1

Struktury rynkowe: ogólne informacje oraz konkurencja doskonała

i monopol

Stopień skoncentrowania rynku informuje nas o tym, jaką siła rynkową dysponują

przedsiębiorstwa na nim działające. Różne miary koncentracji rynku są wykorzystywane by

odpowiedzieć na pytania: Czy przedsiębiorstwa występujące w danej branży mogą działać

w sposób niekonkurencyjny? Czy mogą wykorzystywać swoją przewagę by zawyżyć cenę? Czy

poprzez wykorzystywanie swojej przewagi mogą pozbyć się z branży swoich mniejszych

i słabszych konkurentów? Oczywiście pozytywna odpowiedź na to pytanie nie oznacza, że silne

przedsiębiorstwa koniecznie muszą tak robić, jednak oznacza, iż istnieje taka możliwość.

Dodatkowo miary koncentracji rynku pozwalają w przybliżeniu określić z jakiego typu strukturą

rynkową w danej branży mamy do czynienia. Silna koncentracją może świadczyć o silnie

zoligopolizowanym rynku, natomiast niski współczynnik koncentracji informuje, iż mamy do

czynienia ze strukturą bliższą konkurencji doskonałej lub monopolistycznej.

Stopień koncentracji rynku można mierzyć wykorzystując wiele metod. Do

najpopularniejszych należą wskaźnik koncentracji (CR - concentration ratio) oraz indeks

Herfindahla-Hirschmana (HHI - Herfindahla-Hirschmana index). Wskaźnik koncentracji jest

sumą udziałów m największych przedsiębiorstw w danej branży (wielkość m jest dobierana

arbitralnie w zaleśności od konkretnej sytuacji w danej branży). Z tego względu wzór na

wskaźnik koncentracji może być wyrażony jako:

gdzie:



CR

m

– wskaźnik koncentracji – przyjmuje wartości z przedziału od 0 do 100, przy

czym im większa wartość tego wskaźnika tym większy jest stopień

skoncentrowania rynku;



s

i

– (share) oznacza udział i-tego sprzedawcy w rynku mierzony wielkością

sprzedaży;



m – wybrana ilość największych przedsiębiorstw w branży.

2

Typologia struktur rynkowych wyznaczona na bazie wskaźnika koncentracji została

przedstawiona w tabeli poniżej.

Tabela. Typologia struktur rynkowych według współczynnika CR

4

Forma rynku

CR

4

Konkurencja

0-40

Luźny oligopol

40-60

Ścisły oligopol

60-90

Efektywny oligopol

90-100

Źródło: Wykorzystano przykład z: A. Solek, Optymalne decyzje. Ekonomia menedżerska w zadaniach,

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, str. 65

Kolejną miarą stopnia koncentracji rynku jest indeks Herfindahla-Hirschmana. Jest on

liczony jako suma kwadratów udziałów wszystkich n przedsiębiorstw operujących na danym

rynku. Wzór na indeks Herfindahla-Hirschmana może być wyrażony jako:

gdzie:



HHI

n

– indeks Herfindahla-Hirschmana – przyjmuje wartości z przedziału od 0 do

10000, przy czym im większa wartość tego wskaźnika tym większy jest stopień

skoncentrowania rynku;



s

i

– (share) oznacza udział i-tego sprzedawcy w rynku mierzony wielkością

sprzedaży;



n – ilość wszystkich przedsiębiorstw w branży.



Indeks Herfindahla-Hirschmana wydaje się być znacznie lepszą miarą poziomu

skoncentrowania rynku. Jest tak z dwóch powodów. Po pierwsze w przeciwieństwie do

wskaźnika koncentracji braną są w nim pod uwagę wszystkie firmy w branży. Eliminuje to

pewien stopień arbitralności w doborze analizowanych przedsiębiorstw charakteryzujący

współczynnik koncentracji. Po drugie uwzględnia się tu kwadraty udziałów, co oznacza iż wzrost

udziału sprzedaży danego przedsiębiorstwa w rynku ma więcej niż proporcjonalny wpływ na

ostateczną wartość wskaźnika.

3

Typologia struktur rynkowych wyznaczona na bazie indeksu Herfindahla-Hirschmana

została przedstawiona w tabeli poniżej.

Tabela. Typologia struktur rynkowych według indeksu HHI

HHI

Rynek

Prawdopodobieństwo siły

rynkowej

0-1000

nieskoncentrowany

brak

1000-

1800

umiarkowanie

skoncentrowany

występuje

1800-

10000

wysoce skoncentrowany

jest (dla HHI>2400 bardzo

wysokie)

Źródło: Wykorzystano przykład z: A. Solek, Optymalne decyzje. Ekonomia menedżerska w zadaniach,

Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków 2008, str. 65

Zaprezentowane powyżej miary pozwalają na określenie stopnia koncentracji na danym

rynku oraz przybliżone określenie dominującej na tym rynku struktury rynkowej. Określenie

stopnia koncentracji wydaje się być ważne z punktu widzenia efektywności, innowacyjności oraz

zachowań konkurencyjnych przedsiębiorstw. Efektywność możemy w tym przypadku rozumieć

jako zdolność przedsiębiorstw do wytwarzania jak największej ilości produktów przy danej ilości

czynników produkcji. Innowacyjność należy zdefiniować, jako zdolność oraz motywację

przedsiębiorstw do wprowadzania rozwiązań podnoszących efektywność. Jednak należy przy

tym zauważyć, iż innowacyjność może się przejawiać zarówno we wprowadzaniu nowych

produktów oraz ulepszaniu starych, jak i obniżaniu kosztów produkcji. Mówiąc o obniżaniu

kosztów produkcji mamy tu na myśli zdolność przedsiębiorstwa do produkowania takiej samej

ilości dóbr przy niższych wydatkach na nakłady czynników produkcji

1

.

Zachowania przedsiębiorstw mogą przyjmować konkurencyjne i nie konkurencyjne

formy. Gdy przedsiębiorstwo posiada siłę rynkową ma ono możliwość podniesienia ceny ponad

koszt krańcowy i osiągnięcia dodatkowego zysku ekonomicznego. Takie zachowanie jest

określane mianem niekonkurencyjnego. W sytuacji, gdy na rynku żadne przedsiębiorstwo nie

dysponuje siłą rynkową

2

nie mogą podejmować tego typu działań. Oznacza, to iż z punktu

widzenia ceny jaką konsument płaci za kupowane przez siebie dobra najlepszym rozwiązaniem

1

Oczywiście to nie wyczerpuje wszystkich możliwych źródeł innowacji. J. Schumpeter uważał za innowacje: nowe

towary, nowe technologie, nowe źródła zaopatrzenia, nowe typy organizacji - J. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm,
demokracja, PWN, Warszawa 2009, str. 103

2

Siła rynkowa może wynikać np. z rozmiarów przedsiębiorstwa, przewagi technologicznej, dużych rozmiarów,

wyłączności dostępu do strategicznego surowca lub specyficznej infrastruktury.

4

wydaje się być struktura rynkowo charakteryzująca się niskim poziomem koncentracji. Jest to

argument tradycyjnie przytaczany w nauce przez przedstawicieli ekonomii neoklasycznej.

Jednak przedstawiony powyżej wniosek ma charakter stricte statyczny, gdyż nie

uwzględnia on wpływu struktury rynkowej na innowacyjność i efektywność. Rynki o silniejszym

stopniu koncentracji mogą wykazywać się większą efektywności i innowacyjnością od rynków

mniej skoncentrowanych. W długim okresie wzrost efektywności i innowacyjności będzie

prowadzić do powstania nowych technologii, a przez to nowych i ulepszonych produktów dla

konsumentów (oraz niższych cen starych produktów). Dlaczego firmy na silniej

skoncentrowanych rynkach mogą się wykazywać większą innowacyjnością? Jest tak z dwóch

powodów. Po pierwsze duże firmy dysponują większa pulą środków i większą zdolnością

kredytową, dzięki czemu są w stanie prowadzić badania nad nowymi technologiami, na jakie

byłoby stać małych firm. Po drugie przedsiębiorstwa działają w warunkach ciągle zmieniającego

się otoczenia i niepewności. By podejmować długookresowe inwestycje w takich warunkach

firmy muszą doprowadzić do pewnej redukcji tej niepewności. Z jednej strony mogą tego

dokonać poprzez zapewnienie sobie siły rynkowej, która zapewni im stabilność działania

i egzystencji w dłuższym okresie. Drugi argument wiąże się poniekąd z pierwszym, gdyż duże

firmy automatycznie natrafiają na mniejszą niepewność ze względu na ich spore rozmiary

3

.

Powstaje jednak pytanie czy przedsiębiorstwa dysponujące siłą rynkową będą skłonne do

prowadzenia tego typu inwestycji. Odpowiedź jest pozytywna z dwóch powodów. Po pierwsze

potwierdzają to badania empiryczne. Po drugie przedsiębiorstwa, które nie inwestują

w utrzymanie swojej przewagi rynkowej mogą ją łatwo utracić

4

. Dlatego przedsiębiorstwa

dysponujące siłą rynkowa mogą „odczuwać na karku oddech niewidzialnej konkurencji”. Ten

wpływ potencjalnej konkurencji, może być równie dysponujący, jak duża liczba przedsiębiorstw

w branży

5

.

Podsumowując, należy stwierdzić, że bardzo trudno jednoznacznie odpowiedzieć na

pytanie o wpływ struktury na efektywność, innowacyjność oraz wykorzystywanie przewagi

rynkowej. Dotykowo biorąc pod uwagę, fakt iż powyżej nie była uwzględniona specyfika branży

3

Więcej na ten temat można znaleźć książce J. Schumpetera, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, PWN, Warszawa

2009 w rozdziałach: VII Proces twórczego niszczenia (str. 99-105); VIII Praktyki monopolistyczne (str. 106-130);
IX Okres ochronny (str. 131-135)

4

Osobnym problemem jest sytuacja, gdy przedsiębiorstwa starają się utrzymać swoją przewagę dzięki działaniom

nie związanym z inwestycjami, np. poprzez wsparcie ze strony państwa, tą częścią ekonomii zajmuje się teoria
poszukiwania renty (rent seeking)

5

Problemem tym zajmuje się teoria rynków potencjalnie konkurencyjnych (contestable markets)

5

oraz możliwość występowania naturalnego monopolu

6

, ciężko mówić o jednoznacznych

wnioskach na temat wpływu struktury rynku na te zjawiska.

Zadania:

1. W danej gałęzi działa 16 przedsiębiorstw. Każde z nich ma w kolejności od największego

do najmniejszego następujące udziały w rynku: 26%; 18%; 16%; 10%; 5%; 5%, 2%, 2%,

2%, 2%, 2%, 2%, 2%, 2%, 2%, 2%. Wykorzystując CR oraz HHI oceń stopień

koncentracji rynku.

Konkurencja doskonała

Opisując konkurencję doskonałą zakładamy, że na danym rynku nie istnieją żadne bariery

wejścia i wyjścia oraz działa bardzo dużo przedsiębiorstw – na tyle dużo, że żadne

z przedsiębiorstw z osobna nie ma wpływu na cenę rynkową. W takiej sytuacji przedsiębiorstwo

natrafia na doskonale elastyczną krzywą popytu na swoje produkty. Z tego względu funkcja

popytu na produkty pojedynczego przedsiębiorstwa, przychód krańcowy oraz przychód

przeciętny są identyczne i równe cenie. Sytuacja ta została zobrazowana na rysunku poniżej.

6

Jest to sytuacja, w której na danym rynku występuje subaddytywność funkcji kosztów – jedna firma jest zawsze w

stanie produkować po niższym koszcie niż kilka

6

Ponieważ warunkiem na maksymalizację zysku w przedsiębiorstwie jest równość kosztu

krańcowego z utargiem krańcowym, to w przypadku konkurencji doskonałej przyjmuje on

specyficzną formę: koszt krańcowy równy cenie. Na rysunku powyżej przedstawiono sytuację

krótkookresową. Przedsiębiorstwo maksymalizuje zysk w punkcie przecięcia linii ceny z kosztem

krańcowym (MC). W tym punkcie wielkość produkcji to q

0

a cena p

0

. Ponieważ utarg całkowity

to TR = q

0

* p

0

to jest on suma zielonego i pomarańczowego pola. Zielone pole reprezentuje koszt

całkowity natomiast pomarańczowe zysk. Łatwo to udowodnić. Wykorzystując fakt, że zysk to

nadwyżka przychodu całkowitego nad kosztem całkowitym:

możemy podzielić dwie strony równania prze q:

uproszczając to:

a zatem zysk można zapisać jako:

Jakie to ma znaczenie? Różnica między ceną a kosztem przeciętnym to marża – narzut na

koszty. Wielkość zysku to inaczej iloczyn narzutu i wielkości sprzedaży. Koszt całkowity to

inaczej iloczyn kosztu przeciętnego i ilości. Utarg całkowity to inaczej iloczyn ceny oraz ilości.

Wiemy już jak obliczyć, krótkookresowy zysk przedsiębiorstwa. Jednak co się dzieje

w długim okresie? Otóż ze względu na fakt, iż nie istnieją żadne bariery wejścia to zyski

ekonomiczne przyciągają do branży nowe przedsiębiorstwa. W długim okresie przedsiębiorstw

7

jest tak dużo, że zyski ekonomiczne każdego z przedsiębiorstw spadają do zera. Ta sytuacja

została zobrazowana na rysunku poniżej.

Zadanie.

2. Firma Alpha wytwarza środki chemiczne, które sprzedaje na doskonale konkurencyjnym

rynku. Cena rynkowa wynosi 50, a funkcja kosztu całkowitego ma postać:
TC=3Q

2

+8Q+75.

a. Ustal wielkość produkcji zapewniającą maksymalizację wielkości zysku.
b. Oblicz ta wielkość zysku.

Monopol

W sytuacji, gdy w branży istnieją silne bariery wejścia, to może się pojawić sytuacja,

w której na rynku działa tylko i wyłącznie jedno przedsiębiorstwo. Jest to sytuacja, w której

krzywa popytu rynkowego jest także krzywą popytu na produkty pojedynczego przedsiębiorstwa.

8

W takim przypadku warunkiem na maksimum zysku, w krótkim okresie jest równość kosztu

krańcowego i przychodu krańcowego. Cała sytuacja została zobrazowana rysunkiem na następnej

stronie.

9

Zysk w monopolu utrzymuje się także w długim okresie, gdyż ze względu na silne bariery

wejścia nie mogą wejść do branży nowe firmy.

Zadania

3. Rynkowa funkcja popytu ma postać: P=28-3q. Na tym rynku działa tylko jedno

przedsiębiorstwo, którego funkcja kosztu całkowitego ma postać: TC=2q

2

-2q+10. Znajdź

wielkość produkcji maksymalizującą zysk przedsiębiorstwa.