Jr.
Dyrektor Chao Family Comprehensive Cancer Center
przy University of California w Irvine
WSTĘP
Coraz więcej ludzi, zainteresowanych utrzymaniem i poprawą swojej kondycji, stosuje dodatki żywieniowe. Jak wynika z ostatnich badań, ponad 40% obywateli Stanów Zjednoczonych korzysta z nich codziennie. Większość nie zna jednak najnowszych ustaleń na temat związków diety z chorobą nowotworową. Wiele osób zażywa preparaty niezgodnie z obecnym stanem wiedzy. Nie ma wątpliwości, że nadmierne spożycie niektórych składników może spowodować nieodwracalne uszkodzenia organizmu. Przyjmowanie przeciwutleniaczy, witamin z grupy B i minerałów właściwie dobranych i w odpowiednich dawkach jest niezwykle istotne dla zachowania zdrowia.
Cel napisania książki był dwojaki. Po pierwsze, chcieliśmy zaznajomić czytelników z wynikami najnowszych badań na temat roli przeciwutleniaczy, diety i stylu życia w zapobieganiu rakowi oraz ich wykorzystania w terapii wspomagającej leczenie chorób nowotworowych. Po dru-
12 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
gie, pragniemy im pomóc w opracowaniu indywidualnych programów zapobiegawczo-leczniczych, opartych na diecie i dodatkach żywieniowych. Tego rodzaju programy trzeba skonsultować z lekarzem lub innym specjalistą od dietetyki i terapii przeciwrakowej. Z programu zapobiegania chorobom nowotworowym mogą też korzystać osoby, które pragną utrzymać dobrą kondycję, a tym samym uniknąć innych schorzeń przewlekłych, m.in. chorób serca.
Dziękujemy Charlotte Jensen za fachową redakcję. Szczególne wyrazy wdzięczności za pomoc należą się Ka-thleen Prasad.
Dr Kedar N. Prasad K. Che Prasad
Fakty i mity
o przeciwutleniaczach,
diecie i raku
Przeciwutleniacze (antyoksydanty) to związki chemiczne, które chronią nas przed uszkodzeniami wywołanymi przez wolne rodniki. Część z nich syntetyzuje się w organizmie, inne wchodzą w skład naszej diety. Przeciwutleniacze są niezbędne do rozwoju i podtrzymania procesów życiowych. Wolne rodniki to atomy lub cząsteczki zawierające aktywny tlen, produkt uboczny wszelkich procesów wykorzystania tlenu przez komórki. Mogą zniszczyć całą komórkę, wraz z materiałem genetycznym.
Liczne publikacje książkowe i artykuły zamieszczane w prasie zawierają informacje o wynikach najnowszych badań nad rolą przeciwutleniaczy i diety w profilaktyce oraz leczeniu raka. Niestety, często dane o wpływie przeciwutleniaczy na zdrowie oraz ich użyteczności w terapii przeciw-rakowej są sprzeczne. Przyczyniło się to do powstania wielu mitów dotyczących użyteczności mikroelementów pokarmowych.
14 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
1. Mit: Im więcej przyjmowanych mikroskładników pokarmowych, w tym przeciwutleniaczy, tym lepsze samopoczucie.
Fakt: Pogląd niebezpieczny w skutkach. Przyjmowanie niektórych mikroelementów w nadmiernych ilościach może być bardzo szkodliwe. Na przykład nieumiarkowane zażywanie witaminy A (powyżej 50000 j.m, czyli jednostek międzynarodowych dziennie przez dłuższy czas) prowadzi do toksykozy skóry i wątroby. U kobiet ciężarnych dawka witaminy A powyżej 10000 j.m zwiększa ryzyko uszkodzenia płodu. Nadmierne spożycie selenu (co najmniej 500 mikrogramów dziennie przez dłuższy czas) wywołuje zaćmę (chorobę oczu polegającą na zmętnieniu soczewki). Długotrwałe stosowanie witaminy Bfi w dawce większej niż 50 miligramów dziennie może się przyczynić do wystąpienia przejściowej neuropatii obwodowej (objawiającej się m.in. drętwieniem kończyn), ustępującej po odstawieniu preparatu.
2. Mit: Witaminy A, C i E - bez względu na postać - podobnie oddziaływują na komórki nowotworowe.
Fakt: Liczne eksperymenty dowiodły mylności tego stwierdzenia. Na przykład kwas retinowy oraz jego pochodne skuteczniej hamują wzrost komórek rakowych niż witamina A pod innymi postaciami, m.in. retinol, octan retinolu i palmitat retinolu. Witamina E w postaci burszty-nianu d-alfa-tokoferolu ma silniejsze działanie przeciwra-kowe niż d-alfa-tokoferol, octan d-alfa-tokoferolu i nikoty-nian d-alfa-tokoferolu. Witaminę C stosuje się pod postacią kwasu askorbinowego, askorbinianu sodu lub askorbinia-niu wapnia. Przyjmowanie kwasu askorbinowego w zbyt dużych dawkach może prowadzić do podrażnień żołądka.
Fakty i mity o przeciwutleniaczach... 15
Nadmierne zażywanie askorbinianiu sodu podwyższa stężenie sodu w moczu, które zwiększa ryzyko rozwoju raka pęcherza. Najlepiej stosować witaminę C w postaci askorbinianiu wapnia.
3. Mit: Dodatek pierwiastków śladowych, m.in. żelaza, miedzi i manganu, do preparatów przeciwutleniających z witaminą C jest korzystny dla zdrowia.
Fakt: Wiadomo, że witamina C w połączeniu z żelazem, miedzią lub manganem tworzy wolne rodniki, które mogą uszkodzić komórki. Wymienione pierwiastki w połączeniu z przeciwutleniaczami są wchłaniane znacznie szybciej w układzie pokarmowym, co może prowadzić do nadmiernego odkładania się tych substancji w organizmie. Podwyższone stężenie żelaza jest przyczyną wielu przewlekłych chorób, m.in. układu krążenia, neurologicznych i nowotworów.
4. Mit: Przechowywane w lodówce mrożone soki owocowe i napoje w proszku nie tracą witaminy C.
Fakt: Mrożone soki owocowe i napoje w proszku są cennym źródłem witaminy C, ale trzeba je spożyć natychmiast po otwarciu. Przechowywane w chłodnym miejscu i wystawione na oddziaływanie światła oraz tlenu szybko tracą ten składnik. Po upływie doby stężenie witaminy C zmniejsza się o ponad połowę. Sok pomarańczowy w kartonach ma więcej witaminy C niż napoje w plastikowych butelkach, ciągłe otwieranie i zamykanie opakowania zmniejsza jednak jej zawartość.
5. Mit: Niektórzy sądzą, że w celach zdrowotnych i zapobiegawczych powinni przyjmować wszystkie mikroskład-
16 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
niki pokarmowe raz dziennie; inni są zdania, że wystarczy zażywać mikroskładniki, m.in. witaminę C, tylko w wyjątkowych okolicznościach, np. w czasie przeziębienia.
Fakt: Częstotliwość zażywania mikroskładników pokarmowych powinna zależeć od współczynnika ich rozpadu w tkankach. Dla większości przeciwutleniaczy okres biologicznego półtrwania (czyli czas, po którym stężenie witaminy we krwi spada o 50%) wynosi od 6 do 12 godzin. Metabolizm mikroskładników przyjmowanych raz dziennie nie gwarantuje utrzymania stałego stężenia przeciwutleniaczy we krwi. Zażywanie preparatów przeciwutlenia-jących doustnie dwa razy dziennie (rano i wieczorem) stabilizuje ich stężenie w organizmie. Przyjmowanie przeciwutleniaczy przed posiłkiem ma tę zaletę, że hamuje proces wytwarzania toksycznych substancji podczas trawienia. Stosowanie dodatków pokarmowych tylko w wyjątkowych okolicznościach nie ma większego wpływu na zdrowie.
6. Mit: Unikanie spożycia czerwonego mięsa w większych ilościach nie odgrywa żadnej roli w zapobieganiu chorobom nowotworowym.
Fakt: Nadmierne spożycie czerwonego mięsa w krajach zachodnich zwiększa ryzyko zachorowania na raka jelita grubego, czego dowodzi znikoma liczba chorych Adwentystów Dnia Siódmego, stosujących dietę wegetariańską. W czerwonym mięsie występuje hem, zawarty w czerwonych krwinkach składnik hemoglobiny, który może się przyczynić do przyśpieszenia podziałów komórek nabłonkowych jelita grubego, a tym samym zwiększyć ryzyko rozwoju raka. Należy zatem unikać spożywania czerwonego mięsa w zbyt dużych ilościach.
Fakty i mity o przeciwutłeniaczach... 17
7. Mit: Mikroskładniki pokarmowe nie mają żadnego znaczenia w zapobieganiu chorobom nowotworowym.
Fakt: Na podstawie wyników kilku nieudolnie przeprowadzonych i źle nadzorowanych badań interwencyjnych nad działaniem mikroskładników pokarmowych można wyciągnąć wniosek, że substancje te nie odgrywają większej roli w zapobieganiu nowotworom. Badania struktur komórkowych i sporadyczne testy wykonywane u ludzi dowodzą jednak, że mikroskładniki w znaczącym stopniu ograniczają ryzyko zachorowania na raka.
8. Mit: Wyważona dieta najskuteczniej chroni przed rakiem.
Fakt: Pojęcie "wyważonej diety" jest bardzo ogólne. Zbilansowana dieta nie zawsze skutecznie zabezpiecza przed rakiem. Utrzymanie przeciwutleniaczy - m.in. witamin A, C i E oraz beta-karotenu - na stałym, optymalnym poziomie w praktyce może okazać się niemożliwe. Poza tym wszelkie regularnie spożywane produkty zawierają nie tylko substancje o działaniu zapobiegawczym, ale i toksyny. Stosowanie mikroskładników pokarmowych zwiększa ilość wchłanianych substancji przeciwrakowych. Najskuteczniejszym zabezpieczeniem przed chorobą nowotworową jest więc odpowiednia dieta i zdrowy tryb życia w połączeniu z przyjmowaniem dodatków żywieniowych.
9. Mit: Żyjemy w skażonym środowisku, pijemy skażoną wodę i jemy skażoną żywność, rosnące ryzyko zapadalności na choroby nowotworowe jest zatem wpisane w otaczającą nas rzeczywistość.
Fakt: Nie uda się wprawdzie wyeliminować wszystkich substancji rakotwórczych z otoczenia, diety i wody, można
18
Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
jednak osłabić ich szkodliwe działanie, stosując mikro-składniki pokarmowe i przestrzegając odpowiedniej diety oraz trybu życia.
10. Mit: Duże dawki cynku zapewniają doskonałe zdrowie i maksymalną ochronę przed rakiem.
Fakt: Cynk jest niezbędny do życia. Bierze udział w wielu istotnych procesach biologicznych. W nadmiarze może jednak doprowadzić do zaburzeń wchłaniania selenu, cennej substancji o działaniu przeciwrakowym, a także upośledzić funkcjonowanie mitochondriów.
11. Mit: Rak jest chorobą ludzi w podeszłym wieku, w żywieniu dzieci nie trzeba zatem brać pod uwagę zapobiegania nowotworom.
Fakt: Istotnie, część nowotworów (np. jelita grubego i prostaty) rozwija się u osób starszych, ale z reguły zapadalność na raka nie ma związku z wiekiem. Profilaktykę przeciwrakową w postaci przyjmowania dodatków pokarmowych, odpowiedniej diety i zmiany trybu życia należy więc stosować także u dzieci.
12. Mit: Większość mikroskładników pokarmowych, w tym przeciwutleniaczy, jest wydalana z organizmu wraz z moczem i kałem, po co więc je przyjmować?
Fakt: Organizm wchłania z przewodu pokarmowego około 10% przyjmowanych doustnie przeciwutleniaczy. Stosowanie przeciwutleniaczy w dużych dawkach może zwiększyć stężenie tych substancji oraz produktów ich rozkładu w moczu i kale. Obecność niektórych przeciwutleniaczy w przewodzie pokarmowym bywa pożądana - jeżeli nie przedostaną się w całości do krwiobiegu. Podwyższenie stę-
Fakty i mity o przeciwutleniaczach...
19
żenią witamin C i E (alfa-tokoferolu) w żołądku umożliwia redukcję stężenia nitrosaminy, substancji o silnym działaniu rakotwórczym, syntetyzowanej z pokarmów zawierających azotyny, m.in. z boczku, hot-dogów i konserwowanego mięsa. Poza tym przeciwutleniacze mogą zmniejszyć stężenie toksyn (mutagenów), powstających w procesie trawienia w przewodzie pokarmowym. Podwyższone stężenie prze-ciwutleniaczy w kale i moczu nie jest więc szkodliwe dla zdrowia - nawet nie w pełni wchłonięte mikroskładniki oddziałują dobroczynnie na organizm.
13. Mit: Przyjmowanie dodatkowych dawek witaminy C prowadzi do kamicy nerkowej.
Fakt: U zdrowych osób dorosłych nie stwierdza się podobnej zależności. Jeśli odczyn moczu zmienia się na kwaśny, część produktów przemiany materii może stwardnieć pod postacią kamieni nerkowych, zdarza się to jednak u osób cierpiących na zaburzenia równowagi chemicznej, uniemożliwiające neutralizowanie kwaśnych roztworów we krwi. W normalnych warunkach organizm bez trudu neutralizuje roztwory kwasów. W przebiegu niektórych chorób traci tę zdolność i wtedy nie można stosować witaminy C w dużych dawkach. Zależności między przyjmowaniem witaminy C a kamicą nerkową próbowano dowodzić na podstawie dwóch obserwacji: po pierwsze, osoby zażywające duże ilości witaminy C wydzielają z reguły więcej kwasu szczawiowego wraz z moczem; po drugie, u większości osób cierpiących na kamicę nerkową stwierdza się podwyższone stężenie kwasu szczawiowego w moczu. Te dwie niezależne obserwacje doprowadziły do wniosku, że przyjmowanie witaminy C w dużych dawkach zwiększa ryzyko rozwoju kamicy nerkowej. Jak dotąd, nie
20 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
ma żadnych dowodów na poparcie tezy o współzależności przyjmowania dużych dawek witaminy C z ryzykiem zachorowania na kamicę przez osobę zdrową.
14. Mit: Stosowanie preparatów przeciwutleniajacych prowadzi do uzależnienia.
Fakt: Preparaty z zawartością przeciwutleniaczy nie mają właściwości uzależniających. Osoby zażywające je w dużych ilościach nie powinny jednak nagle przerywać kuracji: niewykluczone, że organizm zdążył przywyknąć do zwiększonych dawek witamin i ich gwałtowne odstawienie może wywołać objawy awitaminozy.
15. Mit: Raka można wyleczyć samymi mikroskładnikami. Fakt: Choroby nowotworowe mają skomplikowany
przebieg i nie można ich wyleczyć przeciwutleniaczami, zarówno stosowanymi oddzielnie, jak i w określonych kombinacjach. Niektóre mikroskładniki pokarmowe, stosowane w dużych dawkach i w połączeniu ze standardową radioterapią lub chemioterapią, bywają użyteczne jako środek wspomagający kurację przeciwrakową. Mogą też przedłużyć remisję lub zapobiec nawrotom choroby. Dawkowanie mikroskładników pokarmowych w leczeniu raka musi być oparte na podstawach naukowych - w przeciwnym razie terapia może okazać się nieskuteczna, a nawet szkodliwa.
16. Mit: Beta-karoten jest tylko prowitaminą A i nie odgrywa żadnej roli.
Fakt: Poza tym, że jest prowitaminą A (z jednej cząsteczki beta-karotenu powstają dwie cząsteczki witaminy A), beta-karoten ma pewne właściwości, których brakuje witaminie A. Na przykład: w przeciwieństwie do witaminy A
Fakty i mity o przeciwutleniaczach... 21
wzmacnia ekspresję genu o nazwie koneksyna, zdolnego kodować białko łącznikowe także w komórkach nowotworowych. Białko łącznikowe spaja sąsiadujące ze sobą zdrowe komórki. Stężenie tej substancji w komórkach nowotworowych jest znacznie niższe. Obecność białka łącznikowego w komórkach rakowych może upodobnić je do zdrowych komórek. W przeciwieństwie do beta-karote-nu, witamina A powoduje dyferencjację części komórek patologicznych, czyli proces ich przekształcania w komórki prawidłowe. Dopełniające się wzajemnie oddziaływanie beta-karotenu i witaminy A bywa często ignorowane. W istocie zarówno beta-karoten, jak i witamina A odgrywają ogromną rolę w profilaktyce przeciwrakowej.
17. Mit: Wszystkie przeciwutleniacze rozpuszczalne w tłuszczach są toksyczne dla człowieka.
Fakt: Tylko witaminy A i D - zażywane w dużych dawkach przez dłuższy czas albo w przebiegu ciąży - są potencjalnie toksyczne.
18. Mit: Przeciwutleniacze naturalne i syntetyczne odznaczają się podobnym działaniem przeciwrakowym.
Fakt: Witamina E w postaci naturalnej jest skuteczniejsza jako przeciwutleniacz i czynnik usprawniający funkcjonowanie komórki niż jej odpowiednik syntetyczny. Naturalny beta-karoten, w przeciwieństwie do syntetycznego, może wstrzymać wzrost komórek rakowych wywołany napromieniowaniem.
19. Mit: Przeciwutleniacze stosowane w dużych dawkach oddziałują tak samo na komórki zdrowe, jak na zmienione patologicznie.
22 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Fakt: Duże dawki przeciwutleniaczy hamują wzrost komórek rakowych, nie upośledzając podziałów zdrowych komórek.
20. Mit: Wszystkie przeciwutleniacze mają jednostronny wpływ na komórki rakowe: niszczą wolne rodniki.
Fakt: Poza niszczeniem wolnych rodników, przeciwutleniacze spełniają też inne funkcje biologiczne w komórkach rakowych. Wpływają m.in. na proces regulacji genów oraz dyferencjację komórek patologicznych.
21. Mit: Przeciwutleniacze zażywane w dużych dawkach lub w pewnych kombinacjach zabezpieczają komórki rakowe przed zniszczeniem w następstwie radioterapii i chemioterapii.
Fakt: Duże dawki przeciwutleniaczy, m.in. witamin A, C i E oraz beta-karotenu, stosowanych oddzielnie lub w określonym zestawie, mogą zwiększyć skuteczność oddziaływania radioterapii i chemioterapii na komórki rakowe, nie wywierając żadnego wpływu na zdrowe komórki. Inne przeciwutleniacze, np. związki zawierające grupy sulfhy-drylowe (np. glutation), chronią przed skutkami promieniowania zarówno komórki zdrowe, jak i patologiczne.
22. Mit: Zażywanie mikroskładników pokarmowych zwalnia z obowiązku przestrzegania odpowiedniej diety i stylu życia.
Fakt: Optymalną kondycję i odporność na choroby zapewnia stosowanie mikroskładników w połączeniu z wyważoną dietą (ubogą w tłuszcz i bogatą w błonnik) oraz zdrowym trybem życia.
Fakty i mity o przeciwutleniaczach...
23
Uwagi końcowe
Wokół roli niektórych mikroskładników pokarmowych (także przeciwutleniaczy) w profilaktyce i leczeniu chorób narosło wiele nieporozumień. Część z nich wyjaśniono w tym rozdziale. Zwalczanie mitów to trudna powinność badaczy, lekarzy i innych osób związanych z medycyną. Poprawa ogólnego stanu zdrowia ludności zależy od powodzenia w walce z błędnymi przekonaniami. Trwają badania kliniczne nad znaczeniem mikroskładników w zapobieganiu chorobom nowotworowym. W toku jest także kilka eksperymentów klinicznych, mających określić skuteczność stosowania mikroskładników wysokodawko-wych, w tym przeciwutleniaczy, jako terapii wspomagającej w leczeniu przeciwrakowym. Inne badania, z udziałem dzieci i dorosłych pacjentów onkologicznych, są w fazie przygotowań. Zalecamy opracowanie harmonogramu przyjmowania dodatków żywieniowych oraz zmianę diety i stylu życia w celu poprawy ogólnej kondycji oraz profilaktyki i leczenia raka (por. rozdziały 5 i 6). Wskazówki zawarte w książce należy skonsultować z lekarzem bądź innym specjalistą.
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
Na początku w atmosferze ziemskiej nie było tlenu. Planetę opanowały organizmy anaerobowe, potrafiące przetrwać bez tego pierwiastka. Około 2,5 miliarda lat temu bytujące w oceanach sinice zyskały zdolność rozszczepiania wody (H2O) na wodór (H) i tlen (O2). Reakcja chemiczna zapoczątkowała uwalnianie tlenu do atmosfery. Wzrost zawartości tlenu w atmosferze doprowadził do wymarcia wielu organizmów anaerobowych. Ten istotny proces biologiczny stał się punktem wyjścia do ewolucji organizmów wielokomórkowych, w tym ludzi, którym tlen jest niezbędny do życia.
Obecnie zawartość tlenu w powietrzu wynosi około 21%, w wodzie - około 34%. Aby zrozumieć wpływ wolnych rodników i przeciwutleniaczy na organizm człowieka, trzeba poznać współzależność między reakcjami utleniania i redukcji, zachodzącymi bezustannie w naszych tkankach. .
26 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Utlenianie i redukcja
Utlenianie to reakcja chemiczna, w której atom lub cząsteczka łączy się z tlenem, traci wodór lub elektron. Na przykład węgiel łączy się z tlenem w procesie utleniania i tworzy dwutlenek węgla. Rodnik nadtlenkowy traci elektron w procesie utleniania i przeistacza się w tlen. Czynnikiem utleniającym jest zatem atom lub cząsteczka, która przekształca dany związek chemiczny, łącząc go z tlenem, pozbawiając go elektronu bądź wodoru. Do czynników i procesów utleniających zaliczamy m.in. wolne rodniki, ozon i promieniowanie.
Redukcja to reakcja chemiczna, w której atom lub cząsteczka traci tlen, łączy się z wodorem lub zyskuje elektron. Na przykład dwutlenek węgla traci tlen i przekształca się w tlenek węgla, węgiel łączy się z wodorem i tworzy metan, tlen zyskuje elektron i przeistacza się w anion po-nadtlenkowy. Czynnikiem redukującym jest więc cząsteczka lub atom, który przekształca dany związek chemiczny, pozbawiając go tlenu, łącząc go z wodorem lub dodając do niego elektron. Wszystkie przeciwutleniacze są czynnikami redukującymi.
Wolne rodniki
Wolne rodniki to atomy lub cząsteczki mające niesparowa-ne elektrony (tlen aktywny bądź azot aktywny), wyjątkowo szkodliwe dla komórek. Większość wolnych rodników ma bardzo krótki czas trwania (1010 sekundy). Rodniki mogą
Wolne rodniki i przeciwułleniacze 27
zniszczyć DNA (kwas deoksyrybonukleinowy), RNA (kwas rybonukleinowy), białko, błony, tłuszcz i inne składniki komórki. Wolne rodniki są centrami aktywnymi reakcji chemicznych z udziałem rozmaitych toksyn, które przyczyniają się do wielu chorób przewlekłych, m.in. raka.
Pochodzenie i rodzaje wolnych rodników
Wolne rodniki dzielą się na tlenowe i azotowe. Większość wolnych rodników pochodzenia tlenowego nosi nazwę aktywnych form tlenu, pochodzenia azotowego - aktywnych form azotu. Do tych pierwszych należą anion ponadtlenko-wy, rodnik wodorotlenkowy, rodnik organiczny, rodnik nadtlenkowy i nadtlenek wodoru. Do drugich - tlenek azotu, dwutlenek azotu i nadtlenoazotyn. Organizm ludzki jest więc narażony na działanie rozmaitych wolnych rodników.
Powstawanie wolnych rodników
Wolne rodniki powstają w trakcie pobierania tlenu, podczas infekcji bądź utleniania niektórych związków. Mito-chondria to owalne lub cylindryczne, otoczone błonami or-ganelle komórkowe, w których zachodzi proces uwalniania energii. Wytwarzając energię, mitochondria zużywają tlen -produktem ubocznym tej reakcji są aniony ponadtlenkowe, rodniki wodorotlenkowe i nadtlenek wodoru. Około 2% niewykorzystanego tlenu opuszcza mitochondria i przedostaje się do komórki w liczbie około 20 miliardów cząsteczek anionów ponadtlenkowych i nadtlenku wodoru dziennie. W przebiegu infekcji bakteryjnej lub wirusowej komórki fagocytowe (niszczące komórki zaatakowane przez bakterie bądź wirusy) wytwarzają ogromne ilości tlenku azotu, anionów ponadtlenkowych i nadtlenku wodoru, żeby zwalczyć czynnik chorobotwórczy. Może to jed-
28 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
nak spowodować uszkodzenie zdrowych komórek. Wolne rodniki powstają też w trakcie metabolizmu kwasów tłuszczowych i innych cząsteczek. Niektóre substancje i czynniki - np. wolne żelazo, miedź i mangan, palenie tytoniu -mogą przyśpieszyć ten proces. Wynika stąd, że organizm ludzki wciąż musi się zmagać z wolnymi rodnikami. Na szczęście jesteśmy wyposażeni w mechanizmy obronne o działaniu przeciwutleniającym, które chronią nas przed uszkodzeniami.
Przeciwutleniacze
Mechanizmy obronne o działaniu przeciwutleniającym
Kiedy w atmosferze ziemskiej pojawił się tlen, przetrwały i wyewoluowały tylko te formy życia, którym udało się wykształcić mechanizmy przeciwutleniające, zabezpieczające przed szkodliwym działaniem wolnych rodników. Mechanizmy obronne człowieka można podzielić na trzy kategorie: a) enzymy przeciwutleniające syntetyzowane w ustroju, między innymi dysmutaza ponadtlenkowa (SOD), katalaza i peroksydaza glutationowa; b) przeciwutleniacze niewytwarzane w ustroju, przyjmowane głównie z pokarmem (m.in. witaminy A, C i E, karotenoidy, flawonoidy, inne polifenole, inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego; c) przeciwutleniacze syntetyzowane przede wszystkim w ustroju, przyjmowane jednak także z pokarmem (zawarte zwłaszcza w mięsie i jajach) oraz w postaci dodatków żywieniowych, m.in. związki zawierające grupy sulfhydrylowe (glutation), koenzym Q10, zre-
Wolne rodniki i przeciwutleniacze 29
dukowany dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy (NADH), kwas alfa-lipoidowy i melatonina.
SOD, enzym o właściwościach przeciwutleniających, wykazuje aktywność biologiczną w połączeniu z manganem, miedzią lub cynkiem. Forma manganowa SOD występuje w mitochondriach, formy miedziowe i cynkowe - w cytopla-zmie i jądrze komórkowym. Niszczą wolne rodniki i nadtlenek wodoru. Katalaza wykazuje aktywność biologiczną w połączeniu z żelazem i również niszczy obecny w komórkach nadtlenek wodoru. W tkankach ludzkich występuje też perok-sydaza glutationowa, która wykazuje aktywność biologiczną w połączeniu z selenem i usuwa nadtlenek wodoru z komórek. Choć żelazo, miedź i mangan są niezbędne do uaktywnienia enzymów przeciwutleniających, niewielki nadmiar wolnego żelaza, miedzi lub manganu może przyśpieszyć proces wytwarzania wolnych rodników i tym samym zwiększyć ryzyko rozwoju chorób przewlekłych, w tym raka.
Przeciwutleniacze zawarte w pożywieniu
Karotenoidy
W owocach, warzywach i innych produktach roślinnych występuje ponad sześćset karotenoidów, m.in. ksantofil, zeaksantyna, beta-kryptoksantyna, luteina, beta-karoten i likopen. Beta-karoten był przedmiotem wielu badań laboratoryjnych i testów na ludziach. Obecnie ustala się rolę luteiny, zeaksantyny i likopenu w profilaktyce ogólnej i przeciwrakowej. Beta-karoten występuje w burakach, brokułach, marchwi, dyni, szpinaku, patatach, czerwonej kapuście, kukurydzy, melonach, morelach i mango. Bogatym źródłem likopenu są pomidory. Najwięcej luteiny znajduje się w szpinaku i kwiatach rumianku, ksantofilu
30 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
zaś - w papryce. Wszystkie owoce i warzywa barwy czerwonej lub żółtej zawierają karotenoidy.
Witamina A
Bogatymi źródłami witaminy A są wątroba, jaja i mleko.
Witamina C
Witaminę C zawiera większość owoców, m.in. pomarańcze, cytryny, limetki, ananasy, maliny, truskawki i grejpfruty.
Witamina E
Oleje roślinne i orzechy są bogatymi źródłami witaminy E (zwłaszcza alfa-tokoferolu); w olejach roślinnych występuje też gamma-, beta- i delta-tokoferol. Ryż, płatki owsiane, jęczmień i olej palmowy zawierają dużo witaminy E pod postacią tokotrienoli.
Flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego
W kwiatach, owocach, warzywach i innych produktach roślinnych występuje około pięciu tysięcy flawonoidów, czyli tak zwanych substancji fitochemicznych. Niektóre z nich, m.in. kwercytyna, geisteina i katechina, są wciąż przedmiotem badań. Powszechnie stosowane zioła, w tym miłorząb dwuklapowy i zielona herbata, oraz warzywa liściowe zawierają flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze.
Preparaty z zawartością przeciwutleniaczy oraz sposoby ich wchłaniania
Karotenoidy
Beta-karoten jest jednym z ponad sześciuset karotenoidów
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
31
występujących w owocach, warzywach i innych produktach roślinnych. W aptekach jest dostępny w postaci naturalnej bądź syntetycznej. W skład naturalnych preparatów beta-karotenu wchodzi kilka karotenoidów. Preparaty syntetyczne zawierają domieszkę nieokreślonych zanieczyszczeń. Część zażytego beta-karotenu przekształca się w witaminę A - reszta przedostaje się do krwiobiegu i tkanek. Podobną drogę pokonuje około dwudziestu innych karotenoidów, w tym związki powstałe w procesie ich trawienia. Beta-karoten gromadzi się przede wszystkim w gałkach ocznych i podskórnej tkance tłuszczowej. Warunkiem przekształcenia beta-karotenu w witaminę A w organizmie człowieka są dostateczne zapasy retinolu (jedna z postaci witaminy A). Inne karotenoidy, m.in. likopen i luteina, są dostępne wyłącznie w postaci naturalnej. Niektóre preparaty zawierają domieszkę karotenoidów niewyszczególnio-nych z nazwy na opakowaniu. Część zażytego likopenu bądź luteiny przedostaje się do krwiobiegu i tkanek. Wszystkie karotenoidy to przeciwutleniacze rozpuszczalne w tłuszczach. Należy je przyjmować w trakcie posiłków, co ułatwi ich wchłanianie.
Witamina A
Witaminę A można kupić w postaci octanu retinolu, retinolu, palmitatu retinolu, kwasu retinowego i jego pochodnych. Octan retinolu (dostępny w aptekach w postaci stabilnej) przekształca się w układzie pokarmowym w retinol (postać występująca w ustroju). Następnie retinol przeistacza się w komórkach w kwas retinowy. Ostatnia z wymienionych postaci oddziałuje podobnie jak witamina A - poza tym, że nie ma żadnego wpływu na narząd wzroku. Kwas retinowy i jego pochodne wykorzystuje się podczas
32 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
badań: substancje rozpuszczają się w alkoholu i dzięki temu bez trudu przedostają się do komórek. Witamina A przyjmuje w krwiobiegu formę retinolu i gromadzi się w wątrobie pod stabilną postacią palmitatu retinolu (dostępną w aptekach). Kwas retinowy - pochodna witaminy A - odkłada się w całym ustroju. Witamina A jest przeciw-utleniaczem rozpuszczalnym w tłuszczach.
Witamina C
Witaminę C można kupić w postaci kwasu askorbinowego, askorbinianu sodu (1 g preparatu zawiera 124 mg sodu), ni-skodawkowych preparatów askorbinianu sodu (1 g zawiera 62 mg sodu), askorbinianu magnezu, askorbinianu potasu, ascorbinianiu wapnia oraz kapsułek o przedłużonym działaniu, zawierających kwas askorbinowy i ester witaminy C. Witamina przenika do krwiobiegu pod postacią kwasu askorbinowego i jego pochodnej, kwasu dehydroaskorbinowego. Przyjmowane w dużych dawkach preparaty kwasu askorbinowego wywołują u niektórych osób nieżyt żołądka. Duże dawki askorbinianu sodu zwiększają stężenie sodu w moczu, co może prowadzić do chronicznych podrażnień pęcherza. Kapsułki o przedłużonym działaniu zawierają domieszkę syntetycznych związków chemicznych. Ester witaminy C zyskuje skuteczność dopiero pod wpływem enzymu zwanego esterazą. Zaleca się więc stosowanie roztworu buforowego askorbinianu wapnia, który nie powoduje praktycznie żadnych skutków ubocznych. Wszystkie postaci witaminy C są rozpuszczalne w wodzie.
Witamina E
Terminem "witamina E" określa się wszystkie tokofero-
le i tokotrienole o aktywności biologicznej alfa-tokofero-
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
33
lu. Zarówno tokoferol, jak i tokotrienol występują w formach alfa-, beta-, gamma- i delta. Najsilniejsze działanie przeciwutleniające mają alfa-tokoferol, a następnie kolejno beta-, gamma- i delta-tokoferol. Syntetyczną witaminę E oznacza się symbolem dl, naturalną - symbolem d. Najbardziej rozpowszechnione w handlu postaci witaminy E to d- lub dl-alfa-tokoferol. Dostępne są także octan d- lub dl-alfa-tokoferolu, bursztynian d- lub dl--alfa-tokoferolu i nikotynian d- lub dl-alfa-tokoferolu. Teoretycznie wszystkie wymienione postaci witaminy E przekształcają się w alfa-tokoferol w przewodzie pokarmowym, po czym są wchłaniane do tkanek. Wyniki jednego z badań sugerują jednak, że część bursztynianu d-alfa-tokoferolu może się wchłonąć pod niezmienioną postacią. Jak wynika z testów laboratoryjnych, w procesie wytwarzania niektórych preparatów witaminy E stosuje się toksyczne rozpuszczalniki, lepiej więc ich unikać (chodzi o formy rozpuszczalne w wodzie). Witaminę E najlepiej zażywać w postaci d-alfa-tokoferolu i bursz-tynianiu d-alfa-tokoferolu; ten ostatni wykazał się najskuteczniejszym oddziaływaniem na laboratoryjne kultury komórkowe (in vitro) i organizmy żywe (m vivo). Jego skuteczność oceniono na podstawie zdolności do hamowania wzrostu guzów, zapoczątkowywania procesu dy-ferencjacji niektórych komórek rakowych oraz regulacji genów.
Flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego
Niektóre flawonoidy oraz inne podobne przeciwutleniacze są dostępne w aptekach i wchodzą w skład preparatów witaminowych. Rozpuszczają się w tłuszczach.
34 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Związki zawierające grupy sulfhydrylowe
Związki te należą do najistotniejszych przeciwutleniaczy oddziałujących wewnątrz komórki. W aptekach można kupić N-acetylocysteinę (NAC) i glutation. Esteraza usuwa z NAC N-acetyl, uwalniając cysteinę, niezbędną do wytworzenia glutationu. Glutation, stosowany doustnie, ulega całkowitemu rozkładowi w przewodzie pokarmowym, stężenie substancji w komórkach nie ulega więc zmianie. NAC, związek o właściwościach zbliżonych do cysteiny, ulega tylko częściowemu rozkładowi w jelitach i dociera także do komórek, podwyższając stężenie zawartego w nich glutationu. NAC jest rozpuszczalny w wodzie.
Koenzym Q10
Koenzym Q 10 można kupić w aptekach w formie tabletek zwykłych lub o przedłużonym działaniu. Wchłania się w niezmienionej postaci. Koenzym Q10 jest wykorzystywany przez mitochondria w procesie uwalniania energii. Wykazuje też słabe właściwości przeciwutleniajace. Jak dotąd nie przeprowadzono badań porównawczych nad skutecznością preparatów zwykłych i o przedłużonym działaniu. Część zażytego koenzymu Q10 przedostaje się do komórek, wpływając korzystnie na ich funkcjonowanie. Substancja rozpuszczalna w tłuszczach.
NADH
Dostępny w handlu jako NADH. Wchłania się w niezmienionej postaci. Wykorzystywany przez mitochondria w procesie uwalniania energii, ma też słabe właściwości przeciwutleniajace. NADH rozpuszcza się w wodzie.
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
35
Kwas alfa-liponowy i melatonina
Zarówno kwas alfa-liponowy, jak i melatoninę można kupić w aptekach. Melatonina jest dostępna w formie tabletek o przedłużonym działaniu. Obydwie substancje rozpuszczają się w alkoholu. Kwas alfa-liponowy podwyższa stężenie glutationu w komórkach i ma silne właściwości przeciwrakowe. Melatonina, hormon wytwarzany w mózgu przez szyszynkę, stosowana jest w zaburzeniach snu, pełni też rolę przeciwutleniacza. Melatoniny nie wolno jednak stosować regularnie jako uzupełnienia diety.
Jak przechowywać przeciwutleniacze
Karotenoidy
Większość dostępnych w handlu karotenoidów w postaci stałej można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła. Beta-karoten w postaci roztworu ulega rozkładowi już po kilku dniach, nawet przechowywany w chłodnym i ciemnym miejscu.
Witamina A
Retinol w postaci krystalicznej, kwas retinowy, octan reti-nolu i palmitat retinolu można przechowywać kilka miesięcy w temperaturze 4�C. Roztwór kwasu retinowego, przechowywany z dala od światła w temperaturze 4�C, zachowuje trwałość przez kilka tygodni.
Witamina C
Witamina C w postaci roztworu nie nadaje się do przechowywania - ulega rozkładowi już po kilku dniach. Preparaty krystaliczne i tabletki można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła.
36
Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Witamina E
Alfa-tokoferol, octan alfa-tokoferolu i bursztynian alfa-to-koferolu można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła. Roztwór bursztynianu alfa--tokoferylu, trzymany w ciemnym miejscu w temperaturze 4�C, zachowuje trwałość przez kilka miesięcy.
Flawonoidy, polifenole i inne przeciw utleniacze pochodzenia roślinnego
Preparaty w postaci stałej, przechowywane z dala od światła w temperaturze pokojowej, zachowują trwałość przez kilka lat.
Związki zawierające grupy sulfhydrylowe, koenzym Q10 i NADH
Wymienione przeciwutleniacze, przechowywane z dala od światła w temperaturze pokojowej, zachowują trwałość przez kilka lat. Ich roztwory, trzymane w ciemnym miejscu w temperaturze 4�C, są stabilne przez kilka miesięcy.
Kwas alfa-iiponowy i melatonina
Kwas alfa-liponowy można przechowywać kilka lat w temperaturze pokojowej, z dala od światła. Melatoninę można co najmniej przez rok trzymać w lodówce.
Czy przeciwutleniacze mogą ulec zniszczeniu podczas obróbki żywności
Karotenoidy
Przynajmniej część beta-karotenu ulega zniszczeniu podczas gotowania. Obróbka żywności nie wpływa ujemnie na niektóre karotenoidy, zwłaszcza luteinę i likopen. Wręcz
Wolne rodniki i przeciwutleniacze 37
przeciwnie, współczynnik ich przyswajalności w produktach gotowanych i ekstraktach spożywczych rośnie, co dotyczy m.in. likopenu zawartego w sosie pomidorowym.
Witamina A
Zwykła obróbka cieplna nie niszczy witaminy A, gotowanie na wolnym ogniu zmniejsza jednak jej skuteczność. Aktywność witaminy A osłabia też konserwowanie produktów i długie przechowywanie ich w chłodnym miejscu. Witamina A zawarta we wzbogaconym mleku w proszku znacznie traci na wartości po upływie dwóch lat.
Witamina C
Zamrażanie, rozmrażanie i przechowywanie roztworów witaminy C w chłodnym miejscu zmniejsza jej wartość. W procesie obróbki cieplnej witamina C ulega zniszczeniu przez utlenianie.
Witamina E
Sporządzanie przetworów, smażenie i zamrażanie produktów niszczy zawartą w nich witaminę E. Witamina E we wzbogaconym mleku w proszku zachowuje swoje właściwości nawet po dwóch latach.
Związki zawierające grupy sulfhydrylowe, koenzym Q10 i NADH
Niektóre związki SH, NADH i koenzym Q10 ulegają częściowej degradacji podczas gotowania.
Kwas alfa-liponowy i melatonina
Obydwie substancje mogą ulec częściowemu zniszczeniu w czasie gotowania.
38 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Dlaczego potrzebujemy mikroskładników pokarmowych
Odpowiednie dawki mikroskładników (m.in. witamin A, C i E, karotenoidów, flawonoidów i innych polifenoli, związków SH, koenzymu Q10 i NADH) są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju organizmu. Niedobór jednego z przeciwutleniaczy może być bardzo niekorzystny dla zdrowia. Nieustanne zużycie tlenu przez ustrój prowadzi do wytworzenia ogromnej liczby szkodliwych wolnych rodników. Powstają one także w przebiegu infekcji i niektórych procesów metabolicznych. Jony pewnych metali, m.in. żelaza, miedzi i manganu, łącząc się z cząsteczkami witaminy C lub kwasu moczowego, tworzą duże ilości wolnych rodników. Przeciwutleniacze mogą zniszczyć ich nadmiar w ustroju, pobudzić do działania układ odpornościowy, zapobiec wiązaniu toksycznych substancji w procesie trawienia, ograniczyć częstotliwość mutacji (zmian w genach) wywołanych czynnikami środowiskowymi i błędami w odżywianiu oraz ułatwić naprawę szkód spowodowanych promieniowaniem i oddziaływaniem szkodliwych związków chemicznych. Regulują też aktywność genów w komórkach rakowych, hamując rozwój nowotworów. Trzeba jednak podkreślić, że wiele oddziaływań antyoksydantów w komórkach rakowych nie wynika z ich właściwości prze-ciwutleniających, lecz z mechanizmów odpowiedzialnych za regulację aktywności genów. Dostarczanie organizmowi odpowiednich dawek przeciwutleniaczy ma więc ogromny wpływ na kondycję ogólną i zapobieganie chorobom.
Ustalono dzienne zapotrzebowanie (tzw. RDA - re-commended dietary allowance) na poszczególne mikro-
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
39
składniki (por. rozdział 7), pozwalające uniknąć ich niedoborów, a tym samym zapewniające prawidłowy wzrost i rozwój ustroju. Z punktu widzenia optymalnej kondycji, profilaktyki i leczenia chorób może się ono jednak okazać zbyt niskie. Poza tym zawartość witaminy E, witaminy A (w niektórych dietach wegetariańskich), związków SH, koenzymu Q10, NADH i witaminy C w spożywanych produktach bywa czasem niewystarczająca, mimo że dieta pokrywa dzienne zapotrzebowanie na flawonoidy i inne polifenole. Stosowanie w umiarkowanych ilościach niektórych mikroskładników, w tym przeciwutleniaczy, jest absolutnie konieczne. Dawka, rodzaj i liczba mikroskładników przyjmowanych w celu utrzymania dobrej kondycji oraz w profilaktyce i leczeniu chorób zależy od wieku, płci, rodzaju przypadłości, ryzyka wystąpienia bądź stopnia zaawansowania choroby. Kwestie te zostaną omówione w rozdziałach 5 i 6.
Jakie dawki poszczególnych przeciwutleniaczy są wchłaniane i gromadzone przez ustrój
Beta-karoten
Zaledwie 10% zastosowanego beta-karotenu wchłania się z jelita cienkiego. W organizmach wegetarian unikających spożycia jaj i produktów mlecznych większość beta-karotenu przekształca się w retinol; u osób stosujących dietę mieszaną (mających wystarczające zapasy witaminy A) podobna reakcja nie występuje. Rozkład beta-karotenu we krwi zachodzi powoli - żeby utrzymać względnie stałe stężenie tego mikroskładnika w ustroju, wystarczy go stosować raz lub dwa razy dziennie.
40 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Witamina A
Zaledwie 10-20% zastosowanej witaminy A wchłania się z jelita cienkiego. Zdrowe komórki wykorzystują jej zwykle tyle, ile potrzeba do ich prawidłowego funkcjonowania. Wyjątkiem są komórki wątroby. Octan retinolu przekształca się w jelitach w retinol. W komórkach zachodzi dalszy rozkład retinolu do kwasu retinowego - mimo to większość witaminy A gromadzi się w wątrobie pod postacią palmitatu retinolu. Retinol osiąga maksymalne stężenie we krwi po 3-6 godzinach od zażycia witaminy A, które zmniejsza się do stężenia podstawowego po 12 godzinach, zatem witaminę A należy stosować dwa razy dziennie (rano i wieczorem).
Witamina C
Współczynnik wchłaniania witaminy C wynosi 20-80%, zależnie od dawki. Witamina stosowana w dawkach od 200 do 500 mg wchłania się z jelit zaledwie w połowie (100-250 mg). Pewna ilość niewchłoniętej witaminy C hamuje wytwarzanie substancji rakotwórczych w żołądku i jelitach. Wchłonięta witamina C rozprzestrzenia się natychmiast po całym ustroju. Podobnie jak w przypadku witaminy A, zdrowe komórki wykorzystują jej tylko tyle, ile potrzeba do ich prawidłowego funkcjonowania. Witamina C szybko ulega rozkładowi w organizmie, dlatego utrzymanie stałego stężenia tej substancji we krwi wymaga przyjmowania preparatów co najmniej dwa razy dziennie.
,>, Witamina E
Witaminę E można stosować w formie alfa-tokoferolu i bursztynianu alfa-tokoferolu. Część niewchłoniętego bursztynianu alfa-tokoferolu przekształca się w jelitach
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
41
w alfa-tokoferol, część jednak ulega wchłonięciu w niezmienionej postaci. Około 20% zastosowanego alfa-toko-ferolu wchłania się z jelita cienkiego i rozprzestrzenia natychmiast po całym ustroju. Podobnie jak w przypadku witamin A i C, zdrowe komórki wykorzystują tylko tyle al-fa-tokoferolu i bursztynianu alfa-tokoferolu, ile potrzeba do ich prawidłowego funkcjonowania. Alfa-tokoferol osiąga maksymalne stężenie we krwi po 46 godzinach, które zmniejsza się do stężenia podstawowego po około 12 godzinach, a zatem witaminę E należy zażywać dwa razy dziennie (rano i wieczorem).
Flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego
Przeciwutleniacze te są przyjmowane w dużych dawkach (gramach) w ramach codziennej diety. Nie zaleca się więc ich uzupełniania miligramowymi dawkami, zawartymi w preparatach odżywczych.
Związki zawierające grupy sulfhydrylowe
Zawartość tych związków w komórkach jest względnie stabilna. Najczęściej mamy do czynienia z glutationem. Gwałtowny stres oksydacyjny zmniejsza stężenie SH w komórkach. Glutationu nie można zażywać doustnie, ulega bowiem całkowitemu rozkładowi w jelitach. Zalecamy więc przyjmowanie NAC, który rozkłada się tylko częściowo w przewodzie pokarmowym i przyjmowany doustnie zwiększa stężenie glutationu w komórkach. Aby utrzymać stężenie glutationu na stałym poziomie, wystarczy zażywać preparat raz dziennie. Stosowanie tego prze-ciwutleniacza u niektórych osób jest niewskazane (szczegóły w rozdziałach 5 i 6).
I
42 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Koenzym Q10 i NADH
Koenzym Q10 i NADH są syntetyzowane w ustroju. Stężenie tych związków w zdrowych komórkach jest względnie stabilne. Przemysł farmaceutyczny oferuje kilka preparatów z koenzymem Q10 i tylko jeden preparat z zawartością NADH. Współczynnik wchłaniania koenzymu Q10 z przewodu pokarmowego różni się w zależności od preparatu. Jak dotąd nie przeprowadzono badań nad wchłanianiem NADH w ustroju człowieka, stosowanie tej substancji doustnie wspomaga jednak leczenie niektórych schorzeń neurodegeneracyjnych, m.in. choroby Alzheimera i parkinsonizmu. Można stąd wnioskować, że NADH przyjmowane doustnie przedostaje się do mózgu. Aby utrzymać odpowiednie stężenie tych przeciwutleniaczy w komórkach, wystarczy zażywać koenzym Q10 i NADH raz dziennie, stosowanie ich u niektórych osób jest jednak niewskazane (szczegóły w rozdziałach 5 i 6).
Kwas alfa-liponowy i melatonina ;
Kwas alfa-liponowy jest syntetyzowany w ustroju, wchłania się z przewodu pokarmowego i rozprzestrzenia natychmiast w różnych tkankach. Jego pochodna, kwas dihydroli-ponowy, ma też właściwości przeciwutleniające. Obydwie substancje usuwają metale z ustroju. Stosowanie kwasu li-ponowego u niektórych osób jest niewskazane (szczegółowe informacje zawarto w rozdziałach 5 i 6). Również melatonina wchłania się z przewodu pokarmowego, ulega jednak szybkiemu rozkładowi w tkankach. Zażywanie tego hormonu jest dopuszczalne wyłącznie u osób cierpiących na przejściowe zaburzenia snu.
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
43
Jakie przeciwutleniacze należy stosować W jakich dawkach i z jaką częstotliwością
Wciąż nie wiadomo, jakie dawki przeciwutleniaczy oddziałują optymalnie na ogólny stan zdrowia i najskuteczniej chronią przed rakiem. Z badań wynika jednak, że około 40% Amerykanów zażywa regularnie mikroskładniki pokarmowe. Wiele osób cierpiących na raka i inne choroby przyjmuje dodatki w tej lub innej postaci, bez konsultacji z lekarzem.
Jak dowodzą rozmowy z ludźmi, którzy stosują mikroskładniki za namową sprzedawców w sklepach ze zdrową żywnością, pod wpływem audycji telewizyjnych bądź lektury czasopism i książek, rzetelna wiedza nie leży u podstaw ich decyzji. Producenci większości preparatów witaminowych z dodatkiem pierwiastków śladowych wykazują dużą beztroskę w doborze dawek, typów i postaci chemicznych przeciwutleniaczy oraz łączeniu ich z odpowiednimi minerałami. Na przykład: niemal wszystkie dostępne na rynku parafarmaceutyki o działaniu przeciwu-tleniającym zawierają żelazo, miedź lub mangan - czasem wszystkie trzy pierwiastki naraz. Jak wiadomo, żelazo, miedź lub mangan tworzą wolne rodniki w połączeniu z witaminą C. Poza tym w obecności przeciwutleniaczy wchłaniają się szybciej z układu pokarmowego, co zwiększa ich stężenie w ustroju. Nadmiar żelaza w tkankach przyczynia się do wielu przewlekłych schorzeń, m.in. raka, chorób serca i układu nerwowego. Dodatek żelaza, miedzi lub manganu do preparatów przeciwutleniających nie ma więc żadnych podstaw naukowych. Krótkotrwałe przyjmowanie żelaza jest niezbędne w przypadkach nie-dokrwistości wywołanej niedoborem tego pierwiastka -do czasu ustąpienia objawów.
44 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Wiele dostępnych w handlu preparatów o działaniu prze-ciwutleniającym zawiera metale ciężkie, między innymi bor, wanad i molibden. Zapotrzebowanie na te pierwiastki zaspokajają codziennie spożywane pokarmy. Długotrwałe, codzienne przyjmowanie dodatkowych porcji metali ciężkich prowadzi do uszkodzeń układu nerwowego. Receptury większości oferowanych środków o działaniu przeciw-utleniającym uwzględniają też rozmaite dawki inozytolu, metioniny i choliny (30-60 mg). Nie ma to żadnego uzasadnienia, ponieważ 400-1000 mg tych substancji znajduje się w codziennej diecie. W skład niektórych preparatów witaminowych wchodzi kwas paraaminobenzoesowy (PA-BA). PABA nie pełni żadnej funkcji biologicznej w komórkach ssaków. Poza tym znosi działanie przeciwbakteryjne sulfonamidów. Pacjenci przyjmujący jednocześnie sulfonamidy i środki przeciwutleniające z dodatkiem PABA przyczyniają się bezwiednie do zmniejszenia skuteczności terapii.
Wieloskładnikowe preparaty o działaniu przeciwutlenia-jącym zawierają często NAC lub kwas alfa-liponowy. Obydwa składniki zwiększają stężenie glutationu w komórkach. Glutation ma silne właściwości przeciwutleniające i chroni przed skutkami promieniowania zarówno komórki zdrowe, jak i patologiczne. Stosowanie środków przeciwutleniających z dodatkiem NAC lub kwasu alfa-li-ponowego przez pacjentów chorych na raka w trakcie radioterapii może okazać się szkodliwe w skutkach: glutation osłabi niszczące oddziaływanie promieni na komórki rakowe.
Dodatek beta-karotenu i witaminy A w preparatach witaminowych jest niezbędny. Beta-kartoten to nie tylko pro-witamina A - pełni też wiele istotnych funkcji biologicz-
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
45
nych, których witamina A nie spełnia. Zwiększa na przykład aktywność genu zwanego koneksyną, kodującego białka łącznikowe, odpowiedzialne za utrzymanie odpowiedniej struktury komórek. Inne karotenoidy, m.in. liko-pen i luteina, mają też znaczenie zdrowotne, dieta bogata w pomidory (likopen), szpinak (luteina) i paprykę (ksanto-file, w tym luteina) pozwala jednak dostarczyć ustrojowi znacznie większych ilości tych substancji niż dawki wchodzące w skład parafarmaceutyków. W celach zdrowotnych i profilaktycznych dodatek kilku miligramów likopenu, lu-teiny i innych ksantofili do preparatów witaminowych nie ma sensu.
W recepturach preparatów o działaniu przeciutleniającym należy uwzględniać dwie postaci witaminy E: d-alfa-toko-ferol (syntetyzowany w ustroju) i bursztynian d-alfa-tokofe-rolu. W komórkach najskuteczniej oddziałuje witamina E w postaci bursztynianu alfa-tokoferolu, tymczasem alfa-to-koferol może posłużyć jako przeciwutleniacz w przewodzie pokarmowym i w środowisku zewnątrzkomórkowym ustroju. O ile alfa-tokoferol (w dawce 20-60 mcg/ml) pobudza układ odpornościowy, o tyle porównywalne dawki form beta-, gamma- i delta- mają wręcz przeciwne działanie. Prawdopodobnie nie ma to związku z ich właściwościami przeciwutleniającymi, po prostu są mniej skuteczne niż alfa-tokoferol. Nie zalecamy więc przyjmowania beta-, gamma- ani delta-tokoferolu. Na podobnej zasadzie tokotrieno-le hamują syntezę cholesterolu i dlatego nie powinny być traktowane jako uzupełnienie diety. Długotrwałe zahamowanie procesu syntezy cholesterolu u osób zdrowych może być przyczyną wielu chorób. Cholesterol jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania wszystkich komórek ustroju, zwłaszcza komórek mózgu.
46 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Witaminę C najlepiej stosować w postaci askorbinianu wapnia, który ma odczyn zasadowy i nie powoduje podrażnień żołądka (w przeciwieństwie do kwasu askorbinowego). Dodatek askorbinianu potasu i askorbinianu magnezu w preparatach witaminowych nie ma żadnego uzasadnienia. W recepturze każdego preparatu o działaniu przeciwu-tleniającym powinno się uwzględniać zalecaną dawkę witamin z grupy B (przekraczającą dzienne zapotrzebowanie dwu- lub trzykrotnie) oraz odpowiednio dobrane minerały, 1 m.in. selen, cynk i chrom. Witaminy z grupy B nie mają żadnych właściwości przeciwrakowych, zrezygnowaliśmy więc ze szczegółowego opisu ich działania.
Nie ma uniwersalnej recepty na preparat o działaniu przeciwutleniającym, skuteczny bez względu na wiek, płeć, ogólny stan zdrowia i stopień zaawansowania choroby. Rozsądniej kupić jeden parafarmeceutyk, zawierający wszystkie niezbędne dla zdrowia składniki, po czym uzupełnić go przeciwutleniaczami i innymi dodatkami, zależnie od indywidualnych potrzeb. Zagadnienie to omówiono w rozdziale 5.
Czy trzeba stosować przeciwutleniacze w celach profilaktycznych i leczniczych
Przestrzeganie wyważonej diety wystarczy do prawidłowego rozwoju, utrzymanie ciała w dobrym zdrowiu oraz profilaktyka i leczenie chorób wymagają jednak przyjmowania mikroskładników pokarmowych, w tym przeciwu-tleniaczy. Codzienne spożycie świeżych owoców i warzyw w ilościach i proporcjach gwarantujących optymalne stężenie beta-karotenu oraz witamin A, C i E we krwi bywa w praktyce niemożliwe. Niezależnie od zbilansowanej diety trzeba więc stosować przeciwutleniacze. Zaletą przyj-
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
47
mowania preparatów o działaniu przeciwutleniającym jest możliwość wyboru najwłaściwszej pory na zwalczanie czynników rakotwórczych i ograniczanie ich szkodliwego wpływu na organizm - np. tuż przed spożyciem produktów zawierających azotyny lub inne substancje przyczyniające się do rozwoju raka.
Z poglądem, że przestrzeganie właściwej diety wystarcza do utrzymania ciała w dobrym zdrowiu i skutecznie zapobiega chorobom, zgadzają się też niektórzy uczeni, wyniki badań sugerują jednak, że większość pokarmów zawiera nie tylko substancje ochronne, ale i toksyny. Wyważona dieta nie chroni więc przed zachorowaniem. Jest wprawdzie bardziej wskazana niż objadanie się fast-foodami i pozwala uniknąć awitaminozy, jednak każdy specjalista ma w tej sprawie inne zdanie. Niektórzy sądzą, że wystarczy zjeść dziennie jedno jabłko, jedną marchewkę, jedną pomarańczę, kilka rodzajów świeżych warzyw, odrobinę mięsa i trochę węglowodanów; inni traktują wyważoną dietę zupełnie inaczej, zmieniając proporcje między poszczególnymi jej składnikami. Gdybyśmy nawet doszli w tej kwestii do porozumienia, przestrzeganie identycznej diety na całym świecie byłoby bezzasadne: w każdym regionie występują inne czynniki środowiskowe, zróżnicowana jest też zawartość substancji rakotwórczych w pożywieniu. Stosowanie preparatów o działaniu przeciwutleniającym może się zatem okazać niezbędne w profilaktyce przeci wrakowej.
Z punktu widzenia ochrony przed rakiem istotną rolę odgrywa pora przyjmowania przeciwutleniaczy - w przeciwnym razie ich skuteczność zmniejsza się. Na przykład witaminy C i E, zastosowane tuż przed spożyciem produktów bogatych w azotyny, zahamują proces wytwarzania nitro-
48 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
zoamin w żołądku. Przyjęte kilka godzin po posiłku okażą się znacznie mniej skuteczne. Badania wykazały, że stężenie mutagenów (substancji potencjalnie rakotwórczych) w kale osób regularnie spożywających mięso jest znacznie wyższe niż u wegetarian. Udowodniono, że witaminy C i E zmniejszają stężenie mutagenów w kale. Należy je więc przyjmować tuż przed posiłkiem lub natychmiast po spożyciu mięsa (szczegóły zawarto w rozdziałach 5 i 6).
Z punktu widzenia profilaktyki przeciwrakowej stosowanie przeciwutleniaczy w ustalonych z góry, sztywnych dawkach nie ma żadnego sensu. W ocenie ryzyka zapadalności na raka trzeba przede wszystkim określić współczynnik stężenia substancji rakotwórczych w diecie i otoczeniu względem stężenia obecnych w ustroju substancji o działaniu przeciwrakowym, m.in. przeciwutleniaczy i selenu. Nadmierne spożycie substancji rakotwórczych w połączeniu z obecnością czynników rakotwórczych w środowisku wymaga zwiększenia ilości przyjmowanych mikroskładni-ków o działaniu przeciwrakowym, które można uzupełnić odpowiednio dobranymi dodatkami.
Jak wspomniano wcześniej, w skład wszelkiego rodzaju diet, w tym diet wyważonych, wchodzą nie tylko substancje ochronne, ale i toksyny. Niektóre z nich, m.in. pestycydy, to substancje syntetyczne, inne występują w przyrodzie. Ryzyko zachorowania na choroby przewlekłe, nie wyłączając raka, zależy od współczynnika spożycia substancji ochronnych względem substancji toksycznych. Jeśli dzienne spożycie substancji o działaniu ochronnym przewyższa spożycie toksyn, zagrożenie chorobą przewlekłą zmniejsza się. Nie dysponujemy dostateczną wiedzą o zawartości substancji ochronnych i toksycznych w diecie, dlatego - bez względu na jej rodzaj - nie możemy mieć
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
49
pewności, czy spożywamy więcej dobroczynnych składników, czy trucizn. Codzienny dodatek mikroskładników, w tym przeciwutleniaczy, gwarantuje wzrost spożycia substancji o działaniu ochronnym.
Ryzyko zażywania mikroskładników pokarmowych
Ryzyko stosowania mikroskładników zależy od dawki, postaci, częstości oraz długotrwałości ich zażywania oraz od tego, czy dana substancja jest przyjmowana oddzielnie, czy została uwzględniona w recepturze preparatu wieloskładnikowego. Nie ma wątpliwości, że utleniony przeciw-utleniacz może zachowywać się jak wolny rodnik. Na przykład stosowana w dużych dawkach witamina C działa nie tylko jako przeciwutleniacz, lecz także jako utleniacz. Ustalono to podczas niedawnych badań, które wykazały, że witamina C zmniejsza stężenie utlenionej guanozyny bazowej DNA (jeden z czynników uszkadzających DNA) w ludzkich limfocytach (rodzaj komórki), a zatem chroni DNA przed uszkodzeniami powstałymi w procesie utleniania. Według raportu z tego samego badania witamina C podwyższa stężenie utlenionej adeniny bazowej DNA (kolejny czynnik uszkadzający DNA), co oznaczałoby, że identyczna dawka witaminy C zwiększa rozmiary uszkodzeń DNA w następstwie procesu utleniania. Witamina C w połączeniu z innymi przeciwutleniaczami nie wykazuje podwójnego działania. Wyniki jednego z eksperymentów sugerują, że oddzielne zażywanie syntetycznego beta-karo-tenu w dawce 25 mg zwiększa prawdopodobieństwo zachorowania na raka płuc w grupach ludzi dotkniętych szczególnym ryzykiem, m.in. u nałogowych palaczy płci męskiej.
50 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Beta-karoten
U osób zdrowych, przyjmujących beta-karoten w dawce do 50 mg dziennie, nie stwierdzono żadnych działań ubocznych. Brązowienie skóry może wystąpić przy zażywaniu doustnie co najmniej 100 mg beta-karotenu przez kilka miesięcy. Odkładanie pigmentu w gałce ocznej jest skutkiem długotrwałego przyjmowania beta-karotenu w dużych dawkach. Nadmiar pigmentu jest szkodliwy dla oka. Zmiany cofają się po odstawieniu preparatu. Inne karote-noidy, m.in. luteina i likopen, są stosunkowo mało toksyczne w dziennej dawce do 50 mg, stosowanej doustnie.
Witamina A
Toksykozę wątroby i zmiany skórne stwierdzono u osób przyjmujących doustnie 50000 j.m. witaminy A codziennie przez ponad rok. Część objawów ustępuje po odstawieniu preparatu. Toksykoza wątroby bywa nieodwracalna. Zażywanie doustnie 10000 j.m. witaminy A w dwóch dawkach dziennie nie wywołuje poważniejszych skutków ubocznych u osób zdrowych. Kobiety w ciąży nie powinny przekraczać dawki 5000 j.m. - większa ilość witaminy A może okazać się szkodliwa dla płodu. Kwas retinowy i inne pochodne witaminy A mogą oddziaływać toksycznie w stosunkowo niskich dawkach, nie należy więc zażywać ich doustnie w celach profilaktycznych.
Witamina C
U większości osób zdrowych, przyjmujących witaminę C doustnie w dawce do 10 g dziennie, nie stwierdzono żadnych działań ubocznych. W przypadku zaburzeń metabolizmu żelaza (hemochromatoza) lub miedzi (choroba Wilsona), a także w schorzeniach wywołanych przedaw-
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
51
kowaniem manganu (zespół Parkinsona), duże dawki bywają szkodliwe. Witamina C, utleniając się w obecności żelaza, miedzi lub manganu, tworzy wolne rodniki. Zgodnie z opinią większości badaczy, zażywanie doustnie 2 mg witaminy C w co najmniej dwóch dawkach dziennie nie powinno zaszkodzić zdrowej osobie dorosłej. Nie ma żadnych dowodów na potwierdzenie tezy, że duże dawki witaminy C zwiększają ryzyko kamicy nerkowej lub dny. Jak wspomnieliśmy wcześniej, podwyższone stężenie kwasu szczawiowego w moczu osób przyjmujących witaminę C w dużych dawkach przyczyniło się do teorii, że substancja przyczynia się do kamicy nerkowej, ponieważ większość pacjentów cierpiących na to schorzenie wydziela z moczem nadmierne ilości tego związku. Prawdopodobnie jest to wynikiem dwóch odrębnych reakcji biochemicznych, które niekoniecznie się ze sobą wiążą. Nic nie wskazuje na zwiększone ryzyko wystąpienia kamicy nerkowej u osób zażywających duże ilości witaminy C.
Witamina E
Jak dowiodły szeroko zakrojone badania z udziałem dziewięciu tysięcy dorosłych, doustne zażywanie octanu alfa--tokoferolu w dawce 3000 j .m. dziennie przez jedenaście lat nie pociągnęło za sobą znaczących skutków ubocznych, aczkolwiek przyjmowanie witaminy E w dużych dawkach (powyżej 1000 j.m. dziennie przez dłuższy czas) wywołało w niektórych przypadkach uczucie zmęczenia, reakcje skórne i nieżyt żołądka. Wysokie dawki witaminy E (2000 j.m. dziennie) mogą się przyczynić do zaburzenia krzepliwości krwi, które reguluje witamina K. Zgodnie z opinią większości badaczy zażywanie doustnie do 400 j.m.
52 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
witaminy E w dwóch dawkach dziennie nie powinno zaszkodzić zdrowej osobie dorosłej.
Flawonoidy, polifenole i inne przeciwutleniacze pochodzenia roślinnego
Wprawdzie nic nie wiadomo o toksycznym oddziaływaniu tych przeciwutleniaczy, ale jak dotąd nie przeprowadzono badań nad szkodliwością ich przyjmowania w dużych dawkach.
Związki zawierające grupy sulfhydrylowe
Aby podwyższyć stężenie glutationu w komórkach, stosuje się zwykle N-acetylcysteinę. Zażywanie doustnie co najmniej 800 mg tej substancji przez ponad pół roku może zwiększyć ilość cynku wydalanego z moczem, a tym samym spowodować niedobory tego pierwiastka. Dawka 500 mg, uzupełniona dodatkiem cynku, uchodzi za bezpieczną.
Koenzym Q10 i NADH
Koenzym Q10 w dawkach do 300 mg podawano doustnie pacjentkom chorym na raka piersi - bez znaczących skutków ubocznych. Równie duże dawki koenzymu Q10 stosowano w leczeniu zaawansowanej choroby wieńcowej. Żadne niepożądane oddziaływania nie towarzyszą też doustnemu zażywaniu NADH w dawce co najmniej 10 mg dziennie w przebiegu schorzeń neurodegeneracyjnych.
Kwas alfa-liponowy i melatonina
Kwas alfa-liponowy ma zdolność wiązania metali - długotrwałe przyjmowanie tej substancji w dużych dawkach może prowadzić do niedoborów metali w ustroju. U niektórych osób występują reakcje alergiczne, u cukrzyków
Wolne rodniki i przeciwutleniacze
53
może dojść do hipoglikemii. Melatonina uchodzi za środek w zasadzie nieszkodliwy, nie znamy jednak skutków jej długotrwałego zażywania w niskich dawkach (1-10 mg dziennie, przeważnie 3 mg dziennie).
Inhibitory proteazy
Inhibitory proteazy występują przede wszystkim w ziarnach soi. Ograniczają aktywność enzymów zwanych pro-teazami, które niszczą białka w komórkach. Prawidłowe funkcjonowanie komórek wymaga idealnej równowagi procesów tworzenia i niszczenia białek. Inhibitory proteazy, stosowane jako dodatek nawet w niewielkich ilościach, mogą naruszyć tę równowagę i przyczynić się do najrozmaitszych szkód. Jak wynika z badań laboratoryjnych, inhibitory proteazy - m.in. antypaina - hamują wzrost nowotworów wywołanych promieniowaniem i ograniczają aktywność czynników rakotwórczych. Przydatność inhibitorów proteazy w profilaktyce przeciwrako-wej nie jest jeszcze w pełni ustalona. Spożywanie dużych ilości ziaren soi i produktów sojowych (np. tofu) wzbudza natomiast wątpliwości. Inhibitory proteazy nie powinny być stosowane jako uzupełnienie diety - warto też ograniczyć nadmierne spożycie soi.
Selen
Badania przeprowadzane na zwierzętach sugerują, że selen jest minerałem o silnym działaniu przeciwrakowym. Enzym o nazwie peroksydaza glutationowa odgrywa rolę przeciwutleniacza tylko w obecności selenu. Selen w połączeniu z witaminą E jest skuteczniejszy niż którykolwiek z tych mikroskładników oddzielnie. Analiza współzależności między codzienną dawką selenu w diecie a zapadalno-
54 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
ścią na raka dowiodła, że selen także u ludzi zapobiega chorobom nowotworowym - ogranicza zwłaszcza ryzyko raka prostaty. Niektóre metale, m.in. ołów, kadm, arsen, rtęć i srebro, osłabiają aktywność selenu.
Zgodnie z powszechnym mniemaniem zażywanie cynku w dużych dawkach pomaga utrzymać dobrą kondycję, nie jest jednak pewne, czy chroni przed rakiem. Najnowsze badania laboratoryjne wykazały, że nadmierna ilość cynku ogranicza skuteczność oddziaływania selenu. Zażywając selen, należy unikać przyjmowania zbyt dużych dawek cynku (powyżej 20 mg zawartych w codziennym pożywieniu i w preparatach uzupełniających). Dieta bogata w białko i tłuszcze nienasycone zwiększa zapotrzebowanie ustroju na selen. Jak wynika z badań, maksymalne wykorzystanie właściwości przeciwrakowych selenu wymaga przestrzegania diety ubogiej w metale osłabiające jego aktywność, idealnie wyważonej pod względem dziennego zapotrzebowania na cynk, białko i tłuszcze nienasycone.
W skład dostępnych w handlu preparatów selenu wchodzą zarówno nieorganiczne (selenit sodu), jak i organiczne związki tego pierwiastka. Badania dowodzą, że selenit sodu nie jest dostatecznie przyswajalny, podczas gdy selen pochodzenia organicznego - np. zawarty w drożdżach oraz seleno-L-metionina - wchłaniane są doskonale. Lepiej więc zażywać selen organiczny. Jak dotąd nie ustalono optymalnej, dla celów profilaktycznych, dawki selenu. W Stanach Zjednoczonych przeciętna zawartość selenu w diecie wynosi 125-150 mcg. Dzienne zapotrzebowanie dorosłej osoby na selen to od 55-70 mcg. W profilaktyce przeciwrakowej zaleca się 250-300 mcg selenu dziennie (zawartego w pożywieniu i preparatach uzupełniających).
Wolne rodniki i przeciwutleniacze 55
W przypadku spożycia 125-150 mcg selenu w codziennej diecie, dodatek 100 mcg nie powinien wywołać poważniejszych skutków ubocznych. Badania na zwierzętach sugerują, że 2-3 mcg selenu na 1 g pożywienia (czyli od dwudziestu do trzydziestu razy więcej niż dzienne zapotrzebowanie człowieka na selen) mogą być szkodliwe dla zdrowia. Margines bezpieczeństwa w stosowaniu selenu jest stosunkowo wąski. Dzienne spożycie tego pierwiastka (zawartego w pokarmach i preparatach uzupełniających) w ilości większej niż 500 mcg może okazać się groźne w skutkach. Skutki uboczne jego nadmiaru to suchość skóry i ryzyko wystąpienia zaćmy.
Uwagi końcowe
Wolne rodniki to bardzo szkodliwe cząsteczki, wytwarzane bezustannie w ustroju człowieka. Powstają podczas zużywania tlenu, w przebiegu infekcji bakteryjnych oraz fizjologicznych procesów przemiany materii. Rozróżniamy kilka rodzajów wolnych rodników, które występują w narządach w rozmaitym stężeniu. Organizm uruchamia mechanizmy obronne o działaniu przeciwutleniającym, żeby zapobiec szkodliwemu działaniu wolnych rodników. Część przeciwutleniaczy syntetyzuje się w ustroju, inne wchodzą w skład codziennej diety z uwzględnieniem owoców i warzyw. Okres biologicznego półtrwania (czyli czas potrzebny do wydalenia z organizmu połowy substancji) większości przeciwutleniaczy wynosi od 6 do 12 godzin; żeby utrzymać stały poziom ich stężenia w tkankach, trzeba je zażywać dwa razy dziennie. Prawie wszystkie przeciwutle-
56
Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
niacze są wrażliwe na światło i powinny być przechowywane w ciemnym miejscu. Zachowują stabilność w temperaturze pokojowej.
Przyjmowanie niektórych przeciwutleniaczy w dużych dawkach może okazać się szkodliwe. W recepturze preparatów wieloskładnikowych nie powinno się uwzględniać wszystkich przeciwutleniaczy, które w pewnych okolicznościach mogą pogorszyć stan zdrowia pacjenta. Na przykład NAC i kwas alfa-liponowy chronią komórki rakowe przed niszczącym promieniowaniem - pacjenci poddawani chemio- lub radioterapii nie powinni stosować tych przeciwutleniaczy. Przestrzeganie diety bogatej w błonnik ma duże znaczenie w profilaktyce przeciwnowotworowej -błonnik pozwala usunąć z jelit potencjalne mutageny i substancje rakotwórcze, przyczyniając się do zwiększenia produkcji kwasu masłowego, związku o silnym działaniu przeciwrakowym. Równie istotna dla profilaktyki jest mała zawartość tłuszczów w diecie.
Co trzeba wiedzieć o raku
Genom człowieka (czyli ludzki materiał genetyczny) składa się z około 50 tysięcy genów, z czego zaledwie 5-10 tysięcy to geny aktywne. W obrębie genomu zachodzi około 10 tysięcy mutacji (zmian aktywności genów) dziennie. Genom jest wciąż narażony na działanie mutagenów (czynników powodujących zmiany w aktywności genów) oraz czynników rakotwórczych (wywołujących raka w następstwie zmiany aktywności konkretnego genu) pochodzenia środowiskowego, związanych z dietą bądź stylem życia. Większość nowotworów powstaje samorzutnie; kilka z nich ma podłoże dziedziczne. Nowotwory dziedziczne występują często u ludzi młodych, pozostałe mogą rozwinąć się w dowolnym momencie życia człowieka. Tylko kilka z nich jest ściśle powiązanych z płcią, m.in. rak prostaty oraz rak jajnika i macicy. Niektóre choroby nowotworowe występują u osób w określonym wieku - np. nowotwór jelita grubego stwierdza się przeważnie u ludzi
58 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
starszych, podczas gdy neuroblastoraa (nowotwór złośliwy z tkanek zarodkowych) oraz guz Wilmsa (nowotwór złośliwy nerki) to schorzenia wieku dziecięcego. Większość raków może się jednak rozwinąć bez względu na wiek.
Zapadalność na konkretne nowotwory zależy też od regionu. W uprzemysłowionych krajach zachodnich najczęstszymi nowotworami są rak piersi, jelita grubego i prostaty. W uprzemysłowionych krajach Wschodu, np. w Japonii, rak piersi występuje stosunkowo rzadko, częstsze są za to zachorowania na raka żołądka i wątroby. W krajach rozwijających się - w Indiach, na Bliskim Wschodzie i w Chinach - najczęstsze nowotwory to rak żołądka, wątroby i szyjki macicy. Współczynnik zapadalności na raka płuc jest wysoki na całym świecie - ze względu na jednakowo rozpowszechniony nałóg palenia tytoniu. W Stanach Zjednoczonych, zamieszkanych mniej więcej przez 300 milionów ludzi, stwierdza się co roku 1 200000 nowych przypadków raka - każdego roku w następstwie choroby nowotworowej umiera około 600 tysięcy pacjentów. Oznacza to, że co czwarta osoba obciążona jest ryzykiem zachorowania w pewnym wieku na nowotwór złośliwy.
Co to są komórki rakowe
Komórki rakowe dzielą się podobnie jak zdrowe, ale w przeciwieństwie do komórek prawidłowych, które ulegają dyferencjacji i z czasem giną, mnożą się bez żadnych ograniczeń, rozprzestrzeniając się do odległych narządów. Proces ten nosi nazwę metastazy albo tworzenia przerzutów. Komórki zdrowe, hodowane poza ustrojem na szal-
Co trzeba wiedzieć o raku
59
kach Petriego (tzw. kultury tkankowe lub komórkowe), mają ograniczoną żywotność i w końcu obumierają, mimo sprzyjających warunków rozwoju i dostatecznej ilości substancji odżywczych. Hodowane w kulturach tkankowych komórki nowotworowe, jeżeli zapewni się im odpowiednie warunki i dostatek składników odżywczych, potrafią dzielić się w nieskończoność. Rak może się rozwinąć w dowolnym narządzie zbudowanym z komórek zdolnych do podziału (np. w szpiku kostnym, skórze, jelitach, piersi, płucach i prostacie), a także w narządach, których komórki w normalnych warunkach nie ulegają podziałom, zaczynają jednak dzielić się pod wpływem konkretnych impulsów (np. komórki wątroby bądź komórki glejowe w mózgu).
Nowotwory złośliwe określa się terminem rak. Nazwy guz, dotyczącej pierwotnie obrzęków wywołanych stanem zapalnym, używa się obecnie w odniesieniu do nowotworów złośliwych i łagodnych. Tempo rozwoju komórek rakowych zależy od dostępności składników odżywczych i unaczynie-nia guza pierwotnego. Niektóre nowotwory układu endo-krynnego - w tym pewne postaci raka jajnika, piersi i prostaty - rozwijają się pod wpływem hormonów płciowych.
Klasyfikacja guzów
Guzy można podzielić na złośliwe i łagodne. Komórki guzów łagodnych ulegają nieprawidłowym podziałom, tworzą skupiska i nie dają przerzutów. Przykładami guzów łagodnych są polipy jelita grubego, gruczolaki tarczycy, mięśniaki (włókniste guzy macicy) oraz włókniakogruczo-li piersi. Większość guzów łagodnych nie ulega zezłośli-
60 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
wieniu. Czasem jednak dochodzi do rozwoju raka z łagodnej zmiany nowotworowej. Na przykład mięśniak może się przeistoczyć w mięsaka. Guzy złośliwe tworzą przerzuty do odległych narządów. Nowotwory mezenchymalne (np. tkanki łącznej, krwi, kości i tkanki chrzestnej) noszą nazwę sarkoma. Do tej grupy zaliczamy m.in. włókniakomięsaki i tłuszczakomięsaki. Jeśli nowotwór rozwinął się z komórek nabłonkowych (pokrywających ciało, wyściełających narządy i ściany jamy ciała), określa się go terminem kar-cynoma. Przykładami są rak gruczołowy płuc oraz rak pła-skonabłonkowy skóry. Wśród pozostałych nowotworów złośliwych wyróżniamy melanomę (rak melanocytów, komórek wytwarzających pigment) oraz limfomę (nowotwór krwinek białych). Większość nowotworów złośliwych człowieka to rak z komórek nabłonkowych. Prawie wszystkie tworzą przerzuty - wyjątkami są glejak wielopo-staciowy (guz mózgu) oraz rak podstawnokomórkowy (nowotwór skóry). Każdy rodzaj nowotworu rozprzestrzenia się inaczej. Niektóre guzy tworzą przerzuty do odległych narządów przez układ limfatyczny, inne przez krew. Najczęstszym siedliskiem przerzutów są płuca i wątroba.
Poważne sygnał/ ostrzegawcze i objawy raka
Ogólnie: osłabienie, uczucie zmęczenia i znacząca utrata masy ciała.
Rak piersi: wyczuwalny guzek, krwawa wydzielina z brodawki, niegojący się wrzód, wciągnięcie brodawki, wklęśnięcie skóry.
Co trzeba wiedzieć o raku
61
Rak ptuc: uporczywy kaszel, odkrztuszanie krwi, ból w klatce piersiowej.
Rak szyjki macicy: plamienie po stosunku, bolesność podczas stosunku, ropna wydzielina z pochwy.
Rak skóry: powiększenie, owrzodzenie lub zmiana koloru brodawki; niegojące się, uporczywe owrzodzenia.
Rak odbytu i jelita grubego: naprzemienne biegunki i zaparcia, krew w stolcu w połączeniu z utratą masy ciała.
Rak kości: chroniczny ból w kościach mimo braku urazu, czasem połączony z opuchlizną.
Rak jąder: uporczywa, twarda opuchlizna jąder, przeważnie bezbolesna.
Ziarnica złośliwa: węzły chłonne bezbolesne, twarde i powiększone, gorączka, nadmierna potliwość, uczucie zmęczenia.
Białaczka: osłabienie, utrata apetytu, ból kości i stawów, gorączka, powiększenie węzłów chłonnych.
W jaki sposób komórki zdrowe ulegają zrakowaceniu
Komórki rakowe powstają wówczas, gdy w prawidłowo dzielących się komórkach dojdzie do nagromadzenia kilku defektów genetycznych (mutacji lub zmienionej ekspresji genów). Jak dotąd nie udało się zidentyfikować poszczególnych genów, odpowiedzialnych za zmianę komórek zdrowych w nowotworowe. Proces karcynogenezy, czyli rozwoju raka, można podzielić na dwa etapy: fazę inicjacji 1 promocji. W fazie inicjacji komórki ulegają nieprawidłowym podziałom, tworząc oddzielne skupiska. Kiedy w zdro-
62 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
wej komórce dojdzie do uszkodzenia konkretnego genu, komórka zaczyna się dzielić w sposób patologiczny, nie ma jednak przerzutów do odległych narządów. Przykładem takich nieprawidłowych skupisk komórek są polipy jelita grubego. Czynniki zapoczątkowujące proces karcynogenezy noszą nazwę inicjatorów nowotworu. Komórki patologiczne dzielą się dalej, przez kilka lat nie ulegając zrakowaceniu. W fazie promocji, kiedy w niewłaściwie dzielących się komórkach dojdzie do konkretnej mutacji genowej, powstają komórki rakowe. Czynniki wywołujące promocję noszą nazwę promotorów nowotworu. Wysokie dawki inicjatorów wystarczą do rozwoju raka; niskie dawki inicjatorów przyczynią się do rozwoju choroby tylko w obecności promotorów. Same promotory - nawet w wysokich dawkach - nie są w stanie wywołać raka. Komórki zdrowe zawierają też zestaw tzw. antyonkogenów, czyli genów supresorowych. Ich produkty (białka) zabezpieczają normalne komórki przed zrakowaceniem. Udało się zidentyfikować kilka genów supresorowych, m.in. p53, Rb i p21.
Ludzie rzadko mają do czynienia z wysokimi dawkami inicjatorów bądź promotorów, bywają jednak wystawieni na działanie niewielkich ilości substancji rakotwórczych. Czynniki zapoczątkowujące proces karcynogenezy mogą pozostawać w uśpieniu od dziesięciu do ponad trzydziestu lat; wywołują raka dopiero wtedy, kiedy w fazie promocji dojdzie do konkretnych zmian genetycznych. Jak wykazały badania laboratoryjne, połączone działanie dwóch inicjatorów daje większe prawdopodobieństwo zachorowania na nowotwór niż obecność kilku niezależnych czynników rakotwórczych. Poniżej zamieszczono listę najbardziej znanych inicjatorów i promotorów raka. Współczynnik umieralności na konkretne postaci raka zależy także od płci (tab. 1).
Co trzeba wiedzieć o raku
63
Powszechnie znane inicjatory nowotworów
Nitrozaminy
7, 12-Dimetylobenzo(a)antracen
Benzo(a)piren
Azbest
Promieniowanie ultrafioletowe
Palenie tytoniu
Polichlorowane bifenyle
Stylbestrol
Aflatoksyna
Polichlorek winylu
Pestycydy (malation, paration, kepon, DDT)
Promieniowanie jonizujące (promienie rentgenowskie
i gamma)
Niektóre czynniki stosowane w chemioterapii Tar Dioksyna
Powszechnie znane promotory nowotworów
Sacharyna
Nadmiar tłuszczów, białek lub węglowodanów w diecie
13-octan-12-O-tetradekanoiloforbolu (zawarty w smole
węglowej)
Wysoka temperatura (43^5 �C) Niektóre hormony, np. estrogen Wyciąg z liści tytoniu Dym tytoniowy Środki powierzchniowo czynne (laurylosiarczan sodu),
zawarte m.in. w paście do zębów i gumie do żucia Kwas jodooctowy Fenobarbital
64
Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Tabela 1.Współczynnik umieralności na niektóre postaci raka u mężczyzn i kobiet
Umiejscowienie raka Mężczyźni Kobiety
Płuca 34 16
Jelito grube i odbyt 12 15
Prostata 10 -
Sutek - 19
Żeńskie narządy rozrodcze (jajnik, trzon i szyjka macicy) - 11
Około 300 tysięcy Amerykanów cierpi na raka prostaty -w 1997 r. zanotowano 40 tysięcy zgonów w następstwie tej choroby. Co roku rozpoznaje się około 500 tysięcy nowych przypadków raka skóry. Pod względem liczby zgonów rak jelita grubego i odbytu znajduje się na drugim miejscu, tuż za rakiem płuc. W 1999 r. zdiagnozowano około 130 tysięcy przypadków raka jelita grubego i odbytu, w których następstwie zmarło 56 tysięcy osób. Rak piersi jest najczęstszym nowotworem u kobiet i trzecim co do częstości występowania nowotworem na świecie. Co roku notuje się około 182 tysięcy nowych zachorowań na raka piersi.
Interpretacja wyników badań laboratoryjnych karcynogenezy
W laboratoriach (z wykorzystaniem kultur komórkowych) bada się u zwierząt przeważnie pojedynczy inicjator nowotworów - oddzielnie lub w połączeniu z promotorem. Do
Co trzeba wiedzieć o raku
65
rozwoju choroby potrzeba zatem dużej dawki czynnika rakotwórczego. Przydatność tych badań w odniesieniu do ludzi bywa często kwestionowana, nigdy bowiem nie mamy do czynienia z tak wysokimi dawkami inicjatorów i promotorów. Wątpliwości są bezzasadne, ponieważ ludzie stykają się z wieloma inicjatorami i promotorami w niskich dawkach. Jak wynika z eksperymentów, potencjalne czynniki rakotwórcze wchodzą w interakcje, przyczyniając się do rozwoju nowotworów. Nie wolno zatem lekceważyć badań nad działaniem dużych dawek poszczególnych substancji rakotwórczych - trzeba też dołożyć wszelkich starań, aby ograniczyć styczność z wyodrębnionymi w trakcie badań czynnikami.
Interpretacja wyników badań u ludzi
Studia epidemiologiczne pozostają jedyną metodą oceny wpływu potencjalnych czynników rakotwórczych na rozwój nowotworów. Ten typ badania zależności między kar-cynogenami a ryzykiem zachorowania okazał się niezmiernie skuteczny w walce z rakiem. Popełnilibyśmy jednak niewybaczalny błąd, uznając, że czynnik wyodrębniony w toku analiz epidemiologicznych istotnie wywołuje nowotwór złośliwy u człowieka. Zanim uznamy karcynogen za szkodliwy dla organizmu ludzkiego, odkrycia epidemiologów muszą zostać potwierdzone w badaniach laboratoryjnych nad komórkami ludzkimi.
66 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Uwagi końcowe
Rak stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń zdrowotnych w Stanach Zjednoczonych. Co czwarta osoba obciążona jest ryzykiem zachorowania w pewnym wieku na nowotwór złośliwy. Mimo że wiele uszkodzeń genów bierze udział w procesie karcynogenezy, dotąd nie udało się zidentyfikować genów odpowiedzialnych za zapoczątkowanie rozwoju raka. Trwają badania nad wyodrębnieniem ich z ludzkich komórek. Odkryto jednak wiele inicjatorów i promotorów raka, można więc podjąć próbę wyeliminowania ich z naszego środowiska. Niewłaściwie przeprowadzone i źle zinterpretowane studia epidemiologiczne mogą się przyczynić do wyciągnięcia mylnych wniosków na temat wpływu niektórych czynników na rozwój raka i ryzyko zapadalności na nowotwory złośliwe.
Mutageny i karcynogeny pochodzenia środowiskowego oraz związane z dietą i trybem życia
Racjonalna profilaktyka przeciwrakowa wymaga wykluczenia karcynogenów i mutagenów ze środowiska, stylu życia i diety. Czynniki te zwiększają ryzyko zachorowalności na nowotwory złośliwe do ponad 95%. Z karcynoge-nami można się też zetknąć w miejscu pracy oraz w trakcie diagnozowania i leczenia raka.
Wpływ czynników środowiskowych na karcynogenezę
Promieniowanie jonizujące (promienie rentgenowskie i gamma)
Jednym z naturalnych źródeł promieniowania jonizującego jest promieniowanie kosmiczne (promienie gamma), którego poziom wzrasta wraz z wysokością bezwzględną. Na
68 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
przykład poziom promieniowania kosmicznego przy gruncie w Denver, mieście leżącym na wysokości około 1600 m n.p.m., jest dwa razy wyższy niż w Nowym Jorku, usytuowanym nad brzegiem oceanu. W pobliżu kopalni uranu występuje radon, produkt rozpadu radioaktywnego uranu. Do zwiększenia poziomu promieniowania jonizującego w atmosferze przyczyniły się także przeprowadzane w przeszłości próby atomowe, choć jest on wciąż znikomy w porównaniu z poziomem promieniowania kosmicznego. Jako czynnik ryzyka wymieniano też przelot samolotem na dużej wysokości, który w istocie powoduje znikome zwiększenie dawki promieniowania.
Promieniowanie jonizujące (promienie rentgenowskie) jest powszechnie stosowane w diagnostyce; radioterapia jest jedną z najczęstszych metod leczenia raka. Promieniowanie może jednak wywołać wręcz odwrotne skutki. Dawka minimalna (pojedyncze naświetlanie całego ciała), wystarczająca do wywołania białaczki u osoby dorosłej, wynosi około 0,2 greja (Gy, jednostka pochłoniętej dawki promieniowania). Zaledwie 0,01 Gy odpowiada dawce promieniowania koniecznej do naświetlenia trzydziestu trzech klisz podczas badania rentgenowskiego płuc. Białaczkę u płodu może wywołać nawet znikoma dawka promieniowania. Ciągła styczność z promieniowaniem w niskich dawkach stwarza większe ryzyko zachorowania na białaczkę niż pojedyncze naświetlanie dużą dawką promieni. Większość postaci białaczki ujawnia się po upływie dziesięciu lat od napromieniowania.
Minimalna dawka promieniowania, wystarczająca do rozwoju raka piersi, wynosi około 0,01 Gy. Tkanka sutka kobiety ciężarnej jest bardziej wrażliwa na promieniowanie. Dawka minimalna, wystarczająca do wywołania raka tarczycy,
Mutageny i karcynogeny pochodzenia...
69
wynosi około 0,07 Gy. Kobiety są dwukrotnie wrażliwsze na promieniowanie niż mężczyźni; Żydówki są siedemnaście razy wrażliwsze od pozostałych kobiet. Jak dotąd nie udało się ustalić przyczyny tego zjawiska. Odstęp czasowy między napromieniowaniem a wystąpieniem raka waha się od pięciu do ponad trzydziestu pięciu lat. Dawki stosowane rutynowo w radioterapii (ogółem 30-40 Gy, 2 Gy jednorazowo, 10 Gy tygodniowo) mogą przyczynić się do rozwoju dowolnej postaci raka po upływie 5-30 lat od leczenia.
Wyniki niektórych badań laboratoryjnych sugerują, że promieniowanie jonizujące w połączeniu z substancjami rakotwórczymi stwarza dziewięciokrotnie wyższe ryzyko zachorowania na nowotwór niż każdy czynnik z osobna. Promieniowanie jonizujące przyśpiesza też promocję nowotworów pochodzenia wirusowego. Żadna dawka promieni nie może uchodzić za "bezpieczną", dlatego trzeba za wszelką cenę ograniczyć ryzyko napromieniowania. Dodatkowa styczność z promieniowaniem powinna być uzasadniona wyłącznie względami leczniczymi. Zanim lekarz lub dentysta podejmie decyzję o prześwietleniu, warto się upewnić, czy jest ono bezwzględnie konieczne.
Promieniowanie ultrafioletowe (UV) i ozon
Na skutki promieniowania UV (części promieniowania słonecznego, zwanej też promieniowaniem niejonizują-cym) są narażeni przede wszystkim ludzie mieszkający na dużej wysokości w słonecznych obszarach globu. Styczność z promieniowaniem UV może wywołać nowotwory skóry, m.in. czerniaka. Czerniak rozwija się częściej u osób o jasnej karnacji, progresja nowotworu o osób ciemnoskórych przebiega jednak znacznie szybciej. Użycie filtrów przeciwsłonecznych podczas opalania osłabia szkodliwe
70 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
działanie promieni UV. Jak wynika z badań, promieniowanie UV w połączeniu z promieniowaniem rentgenowskim stwarza dwunastokrotnie większe ryzyko powstawania komórek rakowych niż którykolwiek czynnik z osobna. Poza tym występujące w diecie i otoczeniu promotory wzmacniają rakotwórcze właściwości promieniowania UV - niewykluczone, że można je obciążyć odpowiedzialnością za pięciokrotny wzrost liczby zachorowań na czerniaka na południu Stanów Zjednoczonych. Warto zwrócić uwagę, że substancje wzmacniające rakotwórcze działanie promieniowania rentgenowskiego nie wykazują podobnych właściwości w połączeniu z promieniami UV. Odstęp czasowy między stycznością z promieniowaniem UV a wystąpieniem pierwszych objawów raka wynosi zwykle co najmniej dziesięć lat. Do rozwoju nowotworu mogą się też przyczynić wolne rodniki, powstałe w następstwie wdychania ozonu.
Karcynogeny chemiczne
Naturalnymi źródłami karcynogenów chemicznych są woda i powietrze. W powietrzu znajdują się ozon, włókna (np. azbestu) i rozmaite cząsteczki. Spalanie drewna powoduje wzrost stężenia węglowodorów, substancji o silnych właściwościach rakotwórczych. Poniższe związki mają działanie kancerogenne:
Dioksyny: produkt uboczny przemysłu wytwarzającego herbicydy i pestycydy, jedne z najbardziej toksycznych substancji na świecie (uszczerbek na zdrowiu może spowodować styczność z dawką równą jednej miliardowej masy ciała).
Polichlorek winylu: składnik opakowań.
Pestycydy: zawarte w owocach i warzywach.
Mułageny i karcynogeny pochodzenia...
71
Polichlorowane bifenyle: zawarte w opakowaniach oraz w mięsie ryb żyjących w skażonych wodach.
Stylbestrol: syntetyczny hormon żeński, stosowany często jako dodatek paszowy dla bydła.
Pierścieniowe węglowodory aromatyczne, m.in. ben-zo(a)piren: występują w zanieczyszczonym powietrzu.
Azbest: składnik niektórych materiałów budowlanych, np. do izolacji dachów i rur wodociągowych.
Aflatoksyna: trucizna wytwarzana przez grzyby, zawarta w źle przechowywanych orzeszkach ziemnych i maśle orzechowym.
Do rozwoju nowotworów może się też przyczynić większość czynników stosowanych w chemioterapii. Nowa postać raka wywołanego chemioterapią ujawnia się w ciągu 10-30 lat.
Karcynogeny biologiczne
Wirusy
Niektóre wirusy, m.in. wirusy białaczki T-komórkowej, SV40 (małpi wirus nr 40), wirus Epsteina-Barr, ludzki wirus papilloma oraz wirusy żółtaczki C i B, można uznać za karcynogeny biologiczne, podwyższające ryzyko zachorowania na raka. Na przykład wirusy żółtaczki typu C i B zwiększają zagrożenie rakiem wątroby, ludzki wirus papilloma - rakiem szyjki macicy, wirus Epsteina--Barr - niektórymi postaciami chłoniaka (raka z krwinek białych). Wspomniane wirusy "unieśmiertelniają" prawidłowe komórki w kulturach tkankowych, zapoczątkowując tym samym proces karcynogenezy. W unieśmiertelnionych komórkach dochodzi po pewnym czasie do zmian genetycznych, m.in. w genach komórkowych, on-
72 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
kogenach (odpowiedzialnych za rozwój raka) i antyonko-genach, co prowadzi do przekształcenia komórek zdrowych w rakowe.
Infekcje bakteryjne i pasożytnicze
Badania na ludziach wykazały, że niektóre bakterie, m.in. Helicobacter pylon, zwiększają ryzyko zachorowania na nowotwór złośliwy żołądka, najczęstszą postać raka w krajach rozwijających się. Pasożyty w rodzaju Opistorchis vi-verrini i Schistosoma haematobium uchodzą za czynnik ryzyka rozwoju raka odpowiednio przewodów żółciowych i pęcherza moczowego. Usunięcie czynnika zakaźnego ogranicza prawdopodobieństwo zapadnięcia na te nowotwory. Podrażnienia, stany zapalne i zwiększony współczynnik podziałów normalnych komórek mogą mieć istotny wpływ na karcenogenezę w następstwie zetknięcia z czynnikiem zakaźnym. Ryzyko rozwoju raka u osób zakażonych mogą też zwiększać inne czynniki: produkcja wolnych rodników oraz wydzielanie cytokin (np. interleukiny, czynnika martwicy nowotworów, oraz prostaglandyn, które mogą uszkodzić komórki) w przebiegu chronicznej infekcji.
Czynniki rakotwórcze związane z trybem życia
Niektóre czynniki związane z trybem życia mogą zwiększyć ryzyko rozwoju konkretnych postaci raka. Należą do nich palenie i żucie tytoniu, nadmierne spożycie napojów alkoholowych i bogatych w kofeinę, nierozważne stosowanie terapii hiperbarycznej oraz podwyższony poziom stresu.
Mutageny i karcynogeny pochodzenia...
73
Palenie tytoniu
Ustalono z wszelką pewnością, że produkty spalania tytoniu przyczyniają się do rozwoju około 30% nowotworów złośliwych. Palenie zwiększa ryzyko zachorowania na każdą postać raka, nie tylko płuc. Palaczki chorują na raka płuc osiemdziesiąt dwa razy częściej niż kobiety niepalące, podczas gdy palacze tylko dwadzieścia trzy razy częściej niż niepalący mężczyźni. Nie znamy powodów tak znaczącej różnicy wrażliwości na szkodliwe następstwa palenia. Żucie tytoniu zwiększa ryzyko zapadalności na raka jamy ustnej. Palenie bywa też przyczyną rozedmy, ciężkiej choroby powodującej nieodwracalne uszkodzenia pęcherzyków płucnych. Poza tym wiąże się z podwyższonym ryzykiem zachorowania na chorobę wieńcową. Liczba palaczy w samych Stanach Zjednoczonych wynosi obecnie ponad pięćdziesiąt milionów. Popularność palenia u osób dorosłych spada, rośnie za to u nastolatków. Sytuacja wymaga wdrożenia publicznych i prywatnych programów profilaktyki antynikotynowej. Trzeba również dołożyć wszelkich starań, aby ułatwić pozbycie się nałogu osobom uzależnionym od palenia i żucia tytoniu.
Co się dzieje w ustroju palacza
Palenie tytoniu uwalnia do ustroju czynniki rakotwórcze, zwiększa rozmiary uszkodzeń wywołanych w procesie utleniania i zmniejsza stężenie niektórych przeciwutlenia-czy. Dym papierosowy zawiera duże ilości nitrozamin, substancji o silnym działaniu rakotwórczym, oraz gazów nitrozujących, które powodują wytwarzanie kolejnych nitrozamin w płucach. Nitrozaminy są łatwo rozpuszczalne w wodzie, wchłaniają się więc zarówno z jamy ustnej, jak i z płuc, po czym odkładają się w ustroju. W rezultacie pa-
74 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
lenie zwiększa ryzyko zachorowania na raka krtani, jamy ustnej i przełyku, przyczyniając się poza tym do rozwoju raka pęcherza moczowego, szyjki macicy, nerek i trzustki.
Palenie pociąga za sobą rozmaite szkody związane z procesem utleniania, m.in. uszkodzenie błon komórkowych wskutek peroksydacji, zmniejszenie stężenia moczanów (substancji o silnym działaniu przeciwutleniającym) w osoczu, nasilenie adhezji leukocytów (białych krwinek) do ścian naczyń krwionośnych, zwiększenie agregacji płytek krwi, zaburzenia funkcjonowania komórek endotelial-nych (wyściełających wnętrze naczyń krwionośnych) oraz utlenianie lipoprotein zawartych w osoczu. Wymienione czynniki mogą zwiększyć ryzyko rozwoju chorób serca.
Palenie tytoniu wywołuje też procesy zapalne. Produkty takich procesów, m.in. wolne rodniki i prostaglandyny (pochodne kwasów tłuszczowych, w niewielkich ilościach niezbędne do prawidłowego funkcjonowania komórek), mogą zwiększyć ryzyko zachorowania na raka. Poza tym przyczyniają się do uszkodzeń DNA w następstwie utleniania, co stanowi dodatkowy czynnik ryzyka. Palenie tytoniu zmniejsza stężenie niektórych przeciwutleniaczy (witamin A i C oraz beta-karotenu), a także witamin z grupy B (cy-janokobalaminy i kwasu foliowego). Stężenie witaminy C w mleku karmiących palaczek zmniejsza się, co może spowodować stres oksydacyjny u niemowląt.
Czerwone krwinki palaczy są bardziej podatne na perok-sydację lipidów (prowadzącą do uszkodzenia błon komórkowych). Badania dowiodły, że dodatkowe przyjmowanie witaminy E hamuje peroksydację lipidów w następstwie działania wolnych rodników. Palenie wywołuje też niedobory kwasu foliowego, szkodliwe zwłaszcza dla komórek nabłonka oskrzeli, które ulegają zjawisku tzw. metaplazji,
Mutageny i karcynogeny pochodzenia...
75
czyli zmian czynnościowych i morfologicznych względem macierzy. Metaplazja może zapoczątkować rozwój raka. Dodatkowe przyjmowanie 10 mg kwasu foliowego i 0,5 mg witaminy B]2 hamuje metaplastyczne kostnienie oskrzeli. Wyniki badań sugerują, że osoby rzucające palenie lub nieradzące sobie z nałogiem powinny zażywać odpowiednio dobrane preparaty wieloskładnikowe, łagodzące szkodliwe następstwa procesów oksydacyjnych.
Jakie jest ryzyko zachorowania na raka osób niepalących, mających styczność z dymem tytoniowym (tzw. palaczy biernych)
Wyniki niektórych badań na ludziach sugerują, że niepalący małżonkowie nałogowców są znacznie bardziej zagrożeni rakiem płuc niż osób niepalących. Ryzyko jest w ich przypadku prawie dwukrotnie wyższe. Palenie podczas ciąży może doprowadzić do uszkodzeń płodu. Dzieci palaczy (nawet jeśli pali tylko jedno z rodziców) są obciążone większym ryzykiem zachorowania na raka płuc. Osoby niepalące powinny więc unikać zadymionych miejsc. Na szczęście w Stanach Zjednoczonych coraz częściej wprowadza się zakaz palenia w miejscach publicznych.
Nadużywanie alkoholu
Około dwóch trzecich dorosłych mieszkańców Stanów Zjednoczonych spożywa alkohol, z czego około 17% uchodzi za osoby pijące w nadmiarze. Przeciętne roczne spożycie alkoholu w tym kraju wynosi około 11,5 litra. Nic nie wskazuje na to, że umiarkowane spożycie napojów alkoholowych zwiększa ryzyko zachorowania na raka. Pojawiły się jednak doniesienia, że częsta konsumpcja niektórych importowanych gatunków wina i piwa może się
1 t
76 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
przyczynić do rozwoju nowotworów przełyku, jelita grubego i odbytu. Czynnikiem ryzyka są najprawdopodobniej zawarte w nich zanieczyszczenia.
Osoby nadużywające alkoholu (pijące alkohol regularnie w dużych ilościach) są bardziej narażone na rozwój raka przełyku, jamy ustnej, nowotworów w obrębie głowy i szyi, raka wargi, wątroby, żołądka, jelita grubego, odbytu i płuc. Nadmierne spożycie alkoholu potęguje też szkodliwość palenia. Ryzyko zachorowania na raka u osób palących i pijących jest dwuipółkrotnie wyższe niż u osób obciążonych tylko jednym nałogiem. Niektórzy badacze sugerują, że nadużywanie alkoholu przyczynia się do rozwoju raka z następujących przyczyn:
1. Alkohol zawiera niewielką domieszkę zanieczyszczeń rakotwórczych.
2. Niezależnie od substancji rakotwórczych pochodzenia środowiskowego i wchodzących w skład diety, część karcynogenów powstaje w jelitach. Alkohol zwiększa ich rozpuszczalność, a tym samym ułatwia ich wchłanianie do ustroju. To z kolei może podwyższyć ryzyko zachorowania na raka.
3. Niektóre czynniki zyskują właściwości rakotwórcze dopiero po uaktywnieniu. Alkohol może ułatwić ten proces.
4. Alkohol upośledza funkcjonowanie układu odpornościowego.
5. Spożycie alkoholu może wywołać niedobory składników odżywczych, zwiększając tym samym ryzyko zachorowania na raka. Nadużywanie alkoholu prowadzi do niedoborów białka, witamin A, C i E, kwasu foliowego, darniny (witaminy B,), pirydoksyny (witaminy B6) oraz niektórych minerałów, m.in. magnezu, cynku,
Mutageny i karcynogeny pochodzenia...
11
i, żelaza, miedzi i molibdenu. Awitaminoza A, C i E w znacznym stopniu zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju raka w następstwie nadużywania alkoholu.
Aby zmniejszyć ryzyko zachorowania na nowotwory górnego odcinka przewodu pokarmowego, jamy ustnej i płuc, należy ograniczyć spożycie alkoholu. Osoby pijące z umiarem powinny rzucić palenie i przyjmować dostateczną ilość mikroskładników wraz z pokarmem oraz w postaci dodatków żywieniowych.
Nadmierne spożycie napojów zawierających kofeinę
Badania wykazały, że kawa - zarówno bezkofeinowa, jak i z kofeiną - zawiera substancje, które przy dużym spożyciu tego napoju (5-10 filiżanek dziennie) zwiększają częstotliwość mutacji wywołanych promieniowaniem i czynnikami chemicznymi. Można stąd wyciągnąć wniosek, że odpowiedzialność za mutacje ponosi nie tylko kofeina. Ankiety przeprowadzone wśród ludności sugerują, że nadmierne spożycie kawy - bez względu na rodzaj - zwiększa ryzyko zachorowania na raka pęcherza, trzustki i żołądka, nie udało się jednak potwierdzić tego w badaniach. Zawarte w kawie łatwo utleniające się związki fenolu mogą przyśpieszyć proces wytwarzania nitrozamin z azotynów i aminów w żołądku. Skoro nadmierne picie kawy przyczynia się do zwiększenia ilości nitrozamin, rośnie prawdopodobieństwo rozwoju raka - zwłaszcza żołądka i trzustki.
Jak wynika z badań przeprowadzonych niedawno w Anglii, picie mocnej herbaty zwiększa ryzyko zachorowania na raka trzustki. Jak dotąd nie udało się zidentyfikować zawartych w herbacie substancji rakotwórczych. Niewykluczone, że jedną z nich jest kofeina. O dziwo, picie zielonej lub czar-
78 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
nej herbaty w umiarkowanych ilościach ma działanie prze-ciwrakowe. Studia epidemiologiczne nie wystarczają do miarodajnej oceny związków przyczynowo-skutkowych.
Udowodniono, że kofeina ogranicza zdolność komórek do naprawy uszkodzeń genetycznych powstałych samoistnie, w następstwie napromieniowania lub oddziaływania czynników chemicznych. Badania wykazały, że hodowane prawidłowe kultury limfocytów nie ulegają poważniejszym mutacjom pod wpływem niewielkich dawek promieniowania (0,02-0,05 Gy). Mutacje rozpoczynają się dopiero w limfocytach poddanych działaniu kofeiny tuż po napromieniowaniu. Wynika stąd jasno, że kofeina upośledza zdolności naprawcze napromieniowanych komórek. Niewykluczone, że kofeina wzmacnia działanie rakotwórcze niektórych substancji, czyli jest promotorem nowotworów złośliwych. Ocena roli nadmiernego spożycia kofeiny w procesie karcynogenezy wymaga dalszych badań i studiów epidemiologicznych.
Rola czynników dietetycznych w procesie karcynogenezy
Badania dowiodły, że zachodni model diety przyczynia się do rozwoju około 40% nowotworów złośliwych. W skład pokarmów wchodzą zarówno substancje rakotwórcze, jak i przeciwrakowe. Większość czynników mutagennych i karcynogennych ma pochodzenie naturalne, obecność niektórych mutagenów w diecie wiąże się jednak z użyciem pestycydów w produkcji rolnej. Część mutagenów i karcy-nogenów powstaje w trakcie przechowywania, obróbki cieplnej i trawienia - ich stężenie zależy od rodzaju produktu, metody konserwowania i temperatury przygotowywania posiłków. Współczynnik zawartości substancji ochronnych
Mutageny i karcynogeny pochodzenia...
79
w stosunku do mutagenów jest więc wartością zmienną, uwarunkowaną nie tylko indywidualnymi predyspozycjami organizmu, lecz także urozmaiceniem codziennej diety. Warto dodać, że tłuszcz i błonnik mają przeciwstawne działanie w procesie karcynogenezy. Nadmierne spożycie tłuszczu zwiększa ryzyko zachorowania na raka, przestrzeganie diety bogatej w błonnik ryzyko to zmniejsza.
Rola tłuszczu i błonnika w diecie
Badania u ludzi i zwierząt sugerują, że dieta bogata w błonnik zmniejsza ryzyko rozwoju niektórych postaci raka, zwłaszcza nowotworów jelita grubego. Zapadalność na raka jelita grubego u mieszkańców północno-wschodniej części Indii (Pen-dżabu), których dieta obfituje w błonnik, warzywa i jogurt, jest nieporównywalnie niższa niż u mieszkańców południowych Indii, hołdujących odmiennym nawykom żywieniowym. Jak wspomniano, Adwentyści Dnia Siódmego, przestrzegający diety wegetariańskiej, zdecydowanie rzadziej chorują na raka. Dieta bogata w błonnik pobudza perystaltykę jelit, skracając tym samym czas przebywania substancji rakotwórczych w przewodzie pokarmowym. Utrudniając wchłanianie karcynogenów, zmniejsza ryzyko rozwoju raka.
Spożycie błonnika w dużych ilościach zwiększa produkcję kwasu masłowego wskutek fermentacji bakteryjnej włókien w jelicie grubym. Kwas masłowy, związek organiczny z grupy kwasów karboksylowych, wchłania się błyskawicznie z jelita grubego. Wykazuje silne właściwości przeciwra-kowe w zetknięciu z ludzkimi i szczurzymi komórkami nowotworowymi w kulturach tkankowych oraz z niektórymi postaciami ludzkich raków in vivo. Być może dlatego dieta bogata w błonnik ma ogromne znaczenie w profilaktyce nowotworów, nie tylko umiejscowionych w jelitach.
80
Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
W klinicznych badaniach przesiewowych z udziałem osób cierpiących na gruczolakowatą polipowatość rodzinną (stan przedrakowy jelita grubego), które spożywały przeciętnie 22 g błonnika w połączeniu z witaminą C (4 g dziennie) i alfa-to-koferolem (400 mg dziennie), stwierdzono większy spadek liczby polipów niż u chorych, którzy zażywali witaminy w połączeniu z dietą ubogą w błonnik (2,2 g dziennie), oraz w grupie kontrolnej, stosującej dietę ubogą w błonnik w połączeniu z placebo. Ze statystyk wynika, że tylko 10% mieszkańców Stanów Zjednoczonych spożywa dziennie ponad 20 g błonnika. Nadmiar tłuszczu jest promotorem raka -osoby zdrowe powinny ograniczyć ilość kalorii pochodzących z tłuszczów do 20-25% dawki dziennej. Przeciętny Amerykanin spożywa około 40% kalorii z tłuszczów.
Przechowywanie żywności
Brunatnienie owoców i warzyw w temperaturze pokojowej jest oznaką tworzenia się mutagenów, m.in. utlenionych związków fenolu. Zredukowane związki fenolu uchodzą za przeciwutleniacze. Sałata i inne warzywa są często opryskiwane hydrazyną, reduktorem powstrzymującym proces utleniania, a tym samym wydłużającym okres przydatności do spożycia. Czasem hydrazyną wywołuje reakcje alergiczne.
Obróbka cieplna
Przygotowywanie potraw w wysokiej temperaturze powoduje brunatnienie mięsa i warzyw. Świadczy to o procesie wytwarzania substancji mutagenicznych.
Co dzieje się z mięsem pieczonym na grillu
Pieczenie mięsa na grillu stało się bardzo popularne. Z badań
jednak wynika, że ten sposób przygotowywania posiłków
Mutageny i karcy no geny pochodzenia...
81
zwiększa ryzyko zachorowania na raka. Można je ograniczyć, spożywając grilowane mięso w umiarkowanych ilościach i przestrzegając kilku prostych zasad. Warto wiedzieć, co dzieje się z mięsem opiekanym na węglu drzewnym.
Podczas pieczenia mięsa tłuszcz skapuje na węgiel, tworząc dym, który zawiera pierścieniowe węglowodory aromatyczne, m.in. benzo(a)piren, substancję o silnych właściwościach rakotwórczych. Opiekane mięso wchłania jej opary wraz z dymem. Mięso przyrządzane na węglu drzewnym jest więc źródłem karcynogenów. Stężenie pierścieniowych węglowodorów aromatycznych jest wprost proporcjonalne do ilości tłuszczu w mięsie, zwłaszcza jeśli potrawa styka się z dymem powstałym podczas spalania tłuszczu. Stek opiekany na węglu drzewnym zawiera przeciętnie 8 mcg pierścieniowych węglowodorów aromatycznym na kilogram mięsa.
Usunięcie tłuszczu z mięsa przed grilowaniem zmniejsza stężenie substancji rakotwórczych w mięsie przyrządzanym na węglu drzewnym. Mięso należy ułożyć na ruszcie jak najdalej od węgli, żeby przynajmniej część dymu powstającego ze spalania tłuszczu zdążyła się rozwiać w powietrzu. Można je dodatkowo zabezpieczyć przed skażeniem, okrywając ruszt folią aluminiową. Osoby asystujące przy pieczeniu mięsa powinny unikać wdychania dymu. Dobrym rozwiązaniem jest użycie grilla gazowego. Przyjemność z urządzania przyjęć na świeżym powietrzu nie będzie wówczas obciążona ryzykiem styczności z substancjami rakotwórczymi.
Trawienie
W procesie trawienia powstają mutageny i karcynogeny. Żywność jest często konserwowana azotynami, obecnymi zwłaszcza w boczku, kiełbasie, parówkach i konserwach mięsnych. Azotyny jako takie nie są czynnikiem rakotwór-
82 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
czym, w żołądku wchodzą jednak w reakcję z aminami, tworząc nitrozaminy, związki o niezwykle silnych właściwościach karcynogennych. Nitrozaminy są rozpuszczalne w wodzie, co ułatwia ich wchłanianie i rozprzestrzenianie w ustroju. Obecność witaminy C lub E (alfa-tokoferolu) w żołądku hamuje proces wytwarzania nitrozamin, a przynajmniej zmniejsza ich stężenie.
Tuż przed spożyciem potraw z zawartością azotynów warto więc profilaktycznie zażyć witaminy C i E. Dawka zależy od stężenia azotynów w produktach. Ilość witamin niezbędnych do zahamowania procesu wytwarzania nitrozamin nie jest dokładnie znana. Niezależnie od nitrozamin, w przewodzie pokarmowym powstaje wiele innych substancji mutagenicznych (wywołujących w genach zmiany, które prowadzą do rozwoju raka). Nowotwory powstają w następstwie mutacji (zmian w materiale genetycznym), nie każda mutacja musi jednak zapoczątkować raka.
Jak wynika z badań, stężenie substancji mutagenicznych w kale osób spożywających mięso jest wyższe niż u wege-tarian. Niewykluczone, że duże stężenie mutagenów w odchodach zwiększa ryzyko zachorowania na raka. Na korzyść tej hipotezy przemawia stosunkowo niewielki odsetek pacjentów leczonych onkologicznie u przestrzegających diety wegetariańskiej Adwentystów Dnia Siódmego. Dodatek witamin C i E zmniejsza stężenie substancji mutagenicznych w kale osób jedzących mięso. Poza tym stwierdzono, że obydwie witaminy naraz oddziałują skuteczniej niż każda z osobna. Zażywanie tuż przed posiłkiem preparatów wieloskładnikowych o działaniu przeciwutleniają-cym z dodatkiem witamin z grupy B i odpowiednio dobranych minerałów może powstrzymać proces wytwarzania mutagenów i karcynogenów w przewodzie pokarmowym.
Mutageny i karcynogeny pochodzenia...
83
Substancje odżywcze, które mogą zwiększyć ryzyko zachorowania na raka
Nadmiar tłuszczów w diecie
Jak wynika z badań przeprowadzonych u ludzi i zwierząt, wzrost spożycia tłuszczów zwiększa ryzyko zachorowania na niektóre postaci raka, zwłaszcza piersi, jelita grubego i prostaty. Tymczasem ograniczenie spożycia tłuszczów zmniejsza prawdopodobieństwo rozwoju tych nowotworów. Dieta wysokotłuszczowa jest więc promotorem raka. Wyniki badań sugerują, że u zwierząt będących na diecie nisko-tłuszczowej do promocji nowotworów przyczyniają się w większym stopniu tłuszcze wielonienasycone niż nasycone - nie mamy jednak pewności, czy dotyczy to także człowieka. Poza tym wciąż nie udało się zidentyfikować poszczególnych składników tłuszczów, przyczyniających się do procesu karcynogenezy, choć wyniki niektórych badań wskazują, że jednym z czynników ryzyka jest nadmierne spożycie cholesterolu. Ocena wpływu tej substancji na rozwój raka wymaga dalszych, intensywnych badań u ludzi.
Nie potrafimy jeszcze wytłumaczyć związku diety wyso-kotłuszczowej z zapadalnością na nowotwory złośliwe, badania jednak dowiodły, że organizm zwierząt karmionych paszą bogatą w tłuszcz wytwarza znacznie większe ilości prostaglandyny E2 (PGE2). Nadmiar PGE2 upośledza funkcjonowanie układu odpornościowego. Niewykluczone zatem, że zwiększone ryzyko zachorowania na raka u osób stosujących dietę wysokotłuszczowa wiąże się z osłabieniem mechanizmów obronnych ustroju. Duże dawki witaminy E hamują proces wytwarzania PGE2, ograniczając tym samym szkodliwość diety bogatej w tłuszcz. Nie zachęcamy bynajmniej do kontynuowania niezdrowej diety
84 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
w połączeniu z dużymi dawkami witaminy E: dieta wyso-kotłuszczowa zwiększa też ryzyko zawału serca. Tabela 2 ilustruje wpływ diety i trybu życia na ryzyko rozwoju niektórych postaci raka.
Dieta wysokotłuszczowa odpowiada za wzrost stężenia estrogenu w organizmie kobiety. Hormon ten uchodzi za jeden z promotorów raka. Duże stężenie kwasów żółciowych i tłuszczowych w produktach bogatych w tłuszcz może się przyczynić do rozwoju raka jelita grubego - wymienione substancje zwiększają proliferację komórek w jelicie. Nadmierna proliferacja komórek sprzyja procesom karcynogene-zy. Zawarty w diecie wapń hamuje aktywność kwasów żółciowych i tłuszczowych, zmniejszając ich rozpuszczalność i uniemożliwiając tym samym wchłanianie ich do ustroju.
Nadmiar białka
Niektóre badania laboratoryjne i studia kliniczne sugerują, że nadmiar białka w diecie zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi, błony śluzowej macicy, prostaty, jelita grubego, odbytu, trzustki i nerek. Wygląda na to, że dieta uboga w białko ma wręcz przeciwne oddziaływanie. Badania na zwierzętach wskazują wprawdzie, że białko ma swój udział w procesie karcynogenezy, wnioski ze studiów klinicznych na ludziach nie są jednak przekonujące. Zachodni model diety uwzględnia dużą ilość mięsa, które jest równie bogatym źródłem białka jak tłuszczu, trudno więc określić rolę samego białka w rozwoju nowotworów u ludzi. Skoro jednak u zwierząt nadmiar białka zwiększa częstotliwość występowania guzów indukowanych chemicznie, niewykluczone, że proteiny odgrywają podobną rolę w procesie ludzkiej karcynogenezy. Ostateczne wyjaśnienie tej kwestii wymaga dalszych badań.
Mutageny i karcynogeny pochodzenia...
85
Tabela 2. Prawdopodobne czynniki sprawcze różnych typów raka
Czynnik sprawczy Typ raka
Nadmiar tłuszczu Rak prostaty, piersi, żołądka, jelita grubego, odbytu, trzustki, jajnika
Nadmiar białka Rak piersi, błony śluzowej macicy, prostaty, jelita grubego, odbytu, trzustki, nerki
Nadmiar kalorii w diecie Większość raków
Nadużywanie alkoholu Rak przełyku, jamy ustnej, nowotwory w obrębie głowy i szyi, rak wargi, żołądka, wątroby, jelita grubego, odbytu
Palenie Rak płuc, krtani, jamy ustnej, przełyku
Nadużywanie alkoholu połączone z paleniem Rak jamy ustnej, krtani, przełyku, płuc
Nadużywanie kawy i alkoholu połączone z paleniem Rak trzustki, płuc, wątroby, jamy ustnej, krtani, przełyku
Nadużywanie kawy i herbaty Rak pęcherza, trzustki, żołądka
Nadużywanie sacharyny Rak pęcherza
Kadm w diecie plus palenie Rak nerek
Nadmiar cynku Wszystkie postaci raka, zwłaszcza sutka i żołądka
Niedobory żelaza Rak żołądka i przełyku
Niedobory jodu Rak tarczycy
Nadmiar wędzonego mięsa i ryb w diecie, spożywanie mięs pieczonych na węglu drzewnym i produktów marynowanych Rak żołądka
Niektóre wirusy Rak wątroby, niektóre nowotwory krwinek
'".', '-Ś"
86 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Nadmiar kalorii i węglowodanów w diecie Niektórzy uczeni sugerują, że dieta bogata w kalorie zwiększa ryzyko zachorowania na raka, dane z badań na ludziach i zwierzętach są jednak niewystarczające i nie prowadzą do jednoznacznych wniosków. Wyjaśnienie tej kwestii wymaga dalszych eksperymentów. Nie ma żadnych dowodów na poparcie tezy, że nadmiar węglowodanów w diecie przyczynia się bezpośrednio do rozwoju raka u zwierząt i ludzi. Nieumiarkowane spożycie węglowodanów może jednak zwiększyć liczbę przyjmowanych kalorii. Ocena roli węglowodanów w procesie ludzkiej karcy-nogenezy wymaga dalszych badań.
Wnioski końcowe
Za rozwój wielu nowotworów odpowiadają czynniki środowiskowe, nawyki dietetyczne i tryb życia. Modyfikacja tych czynników pozwala zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka. Nie potrafimy jednak sami regulować poziomu karcynogenów w otaczającym nas środowisku. Wymaga to wprowadzenia odgórnie przepisów, których wyegzekwowanie jest przeważnie trudne. Możemy za to zmienić dietę i styl życia. Pozwoli to w znacznym stopniu ograniczyć zapadalność na choroby nowotworowe.
Badania nad profilaktyką raka i zalecenia profilaktyczne
Mimo intensywnych badań nad rolą diety, przeciwutleniaczy oraz stylu życia w profilaktyce chorób nowotworowych, zarówno wertujący prasę fachową lekarze, jak ich pacjenci gubią się w gąszczu sprzecznych doniesień na temat mikroskładników pokarmowych (przeciwutleniaczy, witamin z grupy B i odpowiednio dobranych minerałów). Wynika to z faktu, że badacze przeprowadzający testy kliniczne nie przywiązują dostatecznej wagi do dawkowania, rodzaju, postaci chemicznej oraz ilości stosowanych przeciwutleniaczy. Poza tym w ocenie roli przeciwutleniaczy w profilaktyce przeciwrakowej pomija się często czynniki związane z dietą i trybem życia. Liczne publikacje dostarczają dowodów na poparcie tezy, że umiarkowane zażywanie preparatów wieloskładnikowych zawierających prze-ciwutleniacze, witaminy z grupy B oraz wybrane minerały jest równie istotne w zapobieganiu chorobom nowotworowym, jak zmiana diety i stylu życia. Badania nad profilak-
88
Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
tyką raka prowadzi się na podstawie trzech modeli doświadczalnych: komórkowego, zwierzęcego i ludzkiego.
Modele doświadczalne w badaniach nad profilaktyką raka
Model komórkowy
W tym modelu hoduje się prawidłowe komórki w kulturach tkankowych rozmaitej wielkości (na szalkach średnicy 30-100 cm), zawierających roztwory niezbędnych do wzrostu składników odżywczych. Model komórkowy bywa też nazywany modelem in vitro. Termin jest jednak mylący, ponieważ określenie "in vitro" stosuje się także do testów probówkowych na uszkodzonych komórkach, podczas gdy model komórkowy zakłada prowadzenie doświadczeń na komórkach nieuszkodzonych. W badaniach nad profilaktyką raka część szalek z komórkami poddaje się przed kontaktem z karcynogenami działaniu wybranych przeciwutleniaczy. Przeciwutleniacze pozostają w szalkach aż do końca eksperymentu. Drugą część szalek poddaje się wyłącznie działaniu czynników karcynogen-nych. Obydwu grupom komórek zapewnia się przez pewien czas analogiczne warunki rozwoju. Z reguły po 6-12 tygodniach styczności z karcynogenem niewielki odsetek zdrowych komórek przeistacza się w komórki rakowe. Obecność przeciwutleniaczy wyraźnie ogranicza liczbę zmienionych komórek.
Model komórkowy sprawdza się doskonale przy identyfikowaniu potencjalnych czynników rakotwórczych oraz substancji o właściwościach przeciwrakowych. Pozwala <
Badania nad profilaktyką raka
89
też w krótkim czasie ustalić poziom ich aktywności. Dzięki zastosowaniu modelu komórkowego można zanalizować bezpośrednie oddziaływanie poszczególnych czynników, niezakłócone procesami wchłaniania, metabolizmu i wydalania, których nie da się uniknąć w modelach zwierzęcym i ludzkim. Można też wyodrębnić zmiany genetyczne, odpowiedzialne za rozwój raka lub powstrzymanie procesu nowotworowego. Modele ludzki i zwierzęcy nie umożliwiają prowadzenia dokładnych badań nad genetycznymi uwarunkowaniami karcynogenezy. Model komórkowy uchodzi za najtańszy i najmniej czasochłonny. Przed ustaleniem dawkowania, skuteczności lub toksyczności danej substancji w odniesieniu do zwierząt i ludzi trzeba jednak poddać wyniki pewnej obróbce. W przebiegu niektórych eksperymentów, m.in. w badaniach nad wpływem dużych ilości błonnika na hamowanie procesu karcynogenezy, model komórkowy nie znajduje zastosowania - właściwości przeciwrakowe błonnika ujawniają się tylko w przewodzie pokarmowym. Standardowy model komórkowy nie pozwala też na ocenę oddziaływania biologicznego związków, które wymagają aktywacji metabolicznej za pośrednictwem enzymów wątrobowych.
Badania z wykorzystaniem modelu komórkowego dowodzą niezmiennie, że duże dawki niektórych przeciwutleniaczy mogą ograniczyć liczbę zachorowań na raka w następstwie napromieniowania lub oddziaływania czynników chemicznych. Z kolei niewielkie dawki przeciwutleniaczy mogą się przyczynić do rozwoju pewnych komórek rakowych. To ważne odkrycie, ponieważ uczeni prowadzący badania nad skutecznością pojedynczych składników odżywczych w profilaktyce przeciwrakowej testowali je często w małych dawkach na osobach z grup wysokiego ryzy-
90 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
ka, w których organizmie mogły się znajdować niewykry-te komórki przedrakowe, a nawet rakowe. Jak można było oczekiwać na podstawie wyników eksperymentów z zastosowaniem modelu komórkowego, badania na ludziach ujawniły wzrost liczby zachorowań na niektóre postaci raka w następstwie zażywania pojedynczych przeciwutlenia-czy w małych dawkach.
Model zwierzęcy
W badaniach nad profilaktyką raka wykorzystuje się przede wszystkim gryzonie (szczury, myszy i chomiki). Jednej grupie zwierząt podaje się karcynogen podskórnie lub dootrzewnowe Druga grupa otrzymuje ten sam karcynogen, ale w połączeniu z rozmaitymi przeciwutleniacza-mi, aplikowanymi w tym samym miejscu co substancja rakotwórcza - przed lub w różnych odstępach czasowych po jej podaniu. U zwierząt z grupy, której zaaplikowano wyłącznie karcynogen, mniej więcej po roku dochodzi do wytworzenia guza. Pod koniec eksperymentu porównuje się liczbę zachorowań w obydwu grupach.
Z myślą o badaniach nad rakiem gryzonie poddano zabiegom inżynierii genetycznej, tworząc tzw. mysz transge-niczną. Wprowadzono zmutowany onkogen do komórki jajowej, po czym wszczepiono ją do macicy myszy. Wszystkie zwierzęta, które przyszły na świat z zastosowaniem tej metody, miały zmutowany onkogen od urodzenia, co przyczyniło się do zwiększonej zapadalności na rozmaite postaci raka w wieku dorosłym. Model transgeniczny stosuje się także w badaniach nad profilaktyką raka.
Liczne badania na zwierzętach potwierdziły skuteczność przeciwutleniaczy oraz niskotłuszczowej diety bogatej w błonnik w zapobieganiu chorobom nowotworowym, do-
Badania nad profilaktyką raka
91
wiodły też rakotwórczych właściwości diety wysokokalorycznej, bogatej w tłuszcz, węglowodany i białko. Wyniki innych badań wykazały, że określone dawki pojedynczych przeciwutleniaczy mogą przyczynić się do rozwoju raka wywołanego czynnikami chemicznymi. Ich rezultaty pokrywają się z wynikami eksperymentów na komórkach, sugerujących, że poszczególne przeciwutleniacze w dużych dawkach zmniejszają prawdopodobieństwo zachorowania na raka, stosowane jednak w niewielkich dawkach mogą przyczynić się do rozwoju konkretnych nowotworów w grupach wysokiego ryzyka.
Model ludzki
Do oceny wpływu mikroskładników, diety i stylu życia na częstość występowania raka stosuje się dwa modele: studia epidemiologiczne i badania interwencyjne. Podczas studiów epidemiologicznych ustala się ilość przyjmowanych mikroskładników, rodzaj diety i tryb życia na podstawie odpowiedzi ankietowanych, porównując następnie wyniki z częstotliwością występowania nowotworów. Używa się w tym celu dwóch metod badawczych: analizy retrospektywnej i prospektywnej przypadków.
Studia epidemiologiczne
Badanie retrospektywne obejmuje analizę nawyków żywieniowych pacjentów leczonych onkologicznie w porównaniu z nawykami zdrowych osób w tym samym wieku i tej samej płci. Na tej podstawie szacuje się współzależność między czynnikami dietetycznymi a częstością występowania raka. Badanie prospektywne uwzględnia analizę nawyków żywieniowych wybranych grup ludności i dokonaną na jej podstawie ocenę współzależności
92 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
między stylem życia oraz rodzajem diety i zawartych w niej mikroskładnikow a częstością występowania raka w danej populacji.
Informacje od ankietowanych na temat ilości przyjmowanych mikroskładnikow (m.in. witamin A, C i E oraz be-ta-karotenu) oraz zawartości tłuszczu i błonnika w diecie przetwarza się za pomocą specjalnych programów komputerowych. Czasami określa się współczynnik stężenia mikroskładnikow we krwi względem częstotliwości występowania raka. Większość analiz retrospektywnych i pro-spektywnych dowodzi, że niskotłuszczowa dieta bogata w przeciwutleniacze i błonnik zmniejsza ryzyko zachorowania na raka. Niektóre badania nie wykazały jednak podobnej współzależności. Z jeszcze innych wynika, że przeciwutleniacze nie tylko nie zmniejszają ryzyka zachorowania, lecz nawet mogą je zwiększyć.
Studia epidemiologiczne i badania laboratoryjne sugerują, że zielona herbata w ilości co najmniej czterech filiżanek dziennie zabezpiecza przed rakiem. Spośród składników zielonej herbaty najsilniej pod tym względem oddziałują epigal-lokatechina oraz inne związki fenolu o właściwościach prze-ciwutleniających. Hamują one też wzrost komórek rakowych.
Jak dotąd nie badano współzależności między niskotłuszczowa dietą, bogatą w przeciwutleniacze i błonnik a częstością występowania raka. A szkoda, bo w skład naszego pożywienia wchodzą czynniki oddziałujące dwojako w procesie karcynogenezy. Na przykład niskotłuszczowa dieta obfitująca w przeciwutleniacze i błonnik chroni przed rakiem, podczas gdy dieta wysokotłuszczowa, bogata w produkty mięsne i azotyny, uboga zaś w przeciwutleniacze i błonnik, może zwiększać ryzyko zachorowania na no-
Badania nad profilaktyką raka
93
wotwór złośliwy. Czynniki związane z dietą warunkują też metabolizm mutagenów i karcynogenów.
Nawet przeprowadzone w idealnych warunkach studia epidemiologiczne mogą jedynie zasugerować współzależność konkretnego składnika odżywczego względem częstości występowania raka. W prasie niefachowej cytuje się ich wyniki na potwierdzenie relacji przyczynowo--skutkowej między ilością przyjmowanych mikroskładni-ków a ryzykiem zachorowania na nowotwór, co wprowadza czytelnika w błąd. Wszelkie wątpliwości wynikłe podczas studiów epidemiologicznych należy wyjaśnić metodą badań interwencyjnych w grupach wysokiego ryzyka. Wyniki studiów epidemiologicznych nad współzależnością składników odżywczych względem częstości występowania raka można uznać za miarodajne dopiero wówczas, kiedy potwierdzą się w badaniach interwencyjnych.
Badania interwencyjne
Badania tego typu prowadzi się w grupach wysokiego ryzyka, analizując co najmniej jeden składnik odżywczy. Jedna grupa otrzymuje przeciwutleniacze, druga placebo (cukrową pastylkę bez przeciwutleniaczy). Skuteczność terapii ocenia się na podstawie częstości występowania raka lub badań markerów nowotworowych. Wyniki kilku badań interwencyjnych okazały się sprzeczne, co wiąże się z odrzuceniem zasad obowiązujących w doświadczeniach na kulturach komórkowych i modelach ludzkich oraz studiach epidemiologicznych. W niektórych badaniach użyto pojedynczego składnika w niskiej dawce; w innych analizowano działanie kilku składników, m.in. przeciwutleniaczy, zlekceważywszy potrzebę zmiany diety i stylu życia. Jeśli
94 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
wyniki badań interwencyjnych mają odegrać istotną rolę w profilaktyce przeciwrakowej, składniki odżywcze, w tym niektóre przeciwutleniacze, należy podawać w odpowiednich dawkach, modyfikując jednocześnie dietę i tryb życia uczestników eksperymentu.
Skutki działania przeciwutleniaczy
w kontekście profilaktyki
przeciwrakowej
Przeciwutleniacze spełniają kilka funkcji biologicznych, które mają znaczenie w profilaktyce przeciwrakowej. Oto wybrane skutki ich działania.
Przeciwutleniacze jako pogromcy wolnych rodników
Jeden z najlepiej poznanych mechanizmów działania przeciwutleniaczy, m.in. witamin A, C i E oraz karotenoidów, w tym beta-karotenu, luteiny i likopenu, polega na ochronie komórek przed wolnymi rodnikami. Inne substancje pochodzenia roślinnego, np. związki fenolu, mają także właściwości przeciwutleniające. Wolne rodniki są nieodłącznym produktem metabolizmu oksydacyjnego. Odznaczają się dużą reaktywnością i uszkadzają cząsteczki biologiczne, m.in. białka, lipidy, błony komórkowe, DNA (materiał genetyczny komórki) i RNA (nośnik informacji genetycznej, niezbędnej w procesie tworzenia białek). Wolnym rodnikom przypisuje się kluczową rolę w procesie karcynogene-zy, a zatem preparaty z zawartością przeciwutleniaczy po-
Badania nad profilaktyką raka
95
winny chronić przed rakiem. Skuteczność poszczególnych przeciwutleniaczy zależy jednak od typu wolnych rodników oraz cech konkretnego środowiska komórkowego.
Beta-karoten zwalcza wolne rodniki skuteczniej niż inne przeciwutleniacze. Najlepiej sprawdza się w warunkach niskiego ciśnienia tlenu. Jedna z postaci witaminy E, bursz-tynian alfa-tokoferolu (a-TS), jest skuteczniejszy niż alfa--tokoferol. Witamina C wykazuje silne właściwości przeciwutleniające w środowisku wodnym, podczas gdy witamina A, beta-karoten i witamina E oddziałują najlepiej w środowisku tłuszczowym. Jak wynika z tych obserwacji, połączenie kilku przeciwutleniaczy jest prawdopodobnie skuteczniejsze w profilaktyce raka niż stosowanie każdego przeciwutleniacza z osobna, zapewnia bowiem optymalną ochronę ustroju przed działaniem wolnych rodników.
Hamowanie procesu wytwarzania karcynogenów w jelitach
Czynniki rakotwórcze i mutageniczne powstają podczas przechowywania, trawienia i metabolizmu produktów żywnościowych - przeciwutleniacze mogą zahamować proces ich wytwarzania. Spożywanie produktów bogatych w azotyny (m.in. boczku, kiełbasy i konserw mięsnych) prowadzi do produkcji nitrozamin z azotynów i amin dru-gorzędowych w kwaśnym środowisku żołądka. W obecności witaminy C lub E reakcja ulega odwróceniu, co być może zmniejsza ryzyko zachorowania na raka u osób jedzących potrawy z dużą zawartością azotynów. Dieta bogata w mięso powoduje większe stężenie substancji mu-tagenicznych w odchodach niż dieta wegetariańska. Codzienne stosowanie witaminy C lub E zmniejsza ilość mu-tagenów wydalanych z kałem; połączenie obydwu witamin
96 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
daje lepsze efekty niż przyjmowanie każdej z osobna. Badania na ludziach sugerują, że niektóre przeciwutleniacze mogą powstrzymać proces tworzenia karcynogenów i mu-tagenów w układzie pokarmowym.
Zapobieganie konwersji karcynogenów nieaktywnych w aktywne
Niektóre karcynogeny pośrednie, m.in. nitrozamina i ben-zo(a)piren, zyskują właściwości rakotwórcze dopiero po uaktywnieniu, wskutek zachodzącej w wątrobie oksydacji. Wysokie stężenie przeciwutleniaczy w wątrobie może powstrzymać tę reakcję, a tym samym zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka u osób, których organizm wchłania duże ilości karcynogenów pośrednich. Nieaktywne karcynogeny zostaną wydalone z moczem.
Wywoływanie dyferencjacji i hamowanie wzrostu komórek rakowych in Wtro
Niektóre przeciwutleniacze mogą zapoczątkować dyferen-cjację (proces przekształcania komórek rakowych w zbliżone do prawidłowych), zahamować wzrost komórek patologicznych, bądź jedno i drugie - zależnie od dawki, rodzaju przeciwutleniacza i typu komórek. Udowodniono np., że poszczególne retinoidy (witamina A) powodują dy-ferencjację i hamują wzrost różnego rodzaju komórek rakowych u gryzoni i człowieka. Na hodowane w kulturach komórki ludzkie i zwierzęce podobnie oddziałuje burszty-nian alfa-tokoferolu, w przeciwieństwie do czystego alfa--tokoferolu i octanu alfa-tokoferolu. Wynikałoby stąd, że a-TS jest najaktywniejszą postacią witaminy E. Także be-ta-karoten i witamina C hamują wzrost niektórych komórek rakowych in vitro.
Badania nad profilaktyką raka
97
Stymulowanie wzrostu niektórych komórek rakowych
Małe dawki poszczególnych przeciwutleniaczy - odwrotnie niż duże - mogą pobudzić wzrost niektórych komórek rakowych in vitro. Na przykład podawana oddzielnie w niewielkich ilościach witamina C stymuluje wzrost komórek białaczki i raka ślinianek. Przyjmowany w podobny sposób beta-karoten pobudza wzrost hodowanych w kulturach komórek czerniaka. Te same przeciwutleniacze w identycznych dawkach nie stymulują wzrostu innych komórek rakowych. Uwzględnione w recepturze preparatu wieloskładnikowego nie przyczyniają się w ogóle do wzrostu komórek patologicznych. Wynika stąd, że stosowane w badaniach nad profilaktyką raka małe dawki pojedynczych przeciwutleniaczy mogą okazać się nieskuteczne, a nawet szkodliwe dla pacjentów z grup wysokiego ryzyka, ze zmianami przedrakowymi lub rakowymi na wczesnym etapie rozwoju, uniemożliwiającym rozpoznanie kliniczne.
Zahamowanie wzrostu niektórych komórek nowotworowych bez upośledzenia wzrostu zdrowych komórek w ustroju
Jak wspomniano wcześniej, witamina C, a-TS, beta-karoten i retinoidy w dużych dawkach hamują wzrost niektórych komórek rakowych u ludzi i gryzoni, nie upośledzając przy tym wzrostu komórek zdrowych. Ma to prawdopodobnie związek z nierównomiernym wchłanianiem przeciwutleniaczy. W komórkach rakowych łatwiej dochodzi do gromadzenia tych substancji. Duże stężenie przeciwutleniaczy powoduje śmierć, dyferencjację lub zahamowanie wzrostu komórek rakowych - zależnie od ilości i ro-
98 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
dzaju antyoksydantów oraz typu komórek. Zdarza się, że zarówno zdrowe, jak i zmienione patologicznie komórki akumulują podobną ilość przeciwutleniaczy: komórki rakowe są jednak wrażliwsze na ich działanie.
Apoptoza komórek rakowych bez szkody dla zdrowych komórek
Termin apoptoza oznacza śmierć komórki, połączoną z fragmentacją zawartego w jądrze DNA. Przeprowadzono kilka badań nad rolą przeciwutleniaczy w procesie regulacji apoptozy komórek hodowanych in vitro - zarówno zdrowych, jak i nowotworowych. Wyniki eksperymentów wykazują, że niektóre przeciwutleniacze mogą wywołać apoptozę komórek rakowych bez szkody dla zdrowych komórek. Chronią też komórki zdrowe przed apoptoza wywołaną przez czynniki chemiczne.
Współoddziaływania między poszczególnymi przeciwutleniaczami
Mimo intensywnych badań nad skutkami oddziaływania poszczególnych przeciwutleniaczy na wzrost i dyferencja-cję komórek rakowych in vitro oraz in vivo, niewiele zajmowano się dotąd szacowaniem wpływu kilku połączonych antyoksydantów na wzrost komórek nowotworowych. Jak wynika z najświeższych eksperymentów, przyjmowanie kilku przeciwutleniaczy naraz - nawet w małych dawkach -hamuje wzrost komórek patologicznych. Ogólnie rzecz biorąc, działanie kilku przeciwutleniaczy skuteczniej ogranicza wzrost komórek rakowych niż każdy przeciwutleniacz z osobna. Przed rozpoczęciem badań interwencyjnych w obrębie grup wysokiego ryzyka trzeba wziąć pod uwagę synergetyczne oddziaływanie przeciwutleniaczy.
Badania nad profilaktyką raka
99
Współoddziaływanie między przeciwutleniaczami a innymi czynnikami fizjologicznymi
Przeciwutleniacze - stosowane łącznie lub oddzielnie - oddziałują na komórki rakowe nie tylko bezpośrednio. Modyfikują też rolę niektórych czynników fizjologicznych w procesach dyferencjacji i hamowania wzrostu. Na przykład a-TS i beta-karoten zwiększają skuteczność cyklicznego adenozyno-3',5'-monofosforanu (cAMP), substancji obecnej we wszystkich komórkach ustroju, w zapoczątkowywaniu dyferencjacji komórek neuroblastomy (nowotworu dziecięcego z zarodkowych komórek nerwowych) in vitro. Jak już wspomniano, w procesie dyferencjacji komórki rakowe przekształcają się w zdrowe. Bursztynian alfa-tokoferolu przyspiesza dyferencjację pod wpływem cAMP w kulturach komórek czerniaka. Witamina C, a-TS, beta-karoten i reti-noidy zwiększają skuteczność interferonu alfa-2b (substancji białkowej, stymulującej układ odpornościowy) jako inhibitora wzrostu komórek czerniaka in vitro. Retinoidy wzmacniają oddziaływanie przeciwwzrostowe interferonu alfa-2a na komórki raka płaskonabłonkowego szyjki macicy in vivo. Bursztynian alfa-tokoferolu i witamina C wzmacniają też skuteczność maślanu sodu - czterokarboksylowego kwasu tłuszczowego o silnych właściwościach przeciwno-wotworowych -jako inhibitora wzrostu komórek rakowych in vitro oraz in vivo. Wyniki badań rzucają nowe światło na rolę przeciwutleniaczy jako substancji wzmacniających oddziaływanie czynników fizjologicznych w ustroju.
Zmniejszanie aktywności prostaglandyny E,
Prostaglandyny (PG) w dużym stężeniu są promotorami niektórych postaci raka. Pokarmy bogate w tłuszcz zwiększają stężenie prostaglandyn w ustroju zwierząt i mogą tak-
100 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
że zwiększyć ryzyko zachorowania na nowotwór wywołany czynnikami chemicznymi. Leki przeciwzapalne, hamujące wytwarzanie prostaglandyn, m.in. aspiryna i indome-tacyna, zmniejszają prawdopodobieństwo rozwoju tych postaci raka u zwierząt. Badania sugerują, że nadmiar prostaglandyn w ustroju zwiększa częstość występowania nowotworów uwarunkowanych czynnikami chemicznymi. Bursztynian alfa-tokoferolu zmniejsza aktywność prostaglandyn w komórkach ssaków in vitro. Witamina C w połączeniu z witaminą E hamuje syntezę i uwalnianie PGEr Można stąd wyciągnąć wniosek, że niesteroidowe środki przeciwzapalne w kombinacji z kilkoma przeciwutlenia-czami skuteczniej hamują proces karcynogenezy uwarunkowanej działaniem prostaglandyn niż poszczególne czynniki z osobna.
Zmniejszenie częstotliwości mutacji
Przypadkowe mutacje w następstwie aberracji chromosomowych bądź uszkodzeń genów same nie spowodują rozwoju raka, uchodzą jednak za czynnik ryzyka w procesie karcynogenezy. Witaminy C i E oraz beta-karoten zabezpieczają chromosomy przed szkodliwym działaniem promieniowania jonizującego i karcynogenów chemicznych. Zażywanie przeciwutleniaczy w dużych dawkach zmniejsza ryzyko uszkodzenia zawartego w limfocytach DNA przez wolne rodniki tlenowe. Przed stycznością z karcy-nogenami trzeba dostarczyć komórkom dużej dawki przeciwutleniaczy. Antyoksydanty zapobiegają mutacjom wywołanym uszkodzeniami chromosomów i zmianami w genach, zmniejszając tym samym ryzyko zachorowania na raka.
Badania nad profilaktyką raka
101
Regulowanie ekspresji genów w komórkach rakowych
Badania dowiodły, że niektóre przeciwutleniacze regulują ekspresję genów komórkowych i onkogenów hodowanych in vitro. Niewykluczone, że rola przeciwutleniaczy w dyfe-rencjacji i hamowaniu wzrostu komórek rakowych polega na modyfikowaniu ekspresji genów. Tabele 3 i 4 ilustrują zmiany ekspresji genów w komórkach rakowych in vitro; BD = brak danych.
Tabela 3.Wpływ bursztynianu d-alfa-tokoferolu, czyli wodnego roztworu witaminy E na ekspresję i/lub aktywność genów w komórkach rakowych
Zmniejszenie ekspresji i/lub aktywności genu Zwiększenie ekspresji i/lub aktywności genu
Zmutowany p21 Normalny p21
Zmutowany p53 Normalny p53
c-myc TGF-P
N-myc Aktywność kinazy białkowej A
H-ras BD
VEGF BD
Aktywność kinazy białkowej C BD
p21 i p53 to geny supresorowe; c-myc, N-myc i H-ras to onkogeny. VEGF (naczyniowy czynnik wzrostu śródbłonka) i TGF-p (transformujący czynnik wzrostu P) to geny komórkowe. Poziom mRNA oznacza ekspresję tych genów. Poziom kinazy C określa aktywność enzymu.
102 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Tabela 4. Wpływ retinoidów i beta-karotenu na ekspresję i/lub aktywność genów w komórkach rakowych
Zmniejszenie ekspresji i/lub aktywności genu Zwiększenie ekspresji i/lub aktywności genu
Zmutowany pS3 Normalny p53
c-myc C-/ÓS
H-ras c-jun
c-neu HSP70
c-erb-|32 HSP90
Aktywność kinazy fosfotyrazynowej Cyklina A i D oraz aktywność ich kinaz
BD Kinaza MAP
p53 to gen supresorowy; c-myc, H-ras, c-neu i c-erb-fi2 to onkogeny; c-fos, c-jun, HSP (białko szoku termicznego) 70 i 90 oraz cykliny A i D to geny komórkowe. Kinaza fosfotyrazynowa i kinaza MAP to enzymy.
Zmiany ekspresji genów w komórkach rakowych są wynikiem oddziaływania przeciwutleniaczy w procesach dy-ferencjacji i hamowania wzrostu. Gen p53 uchodzi za gen supresorowy, czyli antyonkogen. Mutacja unieczynnia gen p53, zwiększając tym samym ryzyko rozwoju raka. Warto dodać, że przeciwutleniacze zmniejszają ekspresję zmuto-wanej formy p53, zwiększają jednak ekspresję "dzikiego", czyli normalnego p53.
Beta-karoten wzmacnia ekspresję genu zwanego konek-syną, kodującego białka łącznikowe, odpowiedzialne za utrzymanie odpowiedniej struktury komórek. Aktywność koneksyny w komórkach rakowych wyraźnie się zmniejsza. Retinoidy i inne przeciwutleniacze nie mają żadnego wpływu na ekspresję koneksyny, warunkowaną być może
Badania nad profilaktyką raka
103
tylko przez beta-karoten. Zdolność wzmacniania ekspresji koneksyny tłumaczyłaby po części oddziaływania prze-ciwrakowe beta-karotenu w hodowlach komórek ssaków in vitro. Badania nad rolą przeciwutleniaczy w procesie regulacji genów są jeszcze w zarodku. Objaśnienie mechanizmu regulowania genów przez antyoksydanty na poziomie transkrypcji i translacji wymaga dalszych eksperymentów. Z badań zmienności genów wynika jasno, że przeciwutle-niacze mają wieloraki wpływ na procesy dyferencjacji i hamowania wzrostu - m.in. regulują ekspresję onkogenów i innych genów komórkowych.
Pobudzanie układu odpornościowego
Prawdopodobnie układ odpornościowy odgrywa tylko pośrednią rolę w transformacji komórkowej, może mieć jednak istotny udział w procesie odrzucania nowo przekształconych komórek. Funkcjonujący bez zarzutu układ odpornościowy umie rozpoznać i zniszczyć zmienione komórki. Układ osłabiony nie jest w stanie zapobiec ich dalszemu rozwojowi i ostatecznej transformacji w komórki rakowe. Duże dawki witamin A, C i E oraz beta-karotenu wspomagają mechanizmy odpornościowe. Wystarczy pół roku codziennego zażywania antyoksydantów w małych dawkach, np. 120 mg witaminy C, 6 mg beta-karotenu, 15 mg witaminy E, 20 mg cynku i 100 mcg selenu, żeby usprawnić mechanizmy prze-ciwutleniające układu. Skuteczność przeciwutleniaczy w profilaktyce raka wynika po części z ich pobudzającego działania na układ odpornościowy.
Jak wynika z badań omówionych powyżej, funkcjonowanie przeciwutleniaczy na poziomie komórkowym jest bardzo skomplikowane: niektóre z nich chronią ustrój przed rakiem bezpośrednio. Eksperymenty laboratoryjne
104 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
dostarczyły więc mocnych dowodów na poparcie tezy o przeciwrakowych właściwościach antyoksydantów. W tabeli 5 przedstawiono rolę beta-karotenu, selenu oraz witamin A, C i E w profilaktyce chorób nowotworowych.
Tabela 5. Podsumowanie roli przeciwutleniaczy i selenu w profilaktyce przeciwrakowej
Składniki odżywcze Działanie zapobiegawcze
Witaminy C i E (alfa-tokoferol) Hamują proces wytwarzania czynników rakotwórczych
Większość przeciwutleniaczy Zapobiega uaktywnieniu czynników rakotwórczych
Beta-karoten, witamina A (retinol i kwas retinowy), witamina C, witamina E (alfa-tokoferol, a-TS) i selen Ograniczają aktywność inicjatorów i promotorów raka
Beta-karoten, witaminy A, C i E Przekształcają nowo powstałe komórki rakowe w zdrowe komórki
Beta-karoten, witaminy A, C i E oraz selen Niszczą nowo powstałe komórki rakowe, pobudzając układ odpornościowy
Badania nad współzależnością diety \
i częstości występowania raka }
w różnych krajach f
Związek diety i stylu życia z zapadalnością na raka stwierdzono w wielu regionach świata. Oto kilka przykładów.
Badania nad profilaktyką raka
105
Japonia
Duża liczba zachorowań na raka żołądka wiąże się z upodobaniem do ostrych przypraw i marynat. Rak żołądka występuje znacznie rzadziej u imigrantów, którzy przyswoili sobie zachodni model diety; częstość występowania tej postaci raka nie zmniejszyła się jednak u imigrantów japońskich w Stanach Zjednoczonych, hołdujących tradycyjnym nawykom żywieniowym. Japonki chorują na raka piersi rzadziej niż Amerykanki i Europejki. Ma to bezpośredni związek z zawartością tłuszczu w diecie, a co za tym idzie ze stężeniem estrogenu we krwi. Japonki, przestrzegające z reguły diety niskotłuszczowej, mają mniejsze stężenie estrogenu niż jedzące tłustsze potrawy Amerykanki. Nadmierne stężenie estrogenu we krwi zwiększa ryzyko zachorowania na raka piersi.
Chile
Przyczyną dużej liczby zachorowań na raka żołądka jest prawdopodobnie spożywanie pokarmów i wody ze znaczną zawartością azotynów, które wchodzą w żołądku w reakcje z innymi związkami (aminami), tworząc nitrozami-ny, substancje o silnych właściwościach rakotwórczych. Ryzyko zapadnięcia na raka żołądka zwiększają też częste infekcje bakteryjne.
Islandia
Częstość występowania raka żołądka u Islandczyków, spożywających duże ilości wędzonego mięsa i ryb, jest znacznie większa w porównaniu z przedstawicielami innych nacji, jedzącymi wędzonki w umiarkowanych ilościach. Konserwowane dymem mięso ryb zawiera dużo węglowodorów (substancji rakotwórczych), powstających w procesie wędzenia.
106 Witaminy i dodatki iywieniowe w walce z rakiem
Indie
Duża liczba przypadków raka jamy ustnej w Indiach wiąże się z nałogiem żucia orzeszków betelu, zawierających wiele substancji rakotwórczych. Obyczaj wkładania suszonych liści tytoniu między wargi a dziąsła przyczynił się do wzrostu zachorowalności na raka wargi. Ta postać raka występuje nie tylko w Indiach - jest powszechna we wszystkich krajach, w których żuje się tytoń. Rak jelita grubego praktycznie nie dotyczy mieszkańców Pendżabu w północnych Indiach, którzy hołdują diecie bogatej w błonnik, warzywa i jogurt.
Stany Zjednoczone
Częstość występowania raka żołądka ostatnio zmniejszyła się dzięki zmianie nawyków żywieniowych. Zachorowalność na raka jelita grubego i odbytu u Adwentystów Dnia Siódmego, przestrzegających diety wegetariańskiej, jest znacznie mniejsza niż u osób spożywających mięso. Obydwie postaci raka występują też rzadziej u mormonów, którzy nie palą, nie piją alkoholu ani napojów z zawartością kofeiny. Przywiązanie do wysokotłuszczowej diety ubogiej w błonnik zwiększa ryzyko zachorowania na rozmaite nowotwory, m.in. piersi, jelita grubego i prostaty.
Chiny
W jednej z chińskich prowincji notuje się liczne przypadki raka przełyku. Jest to prawdopodobnie związane z małą zawartością selenu w glebie. Mieszkańcy tego regionu jedzą przede wszystkim marynaty, spożywając znikome ilości świeżych owoców i warzyw. Z przeprowadzonych tam badań wynika jasno, że czynniki związane z dietą i stylem życia mają ogromny wpływ na częstość występowania chorób nowotworowych.
Badania nad profilaktyką raka
107
Badania interwencyjne nad działaniem
przeciwutleniaczy w grupach
wysokiego ryzyka
Fiasko badań interwencyjnych w kontekście wyników eksperymentów laboratoryjnych i studiów epidemiologicznych legło u podstaw wielu sprzecznych teorii. Oto próba podsumowania niektórych wyników. Dane przedstawione w tabeli 6 dowodzą, że zażywanie doustnie kilku składników odżywczych oraz przeciwutleniaczy w dużych dawkach w połączeniu ze szczepionką BCG (Baccillus Calmette-Guerin) zmniejsza ryzyko nawrotu raka pęcherza w ciągu pięciu lat o 40% w porównaniu z regularnym przyjmowaniem preparatów przeciwutlenia-jących, pokrywających dzienne zapotrzebowanie na poszczególne składniki. To bardzo obiecujące odkrycie, mi-mo że uczestnikom badań nie zalecono zmian w diecie I i stylu życia, nie podjęto też próby oszacowania współzależności między spożyciem tłuszczu i błonnika a ryzykiem nawrotu raka.
Tabela 6. Wpływ wysokodawkowej kuracji przeciwutleniającej na ograniczenie liczby nawrotów raka pęcherza
Dzienna dawka mikroskładników Rezultat
Witamina A, 40 000 j.m. Witamina C, 2000 mg Witamina E, 400 j.m. Witamina B6, 100 mg Nawrót raka pęcherza u 40% pacjentów
108 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Dzienna dawka mikroskładników Rezultat
Preparat wielowitaminowy Nawrót raka pęcherza u 40%
pokrywający dzienne pacjentów
zapotrzebowanie na poszczególne
składniki
Szczepionka BCG
Preparat wielowitaminowy Nawrót raka pęcherza u 80%
pokrywający dzienne pacjentów
zapotrzebowanie na poszczególne
składniki
Jak wykazało inne badanie, przeprowadzone w wiejskim szpitalu we Włoszech, codzienne przyjmowanie doustnie wy-sokodawkowych preparatów przeciwutleniających zmniejsza liczbę nawrotów polipów jelita grubego (gruczolaków) o 30%. Codzienne zażywanie środków osmotycznych w dużych dawkach zmniejsza liczbę nawrotów o 21% (tab. 7). Pozostaje do ustalenia, czy zażywanie przeciwutleniaczy w wysokich dawkach w połączeniu z dietą bogatą w błonnik może przynieść jeszcze lepszy rezultat. Uczestnikom badania nie zalecono zmian w stylu życia, które prawdopodobnie zwiększyłyby skuteczność terapii z użyciem mikroskładników.
Tabela 7.Wpływ wysokodawkowej kuracji przeciwutleniają-cej na ograniczenie liczby nawrotów gruczolaków jelita grubego i odbytu u uczestników włoskiego eksperymentu
Dzienna dawka mikroskładników Rezultat
Witamina A, 3000 j.m. Witamina C, 1000 mg Witamina E, 70 mg Zmniejszenie liczby nawrotów o 30%
Laktuloza, 20 g Zmniejszenie liczby nawrotów o 21%
Badania nad profilaktyką raka
109
Tymczasem badanie przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych nie ujawniło żadnego wpływu wysokodawkowej kuracji przeciwutleniąjącej na zmniejszenie liczby nawrotów polipów jelita grubego. Zastosowano następujące przeciwu-tleniacze: syntetyczny beta-karoten (25 mg dziennie), witaminę C (1000 mg dziennie) i witaminę E (400 mg dziennie).
Trudno porównać obydwa testy interwencyjne, podczas których badano wpływ stosowania kilku przeciwutleniaczy w dużych dawkach na zmniejszenie liczby nawrotów polipów jelita grubego. W eksperymencie włoskim użyto witaminy A, w amerykańskim beta-karotenu. Jak wiadomo, syntetyczny beta-karoten nie wykazuje aktywności w niektórych systemach biologicznych. Nie każdy preparat beta--karotenowy zawiera aktywną postać tej substancji. W badaniu amerykańskim nie uwzględniono stopnia czystości syntetycznego beta-karotenu. Najlepszy efekt zapewniłby naturalny beta-karoten w połączeniu z witaminą A. Tymczasem w eksperymencie amerykańskim użyto stosunkowo mało aktywnej postaci witaminy E (syntetycznego alfa-tokofe-rolu). W żadnym z badań nie zlecono uczestnikom zmiany diety i trybu życia. Można zakładać, że pacjenci wiejskiego szpitala we Włoszech spożywali potrawy uboższe w tłuszcz niż pacjenci badani w Stanach Zjednoczonych.
Znaczenie diety w profilaktyce przeciwrakowej podkreślono w innym amerykańskim badaniu interwencyjnym, z którego wynikło, że zażywanie przez cztery lata witami-ny C (4 g dziennie) i witaminy E (400 mg dziennie) w połączeniu z dietą bogatą w błonnik (ponad 12 g dziennie) skuteczniej zapobiega nawrotom polipów jelita grubego, niż przyjmowanie tych samych przeciwutleniaczy w analogicznych dawkach bez dodatku błonnika. Tym razem zadbano o wprowadzenie diety bogatej w błonnik podczas
110 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
badania nad skutecznością przeciwutleniaczy. Jego uczestnikom nie zalecono jednak diety niskotłuszczowej, która mogłaby tym bardziej zmniejszyć ryzyko nawrotów. W jednym z badań przesiewowych użyto witaminy C w dawce 400 mg i syntetycznej witaminy E (dl-alfa-toko-ferolu) w dawce 400 mg - bez wpływu na ograniczenie liczby nawrotów. Uczestnicy nie otrzymali żadnych zaleceń odnośnie do zmiany diety i stylu życia. Zważywszy na wybór dawki, rodzaj i postać chemiczną przeciwutleniaczy, zestawienie antyoksydantów oraz czynniki dietetyczne i środowiskowe - eksperyment oparto na błędnych założeniach. W innym badaniu stwierdzono zmniejszenie liczby nawrotów gruczolaków u pacjentów z grupy wysokiego ryzyka, którzy przyjmowali preparat multiwitamino-wy w połączeniu z witaminą E i wapniem.
Badanie prowadzone wspólnie przez uczonych amerykańskich i chińskich wykazało, że wprowadzenie w grupie ryzyka kuracji wysokodawkowej (przekraczającej dzienne zapotrzebowanie dwu- lub trzykrotnie) kilku przeciwutleniaczy (beta-karotenu, witaminy E i selenu) zmniejszyło umieralność o 10%, a przypadki nowych zachorowań
0 13%. I tym razem uczestnicy nie otrzymali żadnych wskazówek co do zmiany diety i stylu życia, można jednak zakładać, że dieta chińskich wieśniaków jest mniej kaloryczna
1 uboższa w tłuszcz niż dieta Amerykanów. Poza tym eksperyment dowiódł, że picie przez dłuższy czas co najmniej czterech filiżanek zielonej herbaty dziennie zmniejsza liczbę nawrotów raka piersi w I i II stadium zaawansowania.
Na przeciwległym biegunie znajdują się badania, które wykazały szkodliwość niskich dawek poszczególnych przeciwutleniaczy stosowanych w terapii pacjentów z grup wysokiego ryzyka. Wyniki jednego z eksperymentów sugerują,
Badania nad profilaktyką raka
111
że syntetyczny beta-karoten w dawce 20 mg dziennie może
0 17% zwiększyć ryzyko zachorowania na raka u nałogowych palaczy. Stosowanie alfa-tokoferolu w dawce 50 mg dziennie zmniejsza prawdopodobieństwo rozwoju raka prostaty, jelita grubego i odbytu, przyczynia się jednak do zwiększenia liczby zachorowań na raka żołądka. W żadnym przypadku uczestnicy nie otrzymali zaleceń dotyczących zmiany diety i trybu życia. Z laboratoryjnego punktu widzenia wyniki są jednak spójne: niewielkie ilości pojedynczych przeciwutleniaczy mogą pobudzić wzrost komórek rakowych, nie wywierając żadnego wpływu na zdrowe komórki.
Dowodów na poparcie tej teorii dostarcza inne badanie interwencyjne, którego uczestnicy otrzymywali 200 mcg selenu dziennie. Nie wprowadzono żadnych zmian w diecie
1 stylu życia pacjentów. Przyjmowanie selenu w tak niskiej dawce pozostało bez wpływu na częstość występowania raka skóry, zmniejszyło jednak zachorowalność na raka prostaty. W obrębie grupy zaobserwowano niewielki wzrost liczby przypadków raka błony śluzowej macicy, prawdopodobnie mieszczący się w granicach błędu statystycznego.
Wynika stąd, że stosowanie małych dawek pojedynczych przeciwutleniaczy w testach z udziałem przedstawicieli grup podwyższonego ryzyka nie ma żadnego uzasadnienia profilaktycznego. W niektórych przypadkach uczestnictwo w badaniach może przynieść pacjentom więcej szkody niż pożytku. Ryzyko stosowania niskich dawek beta-karotenu przez osoby zagrożone chorobą nowotworową nie dotyczy osób zdrowych, u których podobne zjawisko nie występuje.
Oddzielne przyjmowanie przeciwutleniaczy w bardzo dużych dawkach bywa dobroczynne w skutkach (zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na konkretne postaci nowotworów w obrębie grup wysokiego ryzyka),
112 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
nadmiar może się jednak okazać toksyczny. Na przykład zażywanie witaminy A przez rok w dawce 300000 j.m. dziennie ogranicza liczbę nawrotów pierwotnego niedrob-nokomórkowego raka płuc, terapii nie można jednak stosować przez dłuższy czas ze względu na jej toksyczność. Przyjmowanie dużych ilości beta-karotenu, retinoidów i dl-beta-tokoferolu - oddzielnie bądź w zestawieniach -hamuje rozwój leukoplakii jamy ustnej, uważanej za stan przedrakowy. Tabela 8 zawiera informacje o wybranych badaniach interwencyjnych.
Tabela 8. Informacje o wybranych badaniach interwencyjnych
Schorzenie/ grupa ryzyka Czynnik użyty w badaniu przesiewowym Badacz/instytucja badawcza
Polipy niedziedziczne Dieta bogata/uboga w pełne ziarna zbóż D.AIberts.U.of Arizona, Tucson
Polipy niedziedziczne Aspiryna/placebo J. Baron, Dartmouth, Hanover, New Hampshire
Polipy niedziedziczne Dieta niskotłuszczowa z uwzględnieniem 5-8 porcji warzyw i owoców /dieta normalna A. Schatzkin, National Cancer Institute, Bethesda, Maryland
Kobiety zagrożone rakiem Dieta niskotłuszczowa W. Insull, Baylor College of Medicine, Houston,Teksas
Rak piersi Fenretydyna U.Veronesi, Instituto Nazionale, Mediolan
Dysplazja szyjki macicy Pochodna kwasu reti nowego E.A. Surwit, U. of Arizona.Tucson
Populacja ogólna z obszaru wysokiego ryzyka Beta-karoten P.Taylor, NCI, Chińska Akademia Nauk Medycznych, Beijing
Badania nad profilaktyką raka
113

Schorzenie/ Czynnik użyty w badaniu Badacz/instytucja
grupa ryzyka przesiewowym badawcza
Górnicy z kopalni cyny Beta-karoten, A. Schatzkin,
w Chinach (rak płuc) witamina E, selen National Institute,
Bethesda
Rak podstawno- Retinol T. Moon, U. of
komórkowy/rogowace- Arizona.Tucson
nie słoneczne
Rak podstawno- Izotretinoina |.Tangrea, National
komórkowy/(żołnierze Cancer Institute,
i pacjenci szpitala Bethesda, Maryland
wojskowego)
Rak podstawno- Retinol, izotretinoina F. Meyskens,
komórkowy/rak University of
płaskonabłonkowy California Cancer
Center, lrvine
Wnioski z testów laboratoryjnych,
studiów epidemiologicznych i badań
interwencyjnych
Oto podsumowanie wstępnych wyników badań laboratoryjnych, klinicznych oraz interwencyjnych nad rolą przeciwu-tleniaczy, diety i stylu życia w profilaktyce przeciwrakowej.
1. Duże dawki poszczególnych przeciwutleniaczy, m.in. retinoidów, witaminy C, witaminy E i beta-ka-rotenu, pozwalają zmniejszyć ryzyko rozwoju raka wywołanego czynnikami chemicznymi oraz promie-
114 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
niowaniem u zwierząt i w zdrowych komórkach in vitro. Eksponowane na działanie karcynogenów zwierzęta laboratoryjne i kultury komórkowe można porównać do przedstawicieli grup wysokiego ryzyka (np. palaczy). Ocena skuteczności danego przeciw-utleniacza podczas badań w obrębie grup wysokiego ryzyka wymaga stosowania poszczególnych antyok-sydantów w dużych dawkach. Nadmiar niektórych przeciwutleniaczy może być toksyczny dla ustroju, zwłaszcza w przypadku długotrwałej kuracji. Oddzielne przyjmowanie antyoksydantów w dużych dawkach nie jest więc godną polecenia metodą profilaktyczną.
2. Jak wynika ze studiów epidemiologicznych, dieta bogata w przeciwutleniacze zmniejsza prawdopodobieństwo zachorowania na raka. Jeśli stosowanie konkretnego przeciwutleniacza wiąże się z ryzykiem rozwoju nowotworu, liczba zachorowań nie tylko nie spada, ale wręcz rośnie. Stąd wniosek, że w badaniach nad profilaktyką przeciwrakową należy zrezygnować z podawania przeciwutleniaczy oddzielnie i testować je w zestawieniach.
3. Dawki poszczególnych przeciwutleniaczy w kuracjach wieloskładnikowych powinny zależeć od poziomu ryzyka w danej populacji. W badaniach nad profilaktyką raka należy zatem przyjąć inne dawkowanie w grupach niskiego i wysokiego ryzyka. Do grupy wysokiego ry- zyka zalicza się nałogowych palaczy, robotników ma- jących styczność z azbestem, górników z kopalni uranu, pacjentów leczonych onkologicznie w stanie remisji po terapii konwencjonalnej, osoby obciążone ryzykiem nawrotów stanów przedrakowych oraz przy-
Badania nad profilaktyką raka
115
padkami nowotworów w rodzinie. Osoby z grup wysokiego ryzyka powinny przyjmować zestawy przeciwutleniaczy w wyższych dawkach niż osoby mniej zagrożone rakiem.
4. Jak wynika z badań laboratoryjnych i epidemiologicznych, dieta bogata w błonnik zmniejsza ryzyko zachorowania na raka, tymczasem dieta wysokotłuszczowa je zwiększa. W skład naszej diety wchodzą substancje o przeciwstawnym działaniu w kontekście profilaktyki przeciwrakowej. W celu ograniczenia do minimum liczby nowych zachorowań, program badań z wykorzystaniem przeciwutleniaczy należy uzupełnić odpowiednimi zaleceniami dietetycznymi.
5. Wyniki badań laboratoryjnych sugerują, że odpowiedni dobór przeciwutleniaczy odgrywa kluczową rolę w profilaktyce przeciwrakowej. Na przykład naturalny beta-karoten zmniejsza częstotliwość transformacji komórek w następstwie promieniowania, podczas gdy syntetyczny nie wykazuje podobnych właściwości. Beta-karoten przyczynia się do procesów, których nie jest w stanie wywołać witamina A i odwrotnie. Beta-karoten jest nie tylko prekursorem witaminy A, ma też swoiste oddziaływanie. W kuracjach wieloskładnikowych, stosowanych podczas badań nad profilaktyką raka, należy więc uwzględnić zarówno beta-karoten (lepiej w postaci naturalnej niż syntetycznej), jak i witaminę A. Spośród wszystkich postaci witaminy E a-TS najskuteczniej hamuje wzrost komórek rakowych in vitw oraz in vivo. Co więcej, naturalne postaci witaminy E odkładają się łatwiej w narządach szczurów niż syntetyczne. W programie badań nad profilaktyką
116 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
raka z wykorzystaniem przeciwutleniaczy należy więc uwzględnić bursztynian alfa-tokoferolu zamiast d-alfa-tokoferolu i octanu d-alfa-tokoferolu. W przypadku witaminy C kwas askorbinowy należy zastąpić askorbinianem wapnia, zmniejszając tym samym ryzyko zaburzeń żołądkowych, które mogą pojawić się u osób przyjmujących duże ilości kwasu askorbinowego.
6. Picie dużych ilości zielonej herbaty zmniejsza ryzyko rozwoju niektórych nowotworów; warto zatem zalecić codzienne spożywanie tego napoju.
7. Stresujący tryb życia zwiększa ryzyko chorób przewlekłych, w tym raka. Zredukowanie stresu odgrywa istotną rolę w profilaktyce przeciwrakowej.
Jak widać, ustalenie roli przeciwutleniaczy oraz czynników dietetycznych i środowiskowych w profilaktyce raka wymaga dalszych badań. W obrębie grup wysokiego ryzyka trzeba je prowadzić co najmniej przez pięć lat. Uzyskane wyniki nie muszą w pełni odnosić się do osób zdrowych. Należy więc opracować dwa odrębne zestawy wskazówek profilaktycznych: dla osób szczególnie zagrożonych rakiem i dla ludzi dbających po prostu o zdrowie.
Wszelkie mikroskładniki zażywane dla poprawienia kondycji ogólnej lub w profilaktyce przeciwrakowej muszą spełniać następujące kryteria: a) wyniki badań laboratoryjnych nad profilaktyką raka powinny być dostępne w odniesieniu do każdego z proponowanych mikroskładni-ków i uzasadniać ich zastosowanie z naukowego punktu widzenia; b) proponowane dawki mikroskładników nie mogą być toksyczne.
I
Badania nad profilaktyką raka
117
Jak opracować własny program
profilaktyki przeciwrakowej
z uwzględnieniem mikroskładników,
zmian w diecie i stylu życia
Kilka amerykańskich instytucji naukowych, m.in. Państwowa Akademia Nauk, Amerykańskie Stowarzyszenie Raka i Amerykański Instytut Badań nad Rakiem, opracowało zalecenia dietetyczne z myślą o profilaktyce nowotworowej. Zawierają one wiele cennych informacji, nie uwzględniają jednak wskazówek odnośnie do stosowania mikroskładników. Nowojorski Instytut Badań nad Rakiem przygotował zalecenia dietetyczne również pod kątem stosowania mikroskładników pokarmowych. Wyniki badań przeprowadzanych u ludzi nie dały wprawdzie jednoznacznych dowodów na poparcie tezy, że dodatek beta-karotenu, witamin A, C i E oraz selenu zmniejsza ryzyko zachorowania na raka, dysponujemy jednak wystarczającą liczbą i przesłanek uzyskanych z badań ludzi i zwierząt, aby pod-I jąć próbę opracowania codziennej dawki profilaktycznej
| mikroskładników i minerałów.
!
Ś Proponowane zalecenia profilaktyczne jz uwzględnieniem mikroskładników, zmian | w diecie i stylu życia dla osób zdrowych, dbających o kondycję ogólną
Dbałość o ogólne zdrowie odgrywa kluczową rolę w profilaktyce chorób przewlekłych, w tym raka. Wolne rodniki należą do najgroźniejszych toksyn, które przyczyniają się
118 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
do rozwoju nowotworów, chorób serca i schorzeń neurologicznych. Jeśli dojdzie do uszkodzeń komórek ulegających prawidłowym podziałom, ryzyko raka rośnie. Jeżeli nastąpią uszkodzenia komórek, które nie ulegają podziałom, np. neuronów, wzrasta ryzyko rozwoju chorób układu nerwowego. Wynika stąd, że zwalczanie wolnych rodników za pośrednictwem przeciwutleniaczy jest podstawą utrzymania dobrej kondycji. Trzeba też spełniać zapotrzebowanie ustroju na inne składniki odżywcze, m.in. witaminy z grupy B i odpowiednio dobrane minerały.
Dawka i rodzaj mikroskładników zażywanych przez osoby zdrowe zależy od płci i wieku. Młode kobiety często cierpią na niedokrwistość, związaną z utratą żelaza podczas miesiączki. Niedokrwistość występuje także u 10-40% kobiet w ciąży. Osoby ze wszystkich grup wiekowych (począwszy od 18 rż.) powinny stosować preparaty wieloskładnikowe z zawartością witamin C, A i E, naturalnego beta-karotenu, witamin z grupy B oraz odpowiednio dobranych minerałów z wyłączeniem żelaza, miedzi i manganu. Okres biologicznego półtrwania (czyli czas, po którym stężenie danej substancji w ustroju spada o połowę) większości mikroskładników wynosi od 6 do 12 godzin, dlatego trzeba je zażywać 2 razy dziennie, rano i wieczorem przed posiłkami. Warunek przyjmowania ich przed jedzeniem jest bardzo istotny: większość mutagenów i karcynogenów powstaje w procesie trawienia. Obecność przeciwutleniaczy w układzie pokarmowym hamuje wytwarzanie substancji toksycznych.
Dzieciom nie wolno podawać preparatów wieloskładnikowych w dawkach zalecanych dla osób dorosłych. Receptura preparatów przeznaczonych dla dzieci powinna się jednak opierać na tych samych racjonalnych przesłankach.
Badania nad profilaktyką raka
119
Zalecenia odnośnie do diety i stylu życia dotyczą także dzieci - z tym, że spożycie tłuszczu należy u nich zwiększyć o 30% w stosunku do ogólnej liczby kalorii. Niewielkie ilości błonnika zapewni dieta zawierająca owoce, warzywa i pełnoziarniste produkty zbożowe.
Osoby od 18 do 35 rż.
Dodatki żywieniowe
Stosuj odpowiedni preparat wieloskładnikowy 2 razy
dziennie podczas posiłków.
Zmiany w diecie
1. Jedz trzy porcje świeżych owoców i warzyw dziennie.
2. Dostarczaj ustrojowi około 26 g błonnika w postaci owoców, warzyw i pełnoziarnistych produktów zbożowych.
3. Ogranicz spożycie tłuszczu do 20% ogólnej liczby kalorii (1 g tłuszczu odpowiada 9 kaloriom). Przeciętne spożycie tłuszczu w Stanach Zjednoczonych wynosi obecnie około 40% ogólnej liczby kalorii.
4. Unikaj nadmiernego spożycia białka, węglowodanów i kalorii.
5. Ogranicz spożycie produktów bogatych w azotany i azotyny. Ilekroć masz zamiar uwzględnić je w diecie, zażyj przed posiłkiem preparat wieloskładnikowy o działaniu przeciwutleniającym (albo wypij szklankę soku świeżo wyciśniętego z pomarańczy).
6. Zredukuj spożycie wędzonego mięsa i ryb oraz potraw grilowanych z użyciem węgla drzewnego.
7. Ogranicz spożycie marynowanych owoców i warzyw.
8. Zmniejsz spożycie napojów z zawartością kofeiny (zarówno chłodnych, jak i gorących).
120 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Śniadanie
� Kromka chleba razowego lub porcja pełnoziarnistych płatków zbożowych z dodatkiem chudego lub odtłuszczonego mleka.
� Owoce bogate w beta-karoten, np. morele, mango, brzoskwinie lub melony.
� Owoce bogate w witaminę C, np. pomarańcze, ananasy, truskawki lub maliny. . . .
Obiad
� Porcja (100 g) kurczaka bez skóry lub innego chudego mięsa albo ryby (nie więcej niż 100 g)
� Sucharki, chleb lub ryż.
� Owoce (podobne jak na śniadanie).
� Dwa rodzaje warzyw (szparagi, szpinak, brokuły, kapusta, kalafior, groszek, fasola, brukselka lub ziemniaki).
� Surówka ze szpinaku, zielonej pietruszki, ogórków i pomidorów z niewielkim dodatkiem oliwy, dietetycznego dressingu lub soku z cytryny.
Kolacja
Skomponowana podobnie jak obiad. Można ją wzbogacić dodatkiem dwóch rodzajów owoców, szklanki chudego lub odtłuszczonego mleka i niskokalorycznego deseru.
Zmiany w stylu życia
1. Unikaj nadmiernego spożycia alkoholu i napojów z zawartością kofeiny.
2. NIE PAL. Unikaj biernego palenia. Nie żuj tytoniu.
3. Ćwicz 3-5 razy w tygodniu przez pół godziny. Jeśli uprawiasz aerobik przez co najmniej pół godziny, zażyj najpierw preparat o działaniu przeciwutleniającym.
Badania nad profilaktyką raka
121
4. Unikaj stresu w życiu codziennym.
5. Wystrzegaj się nadmiernego kontaktu z promieniami słonecznymi. Nie opalaj się w solarium i nie stosuj terapii hiperbarycznej.
Osoby od 36 do 50 rż.
Dodatki żywieniowe
Stosuj odpowiedni preparat wieloskładnikowy, zalecany dla osób pomiędzy 18 a 35 rż. Przyjmuj także 200 j.m. witaminy E w postaci bursztynianu d-alfa-tokoferolu i 1 g witaminy C w postaci askorbinianu wapnia ogółem, w dwóch porcjach dziennie.
W celu ograniczenia ryzyka rozwoju osteoporozy kobiety powinny stosować odpowiedni preparat z zawartością wapnia i magnezu z niewielkim dodatkiem witaminy D (ogółem 1500 mg wapnia i 750 mg magnezu w postaci cytratu, 100 j.m. witaminy D w dwóch porcjach dziennie). Wapń i magnez w tej postaci są najlepiej przyswajane przez ustrój. Niewielka ilość witaminy D ułatwia wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego. Poza tym warto uwzględnić w diecie produkty bogate w wapń, np. odtłuszczone mleko.
Zmiany w diecie i stylu życia
Podobnie jak w przypadku osób pomiędzy 18 a 35 rż.
Osoby od 51 do 65 rż.
Dodatki żywieniowe
Zażywaj odpowiedni preparat wieloskładnikowy, zalecany dla osób pomiędzy 18 a 35 rż. Przyjmuj dodatkowo 200 j.m. witaminy E w postaci bursztynianu d-alfa-tokoferolu i 2 g witaminy C w postaci askorbinianu wapnia ogółem, w dwóch porcjach dziennie, oraz 30 mg koenzymu Q10
122 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
dwa razy dziennie i 250 mg NAC (cysteiny) dziennie. Dodatek koenzymu Q10 jest istotny w tej grupie wiekowej, usprawnia bowiem funkcjonowanie mitochondriów, zwiększając tym samym ilość wytwarzanej energii. Z wiekiem rośnie prawdopodobieństwo uszkodzenia mitochondriów, zmniejsza się z kolei stężenie glutationu w ustroju. N-acetylocysteina - w przeciwieństwie do czystego glutationu - zwiększa stężenie ustrojowe tej substancji. Kobiety powinny stosować preparat z zawartością wapnia i magnezu, zalecany pomiędzy 36 a 50 rż. Straty wapnia rosną z wiekiem, zwłaszcza po menopauzie.
Zmiany w diecie i stylu życia
Podobnie jak w przypadku osób pomiędzy 18 a 35 rż;
Osoby powyżej 65 rż.
Dodatki żywieniowe
Stosuj odpowiedni preparat wieloskładnikowy, zalecany dla osób pomiędzy 18 a 35 rż. Przyjmuj dodatkowo 400 j.m. witaminy E w postaci bursztynianu d-alfa-tokoferolu i 2 g witaminy C w postaci askorbinianu wapnia ogółem, w dwóch porcjach dziennie, oraz 30 mg koenzymu Q10 dwa razy dziennie, 250 mg NAC dwa razy dziennie i 15 mg cynku dziennie. NAC w wysokich dawkach (powyżej 800 mg dziennie) zwiększa ilość cynku wydalanego z moczem. Dodatek koenzymu Q10 jest istotny w tej grupie wiekowej, usprawnia bowiem funkcjonowanie mitochondriów, zwiększając tym samym ilość wytwarzanej energii. Z wiekiem rośnie prawdopodobieństwo uszkodzenia mitochondriów. Związki SH, m.in. glutation, mają silne właściwości przeciwutleniające i chronią komórki przed szkodliwym
Badania nad profilaktyką raka
123
działaniem wolnych rodników. W podeszłym wieku stężenie glutationu w ustroju powoli spada, nie można go jednak zażywać w postaci czystej, ponieważ ulega rozkładowi w jelitach. W tej grupie wiekowej, podobnie jak w przypadku osób pomiędzy 51 a 65 rż., zaleca się więc przyjmowanie NAC, który tylko częściowo rozkłada się w jelitach, podwyższa za to stężenie glutationu w komórkach. Kobiety powinny stosować preparat z zawartością wapnia i magnezu, zalecany pomiędzy 36 a 50 rż.
Zmiany w diecie i stylu życia
Podobnie jak w przypadku osób pomiędzy 18 a 35 rż.
Proponowane zalecenia profilaktyczne z uwzględnieniem mikroskładników, zmian w diecie i stylu życia dla osób reprezentujących grupy wysokiego ryzyka
Do grupy wysokiego ryzyka zalicza się nałogowych palaczy, osoby z przypadkami raka w rodzinie, pacjentów w stanie remisji oraz ze zmianami przedrakowymi (przed lub po interwencji chirurgicznej). Z punktu widzenia zaleceń profilaktycznych przedstawiciele grup wysokiego ryzyka dzielą się na dwie kategorie: a) nałogowych palaczy i osoby z przypadkami raka w rodzinie; b) pacjentów w stanie remisji i ze zmianami przedrakowymi.
Nałogowi palacze i osoby z przypadkami raka w rodzinie
Dodatki żywieniowe
Stosuj odpowiedni preparat wieloskładnikowy, zalecany dla osób pomiędzy 18 a 35 rż. Przyjmuj dodatkowo 400 j.m. witaminy E w postaci bursztynianu d-alfa-tokoferolu i 2 g
124 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
witaminy C w postaci askorbinianu wapnia ogółem, w dwóch porcjach dziennie, 15 mg naturalnego beta-karo-tenu dziennie i 100 mcg selenu dziennie. Kobiety w wieku powyżej 35 lat powinny zażywać preparat z zawartością wapnia i magnezu, zalecany pomiędzy 36 a 50 rż.
Zmiany w diecie i stylu życia
Podobnie jak w przypadku osób pomiędzy 18 a 35 rż., z tą tylko różnicą, że spożycie tłuszczu nie powinno przekraczać 15% ogólnej liczby kalorii.
Pacjenci w stanie remisji i ze zmianami przedrakow ymi
Dodatki żywieniowe
Stosuj odpowiedni preparat wieloskładnikowy, zalecany dla osób pomiędzy 18 a 35 rż. Przyjmuj dodatkowo 400 j.m. witaminy E w postaci bursztynianu d-alfa-tokoferolu i 4 g witaminy C w postaci askorbinianu wapnia ogółem, w dwóch porcjach dziennie, a także 30 mg naturalnego be-ta-karotenu w dwóch porcjach dziennie i 100 mcg selenu. Kobiety powinny zażywać preparat z zawartością wapnia i magnezu, zalecany pomiędzy 36 a 50 rż.
Zmiany w diecie i stylu życia
Podobnie jak w przypadku osób pomiędzy 18 a 35 rż. Spożycie tłuszczu nie powinno przekraczać 15% ogólnej liczby kalorii. Im mniej tłuszczu, tym lepiej: u niektórych pacjentów w stanie remisji może rozwijać się rak w stadium uniemożliwiającym rozpoznanie kliniczne.
Nie prowadzono dotąd badań klinicznych nad skutecznością preparatów wieloskładnikowych w połączeniu ze zmianami w diecie i stylu życia. Przed zastosowaniem się do powyższych wskazówek warto więc zasięgnąć po-
Badania nad profilaktyką raka
125
rady lekarskiej. Nic nie wskazuje na toksyczność poszczególnych składników odżywczych w zalecanych dawkach.
Dodatkowe korzyści z profilaktyki przeciwrakowej
Odpowiednia dieta, stosowanie mikroskładników pokarmowych i zmiana stylu życia zabezpiecza nas nie tylko przed rakiem. Wymienione zalecenia profilaktyczne mają dobroczynny wpływ na ogólny stan zdrowia, ponieważ niektóre przeciwutleniacze chronią organizm przed szkodliwym działaniem innych substancji, nie tylko o właściwościach rakotwórczych. Na przykład przypadkowe spożycie dużej ilości związków rtęci prowadzi do poważnych schorzeń neurologicznych. Niższe dawki związków tego pierwiastka mogą się przyczynić do zaburzeń zachowania. Wyniki badań laboratoryjnych sugerują, że witamina E w połączeniu z innymi przeciwutleniaczami zmniejsza ryzyko rozwoju chorób układu nerwowego u zwierząt narażonych na kontakt ze związkami rtęci.
Nadmierne wytwarzanie wolnych rodników powoduje uszkodzenie komórek ulegających podziałom i zwiększa ryzyko zachorowania na raka. Jeśli wolne rodniki uszkodzą komórki, które nie ulegają podziałom, np. komórki nerwowe w mózgu, może dojść do rozwoju schorzeń neurologicznych.
Odpowiednie stężenie beta-karotenu, witamin A, C i E oraz selenu w ustroju chroni narządy przed szkodliwym iziałaniem wolnych rodników. Zdaniem niektórych badaczy za fizjologiczne procesy starzenia odpowiada naruszę-
126 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
nie równowagi pomiędzy liczbą wolnych rodników a stężeniem określonych przeciwutleniaczy, m.in. beta-karote-nu, witamin A, C i E, glutationu i selenu (im więcej wolnych rodników w stosunku do przeciwutleniaczy, tym szybciej organizm się starzeje). Jeśli to prawda, podtrzymanie optymalnego stężenia wymienionych składników powinno ograniczyć rozmiary szkód, a tym samym zmniejszyć ryzyko zmian degeneracyjnych związanych z procesem starzenia, zwłaszcza w obrębie mózgu. Proponowane zmiany w diecie i stylu życia w połączeniu z zażywaniem mikroskładników mogą też zmniejszyć ryzyko rozwoju chorób serca i narządu wzroku (np. zaćmy). Jak wynika z kilku badań przeprowadzonych u ludzi, dodatkowe przyjmowanie witaminy E zmniejsza ryzyko chorób serca. Inny eksperyment dowiódł, że zażywanie preparatów o działaniu przeciwutleniającym chroni także przed zaćmą.
Jak dobierać mikroskładniki
Środki ostrożności
1. W ostatnich latach ukazało się wiele publikacji na temat zdrowego żywienia - część z nich zawiera błędne informacje o dawkach i sposobach przyjmowania mikroskładników. Trafny wybór podręcznika ma duże znaczenie przy ustalaniu odpowiedniej diety. Upewnij się, czy autorzy książki mają wystarczające doświadczenia badawcze, kliniczne i akademickie w zakresie żywienia oraz ochrony zdrowia.
2. Ustalając dzienne dawki witamin i składników odżywczych, weź pod uwagę indywidualne zapotrzebowanie
Badania nad profilaktyką raka
127
organizmu, po czym skonsultuj się z kompetentnym lekarzem, który zweryfikuje twoje obliczenia.
3. Nie kupuj preparatów witaminowych ani wieloskładnikowych, jeśli na etykiecie nie podano ich szczegółowej receptury.
4. Nie zażywaj mikroskładników w nadmiarze. Autorzy niektórych podręczników zalecają zwiększanie dawek do chwili wystąpienia skutków ubocznych, po czym polecają ich zmniejszanie dopóty, dopóki organizm
�Ś . nie wróci do równowagi. To bardzo niebezpieczna metoda: duże dawki pewnych składników mogą spowo-.;'. dować nieodwracalne szkody.
5. Jeśli wciąż masz wątpliwości, poradź się specjalistów = >ŚŚ z doświadczeniem badawczym, klinicznym bądź akademickim.
Przestrzegając powyższych zasad, poprawisz swoją kondycję i zabezpieczysz się przed rakiem skuteczniej, a przede wszystkim mniejszym kosztem.
Dostępne preparaty
Zanim udasz się do apteki lub sklepu ze zdrową żywnością, określ rodzaj, postać chemiczną i dawkę poszczególnych mikroskładników, biorąc pod uwagę swój wiek, płeć i stan zdrowia. Skonsultuj się z lekarzem. Podchodź z rezerwą zarówno do reklam w telewizji, gazetach i czasopismach, jak i porad udzielanych przez sprzedawców.
Niełatwo dobrać odpowiedni preparat wieloskładnikowy. W skład specyfików, nawet wytwarzanych przez jedną firmę, wchodzą substancje w najrozmaitszych dawkach, postaciach i zestawieniach. Niestety, producenci nie wnikają w szczegóły, ograniczając się zwykle do informacji o dobroczynnym działaniu preparatów.
128 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Oto kilka dowodów na potwierdzenie tezy, że obecność danego składnika nie zawsze bywa uzasadniona. Niektóre firmy uwzględniają w recepturze swoich produktów inozy-tol, substancję niezbędną do prawidłowego funkcjonowania komórek. Jego zawartość w preparatach wielowitamino-wych wynosi od 30 do 50 mg. Uzbrojony w wiedzę, że codziennie przyjmujemy wraz z pokarmem 1000 mg inozyto-lu, nie będziesz mieć wątpliwości, że tak znikomy dodatek tej substancji nie ma żadnego znaczenia profilaktycznego i można go potraktować jako chwyt reklamowy. Podobnie jest z zawartą w niektórych preparatach choliną i metioniną.
Upewnij się, że produkt nie zawiera żelaza, miedzi i manganu ani domieszki metali ciężkich, np. boru, wanadu i molibdenu; sprawdź, czy receptura uwzględnia odpowiednie dawki zarówno witaminy A, jak i beta-karotenu (w naturalnej postaci), witaminę E pod dwiema postaciami (d-alfa-tokoferolu i d-alfa-TS), witaminę C w postaci askorbinianu wapnia, witaminy z grupy B (w dawkach nieprzekraczających dwu- lub trzykrotnego zapotrzebowania dziennego) oraz odpowiednie dawki minerałów, np. selenu, cynku i chromu. Dodatek niektórych przeciwutle-niaczy, np. koenzymu Q10, NAC i NADH, może okazać się dobroczynny dla osób chorych na serce i cierpiących na schorzenia układu nerwowego, zaszkodzi jednak pacjentom w trakcie radio- i chemioterapii. Udowodniono np. że N-acetylocysteina chroni przed szkodliwym działaniem promieniowania i czynników chemicznych zarówno komórki zdrowe, jak i rakowe. W recepturze preparatu wieloskładnikowego uwzględniono tylko te przeciwutle-niacze, które nie wykazują żadnych działań ubocznych. Należą do nich witamina A, beta-karoten, witaminy C i E oraz selen.
Badania nad profilaktyką raka
129
Uwagi końcowe
Jak sugerują wyniki badań laboratoryjnych i klinicznych, zażywanie preparatów wieloskładnikowych w połączeniu ze zmianami w diecie i stylu życia może zmniejszyć ryzyko zachorowania na raka. Wszystkie trzy czynniki są równie istotne w profilaktyce przeciwrakowej. Każdy z osobna nie wystarczy, aby ochronić organizm przed rakiem. Badacze przekonali się też, że podawanie uczestnikom testów interwencyjnych pojedynczego mikroskładnika nie ma żadnych podstaw naukowych. Korzyści są w najlepszym razie nikłe; terapia może nawet zaszkodzić pacjentom. Nie wolno przerywać studiów epidemiologicznych dopóty, dopóki płynące z nich wnioski nie potwierdzą się w laboratoriach. Przyczyną większości nieporozumień jest traktowanie wyników jako ostatecznych, podczas gdy w istocie stanowią jedynie punkt wyjścia do dalszych dociekań, które należy rozstrzygnąć drogą badań interwencyjnych i eksperymentów w laboratoriach.
Opierając się na wynikach badań laboratoryjnych i klinicznych, zaproponowaliśmy kurację wieloskładnikową w połączeniu ze zmianami w diecie i stylu życia, dzięki której można poprawić ogólny stan zdrowia i zapewnić sobie maksymalną ochronę przed rakiem. W miarę napływu nowych danych wskazówki ulegną dalszym modyfikacjom. Podkreśliliśmy znaczenie właściwego doboru mi-kroskładników, w tym przeciwutleniaczy, witamin z grupy B i minerałów, pod kątem ich dawkowania, rodzaju i postaci chemicznej. Mamy nadzieję, że nasze wskazówki pomogą klientom wybrać odpowiedni preparat i wyjaśnić wszelkie wątpliwości.
Przeciwutleniacze w połączeniu ze standardową terapią przeciwrakową
Jaki jest obecnie status terapii przeciwrakowej
Zanim omówimy rolę preparatów wieloskładnikowych w połączeniu ze standardową terapią przeciwrakową, spróbujemy przedstawić ogólną charakterystykę komórek nowotworowych oraz status, przydatność, a także ograniczenia kuracji standardowych i eksperymentalnych.
Czy wszystkie komórki danej postaci raka są identyczne?
Gdyby komórki konkretnej odmiany nowotworu były do siebie podobne, leczenie raka okazałoby się prostsze: pojedynczy czynnik terapeutyczny zniszczyłby wszystkie naraz. Niestety, komórki rakowe są tworem bardzo skomplikowanym - każdy rodzaj wykazuje odmienną wrażliwość
132 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
na leki, nawet w obrębie tej samej postaci raka. Dlatego w terapii przeciwrakowej stosuje się zwykle kilka leków o odmiennym działaniu. Noszą one nazwę czynników che-mioterapeutycznych. Połączone czynniki chemioterapeu-tyczne są w stanie zniszczyć więcej komórek rakowych niż każdy z nich z osobna.
Wielokrotnie stwierdzano, że komórki rakowe - po dobrej z początku odpowiedzi na leki - z czasem uodparnia-ją się na wszystkie czynniki terapeutyczne. Wynika to z faktu, że praktycznie każdy czynnik przeciwrakowy może się sam przyczynić do rozwoju nowotworu. W przebiegu leczenia czynniki terapeutyczne wywołują wiele zmian biochemicznych w obrębie ocalałych komórek rakowych, przekształcając je w "komórki superrakowe". Ten typ komórek jest wyjątkowo odporny na działanie wszelkich czynników chemio- i radioterapeutycznych.
Podsumowując, komórki nowotworowe mogą różnić się między sobą; niektóre różnice są swoiste (czyli wystąpiły jeszcze przed podjęciem leczenia), podczas gdy inne mają charakter nabyty (zostały spowodowane czynnikami terapeutycznymi). Wynika stąd jasno, że stopień skomplikowania komórek rakowych rośnie w miarę leczenia, co uniemożliwia zwalczanie choroby z pomocą jednego tylko czynnika.
Zalety i ograniczenia różnych rodzajów terapii
Do standardowych metod leczenia raka zalicza się obecnie interwencję chirurgiczną, chemioterapię, radioterapię oraz terapie eksperymentalne, w tym termoterapię, immunote-rapię i terapię genową. Metody chirurgiczne stosuje się zwykle w połączeniu z chemio- i radioterapią lub chemio-, radio- i termoterapią. Poniżej omówiono zalety i ograniczenia poszczególnych czynników terapeutycznych.
Przeciwutleniacze w połączeniu...
133
Interwencja chirurgiczna
Interwencja chirurgiczna należy do najczęściej stosowanych metod leczenia nowotworów litych. Wiele ognisk rakowych znajduje się jednak w miejscach niedostępnych dla chirurga, poza tym komórki nowotworowe mogą pozostać w ustroju nawet po interwencji. Mimo to chirurgia onkologiczna uchodzi za jedną z najlepszych metod terapii przeciwrakowej, nie zwiększa bowiem w znaczącym stopniu ryzyka rozwoju nowych nowotworów ani innych chorób.
Chemioterapia
W leczeniu raka stosuje się wiele toksycznych substancji, często w połączeniu z interwencją chirurgiczną i radioterapią. Praktycznie wszystkie czynniki chemioterapeutyczne niszczą zarówno komórki rakowe, jak i zdrowe, wydatnie pogarszają samopoczucie, zaburzają funkcjonowanie układu odpornościowego i podwyższają ryzyko rozwoju nowego nowotworu u pacjentów, którym udało się przeżyć dłużej niż pięć lat. Poza tym w zwalczaniu wielu nowotworów litych osiągnięto pułap skuteczności tej metody. Chemioterapia okazała się szczególnie zawodna w leczeniu czernia-ka (postać raka skóry), guzów mózgu i raka płuc. Bez wprowadzenia kolejnych innowacji nie można już liczyć na lepsze efekty.
Jak wynika z doniesień lekarzy, przypadki białaczki (raka krwi) oraz guzów litych notuje się u 10% pacjentów, którzy przeżyli chemio- lub radioterapię, obserwacje dotyczą jednak osób badanych nie później niż dziesięć lat po zakończeniu leczenia. Zgodnie z obecnym stanem wiedzy remisja u chorych na białaczkę może utrzymać się do dwudziestu lat od zaprzestania terapii, ale rozwój nowych gu-
134 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
zów litych i innych schorzeń zagraża pacjentom nawet trzydzieści lat po leczeniu chemią. Mimo tych ograniczeń onkolodzy nie mają wyboru - przynajmniej do czasu opracowania doskonalszych metod terapii.
Radioterapia
Terapię promieniami rentgenowskimi oraz gamma stosuje się w przebiegu wielu chorób nowotworowych. Sporadycznie używa się w tym celu promieniowania neutronowego, które ma tę zaletę, że niszczy komórki rakowe odporne na promieniowanie rentgenowskie. Jego wadą jest z kolei większa szkodliwość dla komórek zdrowych. Radioterapię łączy się zwykle z interwencją chirurgiczną, leczeniem chemią lub obydwiema metodami. Niektóre nowotwory, m.in. białaczka dziecięca, chłoniak Hodgkina, rak zarodkowy jądra i nerwiak niedojrzały, znakomicie poddają się radioterapii, podczas gdy inne, w tym czerniak, są na nią wyjątkowo odporne.
Radioterapia oddziałuje na ustrój toksycznie, podobnie jak chemioterapia. Niszczy zarówno komórki rakowe, jak i prawidłowe, bardzo pogarsza samopoczucie, zaburza funkcjonowanie układu odpornościowego i zwiększa ryzyko rozwoju nowego nowotworu u pacjentów, którym udało się przeżyć. Odstęp czasowy od zakończenia naświetlań do wykrycia nowych zmian nowotworowych wynosi przeważnie około dziesięciu lat w przypadku białaczki i do trzydziestu lat w przypadku guzów litych. Pacjenci, którzy przeszli radioterapię, są także obciążeni ryzykiem rozwoju innych chorób, w tym anemii aplastycznej i późnej martwicy w narządach zbudowanych z komórek nieulegających podziałom (np. w mózgu i wątrobie), zwykle jednak nie wcześniej niż po upływie piętnastu lat od zakończenia na-
Przeciwutleniacze w połączeniu...
135
świetlań. Mimo tych ograniczeń onkolodzy nie mają wyboru - przynajmniej do czasu opracowania doskonalszych metod terapii. Zastosowanie czynników chroniących wybiórczo zdrowe komórki lub zwiększających selektywnie podatność komórek rakowych na skutki promieniowania pozwoliłoby opracować znacznie skuteczniejsze techniki radioterapii.
Hipertermia (termoterapia)
Komórki rakowe są wrażliwsze na zahamowanie wzrostu pod wpływem działania wysokiej temperatury niż komórki zdrowe. Termoterapię wynaleziono przypadkiem w 1893 r., kiedy leczeni onkologicznie pacjenci doktora Coleya z Uni-versity of Columbia dostali wysokiej gorączki z powodu infekcji. Nie znano jeszcze antybiotyków, dlatego gorączka utrzymywała się przez kilka dni. U części gorączkujących pacjentów doktor Coley zaobserwował wyraźne zmniejszenie guzów. Intrygujące odkrycie Coleya znalazło szerszy oddźwięk dopiero w latach 60. XX wieku, kiedy radiobio-lodzy zainteresowali się ponownie termoterapia. Obecnie stosuje się leczenie hipertermia w temperaturze 42^3�C, przede wszystkim w zwalczaniu guzów pierwotnych.
Lekarze stosują termoterapię, kiedy zawiodą wszystkie standardowe metody leczenia. Podwyższenie ciepłoty całego ciała z 37�C do 42 lub 43�C, nawet krótkotrwałe, może mieć poważne skutki uboczne. Mimo to hipertermię stosuje się często w połączeniu z naświetlaniami. Metoda przynosi czasem poprawę w przypadkach opornych na wszelkie inne rodzaje terapii, jej wyniki ogólnie jednak rozczarowują. Najnowsze badania zdają się sugerować, że zastosowanie wysokiej temperatury (42^-3 �C) w połączeniu z radioterapią może nawet zwiększyć ryzyko zachoro-
136 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
wania na raka w następstwie napromieniowania. Wymienione ograniczenia wykluczają hipertermię jako metodę długotrwałej walki z chorobą nowotworową. Termoterapia całego ciała w niższej temperaturze (40�C), połączona z zażywaniem zwiększających jej skuteczność nietoksycznych substancji, może dać doskonałe efekty, a podwyższenie ciepłoty całego ciała z 37�C do 40�C jest nieszkodliwe dla ustroju. Próbę zwalczania nowotworu hipertermią najlepiej podjąć w początkowej fazie terapii standardowej.
Immunoterapia
Firmy biotechnologiczne produkują przeciwciała mono-klonalne, skierowane przeciwko określonym białkom w komórkach. Uczeni mieli nadzieję, że przeciwciała mo-noklonalne okażą się przydatne w leczeniu raka, niszcząc wiążące się do nich komórki nowotworowe. Niestety, wspomniane przeciwciała nie działają wybiórczo - wiążą się także do wielu komórek zdrowych. Ich użyteczność w terapii przeciwrakowej jest zatem ograniczona. Przeciwciała otrzymywane z białka szoku termicznego komórek patologicznych niszczą wybiórczo komórki rakowe, nie naruszając prawidłowych. Wykorzystano je z powodzeniem w leczeniu kilku postaci nowotworów, do pełnej oceny ich skuteczności brakuje jednak zakrojonych na szeroką skalę badań klinicznych. W celach immunoterapeu-tycznych unieczynnia się niektóre rodzaje bakterii, a nawet własne komórki rakowe pacjenta. W następstwie takiego leczenia stwierdzono mniejszą lub większą regresję choroby nowotworowej.
Badacze podejmują też próby zwiększenia skuteczności komórek obronnych chorego za pośrednictwem inżynierii genetycznej. Również tego rodzaju immunoterapia powo-
Przeciwutleniacze w połączeniu...
137
duje rozmaitego stopnia regresję. Odpowiednio opracowana immunoterapia jest potencjalnie jedną z najskuteczniejszych metod zwalczania raka. Trwają intensywne badania laboratoryjne nad użytecznością poszczególnych technik.
Terapia genowa
Polega ona na wprowadzeniu do komórek rakowych toksycznych genów lub leku atakującego zmutowane geny, obecne wyłącznie w zmienionych patologicznie komórkach. W teorii terapia genowa niszczy wybiórczo komórki rakowe. Największym ograniczeniem tej metody jest trudność wprowadzenia genów w zrakowaciałą tkankę. Wyniki kilku testów klinicznych nie są zachęcające: skuteczność terapii genowej w walce z rakiem wciąż wzbudza wątpliwości. Ostateczne wyjaśnienie tej kwestii wymaga intensywnych badań klinicznych i laboratoryjnych.
Antyangiogeneza
Terapia wymaga użycia leków hamujących proces angioge-nezy (formowania naczyń krwionośnych). W miarę wzrostu guza tworzą się nowe naczynia, dostarczające mu niezbędnych składników odżywczych. Do niedawna sądzono, że leki antyangiogenetyczne powstrzymają proces formowania naczyń krwionośnych i tym samym zagłodzą raka na śmierć. Istotnie, terapia dała pożądany rezultat u myszy dotkniętych chorobą nowotworową. Z początku koncepcja wydawała się obiecująca: niestety, badania kliniczne nad lekami hamującymi angiogenezę ujawniły ich toksyczność. Trzeba opracować leki, które nie będą wykazywały szkodliwych działań ubocznych, powodując wybiórczą regresję nowotworu. Najnowsze badania na zwierzętach dowiodły, że a-TS jest czynnikiem antyangiogenetycznym.
138 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Późne skutki terapii przeciwrakowej
Stosowane obecnie metody terapii wydłużyły przeżywal-ność chorych na raka we wczesnym stadium, cierpiących m.in. na ziarnicę złośliwą, białaczkę dziecięcą, guz Wilm-sa (złośliwy nowotwór nerki), raka szyjki macicy, raka prostaty, neuroblastomę (nerwiaka niedojrzałego), retinobla-stomę (glejaka siatkówki) i czerniaka (raka skóry). "Wyleczeni" pacjenci muszą się jednak liczyć z ryzykiem rozwoju nowych nowotworów oraz innych schorzeń. Dostępne czynniki terapeutyczne okazały się mniej skuteczne w leczeniu innych postaci raka.
Liczba pacjentów, którym udało się przeżyć pięć lat od zakończenia terapii niektórych nowotworów, wyraźnie się zwiększyła. Zważywszy jednak na wyniki najnowszych badań, sugerujące wzrost ryzyka rozwoju nowych raków i innych schorzeń, trzeba wziąć pod uwagę konsekwencje i celowość stosowania dostępnych metod leczenia. Oto przykłady chorób nienowotworowych, które mogą rozwinąć się u byłych pacjentów leczonych onkologicznie:
� Anemia aplastyczna u osób poddanych terapii szpiku.
� Paraliż u osób poddanych terapii kręgosłupa.
� Zaćma u osób poddanych terapii narządu wzroku.
� Niepłodność u osób poddanych terapii narządów płciowych.
� Martwica narządów zbudowanych z komórek nieulega-jących podziałom, m.in. u osób poddanych terapii mózgu i mięśni.
� Opóźnienie wzrostu u dzieci.
Ze względu na potencjalne ryzyko trzeba opracować nowe metody terapii, z zastosowaniem mniej szkodliwych
Przeciwutleniacze w połączeniu...
139
czynników. Podkreślmy jednak, że ryzyko nie zwalnia lekarzy z obowiązku kontynuacji leczenia wszelkimi dostępnymi metodami.
Udoskonalone metody walki z rakiem
Idealna terapia przeciwnowotworowa polegałaby na przekształceniu wszystkich komórek rakowych w komórki zbliżone do prawidłowych bądź na zniszczeniu komórek patologicznych bez szkody dla zdrowych. W celu osiągnięcia pierwszego z wymienionych celów, musimy zrozumieć mechanizm kierujący zachowaniem prawidłowej struktury komórek oraz przebieg procesów prowadzących do ich ze-złośliwienia. Osiągnięcie drugiego celu wymaga zidentyfikowania substancji niszczących wybiórczo komórki rakowe. Zważywszy na ewolucję komórek nowotworowych w ustroju, teoretycznie można wyodrębnić nieszkodliwe czynniki, które mogą zniszczyć wybiórczo komórki rakowe lub przekształcić je w komórki zbliżone strukturą do zdrowych. Na przykład: proces rakowacenia prawidłowych komórek zachodzi prawdopodobnie częściej, niż sądzimy. Nowo utworzone komórki rakowe nie zawsze jednak powodują rozwój wykrywalnej postaci nowotworu, być może dzięki funkcjonowaniu skomplikowanych systemów obronnych, w tym układu odpornościowego i mechanizmów przeciwutleniających. Jeśli komórkom rakowym uda się pokonać siły obronne ustroju, rak umiejscawia się w tkankach i zaczyna rosnąć.
140 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Terapia mikroskładnikami
Do mikroskładnikow zaliczamy niektóre przeciwutleniacze, witaminy z grupy B i odpowiednio dobrane minerały. Wspomniano już, że przeciwutleniacze, w tym witaminy A, C i E oraz karotenoidy, przyczyniają się do dyferencjacji oraz zahamowania wzrostu komórek rakowych. Inne mikroskładni-ki, m.in. witaminy z grupy B i minerały, ulegają zniszczeniu podczas radio- i chemioterapii. Standardowe leczenie trzeba więc uzupełnić podawaniem wszystkich mikroskładnikow, nie tylko przeciwutleniaczy. Liczne eksperymenty laboratoryjne na kulturach komórkowych i zwierzętach oraz testy kliniczne dowiodły, że niektóre mikroskładniki, np. beta-ka-roten oraz witaminy A, C i E, mają zdolność przekształcania komórek rakowych w zbliżone do prawidłowych, które nie prowadzą do rozwoju nowotworów (proces nosi nazwę dyferencjacji). Niszczą też komórki rakowe bez szkody dla zdrowych komórek. Zażywanie kilku przeciwutleniaczy skuteczniej hamuje wzrost komórek nowotworowych niż stosowanie każdego przeciwutleniacza z osobna. W niniejszym podrozdziale opisano działanie poszczególnych przeciwutleniaczy oraz ich zestawień w połączeniu z dostępnymi czynnikami terapeutycznymi.
Wyniki badań laboratoryjnych wskazują, że przyjmowanie mikroskładnikow zwiększa skuteczność terapii prze-ciwrakowej pod kilkoma względami:
1. Ogranicza wzrost komórek rakowych bez szkody dla zdrowych.
2. Przekształca część komórek rakowych w komórki zbliżone do normalnych.
3. Wzmacnia niszczące działanie dostępnych czynników chemioterapeutycznych, naświetlań i termoterapii na komórki rakowe.

Przeciwutleniacze w połączeniu-
141
4. Osłabia niepożądane oddziaływanie naświetlań i czynników chemioterapeutycznych na komórki zdrowe.
5. Pobudza układ odpornościowy.
Rodzaj i skala wymienionych oddziaływań zależą od typu, postaci, dawkowania oraz sposobu przyjmowania mi-kroskładników, a także od stadium rozwoju konkretnego nowotworu. Omówmy więc rolę poszczególnych mikro-składników, stosowanych w dużych dawkach jako terapia wspomagająca w leczeniu raka.
Beta-karoten i witamina A
Zarówno beta-karoten, jak i witamina A (kwas 13-cis-reti-nowy i inne analogi kwasu retinowego) hamują wzrost niektórych komórek rakowych w kulturach in vitro. Przekształcają też część komórek nowotworowych w zbliżone strukturą do prawidłowych. Beta-karoten w dawce 180 g tygodniowo spowodował całkowitą remisję u 15% chorych na leukoplakię błony śluzowej jamy ustnej, uważanej za stan przedrakowy. Stosowanie beta-karotenu w połączeniu z witaminą A (100000 j.m. tygodniowo) spowodowało całkowitą remisję u 27% pacjentów - dla porównania w grupie kontrolnej stwierdzono remisję zaledwie u 3% chorych. Witamina A podawana oddzielnie w wyższej dawce (200000 j.m. kwasu 13-cis-retinowego tygodniowo) spowodowała całkowitą remisję u 27% pacjentów z leukoplakią błony śluzowej jamy ustnej.
Odsetek pacjentów, u których wystąpił nawrót czerniaka po chirurgicznym usunięciu guza pierwotnego jest wysoki (30-75%) i zależy od stopnia zaawansowania choroby. Z badań klinicznych wynika, że półtoraroczne podawanie szczepionki BCG w połączeniu z witaminą A (100000 j.m.
142 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
dziennie) nieznacznie wydłuża okres remisji w I i II stadium czerniaka w porównaniu z oddzielnie stosowaną szczepionką BCG. Kuracja powoduje skutki uboczne, m.in. suchość skóry i łagodną depresję. Stosowanie samej szczepionki BCG w mniejszym lub większym stopniu wydłuża okres remisji. Jednym z oddziaływań BCG jest pobudzanie układu odpornościowego.
Zaobserwowano wyraźną poprawę u chorych na T-ko-mórkowego chłoniaka skóry (ziarniniaka grzybiastego), stosujących kwas 13-cis-retinowy. W jednym z badań pozytywną reakcję stwierdzono u ośmiu z dwunastu pacjentów, z czego u czterech nastąpiło niemal całkowite wyleczenie. Dobroczynne oddziaływanie witaminy A stwierdzono też u chorych na nowotwory nabłonkowe. Część komórek rakowych nabłonka wykazuje odporność na witaminę A; przyczyny tego zjawiska są nieznane. Witamina A okazała się nieprzydatna w leczeniu nowotworów niena-błonkowych.
Ocena znaczenia dużych dawek beta-karotenu i witaminy A w terapii przeciwrakowej wymaga dalszych badań. Wiadomo na pewno, że oddzielne stosowanie beta-karotenu i witaminy A nie sprawdza się w leczeniu zaawansowanych nowotworów. Czynnikiem ograniczającym może być także toksyczność witaminy A w dawkach 100000--200000 j.m. Testy laboratoryjne wskazują jednak, że witamina A i beta-karoten, zawarte w preparatach wieloskładnikowych, oddziałują skutecznie także w niższych dawkach. Retinoidy lub beta-karoten, podawane oddzielnie w niewielkich dawkach, mogą pobudzić wzrost niektórych komórek rakowych. Z tej przyczyny oraz z innych przyczyn stosowanie pojedynczych mikroskładników w terapii przeciwrakowej jest bezzasadne.
Przeciwutleniacze w połączeniu...
143
Witamina C
Mimo że witamina C hamuje rozwój nowotworów u zwierząt, jej rola w terapii przeciwrakowej wciąż wzbudza wątpliwości. Cameron i Pauling przeprowadzili badania, z których wynika, że podawanie askorbinianu sodu w dużych dawkach (5-10 g dziennie) zwiększa przeżywalność chorych z zaawansowanym nowotworem. Pacjenci korzystali z konwencjonalnej terapii w minimalnym stopniu bądź nie korzystali z niej w ogóle. Inni badacze nie stwierdzili żadnego wpływu dużych dawek witaminy C na zwiększenie przeżywalności pacjentów w fazie terminalnej raka. Zanim zaczęto podawać chorym witaminę C, leczono ich intensywnie naświetlaniami i chemią. Nie znamy przyczyn rozbieżności w wynikach, trzeba jednak pamiętać, że badania prowadzono na odmiennych grupach pacjentów.
Witamina C w małych dawkach może pobudzić wzrost niektórych komórek rakowych, m.in. nowotworów ślinia-nek. Skuteczność oddzielnego stosowania witaminy C w długotrwałej terapii przeciwrakowej jest zatem mocno wątpliwa. Osoby praktykujące medycynę alternatywną podają jednak witaminę C dożylnie, nawet w dawce 80 g, stosując tę terapię u pacjentów z rakiem w zaawansowanym stadium, opornym na wszelkie konwencjonalne metody leczenia. Kuracja podobno nie jest szkodliwa i przyczynia się do regresji nowotworu. Nie zalecamy jej stosowania do czasu przeprowadzenia badań kontrolnych nad wpływem wyso-kodawkowych zastrzyków z witaminy C na regresję guzów w zaawansowanych stadiach choroby nowotworowej.
W jednym z eksperymentów miejscowa iniekcja askorbinianu sodu w połączeniu z miedzią oraz peptydem (białkiem) o nazwie glicylo-glicyno-histydyna spowodowała całkowitą regresję osteosarkomy (mięsaka kostnego). Po-
144 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
twierdzenie tej ciekawej obserwacji wymaga dalszych badań. Trzeba jednak podkreślić, że oddzielne podawanie witaminy C w dużych dawkach nie może uchodzić za skuteczną terapię przeciwrakową.
Witamina E
Jak wynika z badań laboratoryjnych, bursztynian alfa-TS--tokoferolu przekształca część komórek rakowych w komórki zbliżone do prawidłowych i hamuje wzrost innych komórek nowotworowych. Analogiczne dawki innych postaci witaminy E, w tym alfa-tokoferolu, octanu alfa-toko-ferolu i nikotynianu alfa-tokoferolu, nie wykazują podobnych właściwości. Niektóre komórki rakowe są jednak z niewiadomych przyczyn odporne na a-TS. Skala i sposób oddziaływania witaminy E na komórki nowotworowe zależą od rodzaju raka i postaci witaminy. Bursztynian alfa-tokoferolu hamuje rozwój zwierzęcych nowotworów (przeszczepionych lub wywołanych czynnikami chemicznymi), powstrzymuje też proces angiogenezy. To ważne odkrycie, ponieważ a-TS nie jest szkodliwy dla ludzi - w przeciwieństwie do innych leków antyangiogenetycznych.
W jednym z badań klinicznych użyto dużych dawek alfa-tokoferolu w leczeniu neuroblastomy opornej na wszelkie dostępne czynniki terapeutyczne. U ponad połowy pacjentów stwierdzono częściową regresję nowotworu. Inne postaci witaminy E mają prawdopodobnie silniejsze działanie niż wykorzystany w badaniu alfa-tokoferol. Zważywszy jednak na fakt, że pacjenci przyjmujący witaminę E znajdowali się w terminalnej fazie choroby i żadne leczenie nie przyniosło poprawy stanu ich zdrowia, wstępne wyniki badań należy uznać za obiecujące. Witamina E powoduje także regresję leukoplakii błony śluzowej jamy ustnej.
Przeciwutleniacze w połączeniu...
145
W każdej kuracji mikroskładnikami powinno się uwzględniać podawanie alfa-tokoferolu w dużych dawkach. W przebiegu badań klinicznych i eksperymentalnych należy wziąć pod uwagę rodzaj witaminy E (najaktywniejszy jest a-TS), jej postać (komórki najlepiej wchłaniają witaminę E w postaci naturalnej, oznaczanej literą d), dawkę oraz sposób przyjmowania (800 j.m. podzielonych na dwie dawki). Ś
Zestawy przeciwutleniaczy
Ze względu na zróżnicowanie komórek rakowych, a także odmienne oddziaływania beta-karotenu oraz witamin A, C i E, połączenie wymienionych powyżej mikroskładników może dać lepsze efekty w terapii przeciwnowotworowej niż stosowanie ich oddzielnie. Wyniki badań laboratoryjnych sugerują, że zestawy mikroskładników (witaminy A, C i E oraz beta-karoten) skuteczniej hamują wzrost komórek rakowych in vitro niż każdy składnik z osobna. W niedawno zakończonym badaniu klinicznym zestaw witamin A, C i E spowodował zmniejszenie współczynnika proliferacji komórek błony śluzowej jelita grubego. Jak dotąd nie prowadzono badań nad wpływem przyjmowania mikroskładników w zestawach na spowolnienie rozwoju nowotworów. Ze względu na ryzyko przyśpieszenia wzrostu guzów w następstwie stosowania poszczególnych antyok-sydantów w małych dawkach, nie zaleca się stosowania tej metody w terapii przeciwrakowej.
Witamina B6
Jak wynika z badań przeprowadzonych na zwierzętach, dodatkowe podawanie witaminy B6, jednej z witamin z grupy B, przyspiesza u myszy pozbawionych grasicy rozwój
146 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
wszczepionego raka sutka, podczas gdy odstawienie tego mikroskładnika opóźnia wzrost nowotworu. Nie wiadomo jeszcze, czy dotyczy to także nowotworów u ludzi. W terapii raka piersi należy jednak unikać stosowania witaminy Bfi w dużych dawkach (powyżej 50 mg dziennie). Zażywanie jej w małych dawkach (poniżej 10 mg dziennie) jest niezbędne, ponieważ radio- i chemioterapia wywołują niedobory poszczególnych mikroskładników, m.in. witamin z grupy B.
Witamina D
Jak wynika z najnowszych eksperymentów laboratoryjnych, 1-alfa-hydroksywitamina D3 (jedna z postaci witaminy D) hamuje wzrost niektórych komórek rakowych in vi-tro, m.in. czerniaka, raka wątroby i białaczki szpikowej (rodzaj nowotworu krwi). Przekształca też określone komórki rakowe in vitro, np. białaczkowe, w komórki zbliżone do prawidłowych. Ze względu na toksyczność witaminy D nie polecamy jednak stosowania jej w dużych dawkach podczas terapii przeciwrakowej.
Mechanizmy oddziaływania beta-karotenu oraz witamin A, C, D i E w procesach inhibicji wzrostu komórek rakowych lub ich dyferencjacji (przekształcania w komórki zbliżone strukturą do prawidłowych) nie są jeszcze znane. Niewykluczone, że błony prawidłowych komórek są wyposażone w system zapobiegający nadmiernemu wchłanianiu wymienionych mikroskładników, bez względu na ich stężenie we krwi. Funkcjonowanie tego systemu w komórkach rakowych ulega zaburzeniu, otwierając mikroskładni-kom nieograniczony dostęp do ich wnętrza. Nadmiar mikroskładników może zapoczątkować lawinę zmian genetycznych, te zaś z kolei - zahamowanie wzrostu oraz dy-
Przeciwutleniacze w połączeniu... 147
ferencjację komórek rakowych. Bardziej szczegółowe informacje na temat zmian genetycznych zawarto w rozdziale 5. Mikroskładniki nie powodują podobnych zmian w komórkach zdrowych i tym samym nie hamują ich wzrostu. Jak wynika z eksperymentów z udziałem ludzi, stosowanie mikroskładników - nawet w zestawach - nie jest w stanie zastąpić terapii przeciwrakowej.
Beta-karoten oraz witaminy A, C i E jako substancje zwiększające skuteczność czynników stosowanych w terapii przeciwrakowej
Wyniki badań laboratoryjnych wskazują, że podawanie be-ta-karotenu oraz witamin A, C i E w dużych dawkach zwiększa skuteczność czynników terapeutycznych (chemioterapii, naświetlań i hipertermii) w procesie hamowania wzrostu komórek rakowych. Skala ich oddziaływania zależy od rodzaju komórek nowotworowych, mikroskładników oraz czynników terapeutycznych. Te ostatnie dzielimy na: radioterapię, interwencję chirurgiczną, czynniki chemioterapeutyczne, naturalne czynniki o właściwościach przeciwrakowych oraz termoterapię (hipertermię). Poniżej omówiono rolę poszczególnych mikroskładników w terapii wspomagającej leczenie raka.
Witamina A i beta-karoten w dużych dawkach jako substancje zwiększające skuteczność naświetlań promieniami rentgenowskimi oraz czynników chemioterapeutycznych
Badania na zwierzętach sugerują, że witamina A i beta-karoten hamują rozwój raka sutka. Podawanie witaminy A lub beta-karotenu w połączeniu z radioterapią spowodowało poprawę u ponad 90% zwierząt. U myszy, którym za-
148 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
aplikowano witaminę A wraz z naświetlaniami, doszło do całkowitego wyleczenia. Połączenie cyklofosfamidu, powszechnie stosowanego czynnika chemioterapeutycznego, z witaminą A lub beta-karotenem, dało podobny wskaźnik wyzdrowień u zwierząt z wszczepionym rakiem sutka. Jak wynika z badań, beta-karoten i witamina A w zestawieniu z pewnymi czynnikami terapeutycznymi mogą zwiększyć skuteczność standardowych metod leczenia raka.
Retinoidy podwyższają cytotoksyczność cysplatyny wobec ludzkich komórek raka jajnika, wszczepionych myszy pozbawionej grasicy. Retinoidy w połączeniu z interferonem alfa-2a wzmacniają szkodliwe oddziaływanie radioterapii na komórki raka nabłonkowatego głowy i szyi, hodowane in vitro. Przeciwutleniacze z tej grupy zwiększają też wydajność interferonu alfa-2a w zwalczaniu komórek raka płaskonabłonkowego szyjki macicy. Kwas retinowy w połączeniu z tamoksyfenem skuteczniej hamuje wzrost komórek czerniaka in vitro niż poszczególne czynniki z osobna. Kwas retinowy wspomaga oddziaływanie promieni na kultury komórek rakowych. Ze względu na toksyczność re-tinoidów w dużych dawkach, nie zaleca się stosowania ich w charakterze jedynego czynnika wspomagającego w standardowej terapii raka.
Witamina C w dużych dawkach jako substancja zwiększająca skuteczność naświetlań promieniami rentgenowskimi oraz czynników chemioterapeutycznych
'"Ś" Badania wykazały, że witamina C w dużych dawkach wzmacnia szkodliwy wpływ radioterapii i niektórych czynników chemioterapeutycznych na komórki neurobla-stomy. Podawanie witaminy C w połączeniu z radioterapią
I
Przeciwutleniacze w połączeniu...
149
bardziej wydłuża przeżywalność myszy, u których stwierdzono obecność komórek rakowych w płynie otrzewnowym, niż stosowanie samych tylko naświetlań. Poza tym witamina C chroni komórki jajnika chomików przed uszkodzeniem w następstwie napromieniania. Stosowana oddzielnie w dużych dawkach nie zabezpiecza przed zniszczeniem naświetlanych in vitro komórek glejaka (rodzaj guza mózgu). W jednym z badań wykazano, że witamina C (askorbinian sodu) w połączeniu z powszechnie stosowanym czynnikiem chemioterapeutycznym dwukrotnie wydłuża przeżywalność myszy chorych na białaczkę w porównaniu z oddziaływaniem samego czynnika. Witamina C w dużych dawkach zwiększa też skuteczność kilku innych czynników chemioterapeutycznych, m.in. 5-fluoro-acylu, adriamycyny, bleomycyny i winkrystyny, w zwalczaniu komórek neuroblastomy in vitro. Niektórzy badacze są zdania, że dużych dawek witaminy C nie wolno łączyć z radio- ani chemioterapią. Jako dowód na poparcie swojej tezy przytaczają wyniki badań, w których radioaktywna postać witaminy C odkładała się w większych ilościach w komórkach rakowych zwierząt niż w ich tkance mózgowej. Teoria nie ma żadnych podstaw naukowych: wciąż brakuje danych z badań klinicznych nad skutecznością działania witaminy C w połączeniu z radioterapią lub czynnikami chemioterapeutycznymi.
Witamina E jako substancja zwiększająca skuteczność naświetlań promieniami rentgenowskimi oraz czynników chemioterapeutycznych
Jak wynika z badań laboratoryjnych, duże dawki witaminy E (a-TS i roztworu wodnego octanu alfa-tokoferolu) -w przeciwieństwie do niskich dawek - wzmacniają szko-
150 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
dliwy wpływ radioterapii na komórki neuroblastomy, gle-jaka (guza mózgu), raka szyjki macicy i raka jajnika. Tymczasem bursztynian alfa-tokoferolu nie zwiększa oddziaływania radioterapii na zdrowe ludzkie komórki in vitro. Poprawia za to skuteczność wielu czynników chemiotera-peutycznych w zwalczaniu komórek rakowych in vitro oraz w modelach zwierzęcych. W jednym z badań wykazano, że roztwór wodny witaminy E jest lepszym inhibitorem wzrostu ludzkich komórek raka jelita grubego, wszczepionych myszom pozbawionym grasicy, niż stosowany oddzielnie 5-fluorouracyl (5-FU). Witamina E w połączeniu z 5-FU dużo skuteczniej hamuje rozwój nowotworu niż każdy czynnik z osobna. Wyniki badań potwierdzają konieczność stosowania odpowiedniej postaci witaminy E w badaniach klinicznych nad leczeniem raka. Jak już wspomniano, lepiej wspomagać standardowe metody terapii stosowaniem kilku mikroskładników naraz niż przyjmowaniem pojedynczych antyoksydantów.
Witamina E jako substancja zwiększająca skuteczność naturalnych czynników o działaniu przeciwrakowym
Czynniki toksyczne - aczkolwiek wciąż nieodzowne w leczeniu nowotworów - nie mogą uchodzić za ideał terapii przeciwrakowej. Trzeba opracować nowocześniejsze metody walki z rakiem. Z niektórych badań wynika, że nowotwory można leczyć dużymi dawkami nieszkodliwych, naturalnych substancji. Takie czynniki, aplikowane w dużym stężeniu, przekształcają część komórek rakowych w komórki prawidłowe i hamują rozwój nowotworów bez szkody dla zdrowych komórek.
Jak się okazało, oprócz przeciwutleniaczy mamy do dyspozycji dwie naturalne substancje, cAMP i kwas masłowy
Przeciwutleniacze w połączeniu...
151
(krótkołańcuchowy kwas tłuszczowy), które przyczyniają się do zahamowania wzrostu oraz dyferencjacji komórek rakowych gryzoni i człowieka in vitro oraz in vivo. Pierwsza z nich, cAMP, wchodzi w skład wszystkich komórek ustroju. Wyniki kilku badań laboratoryjnych sugerują, że uszkodzenie systemu cAMP może zapoczątkować proces tworzenia określonych komórek rakowych. Po usunięciu defektu komórki nowotworowe powinny teoretycznie przeistoczyć się w prawidłowe.
Istotnie: jeśli zwiększy się stężenie cAMP przy użyciu innych związków chemicznych, komórki niektórych nowotworów, m.in. neuroblastomy, czerniaka, raka drobnoko-mórkowego (raka płuc), glejaka i guza chromochłonnego (nowotworu nadnerczy), przekształcają się w komórki zbliżone do prawidłowych. Zgodnie z oczekiwaniami badaczy, nie wszystkie komórki rakowe reagowały dyferencjacją na zwiększenie stężenia cAMP. Opracowanie metody przekształcania pozostałych komórek nowotworowych wymaga dalszych badań. Odkrycie, że komórki rakowe można przekształcać wybiórczo z pomocą czynników stymulujących wytwarzanie cAMP, jest wprawdzie fascynujące, niemniej skuteczność tej metody w leczeniu raka zbadano na przykładzie zaledwie jednego nowotworu (neuroblastomy). Uwzględnienie stymulatorów cAMP w terapii zaawansowanej neuroblastomy dało niezłe rezultaty. Toksyczność czynników stymulujących ogranicza jednak perspektywy wspomnianej metody.
Wiadomo już, że witamina E w postaci bursztynianu zwiększa wpływ cAMP na dyferencjację komórek neuroblastomy i czerniaka in vitro. To bardzo istotna obserwacja, dzięki której zyskaliśmy pierwszy namacalny dowód, że witamina E oddziałuje bezpośrednio na niektóre komórki
152 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
rakowe, a zarazem wzmacnia oddziaływanie innych naturalnych substancji, w tym cAMP.
W ustroju występuje też kwas masłowy, jeden z krótkołań-cuchowych kwasów tłuszczowych. Dieta bogata w błonnik zwiększa produkcję kwasu masłowego w dolnym odcinku przewodu pokarmowego - w wyniku fermentacji włókien z udziałem bakterii w jelicie grubym. W badaniach laboratoryjnych stosuje się kwas masłowy w postaci maślanu sodu (estru kwasu masłowego). Liczne testy wykazały, że maślan sodu w dużych dawkach przekształca określone komórki rakowe (białaczki Moloneya, rzadkiego nowotworu krwi) w komórki zbliżone strukturą do prawidłowych. Poza tym niszczy inne komórki nowotworowe (m.in. neuroblastomy, mięsaka, glejaka i czerniaka) bez szkody dla komórek zdrowych. Zgodnie z oczekiwaniami badaczy, nie wszystkie komórki rakowe ulegają zniszczeniu pod wpływem maślanu sodu. Wciąż nie wiadomo, jak zabić pozostałe komórki nowotworowe lub przekształcić je w prawidłowe.
Nieliczne badania na ludziach wskazują, że maślan sodu, podawany dożylnie w dużych dawkach (do 10 g dziennie), nie wywołuje działań ubocznych i przynosi poprawę u części pacjentów z zaawansowaną neuroblastomą i białaczką Moloneya. Maślan sodu rozkłada się szybko w ustroju. Trzeba więc opracować analogi tego związku, które miałyby stabilniejsze właściwości przeciwrakowe. Zwalcza komórki rakowe wybiórczo, rokuje więc duże nadzieje jako czynnik terapeutyczny. Zwiększa również skuteczność naświetlań promieniami rentgenowskimi oraz czynników chemioterapeutycznych wobec komórek nowotworowych in vitro. Maślan sodu w połączeniu z witaminą E w postaci bursztynianu wydajniej ogranicza wzrost komórek rakowych in vitro niż każdy czynnik z osobna.
Przeciwutleniacze w połączeniu...
153
Witamina E jako substancja zwiększająca skuteCzność termoterapii
W ostatnim dziesięcioleciu prowadzono intensywne eksperymenty i badania kliniczne nad skutecznością termoterapii, stosowanej oddzielnie lub w połączeniu z promieniowaniem rentgenowskim i wybranymi czynnikami chemioterapeu-tycznymi, zwłaszcza w leczeniu guzów pierwotnych. Wyniki badań klinicznych rozczarowują, ponieważ komórki rakowe trzeba niszczyć w temperaturze 42-430^ co pocjąga za sobą poważne skutki uboczne dla całego ustroju. Metoda ma niewielkie zastosowanie nawet w terapii zmian miejscowych. Poza tym wysoka temperatura Wzmaga rakotwórcze oddziaływanie promieni rentgenowskich. Użycie termoterapii w leczeniu raka ogranicza się wciąż do zmian miejscowych, gdzie komórki rakowe ulegają zniszczeniu już w temperaturze 40�C, którą organizm znosi bez szwanku.
Termoterapię stosuje się obecnie w końcowej fazie standardowego leczenia, kiedy komórki rakowe uodpornią się na działanie promieni rentgenowskich i czynników chemio-terapeutycznych w następstwie nagromadzenia mutacji. Zniszczenie pozostałych komórek wymaga podniesienia ciepłoty ustroju do 42-^3�C. Techniki używane we współczesnej termoterapii nie mają więc żadnego uzasadnienia biologicznego i nie powinny wywrzeć większego wpływu na rozwój terapii przeciwrakowej. Bursztynian alfa-tokofe-rolu w połączeniu z podniesieniem temperatury do 40�C skuteczniej hamuje wzrost komórek neuroblastomy in vitro niż każdy czynnik z osobna. Termoterapia może okazać się całkiem użyteczną metodą, jeśli temperatura ciała nie przekroczy 40-41�C, a zabieg przeprowadzi się łącznie z podawaniem mikroskładników, przed rozpoczęciem naświetlań promieniami rentgenowskimi lub chemioterapii.
154 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Rola mikroskładników w łagodzeniu szkodliwego oddziaływania radio- i chemioterapii na zdrowe komórki
Beta-karoten w dużych dawkach łagodzi objawy mucositis (kontaktowego zapalenia błony śluzowej jamy ustnej) u pacjentów poddanych radioterapii nowotworów w obrębie głowy i szyi. Witamina E zapobiega też uszkodzeniom wątroby, serca, nerek i jelit u zwierząt leczonych doksorubycyną. Bursztynian alfa-tokoferolu chroni szpik kostny zdrowych zwierząt przed szkodliwym działaniem azydotymidyny. Kilka badań na zwierzętach wykazało, że witamina E zabezpiecza przed kardiotoksycznością i owrzodzeniem skóry w następstwie stosowania adriamycyny. Zapobiega też zwłóknieniu płuc wywołanemu przez bleomycynę. Jak wynika z niektórych badań, witamina E chroni układ odpornościowy przed szkodliwym oddziaływaniem kilku czynników chemiotera-peutycznych, m.in. adriamycyny, mitomycyny C i 5-FU. Eksperymenty na zdrowych zwierzętach dowiodły, że witaminy zapobiegają uszkodzeniom prawidłowych komórek przez czynniki stosowane w chemioterapii.
Witamina E w postaci bursztynianu nie jest w stanie zapobiec skróceniu cyklu komórkowego (czyli współczynnika tempa wzrostu) ludzkich fibroblastów (komórek skóry) w następstwie radioterapii, chroni jednak chromosomy prawidłowych komórek przed szkodliwym działaniem promieni. Stwierdzono też, że podawanie myszom i świnkom morskim witaminy C (askorbinianu sodu) wyraźnie zmniejsza ryzyko uszkodzeń serca przez adriamycynę. Kalcytriol, jedna z postaci witaminy D, zapobiega łysieniu zwierząt poddawanych chemioterapii. Określenie roli tych mikroskładników w łagodzeniu szkodliwych następstw radio-i chemioterapii wymaga przeprowadzenia badań u ludzi.
Przeciwutleniacze w połączeniu...
155
Mikroskładniki osłabiające oddziaływanie radio-i chemioterapii na komórki rakowe
Niektóre przeciwutleniacze, m.in. związki SH, przyjmowane przed rozpoczęciem naświetlań promieniami rentgenowskimi lub chemioterapią, mogą oddziaływać na komórki rakowe przeciwstawnie do witamin A, C i E oraz karotenoidów. Do związków SH zaliczamy m.in. glutation i cysteinę. Kwas alfa-liponowy i NAC zwiększają stężenie glutationu w komórkach, chroniąc przed szkodliwym działaniem promieni zarówno komórki zdrowe, jak i nowotworowe. Różnice w radiowrażliwości komórek zdrowych i rakowych polegają w istocie na zróżnicowaniu stopnia stężenia związków SH.
Wszystkie komórki ulegające podziałom - prawidłowe i nowotworowe - przechodzą kolejne fazy cyklu komórkowego: fazę presyntezy DNA, fazę syntezy DNA, fazę post-syntezy DNA i fazę mitozy. Badacze stwierdzili, że komórki mitotyczne, najbardziej wrażliwe na uszkodzenia wywołane promieniowaniem, wykazują najniższy poziom stężenia związków SH. W komórkach przechodzących fazę syntezy DNA, najbardziej odpornych na promieniowanie, poziom związków SH jest najwyższy. Sztuczne podniesienie stężenia tych związków w komórkach mitotycznych znacznie zwiększyło ich odporność na skutki promieniowania. Niewykluczone, że związki SH zabezpieczają też obydwa typy komórek przed uszkodzeniami wywołanymi przez większość dostępnych czynników chemioterapeutycznych. Stąd wniosek, że czynników podwyższających stężenie związków SH w komórkach zdrowych i nowotworowych nie wolno stosować w połączeniu z radio- i chemioterapią.
W przeciwieństwie do związków SH, witaminy A, C i E oraz karotenoidy zwiększają skuteczność standardowych
156 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
czynników terapeutycznych, nie można jednak wykluczyć, że dodatkowo chronią zdrowe komórki przed uszkodzeniami w następstwie radio- i chemioterapii. Na podstawie wyników badań nad oddziaływaniem tych przeciwutleniaczy na komórki zdrowe i nowotworowe nie można zatem wnioskować o właściwościach innych przeciwutleniaczy. Zdarza się, że witamina C ogranicza lub znosi szkodliwy wpływ dakarbazyny (DTIC) i metotreksatu - czynników stosowanych w chemioterapii), na komórki mysiej neuro-blastomy in vitro. W badaniach oddziaływań witaminy C w połączeniu z DTIC na ludzkie komórki czerniaka stwierdzono jednak silniej zaznaczonego opóźnienia ich wzrostu niż w przypadku zastosowania każdego czynnika z osobna. Trzeba też podkreślić, że przy podawaniu kilku mikro-składników, np. witaminy A, C i E oraz karotenoidów, w połączeniu ze standardowymi czynnikami terapeutycznymi, nie stwierdzono żadnych oddziaływań ochronnych wobec komórek rakowych - pod warunkiem jednak, że pacjenci stosowali mikroskładniki przed leczeniem, w trakcie terapii i w okresie obserwacji. Odstawienie mikroskładni-ków tuż po zetknięciu z czynnikami terapeutycznymi może wywołać przeciwny efekt.
Skuteczność oddziaływania zestawów przeciwutleniaczy na komórki rakowe w porównaniu z przyjmowaniem pojedynczych antyoksydantów
Poszczególne przeciwutleniacze mają zróżnicowany wpływ na zahamowanie procesu wzrostu komórek rakowych in vi-tro oraz in vivo. Wywołanie regresji nowotworu wymaga podawania przeciwutleniaczy w dużych dawkach, które często bywają szkodliwe dla ustroju, co dotyczy zwłaszcza pochodnych kwasu retinowego. Przyjmowane w mniejszych
Przeciwutleniacze w połączeniu...
157
'!Ś
dawkach mogą okazać się nieskuteczne, a nawet pobudzić wzrost komórek rakowych. Stosowanie pojedynczych prze-ciwutleniaczy w terapii przeciwrakowej jest więc nieuzasadnione, zarówno z biologicznego, jak i klinicznego punktu widzenia. Jak wynika z najnowszych badań, zestawy prze-ciwutleniaczy skuteczniej hamują wzrost komórek rakowych i przedrakowych niż każdy antyoksydant z osobna. Na przykład połączenie czterech przeciwutleniaczy (kwasu 13--cis-retinowego, bursztynianu d-alfa-tokoferolu, witaminy C w postaci askorbinianu sodu oraz jednego z karotenoidów), podawanych w dawkach, w których każdy składnik z osobna nie wykazałby żadnego działania terapeutycznego, wyraźnie spowalnia wzrost ludzkich komórek czerniaka in vi-tro. Stąd wniosek, że w leczeniu raka można wykorzystać niskodawkowe, wieloskładnikowe zestawy przeciwutleniaczy, zmniejszając tym samym ryzyko zatruć wywołanych przyjmowaniem dużych dawek lub pobudzenia wzrostu komórek rakowych w następstwie zażywania pojedynczych antyoksydantów w małych dawkach.
Niskodawkowe zestawy przeciwutleniaczy (3,5 j.m. witaminy A, 0,107 j.m. witaminy E i 4 mg witaminy C dziennie) chronią szpik kostny myszy przed uszkodzeniami wywołanymi przez radioimmunoterapię (leczenie przeciwciałami zawierającymi silne substancje radioaktywne), nie oddziałując w żaden sposób na wzrost komórek rakowych. Obserwacje z badań na modelach zwierzęcych są bardzo istotne, ujawniają bowiem bezzasadność obaw onkologów, jakoby przeciwutleniacze miały ochronny wpływ na komórki nowotworowe.
Jak wynika ze wstępnych badań klinicznych nad drobno-komórkowym rakiem płuc, podawanie kilku przeciwutleniaczy w dużych dawkach (6,100 mg witaminy C w postaci
158 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
kwasu askorbinowego, 1,050 mg naturalnego alfa-tokofero-lu i 60 mg syntetycznego beta-karotenu dziennie) zwiększa skuteczność terapii standardowej (karboplatyna i paklitaksel w postaci taksolu), wzmagając odpowiedź nowotworu bez wpływu na zmniejszenie toksyczności chemioterapii wobec komórek prawidłowych. Mimo to chorzy otrzymujący chemię w połączeniu z mikroskładnikami przeszli pełny cykl chemioterapii. Potwierdzenie wyników wymaga dalszych badań z udziałem większej liczby pacjentów.
Na podstawie wyników badań laboratoryjnych (nad komórkami rakowymi in vitro i nowotworami zwierzęcymi) oraz kilku badań klinicznych sformułowaliśmy hipotezę, że przyjmowanie wysokodawkowych preparatów wieloskładnikowych z zawartością przeciwutleniaczy, witamin z grupy B i odpowiednio dobranych minerałów, połączone ze zmianą diety i stylu życia, może zwiększyć skuteczność standardowych metod leczenia, wzmagając odpowiedź nowotworu i zmniejszając szkodliwość terapii. Hipoteza dotyczy zarówno dorosłych, jak i dzieci. Dalsze badania zweryfikują jej zasadność. Oto założenia metody wspomagającej standardową terapię nowotworów u osób dorosłych:
1. Preparat wieloskładnikowy z zawartością beta-karotenu i witaminy A, witaminy E pod dwiema postaciami (bursztynianu d-alfa-tokoferolu i d-alfa-tokoferolu), witaminy C (askorbinianu wapnia), witaminy D, witamin z grupy B oraz odpowiednio dobranych minerałów z wyłączeniem żelaza, miedzi i manganu.
2. Dodatkowo 8 g witaminy C pod postacią askorbinianu wapnia, 800 jednostek bursztynianu d-alfa-tokoferolu i 60 mg naturalnego beta-karotenu w dwóch dawkach dziennie - rano i wieczorem przed posiłkami.
Przeciwutleniacze w połączeniu...
159
3. Dieta uboga w tłuszcze (nie więcej niż 10% kalorii pochodzących z tłuszczów) i bogata w błonnik (26 g dziennie, spożywane w owocach, warzywach i produktach zbożowych wzbogaconych w błonnik), w miarę możności bez produktów mięsnych zawierających azotyny (np. boczek, kiełbasa i wędliny delikatesowe). Pacjenci leczeni onkologicznie w trakcie terapii mogą jednak wykazywać zmniejszoną tolerancję na tak dużą zawartość błonnika.
4. Mało stresujący tryb życia, niepalenie papierosów, unikanie nadmiernego spożycia napojów alkoholowych i zawierających kofeinę, regularne, niezbyt męczące ćwiczenia (trzy, cztery razy w tygodniu).
Oto założenia metody wspomagającej standardową terapię nowotworów u dzieci:
1. Preparat wieloskładnikowy z zawartością beta-karote-nu i witaminy A, witaminy E pod dwiema postaciami (bursztynianu d-alfa-tokoferolu i d-alfa-tokoferolu), witaminy C (askorbinianu wapnia), witaminy D, witamin z grupy B oraz odpowiednio dobranych minerałów z wyłączeniem żelaza, miedzi i manganu.
2. Dodatkowo 2 g witaminy C pod postacią askorbinianu wapnia, 200 jednostek bursztynianu d-alfa-tokoferolu i 15 mg naturalnego beta-karotenu w dwóch dawkach dziennie - rano i wieczorem przed posiłkami.
3. Dieta uboga w tłuszcz i bogata w błonnik, w miarę możności bez produktów mięsnych zawierających azotyny (np. boczek, kiełbasa i wędliny delikatesowe). Trzeba ją odpowiednio dostosować do potrzeb dzieci poniżej 5 r. ż. W miarę możności należy jednak uwzględnić w jadło-
160 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
spisie owoce i warzywa oraz soki z winogron, pomarańczy i marchwi.
4. Mało stresujący tryb życia, niepalenie papierosów (dotyczy nastolatków), unikanie nadmiernego spożycia napojów zawierających kofeinę, zakaz spożycia alkoholu (dotyczy nastolatków), regularne, niezbyt męczące ćwiczenia (3-5 razy w tygodniu). Niektóre z powyższych zaleceń nie odnoszą się do pacjentów poniżej 5 rż., chodzi jednak o to, aby nie przeciążać dziecka ani fizycznie, ani psychicznie.
Zalecenia należy wdrożyć 48 godzin przed rozpoczęciem terapii standardowej i przestrzegać ich przez cały okres leczenia. Po zakończeniu terapii trzeba kontynuować przyjmowanie preparatu wieloskładnikowego - bez względu na wiek pacjenta; dodatkowe dawki przeciwutleniaczy zmniejszamy stopniowo o połowę (przez kilka miesięcy). Dzieci powinny przestrzegać zmian w diecie i stylu życia do ukończenia 16 rż., po czym przyjąć zasady obowiązujące w grupach wysokiego ryzyka (patrz rozdział 6). Powyższe zalecenia obowiązują byłych pacjentów przez całe życie.
Zgodnie z drugą, całkowicie odmienną hipotezą, przeciw-utleniacze chronią komórki rakowe przed uszkodzeniami w następstwie naświetlań promieniami rentgenowskimi i stosowania czynników chemioterapeutycznych, nie wolno więc łączyć ich ze standardową terapią przeciwrakową. Hipoteza opiera się założeniach czysto teoretycznych, bez pokrycia w wynikach badań laboratoryjnych, oraz na ekstrapolacji danych z eksperymentów, w których nie stosowano czynników radio- oraz chemioterapeutycznych. Zdaniem autorów hipotezy, skoro przeciwutleniacze niszczą wolne rodniki, zabezpieczając zdrowe komórki przed ich szkodliwym działaniem,
Przeciwutleniacze w połączeniu...
161
i!
muszą też chronić komórki rakowe. Dane z badań nad wpływem dużych dawek witamin A, C i E oraz beta-karotenu na komórki in vitro i nowotwory w modelach zwierzęcych poświadczają ochronne właściwości przeciwutleniaczy w odniesieniu do zdrowych komórek, nie dostarczają jednak żadnych argumentów na poparcie tezy o podobnym oddziaływaniu na komórki rakowe. W rzeczywistości przeciwutleniacze zwiększają skuteczność radioterapii i czynników chemioterapeutycznych w walce z rakiem.
W innym badaniu zaobserwowano, że po aplikacji radioaktywnego kwasu askorbinowego witamina C kumuluje się w większych ilościach w komórkach rakowych niż w mózgu. Miałoby to świadczyć na korzyść hipotezy, że witamina C zabezpiecza komórki nowotworowe przed uszkodzeniami wywołanymi radio- i chemioterapią, tymczasem w badaniu nie użyto ani promieniowania, ani czynników chemioterapeutycznych. Wyniki badań laboratoryjnych nad wpływem dużych dawek witaminy C na komórki rakowe nie dostarczają bezpośrednich dowodów na poparcie opisanej teorii. Istnieją za to mocne przesłanki, że witamina C w dużych dawkach zwiększa skuteczność radio- i chemioterapii w walce z rakiem, chroniąc zarazem zdrowe komórki przed szkodliwym oddziaływaniem obydwu czynników.
W jednym z eksperymentów badano wpływ niedoborów witamin A i E na rozwój nowotworów na grupie myszy transgenicznych (poddanych zabiegom inżynierii genetycznej) ze skłonnością do guzów samoistnych. U 90% zwierząt wywołano sztucznie awitaminozy A i E - w tej grupie tempo wzrostu guzów okazało się wolniejsze niż u myszy zachowujących prawidłowe stężenie witamin w ustroju. Nic w tym dziwnego, skoro komórki rakowe (podobnie jak zdrowe) potrzebują do wzrostu znikomych
162 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
dawek mikroskładników. Badacze uznali jednak, że prze-ciwutleniacze w dużych dawkach zabezpieczają komórki rakowe przed szkodliwym działaniem radio- i chemioterapii. I tym razem nie użyto ani promieniowania, ani czynników chemioterapeutycznych. Niedobór witaminy A wywołuje u ludzi kurzą ślepotę, awitaminoza E prowadzi do nieodwracalnych uszkodzeń układu nerwowego. Wyniki opisanych badań są zatem bezwartościowe w kontekście terapii przeciwnowotworowej. Pochopne wnioskowanie o przebiegu terapiii na podstawie ekstrapolowania danych rodzi zbędne zamieszanie w kręgach medycznych.
Amerykańskie Centrum Leczenia Raka planuje duże badanie kliniczne nad skutecznością wysokich dawek mikroskładników, w tym także złożonych preparatów przeciwutle-niających, w połączeniu z terapią standardową. Inne badania trwają w Henry Ford Hospital w Detroit oraz we Wszechin-dyjskim Instytucie Medycznym w New Delhi. Miejmy nadzieję, że uzyskany materiał pozwoli ustalić z wszelką pewnością, czy wysokodawkowe, wieloskładnikowe preparaty o działaniu przeciwutleniającym mogą zwiększyć skuteczność standardowych metod leczenia raka.
Planowanie diety i zmian w stylu życia
pacjentów z remisją po terapii
standardowej
Dzięki dostępnym metodom terapii rośnie liczba chorych z remisją. Pacjenci wciąż jednak muszą się liczyć z ryzykiem nawrotu choroby, rozwoju nowego raka w następ-
Przeciwutleniacze w połączeniu... 163
stwie oddziaływania czynników terapeutycznych bądź zapadnięcia na inne schorzenia. Gdyby udało się je zmniejszyć dzięki zażywaniu mikroskładników, standardowa terapia przeciwrakowa ogromnie zyskałaby na skuteczności.
Co to jest remisja i jak ją uzyskać?
Współczesne techniki medyczne nie pozwalają wykryć raka w fazie remisji - ze względu na znikomą liczbę komórek nowotworowych lub całkowity ich brak. Interwencja chirurgiczna, intensywna chemioterapia i naświetlania pozwalają uzyskać remisję niektórych nowotworów, jeżeli rozpoznano je we wczesnym stadium. Należą do nich ner-wiak niedojrzały, guz Wilmsa, ziarnica złośliwa, niektóre białaczki dziecięce, rak piersi, rak szyjki macicy, rak prostaty i czerniak.
Jakie wyniki daje standardowa terapia raka?
Oto cztery możliwe wyniki leczenia nowotworu:
1. Całkowite wyleczenie raka.
2. Może dojść do nawrotu raka pierwotnego, zwykle po 5, najpóźniej 10 latach, ponieważ w ustroju zostały pojedyncze komórki rakowe, których układ odpornościowy nie potrafi zwalczyć.
3. Rak pierwotny został wyleczony, ale w ciągu 10-30 lat po zakończeniu terapii może się rozwinąć nowy guz.
4. Mogą wystąpić schorzenia nienowotworowe i niepożądane skutki uboczne, np. paraliż, niepłodność, zahamowanie wzrostu, anemia aplastyczna, zaćma i martwica narządów (mózgu, wątroby, mięśni itd.).
164 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Wyniki badań laboratoryjnych sugerują, że ryzyko wystąpienia nawrotów raka i niepożądanych skutków ubocznych można ograniczyć stosowaniem odpowiedniej diety, uzupełnionej mikroskładnikami w dawkach wskazanych po zakończeniu standardowej terapii. Wprowadzając zmiany w diecie i stylu życia, należy przestrzegać zaleceń profilaktycznych dla osób szczególnie zagrożonych nowotworem (rozdział 5). Skuteczności proponowanych założeń nie potwierdzono jednak dotąd w testach klinicznych.
Czego można oczekiwać, przestrzegając odpowiedniej diety, uzupełnionej stosowaniem mikroskładników
Właściwa dieta w połączeniu z przyjmowaniem mikroskładników może powstrzymać lub opóźnić nawrót raka, zapobiec rozwojowi nowego guza, zminimalizować ryzyko zapadnięcia na chorobę nienowotworową i złagodzić rozmaite skutki uboczne terapii przeciwrakowej. Podstawą naszych zaleceń co do diety, dodatków żywieniowych i stylu życia są wyłącznie badania na zwierzętach, nieliczne badania na ludziach oraz ustalenia dotyczące bezpieczeństwa stosowania poszczególnych mikroskładników.
Uwagi końcowe
Skuteczność metod standardowych, czyli interwencji chirurgicznej, radio- i chemioterapii, osiągnęła już pułap w leczeniu wielu postaci raka. Nawet w przypadku uzyskania remisji bądź ustąpienia objawów choroby istnieje ryzyko nawrotu nowotworu pierwotnego, rozwoju nowego raka
Przeciwutleniacze w połączeniu...
165
pod wpływem czynników terapeutycznych bądź zapadnięcia na inne schorzenia. Proponujemy więc stosowanie mi-kroskładników oraz zmiany w diecie i stylu życia jako uzupełnienie standardowych metod leczenia, które może wzmocnić odpowiedź nowotworów na dostępne czynniki terapeutyczne, łagodząc jednocześnie szkodliwe następstwa kuracji przeciwrakowej u dzieci i osób dorosłych. Wyniki intensywnych badań laboratoryjnych i kilku badań klinicznych świadczą na korzyść naszej hipotezy.
Przeciwstawna teoria głosi, że przeciwutleniacze zabezpieczają komórki rakowe przed uszkodzeniami w następstwie naświetlań promieniami rentgenowskimi i chemioterapii. Teoria opiera się na założeniach czysto teoretycznych oraz ekstrapolacji wyników badań, w których nie użyto czynników radio- ani chemioterapeutycznych. Sformułowaliśmy też zalecenie, aby w trakcie stosowania termote-rapii nie podnosić ciepłoty całego ciała powyżej 40-41 �C. Pacjent powinien rozpocząć przyjmowanie dodatkowych mikroskładników przed wdrożeniem jakiejkolwiek standardowej metody leczenia raka.
1
Dziennie zapotrzebowanie na mikroskładniki
Definicja dziennego zapotrzebowania na mikroskładniki
Zalecana dzienna porcja żywieniowa (RDA) oznacza ilość poszczególnych substancji, które zgodnie z obecnym stanem wiedzy są niezbędne do zaspokojenia potrzeb przeciętnej zdrowej osoby na składniki odżywcze. Dzienne zapotrzebowanie na mikroskładniki nie jest równoznaczne z dawką minimalną ani optymalną.
168 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Współzależność między dziennym
zapotrzebowaniem na mikroskładniki
a stanem zdrowia
Dieta człowieka, w przeciwieństwie do diety szczura laboratoryjnego, jest urozmaicona i zawiera substancje, które mają przeciwstawny wpływ na proces karcynogenezy. Stężenie czynników rakotwórczych i związków o właściwościach przeciwrakowych zależy od indywidualnych upodobań oraz innych okoliczności - czasem zmienia się z dnia na dzień w diecie tej samej osoby. Podatność na ich działanie jest uwarunkowana czynnikami genetycznymi, środowiskowymi oraz stylem życia. Część potencjalnych muta-genów i karcynogenów to naturalne składniki produktów spożywczych, inne powstają w trakcie obróbki cieplnej, jeszcze inne - w procesie trawienia. Najważniejsze reakcje biologiczne, prowadzące do wytwarzania mutagenów i karcynogenów, zachodzą więc w układzie pokarmowym. Stężenie tych toksyn, zależne od rodzaju spożywanych produktów, określa ryzyko zapadnięcia na raka i inne choroby. W świetle tak złożonych uwarunkowań ustalenie dawek optymalnych ze zdrowotnego i profilaktycznego punktu widzenia jest po prostu niemożliwe. Wspomniano o tym w dziesiątym wydaniu tabel dziennego zapotrzebowania na poszczególne składniki, opracowanych przez Państwową Akademię Nauk. Inicjatywa, podjęta w 1941 r. przez grupę specjalistów, jest jednak ze wszech miar godna pochwały. Ustalone wskaźniki są od czasu do czasu modyfikowane. Zaspokajanie dziennego zapotrzebowania na poszczególne składniki odżywcze z pewnością zapobiega ich niedobo-
Dzienne zapotrzebowanie na mikroskładniki
169
rom, gwarantuje też prawidłowy wzrost i rozwój organizmu, przynajmniej we wczesnym okresie życia. Rodzi się pytanie, czy można ustalić dawki optymalne z punktu widzenia zdrowotnego i profilaktycznego. Specjaliści wciąż nie mogą dojść do porozumienia w tej spornej kwestii. Faktem jest, że wzrostowi średniej długości życia towarzyszy gwałtowne zwiększenie zapadalności na schorzenia przewlekłe, m.in. raka, choroby serca i chorobę Alzheimera.
Mikroskładniki odżywcze, w tym przeciwutleniacze, okazały się przydatne w profilaktyce i terapii niektórych chorób przewlekłych. Z badań można wyciągnąć wniosek, że zaspokajanie dziennego zapotrzebowania na przeciwutleniacze nie gwarantuje optymalnej kondycji i nie zabezpiecza w pełni przed zachorowaniem. Dlatego też, opierając się na wynikach testów laboratoryjnych, sugerujemy zażywanie niektórych mikroskładników w umiarkowanych dawkach (wyższych od dziennego zapotrzebowania ustroju), w połączeniu ze zmianą diety i stylu życia. Zalecenia co do dodatków żywieniowych, diety i trybu życia, sformułowane w rozdziałach 5 i 6, uwzględniają wprawdzie wiek pacjenta i inne czynniki ryzyka, ocena ich skuteczności wymaga jednak przeprowadzenia rzetelnych badań klinicznych. W tabelach 9-12 podano przykłady dziennego zapotrzebowania na poszczególne składniki odżywcze. Tabele 13-15 ilustrują zawartość kalorii, tłuszczu i błonnika w wybranych produktach żywnościowych. Dane powinny posłużyć jako wskazówki podczas komponowania diety optymalnej dla zdrowia i zwiększającej odporność na choroby.
170 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Tabela 9. Dzienne zapotrzebowanie na witaminy
Witaminy Dzienne zapotrzebowanie
Mężczyźni Kobiety Kobiety w ciąży Palacze
Witamina A 3300 j.m. 2600 j.m. 2600 j.m. BD
Witamina C 60 mg 60 mg 70 mg 100 mg
Witamina E 10 j.m. 8 j.m. 10 j.m. BD
Witamina D 200 j.m. 200 j.m. 400 j.m. BD
Witamina K 80 mcg 80 mcg BD BD
Tiamina 1,22 mg 1,03 mg 1,53 mg BD
Kwas pantotenowy ok. 4-7 mg ok. 4-7 mg BD BD
Biotyna 30-100 mcg 30-100 mcg BD BD
Ryboflawina 1,2 mg 1,2 mg 1,5 mg BD
Niacyna 13 mg 13 mg 13 mg BD
Witamina Bft 2 mg 1,6 mg 2,2 mg BD
Kwas foliowy 200 mcg 180 mcg 400 mcg BD
Witamina B|2 2 mcg 2 mcg 2,2 mcg BD
W roku 2000 Instytut Medycyny (oddział Państwowej Akademii Nauk) zalecił zwiększenie dziennej dawki witaminy C z 60 mg do 90 mg (mężczyźni) i 75 g (kobiety) oraz o dodatkowe 35 g w przypadku palaczy. Maksymalną dawkę witaminy C ustalono na 2000 mg dziennie. Dawkę dzienną witaminy E zwiększono z 8 mg (kobiety) i 10 mg (mężczyźni) do 15 mg dla obojga płci, ustalając dawkę maksymalną na poziomie 1000 mg. Dawkę dzienną selenu zmieniono z 55 mcg (kobiety) i 70 mcg (mężczyźni) na 55 mcg dla obojga płci, z dawką maksymalną na poziomie 400 mcg. Rada Żywności i Żywienia nie przyjęła powyższych zaleceń. Podjęta przez Instytut Medycyny próba weryfikacji dziennego zapotrzebowania na składniki odżywcze zasługuje wprawdzie na pochwałę, jej wyniki wzbudzają jednak pewne wątpliwości. U palaczy stwierdza
Dzienne zapotrzebowanie na mikrosktadniki
171
się niedobory rozmaitych antyoksydantów, nie tylko witaminy C, warto by więc zwiększyć dawki także innych składników. Dawki maksymalne witaminy E i selenu są bardzo wysokie. Długotrwałe zażywanie witaminy E w dużych ilościach zaburza krzepliwość krwi. Nadmiar selenu przyczynia się do rozwoju zaćmy. W przypadku witaminy E margines bezpieczeństwa jest bardzo szeroki, czego nie da się powiedzieć o selenie. .....
Tabela 10. Dzienne zapotrzebowanie na minerały
Minerał Dzienne zapotrzebowanie
Mężczyźni Kobiety Kobiety w ciąży Kobiety po menopauzie
Wapń 800 mg 800 mg 1200 mg BD
Fosfor 800 mg 800 mg 1200 mg BD
Magnez 350 mg 280 mg 300 mg BD
Tabela 11. Dzienne zapotrzebowanie na pierwiastki śladowe
Pierwiastek śladowy Dzienne zapotrzebowanie
Mężczyźni Kobiety Kobiety w ciąży Kobiety po menopauzie
Żelazo 10 mg 15 mg 30 mg 10 mg
Cynk 15 mg 12 mg 15 mg BD
Jod 150 mcg 150 mcg 175 mcg BD
Miedź 1,5 mg 1,5 mg BD BD
Mangan 2-5 mg 2-5 mg BD BD
Fluor l,5^t mg l,5-4mg BD BD
Chrom 50-200 mcg 50-200 mcg BD BD
Molibden 75-250 mcg 75-250 mcg BD BD
Selen 70 mcg 55 mcg BD BD
172 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem Tabela 12. Dzienne zapotrzebowanie na składniki odżywcze
Składnik odżywczy Dzienne zapotrzebowanie
Węglowodany Bez szczególnych wymagań; mężczyźni ok. 287 g, kobiety ok. 117 g
Błonnik Bez szczególnych wymagań; ok. 12 g
Białko ok. 0,75 g na kilogram masy ciała, czyli 56,3 g w przypadku osoby o masie ciała 75 kg
Tłuszcz Bez szczególnych wymagań; ok. 36,4% ogółu kalorii
Kalorie Mężczyźni 2300-2900, kobiety 1900-2200
Tabela 13. Kaloryczność wybranych produktów żywnościowych
Produkt Wielkość porcji Liczba kalorii na porcję
Mięso 90 g 200-250
Jaja 1 duże 80
Krewetki 90 g 78
Tuńczyk 90 g 78
Ser żółty 30 g 107-114
Lody 1/2 szklanki 135
Mleko tłuste 1 szklanka 150
Mleko chude 1 szklanka 85
Jogurt odtłuszczony 1 szklanka 140
Chleb razowy 1 kromka 56
Ryż gotowany 1/2 szklanki 100
Fasolka z puszki 1/2 szklanki 110
Zielony groszek z puszki 1/2 szklanki 18
Marchew 1 średniej wielkości 34
Kukurydza w kolbach 15 cm 160
Groch 1/2 szklanki 86
Jabłko 1 80
Banan 1 100
Dzienne zapotrzebowanie na mikroskładniki 173

Produkt Wielkość porcji Liczba kalorii na porcję
Pomarańcza 1 65
Brzoskwinia 1 38
Gruszka 1 100
Masło 1 łyżka 100
Orzechy ziemne 30 g 172
Czipsy ziemniaczane 10 sztuk 115
Tabela 14. Zawartość tłuszczu w wybranych produktach żywnościowych
Produkt Wielkość porcji Zawartość w gramach
Bekon smażony 2 plastry 6
Befsztyk wołowy 90 g 26
Kurczak pieczony ze skórą 90 g 11
Kurczak pieczony bez skóry 90 g 6
Jaja gotowane 1 6
Schab wieprzowy 90 g 19
Krewetki 90 g 0,9
Tuńczyk 90 g 0,9
Ser cheddar 30 g 9
Lody 1/2 szklanki 7
Mleko tłuste 1 szklanka 8
Mleko chude 1 szklanka 1
Śmietana 1 łyżka 3
Jogurt odtłuszczony 1 szklanka 4
Herbatnik 1 4
Chleb 1 kromka 1
Chlebek kukurydziany 1 sztuka 7
Gotowane płatki owsiane 1/2 szklanki 1
Awokado 1/8 4
Margaryna 1 łyżeczka 4
Majonez 1 łyżka 11
Masło orzechowe 1 łyżka 7
Olej roślinny 1 łyżeczka 5
174 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
Tabela 15. Zawartość błonnika w wybranych produktach żywnościowych
Produkt Wielkość porcji Zawartość w gramach
Wołowina 0 0
Produkty mleczne 0 0
Pełnoziarniste płatki zbożowe 1 szklanka 25,6
Bułka razowa 1 4,2
Muesli z rodzynkami 1 szklanka 6
Chleb biały 1 kromka 0,8
Chleb pełnoziamisty 1 kromka 1,3
Brokuły 1/2 szklanki 3,2
Surowa marchew 1 średniej wielkości 2,4
Kukurydza 1/2 szklanki 4,6
Jabłko ze skórką 1 3
Gruszka ze skórką 1 3,8
Maliny 1/2 szklanki 4,6
Uwagi końcowe
Wskaźniki dziennego zapotrzebowania na substancje odżywcze mogą okazać się pomocne przy opracowywaniu wyważonej diety; ze względów zdrowotnych i profilaktycznych warto ją jednak uzupełnić wybranymi mikro-składnikami w umiarkowanych dawkach, a także zmienić tryb życia. Nie przeprowadzono jeszcze rzetelnych studiów klinicznych w tej dziedzinie. Dopiero wyniki badań przeprowadzonych u ludzi zweryfikują skuteczność naszych zaleceń.
0 autorach
Doktor Kedar N. Prasad jest profesorem zwyczajnym w Instytucie Radiologii Wydziału Medycznego University of Colorado w Denver. Pełni także funkcję dyrektora Centrum Badań nad Rolą Witamin w Leczeniu Raka przy tej samej uczelni. Jest wybitnym uczonym, który poświęcił ponad trzydzieści lat badaniom nad rakiem i innymi chorobami. Zyskał międzynarodową sławę dzięki przełomowym odkryciom w dziedzinie roli mikroskładników w uzupełnianiu diety, zwłaszcza w kontekście profilaktyki raka
1 schorzeń neurodegeneracyjnych.
Kedar N. Prasad uzyskał stopień bakałarza biologii i chemii, magistra zoologii oraz doktora radiobiologii na Uniwersytecie w Iowa. Rozpoczął pracę jako neurolog w Brook-haven National Laboratory na Long Island w stanie Nowy Jork. Jego zainteresowania naukowe obejmują związki dietetyki z rakiem i chorobami neurodegeneracyjnymi, rolę genów w dyferencjacji komórek nerwowych oraz procesach degeneracyjnych neuronów.
Doktor Prasad jest członkiem American College of Nu-trition oraz wielu oddziałów badawczych Narodowych Instytutów Zdrowia i Narodowej Fundacji Nauki. W latach 1985-1989 był przewodniczącym Międzynarodowego Stowarzyszenia Onkologii Witamin i Żywienia. Jest także aktywnym członkiem kilku organizacji akademickich, m.in. Towarzystwa Badań Radiologicznych, Towarzystwa Biologii i Medycyny Eksperymentalnej, Amerykańskiego Towarzystwa Biologii Komórki, Amerykańskiego Stowarzyszenia Farmakologii i Terapii Eksperymentalnej, Międzynarodowej Organizacji Badań nad Mózgiem, Amery-
176 Witaminy i dodatki żywieniowe w walce z rakiem
kańskiego Towarzystwa Neurochemicznego i Międzynarodowego Towarzystwa Dietetyczno-Onkologicznego, któremu także przewodniczy.
Kedar N. Prasad jest wybitnym nauczycielem akademickim, zarządza uniwersyteckim laboratorium badawczym, ufundowanym przez Narodowy Instytut Zdrowia. Opublikował wiele prac naukowych, jest autorem ponad dwustu artykułów i przeszło osiemdziesięciu omówień w prasie fachowej, a także piętnastu książek z dziedziny żywienia w przebiegu chorób nowotworowych, radiobiologii i neu-robiologii.
K. Che Prasad uzyskał z wyróżnieniem stopień bakałarza w dziedzinie biologii człowieka na University of California w Berkeley. Jeszcze podczas studiów został członkiem stowarzyszenia Phi Beta Kappa i dokonał odkrycia, że bursz-tynian alfa-tokoferolu (witamina E) wzmacnia oddziaływanie niektórych substancji naturalnych, m.in. cyklicznego adenozyno-3',5'-monofosforanu (cAMP), jako inhibitorów wzrostu i dyferencjacji komórek czerniaka. Po uzyskaniu stopnia bakałarza włączył się do programu medycznego University of California w Berkeley i San Francisco, gdzie otrzymał magisterium w dziedzinie ochrony zdrowia i tytuł lekarza medycyny.
W 1997 r. K. Che Prasad rozpoczął pracę na wydziale anatomii i chirurgii patologicznej przy University of California w San Francisco, gdzie pełni funkcję asystenta. Jest członkiem Stowarzyszenia Patologów Amerykańskich, Amerykańskiego Towarzystwa Patologów Klinicznych, Akademii Patologicznej Stanów Zjednoczonych i Kanadyjskiej Akademii Patologicznej.